InfoHub Logo

Áspet — Safýan Shaımerdenovtyń «Májnún tal» povesinde biregeı boı kórsetken asa ýytty, jas bolsa da, oqyp-toqyǵany mol oıshyl, kerek jerinde adýyn da, arjaıy qyz. Jánede ol taǵdyrdan tartqan taqsiretin jan balasyna tis jaryp aıtpaǵan arý, ustamdylyqtyń da ulaǵatty beınesi — bir ózi dersiń. Bárinen buryn osy qarshadaı qyzdyń kórkem dúnıeni tanyǵyshtyǵyn aıtsańshy. Al, Safýan sekildi, qartaıa kelgen jas shamasymen sharýasy joq, kúndelikti uǵym ustastyrý, tanym-bilim talastyrý arqyly shyndyq arenasyna shyqpaı otyra almaıtyn kisini tap osy Áspet kózimen kórý maǵan tıimdirek: Birinshiden, keıbir jaǵdaıda sol qyz avtordyń ózimen minezdes, sarapshylyǵym sál jansaq basqan jerde sonyń obal-saýabyn osynaý júregi pák pendege júkteı salý da tıimdi. Óıtkeni, qyz talǵamyna ókpe júrmeıdi. «Qyz aýzynan shyqqan sóz ashshy bolsa da pák» dep Safýannyń ózi de jazǵan.

Ilansańyz, osy dos ázili aralas pikir ishinde tolyp jatqan shyndyq bar. Jańa biz tizbektep shyqqan qyz boıyndaǵy qasıetterge jeke-jeke áreket qylý múmkindigin berseńiz, solar Safýan shyǵarmashylyǵynyń túgelge jýyq basyn qurastyryp shyǵar edi. «Bolashaqqa jol» romanynan bastap, «Minez», «Mezgil», «Qarǵash», «Jyl qusy», «It ashýy», «Sybyzǵy sazy», «Qyzyl gúlder» (attarynan-aq kórip otyrsyz) taǵy basqalary bolyp, birine biri ulasa kelgen kitaptardyń «Aǵalar alaqanyna» deıingi uzyna boıyna qarap otyrsań, ylǵı bir azaby mol sulýlyqtyń qulaq kesti quldaryna tap bolasyń. Bir qyzyǵy, solardyń ishinde sen de júrgenińdi kórmeısiń. Al, ondaıdan basy bostardy Sáken oqyp turǵan adam etip kórsetpeıdi. Bunyń bárin butarlap aıtý úshin kóp tózim men kólemdi sóz kerek. Onyń ekeýi de mende joq. Ol jaǵyna jetikter, shúkir, mensiz de bar ǵoı. Men óz tanýymdaǵy Safýan jóninde onda da Áspettiń kómegimen, azyn-aýlaq peıil tanytamyn.

O basta ónerin óleń-jyrmen kórsetken jastardyń kóriktirek bireýi osy kisi edi. Eseıe kele qudaı sony prozaǵa aıyrbastatsa amalyń qansha. Ómirdegi jaǵymdy-jaǵymsyz qýatty qozǵalystardy aqynsha seziný qasıetin ózinde qaldyrsa, basqa janrǵa aýysqanda turǵan ne bar dep, dál osy araǵa men biletin Áspet bir kılikpeı qalmasty. Ras, men arada qyzben aıtysqan saıyn jyǵylyp qala beretin sýretshi Baǵdan bolǵym kelmeıdi. Bul pikirmen kelise salamyn. Jalǵyz-aq, sol kózdiń ózinde el óleńdi osy jigitten, bul taǵdyrlas Tahaýı, Táken, Zeınollalardan osal jazatyn keıbir áriptesteriniń kúni búginge deıin aqyndyqtan aınymaıtynyn ári ósip mandymaıtynyn Áspet bólme salyq qylmasa boldy.

«Aǵalar alaqany» atty kitaptaǵy derekti kórinister Safýandy bizge bala kezinen bastap bilgizdi. Sol kitapqa jazǵan resenzıamda bul jigit jaıly kóptegen oılarymdy men de aıttym. Solardy qaıtalamaý úshin bul joly ne desem de búgingi, osynaý kúrt ózgeristerdiń qyzyǵy men qystalań shaǵyndaǵy Safýandy ǵana tóńirekteımin.

