InfoHub Logo

(hıkaıat)

Leıtenant Jerebsov Qarabuǵaz jaǵalaýyn 1847 jyly aınalyp shyqqan.

Kóne Reseı óz baılyǵyna ynta-yqylas qoımaǵan el. Tek 1897 jyly Saýda men ónerkásip mınıstrligi ázer degende naıqalyp, Qarabuǵazǵa gıdrolog Shpındler bastaǵan ekspedısıany attandyrady. Ekspedısıa shyǵanaqtyń glaýber tuzynyń álemdegi eń uly bastaýy ekenin anyqtaıdy.

Mine sol kezden-aq shyǵanaqtyń ala-qula tarıhy bastalady. Ol esh jerde jazylmaǵan. Ony geologtardyń maqalalary, teńizshiler men qaıyqshy-túrikmenderdiń áńgimeleri arqyly, ekspedısıalar bastyqtarynyń baıandamalary, umyt qalǵan joba-josparlar, parohodtardyń keme jýrnaly jáne basqa da ári az ǵana, ári qarama-qaıshy bastaýlar arqyly qalpyna túsirýge týra keledi.

Qarabuǵaz tóńireginde "altyn bezgegi" qaınap júre berdi. XIX ǵasyrdyń aıaǵynda Peterbýrgte búkilálemdik geologıalyq kongres shaqyryldy. Sol kongres kezinde geologtar tuńǵysh ret Qarabuǵazdyń qazynasy týraly estip bildi.

Búkil Eýropa men Amerıka ol kezderi, tap qazirdegideı, jasandy sýlfatty (sýdan ajyratylǵan mırabılıt dáp osylaı atalady) paıdalanatyn. Sýlfatty daıyndaý úshin myńdaǵan zaýyttar salyndy. Sol sebepti de Qarabuǵaz jónindegi málimetter sýlfat óndirýshi — kásipkerler tobyn aýyr da ýatqysh snarádtaı bolyp bir soǵyp ótti. So mezette Cheleken aralynda álemdik hımıalyq kombınat salýdyń jobasy jasaldy. Kombınat Qarabuǵaz sýlfaty negizinde jumys isteýi kerek edi. Kombınatqa fransýz, aǵylshyn men belgıa kapıtalıseri basshylyq etetin boldy.

Biraq patsha úkimeti Qarabuǵaz ben Chelekendi konsesıaǵa berýden bastartty.

Saýdalasý úsh jylǵa sozyldy, biraq odan eshteńe ónbedi.

1909 jyly Knázeva degen kópes áıel Qarabýǵazda óz ekspedısıasyn jiberedi. Mańǵystaýdyń tejeýsiz ıesi Zaharıı Dýbskııdiń baılyǵy osynaý kúnshil áıelge tynyshtyq bermeıdi. Álbette, ájeptáýir aqsha tólense, Qarabuǵazdy Knázevanyń ıeligine "qosa salýǵa" kelise ketetin meıirbandy ınjenerler de tabyldy, sóıtip olar áıeldiń atynan shyǵanaqtyń kúlli batys jáne ońtústik-batys jaǵalaýyna tapsyrys aldy.

Biraq Knázeva keshigip qalǵan edi. Temeki qabyn shyǵaratyn fabrıkant Katyk pen "Aıvaz" aksıónerlik qoǵamy jaǵalaýdyń daýyl mırabılıtti bárinen de kóbirek laqtyryp tastaıtyn eń bir tańdaýly bólshekterin basyp qalǵan edi. Olar shyǵanaqtyń tabıǵı baılyǵyn óńdep shyǵarý úshin, bankterdiń qońynan óz keregin qarbyta oıyp alǵan edi. Bul aqshalar bırjalyq aıla-sharǵyǵa jumsalyp ketkendi. Kóz boıaý úshin óndirilgen mırabılıttiń bolmashy myń puty alys jaǵalaýda tas metin bolyp qatyp jatty.

Kópes áıel Knázevanyń ekspedısıasynan belgi bolyp, Qarabuǵaz jaǵasynda qumǵa kómilip, tuzǵa mújilgen jasyl qaıyqtar qaldy.