«Óz jumysyń turǵanda basqany qaıtesiń» qaǵıdasyn qatań ustaıtyn, ásirese óner adamyn garmonıa men haos aralyǵynan suryptap tanıtyn Áspetke búgingi Safýannyń kúndelikti kúsh salyp júrgen áreketteri unaı qoıady dep aıta almaımyn. Bálkim kórkem qalamnan ýaqytsha bolsa da qol úzgen, qoralarynda basqa laýazym mashınasynyń tumsyǵy qyltıyp turǵan jazýshylardan ol qyz óz jaratýshysyn ajyratyp ala da biler. Biraq, qazir ónerde óndire týyndap otyrǵan tulǵa joqtyǵyn Áspette kórmeı otyrǵan joq. Bárimiz-aq joǵaltqanymyzdy joqtaýdan, ardyń isin áldendirý jolyndaǵy aıtystardan aýyspaı jatyrmyz. Túptep kelgende, búgingi úmit pen kúdik, berekesi qashqan turmys pen sonyń óteýine kelip jatqan ulttyq utystarymyz, alda turǵan qıyndyǵy belgisiz belester — osylardyń qosyndysy erteńgi uly shyǵarmalardyń ýyty, tipti ashytqysy bolmasa ne qylsyn... Aıtýly Art-kononada aldynda da osyndaı aýyr da, únsiz bir bolatuǵyn.

Áspetke unasa da, unamasa da bizdiń joldasymyz bul kúnderde degbirsiz. Intellıgensıany tebirenter jaılardyń qaısy birinen de Sákeń tejelip qala almaı otyr. Bálkim buǵan áliptiń artyn baǵatyn ýaqyt joqtyǵy sebep shyǵar. Adamdy ózimsinýdiń sol bógde kisiniń ózin saǵan jaqynyńnan da jaqynyraq, tartymdyraq kórsete bilýinde. Osyndaı adamdardyń ishinde júreginiń túbine jeke-dara ornyǵatyndary da bolady. Adamdy baǵalaýdyń osynaý shamadan tys ólshemin Shaımerdenov talap normasy dep túsinse, onyń da sebebi bar. Bul kisiniń baıaǵy ógeı anasy Beıiske perzenttik mahabbatymen tanys oqyrman ony jaqsy biledi. Beıis apaıdyń eki jetim bóbekke sińirgen eńbegin jazýshy ana sútinen de asyryp baǵalaıdy ǵoı. Mine, osynsha asqaq adamgershilik Safýan barshanyń boıyna darytý múmkin emespin bile tura, solaı qaraı býra tartyp otyrady. Ol — ol ma, tipti osy kredony ol jaqsy túgili kázzaptyń aldyna da qasaqana kóldeneń tartady. Jeltoqsan oqıǵasyn asqyndyryp, órtti qozdyryp qoıyp, ózi kabınette buǵyp otyrǵan Kolbınge keıingi bir oraıda Shaımerdenovtyń ne degeni estigenderdiń esinde shyǵar:

—Júr, ekeýmiz jaıaý shyǵyp, alan-kóshelerdi aralaıyq. Sonda ısi qazaqtan bireý saǵan tıisse, sonyń ózin-aq qazaqta ultshyldyq bolǵany dep sanaı sal. Sonyń kúıiginen kózińshe men-aq otqa órteneıin óleıin.

— Ha-ha, ha, ha!..

Basyn shalqaıta jyǵyp qarqyldaı kúlgen Kolbınge Minbede turǵan Shaımerdenov jaýaby:

— Mine, mine... Osy kúlkińizdiń túbin túpteńiz! — degen astarly qarymta boldy. Beıis meıirbandyǵyna qarama-qarsy jaratylǵan bezbúırek qolynda el taǵdyry, qaımana qanǵybas qolynda ult taǵdyry tursa talantqa taǵat, degbir degenderdi kim bersin?.. Jazýshy jaratylysynda bulaısha kúıip-pisý buryn da bolǵan. Biraq, ony qamaǵanyń qaıta shyǵarmaıtyn temir torlar tejep kelgen. Búgingi beımazanyń úlesine salaýat, minbesi tıgeni úshin tap búgingi taýar-taǵam tapshylyǵyna renjimeý kerek. Otarshylyqtyń qorlyǵynan qorqynyshty emes bul kemdi kúngi kedeıshilik.

Taǵdyry bireýge táýeldi bolǵan jerde ton tonalmaı, bedel berekesi ushpaı qalmaıtynyn eki halyq bastan keshse, sonyń bireýi qazaq shyǵar-aq. Sodan da bolar, qazaq ǵasyrlar boıyna eldigine erkindik ala almasa da ul-qyzyn ólmeı berispeıtin ójettikke tárbıeledi. Alysqa barmaı-aq Áspetke qarańyzshy: Ol jan degende jalǵyz bóbegi jer besikke berilip, tilegi kesilse de aramzaǵa aryn taptatpaǵan arý. Áspet, ol — aramyzda tiri júrgen Álıa, Mánshúk, ol — keshegi jeltoqsan qurbandary — Qaırat pen Lázzat rýhynda da kórine alady. Jáne de: «Baıannan basqasha tanylmasa ol nesine Aısha-bıbi bolyp tarıh tórinen tań atyrady?!.» degendi aıta alǵan Áspet. «Toqtardaı jigit bolmasa qazaqtyń ǵaryshqa qatysy qansha der edik»-ti de osy otyrǵanda sol qyz meniń qulaǵyma quptatqandaı.

— Sýverenıtet —derbes, erkin... Meıli ol Egemendik bola qoısyn... Al, onyń ústine ózge jurttar «Táýelsiz» degendi aıyra-bóle aıtatyn sebebin bilesiz be?.. — dep alyp, Sákeń sony túsindirý úshin san tarıhtarǵa samǵap jóneletuǵyn. Óıtetin jóni boldy. Qazaqstan táýelsizdik jarıalanyp bolǵansha, jasyratyny joq, parlamentimizdiń qulaǵyn shýlatyp-aq baqty:

— Nemeneden tosylady, osy biz sonyń ala júrmesek, alǵy shepte atymyz súrine me?..

Bul ózinshe bir udaı kóńil kúıin tanytsa, endi birde:

— Birikken Ulttar Uıymyna birinshi tilek bizden tústi... Orta Azıalyq aǵaıyndar Nursultan aıtýymen bas qosty... Nemese:

— «Izvestıa» gazeti Úndistanmen qatynasty Qazaqstan buryn bastap, Reseıdiń aldyn orap ketti dep jazdy. A, bul arada qyzǵanyshta joq emes!.. — dep, soǵan rıasyz, quddy balasha qýanady. Bir ǵajaby, búgin dostaryna aıtqan sózderimen araǵa az kún salyp, ne teleekrannan, ne efırden, ne gazetten kórinip, esitilip, oqylyp jatady. Iá, el erkindigi, el azattyǵy týraly zańdar qabyldanǵan tustarda jarǵaq qulaǵy jastyqqa tıip jarymaǵandar sanatynan Safýan jıi kórindi. Jas jazýshynyń shyǵarmasyna shylbyr tastaý, klasık jazýshynyń mýzeıin ashqyzý, mazaryn kótertý — bári de ony mazalaıdy. Osydan jarty ǵasyr buryn ádiletsizdiktiń qandy qarmaǵyna ilikken uly jazýshylardyń atyn bilgen jastar zatyna da ǵıbyrathana sıpatynda erkin enýge tıisti ǵoı. Olarǵa Safýandar aldynan dáris jetelep jetkizbek paryz emes pe?.. Bul baǵytta Safýan talaı taǵylymdy baıandamalar jasady. Qysqasy, bundaı istermen aınalysýdy Sákeń bul kúnderi táńir tapsyrmasy dep uǵady-aý deımin: Osynyń bári óz shyǵarmalarynyń tórt tomdyǵyn baspaǵa daıarlaý sekildi asa jaýapty, ıakı, júkti mezgilmen qatar, qarbalas jurt jatty.

Qysqa kúnde qyryq márte qaıtalap qozǵasaq ta taǵyna taqymyn ornyqtyrý áli alysta jatqan Aldıar — qazaq tiliniń taǵdyry bolsa kerek. Árıne, zań bar, zaman peıili túzik baǵyt aldy, el qulaǵy eleń etkeli tilimizge tıek emes, tirek bolardaı tálim-bilim uıalary da odan-budan oryn tebe bastaǵany bar. Alaıda osylar ishki saraıyn talaıdan beri tat tutqan mashınanyń ot alǵany sekildi ǵana serpin. Eger ol qasqa jolda qaıta zaýlap úlgermeı taǵy senip qalsa, bastapqy eńbektiń bári zaıa. Til sherýiniń aldyńǵy shebinde dabyl qaǵyldy degenińizben artqy qosyndar áli aıylyn da jınaǵan joq. Almaty bıkeshteri baıaǵy sol daǵdylanǵan tilderinde saýysqansha samyrjaq. Solardyń sanasyna sańylaý barmasa, syrtty qoıyp, ishtiń ózinen-aq tabalaýshy tabylady. Al tabanyń zahary áljýazdardy taýy shaǵylǵan jaqqa qaıtyp bettetpeı qoıady. Mine, osyny jazýshynyń bári birdeı Safýansha sezinse ǵoı: Táńir jarylqaǵyr Smaǵul Elýbaev ekeýi jıdirmelete qaqqan dabyl talaı qujattyń, dúnıege kelip, iske qosylýyna sebin tıgizdi. Bárimiz qol qoıǵan «Til taǵdyry — el taǵdyry» atty aıtýly úndeýdiń ózegine ot darytqandar da osylar. Jasyratyny joq, osyǵan qol qoıar jerge kelgende soǵan júregi daýalamaǵan jazýshylar da baıqalyp qaldy.