Sol ekspedısıanyń bastyǵy shyǵanaqta júzý úshin Bakýden taıyz tabandy parohodtardy izdedi. Ondaı parohodtar ekeý ǵana edi. Sonyń bireýi "Manchjýrıa" atty kúmándi parohod kompanıasynyń ıeliginde bolatyn, ekinshisi bulardan da ótken pysyqaı kásipker aǵaıyndy Ashýrovtarda bar edi. "Manchjýrıa" men Ashýrovtar Knázevany bir júndep qalǵysy kelip, parohodtardy arendaǵa berý úshin, kisi qıaly jete bermeıtin baǵany aıtty. Shyǵanaqqa losman retinde kópti kórgen qazan tataryn jaldap, túrikmen qaıyqtarymen barýǵa týra keldi.

Knázeva ekspedısıasynyń qyzmetkerleri — stýdentter — qaıyqtarmen shyǵanaqty birneshe baǵytta kesip ótedi. Olar kúkirtti sýtegimen ýlanǵan jaǵalaýda demigip júrip, tobyqtan keletin sýdy keship, shyǵanaqtyń taıyz jerlerin aralap shyǵady, biraq mırabılıtti taba almaıdy: búkil mırabılıt jyly sýda túgeldeı erip ketken edi.

Alaıda Knázevanyń aqshasy arqasynda júrgizilgen ekspedısıa shyǵanaqtyń sýyna batqan árbir zattyń mırabılıttiń krıstaldarymen qabyrshaqtanyp "kıinetinin", ol tek qysty kúni molynan sý túbine shókken kezderi bolatynyn anyqtady. Ekspedısıa, ochderiıiń oı-pikirinshe, shyǵanaq túbinen mırabılıt óndirýdiń eń jetilgen ádisin — ony qarapaıym qaptarmen súzip alý jolyn usyndy, sóıtip Kıazevanyń ıeligindegi jerdi qazyqtar qaǵyp, qorshaıdy da ketip qalady.

Osynaý ekspedısıanyń jýrnalynda tuńǵysh ret shyǵanaqtyń shyǵys jaǵalaýynan elý shaqyrymdaı jerde, Táýir Qyr taýynyń eteginde tas kómirdiń keni bar dep aıtylǵan edi.

Kóp uzamaı birinshi dúnıejúzilik soǵys bastaldy da Qarabuǵaz umytylyp qaldy. Onyń qorǵasyn tústes daýyldy keńistiginde qys aılarynda kóshpeliler sırek te bolsa tóbe kórsetip turǵan. Biraq olar da onyń túnergen qýmekıen jaǵalaýynda turaqtamaı, odan ári Krasnovodskige ketip qalatyn.

Shyǵanaq jalǵyz-jarym kúıinde býyrqanyp jatatyn. Túrikmender qystaýdaryndaǵy jurt — orystar onyń qarǵys atqan sýynan shoshyp, jolamaı qoıypty, odan paıdaly eshteńe taba almapty degendi aıta bastaıdy.

1920 jyly Vladımır Ilıch Lenın Qarabuǵaz baılyǵyn paıdalaný máselesin kóteredi. Ekspedısıany jabdyqtaýǵa altynmen qyryq myń som aqsha bólinedi. Ol áýeli mırabılıtti óndirý ádisterin anyqtaýy kerek, sodan keıin dereý ony óndirýge kirisýi qajet edi.

Ekspedısıa basynda geolog Podkópaev turdy. Osy bir ekspedısıanyń ǵylymı mańyzy orasan zor boldy, biraq is júzinde eshbir nátıje bere almady. Tájirıbesiz ınjener Astrahannan bala-shaǵasy kóp otbasylaryn tańdap alyp, olardy Qarabuǵaz shóline alyp barady. Azyq-túlik qory az boldy. Ken óndirýdi jolǵa qoıyp úlgirgenshe, ony sypyryp jep qoıady.

Jumysshylar tus-tusqa qashyp ketedi.

Podkopaev ekspedısıasynyń ǵylymı bólegi shyǵanaqta úsh jyl jumys isteıdi. Olar shyǵanaqqa "Nıjnıı Novgorod" parohodymen barady, al eki áskerı barkas: "Shaýmán" men "Pereboına" parohodpen birge júredi.

Shyǵanaqta mırabılıt qarasha aıynyń ortasynda krıstaldana bastaıdy, al marttyń ortasynda krıstaldaný toqtap qalady da keri proses — mırabılıttiń sýda erýi bastalady. Mine, osyǵan baılanysty mırabılıt "maýsymdyq mıneral" dep atalady.

Qarabuǵazdan mırabılıtten basqa, qyrýar hlorly magnıı men hlorly natrıı (kádýilgi as tuzy) kenin tabady.

Qarabuǵazǵa etene kirý Podkopaevqa óte qıyn bolady. Shyǵanaqqa kirer jerdi túgeldeı qorshap tastaǵan kirpıaz qum qaıran kesirin tıgizdi. Ala quıyn kezinde qaırań ústinde aq kóbikti, bıik tolqyndar býyrqanyp-býsanyp jatady da, tynysh kezde teńiz sýynyń qumdy qaırańnan shyǵanaq tereńine ekpindep qulap jatqany aıqyn kórinedi. Qum qaırańda sýdyń túsi kúrt ózgeredi: kókpeńbek teńiz sýy balqyǵan qorǵasynmen ulasyp ketedi.

"Pereboına" barkasy óziniń jaýjúrek komandasymen qyrsyq qaırańnan bir búıirden júzip óte shyǵady da shyǵanaqtyń soltústik jaǵadaýyn sol ekpinimen jedeldete sholyp shyǵady.

Ekspedısıa NEP-pen tuspa-tus keledi. Bakýde sodanyń júzdegen tonnalaryn satyp alyp jatyr eken degen qaýeset taraıdy. Shyǵanaqta tosynnan-tosyn qandaladaı jataǵan, ys pen kúıeden ábden qaraıyp ketken bir keme paıda bolady. Onyń kóne laqsa mashınasy shaqyr-shuqyr etip, qazandary býynyń jartysyn rásýa etip, aýaǵa taratady.

Beımálim kemeniń ekesti komandasy elirip, túrimine súlfatty toltyra úıip tastap, jabaıy qazdardy jappaı qosyreılene atqylaǵannan keıin, shyǵanaqty tastap, Baký qalasyna taıyp turady. Onda súlfatty soda dep satyp jiberedi, pysyqaı teńizshilerdi tabanda sotqa tartady, sóıtip beıtanys kemeniń bul sapary onyń eń birinshi jáne eń sońǵy sapary bolyp aıaqtalady.

1923 jyly Kýrgýzýll múıisinde bul qazaqsha "qıtar qyz" degen sóz — jyrtyq tújirkeli stýdent basqarǵan bir qaýym jumysshylar paıda bolady.

Bulardy "Daǵystan ottary" dep atalatyn áınek zaýyty jibergen edi. Zaýyt súlfattyń joqtyǵynan toqtap qalady, al onyń sarqylmas keni qol sozym jerde, Qarabuǵazda jatqan edi.

Bekdash múıisinen zaýyt kemejaı men tastan úı saldyrady. Kýrgýzýlldan kemejaıǵa súlfatty túıemen, túrikmen qaıyqtarymen tasyp jetkizedi de parohodqa tıeıdi.

Myń toǵyz júz jıyrma úshinshi jyldy Qarabuǵaz baılyǵyn iske qosýdyń birinshi jyly dep esepteýge bolady. Jyrtyq tújirkeli stýdent Bekdashtaǵy jańa úıge kelip kiredi, sóıtip kúni búginge deıin Qarabuǵazda turyp jatyr.

Súlfat — qurǵaq glaýber týzy, onyń appaqtyǵy sondaı, jazda, kún shaqyraıyp turǵan kezde, kózge zaqym keltiremin dep qorqasyz — oǵan qaraýǵa bolmaıdy. Mırabılıt — sol baıaǵy glaýber tuzy, biraq ol sýǵa ábden qanyqqan. Mırabılıtte bólshektiń onnan biri glaýber tuzy-daǵy, qalǵan toǵyz bólshegi sý. Ónerkásipke súlfat kerek. Endeshe mırabılıttiń ózin tasýdan esh mánpaǵat tappaısyz. Ol tek sýdy tasý bolyp shyǵady.

Sol sebepti de mırabılıtti keptiredi nemese hımıkter aıtatyndaıyn, ony sýsyzdandyrady. Qarabuǵazdyń ystyq klımaty, migirsiz soǵatyn ańyzaǵy keptirý isine kómektesedi.

Áýeli mırabılıt úıindilerin qalyń etip jaıyp tastaıdy, arada eki kún ótkennen keıin onyń betinde qaımyjyqtaı qurǵaq súlfat paıda bolady. Mırabılıtpen aralastyryp alarmyn dep qoryqpaı, súlfatty batyl túrde kúrep ala qoıady, óıtkeni súlfat pen mırabılıt arasynda qatty qabyrshaq paıda bolady. Sosyn qabyrshaqty qopsytyp, jumsartady, endi mırabılıt ózinen súlfattyń sony qabatyn aıyryp shyǵarý úshin, qaıtadan kebe bastaıdy.

Mundaı keptirý isi uzaqqa sozylady jáne ol Qarabuǵazdyń kirpıaz qyrsyq minezine kiriptar. Jel qattyraq soqsa boldy, súlfat burqyrap, jaltyldaǵan ashshy tozań bulty tárizdenip, aınalasynyń bárin kúrgeılep, shólge qaraı mańyp ketedi.

Hosh, sonymen stýdent sýlfatty Derbentke tasyp jatqan kezde, Qarabuǵazdyń jańa qojaıyny — "Kırkýýlısol" degen paıda bolady. Bul uıym Qarabuǵaz ben teńiz arasynda jatqan orasan zor kermek sor — Qulykólde as tuzyn ázirleý isimen jáne jol-jónekeı Qarabuǵaz súlfatyı óndirýmen de aınalysady.

Qaıdan jınap alǵandary beımálim "Kırkýýlısoldiń" qyzmetkerleri shetterinen qýnaq isker, suǵanaqtyǵy jáne bar adamdar retinde, ataqtary kúlli jaǵalaýǵa jaıylyp ketedi. Olar Persıaǵa eksportty tuz daıyndaý isimen aınalysty. Kózderi qyraǵy kóshpeli túrikmender udaıy túndeletip tuz tıep jatatyn parsynyń felúgalaryn — shaǵyn kemelerin, kásipshilikterde kenetten paıda bolyp, kenetten ushty-kúıdi joǵalyp ketetin kúdikti adamdardy, kók jıekten eshqashanda jaǵalaýǵa jaqyndamaıtyn parohodtar tútinin, taǵy basqa kóptegen túsiniksiz jaıttardy kóre bastaıdy. Osyndaı shúbáli belgilerge qarap, shekara mańynyń túrikmen turǵyndary qolma-qol: olar tuz urlap júr -degen qorytyndyǵa keledi.

Osyǵan ilese, ashyq teńiz ústinde, túnde óz túrinen alyp, parsynyń felúgalaryna tuzdy qaıta tıep jatqan "Armenıa" atty parohodty ustap alady. "Kırkýýlısoldiń" qyzmetkerleri fantasıkalyq mólsherde kontrabandamen aınalysyp kelgen bolyp shyǵady. Kontrabandashylar túgel qolǵa túsedi.

"Kırkýýlısoldiń" masqara tarıhy osymen aıaqtalady. Onyń ornyn erjúrek teńizshi Bolonkın basqarǵan "Karabýsol" basady. Álgi "Kırkýýlısol" sıaqtanyp, bul jańa "sol" de Ala Tepe degen kólden as tuzyn óndirý isimen aınalysady da sýlfatty oılap bas qatyrmaıdy.

Aqyrynda, 1926 jyldyń kúzinde shyǵanaqqa úkimet komısıasy keledi, ol Qarabuǵazdyń berekesin qashyrǵan quntsyzdyqty bir-jolata joıady. Komısıa shyǵanaqtyń jaǵalaýynan, shyǵanaqtyń qas qaǵymda ǵaıyp bolǵan kúlli dúdámal qojaıyndary daıyndap ketken júz elý myń tonnadan artyq súlfatty taýyp alady.

"Týrkmensol" atty jańa uıymǵa endi shyǵanaqtyń ońtústik jaǵalaýyndaǵy Ýmchall degen múıis janyna jedeldetip, súlfat óndirýdiń josparly jumysyn bastaý tapsyrylady. Ony óndirý isi bastalyp ketti de, shaǵyn mólsherde bolsa da ónimdi tapsyryp otyrý, shyǵanaq baılyǵyn paıdalaný úshin, "Qarabuǵaz súlfat" tresi qurylǵan 1929 jylǵa deıin júrgiziledi. Sóıtip shyǵanaq ómiriniń birinshi kezeńi zýlap óte shyǵady.

"Qarabuǵaz súlfat" tresi bunda qolynda tolyq bıligi bar qo jaıyn retinde keledi. Ol Qarabuǵazdy shyǵys aımaqtardy ındýstrıalandyrýdyń jalpy josparyna, shól dalany baýrap alýdyń erjúrek josparyna engizedi.

Aýdarǵan Ábilmájin Jumabaev

---