Áspet, qaraǵym, sen ańǵaryp júresiń be, ózińniń er minezdi bolmysyńdy jalpyǵa jarıa qylǵan Safýan aǵańdy osy jurttyń bári birdeı jaqsy kóre bermeıdi. Jeke bastyń topshylaýy bolmasa, sebebin kesip-piship aıtý qıyn. Óz basym «Týra bıde týǵan joq» prınsıpinen shegip júrgen zapaly shyǵar dep oılaımyn, áıteýir, ol da bedeldiń bet-júzimen sanaspaı, ashshy shyndyqty qatty aıtatyndar qatarynda ózine tıesi nápaqasyna kesheýlep jetip júredi. Eshkimge jala jappaı, adalyna baqqan synǵa qaltarystan qarymta daıarlaý bedeldiń isi me?.. Aıtpaqshy, Áspetjan, seniń «Pikir talasta bedel qarý bola almaıdy» degen óz sóziń de bar eken-aý.

Ras, «Eshten de kesh jaqsynyń» ıgiligin Safýan da az ıgerip júrgen joq. Obaly káne, Almatyda tejelgen tegershik Máskeýde qalypty qozǵalysyna enip, búkilodaqtyq kásipodaq syılyǵyna laýreat ta bola aldy. Bálkim «Aǵalar alaqanynyń» sharapaty shyǵar, sońǵy ázirde deseńiz de, aqyry osy kitap úshin Qazaqstannyń memlekettik syılyǵy da berildi. Safýan, Tahaýılardy halyq óz jazýshymyz dep tanyǵaly qashan. Bálkim sol ataq ta bir kúni aldyńǵylarsha jaı basyp, jalpaq alyp kele jatyr. Aıtpaqshy, endigi jerde óz parlamentimiz eńbek, erlik qaharmandaryna jańadan túrlishe túımelerin de zańdastyrar. Bul ánshıin sóz utyryna qaraı oıǵa oralyp jatqan jáıtter ǵoı. Áıtpese, bedel haqynda óziń aıtqandaı, talant jýǵan jaǵdaıda ataq ta jalǵan jaraq.

— Degenmen ataq eńbekke beriledi ǵoı. Bedel qoldan joǵarylatý arqyly da japsyryla beredi.

— Qaraǵym Áspet-aı, aldymdy oraı berip, aıtpasty aıtqyzatyn boldyń-aý. Seniń el tanyǵan erekshe qyz bolýyńa sińirgen meniń de eńbegim bar: Men «Mánshúk taldyń» alǵashqy nusqasyna toǵyz tilek aıtqam. Sońǵy redaksıasynda solardyń kóbin-aq Safýan eskergen. Avtor sony er qashan «Kólbaqa terisine jazylǵan toǵyz talap» dep eske alyp otyrady. Shyǵarma qatty unaǵannan keıin avtordy men restoranǵa shaqyryp, pikirlerimdi sondaǵy qol súrtetin qaǵaz súlgige jazyp bere salǵam. «Kólbaqa terisi» dep júrgenimiz sol. Áńgime jelisine senen de myqtyraq Ineshti aralastyrmaı, saǵan ish tartý sebebimdi bilip qoıǵanyn abzal. Árıne, osy arada sen taǵyda: «Aǵa, uryspańyzshy, meniń jańaǵy aıtqanym nege jónsiz. ataq eńbekke beriletini ótirik pe?..» degeli otyrsyń. Alǵan ataǵyna eńbegi tatymasa-she?.. Ondaılar az ba?..

Taǵy bir aıtaıyn degenim — Safýan ekeýmiz jazýshylar odaǵynyń apparatynda jumystas bolǵanda ańǵarǵandarym: Bul jigit partıaǵa múshelik jarnasyn mezgilimen tóleı bermeıtin. Bir kúni jınalysqa salyp, janyn sirideı qystyq. Ol óz aıybyn kádimgideı moıyndaǵan boldy. Odan shyǵa bere Qaınekeı Jarmaǵambetov ekeýmizge aıtqan sondaǵy sózin endi eske túsirsem, soǵan kúlgenimiz bekerdeı: «Tórelerdiń salyǵynan ýaqytynda qutylmasam, sol ıtteriń ashtan óle qala ma?..» degeni áli esimde. Apparattaǵy óz mindetin muntazdaı etip oryndaýyn oryndaıdy-aý, biraq, saǵat pen Safýan arasy kóbinshe úılesip tappaı, jumysqa keshigip kele beretin. QJO-ǵa (Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy) ýaqytymen kelip, altyny toltyrmaı ketpeý — Safýansha, eńbek tártibi emes, eńbek adamyn beker qańtaryp arytatyn formalızm. Osy uǵym da ony bir kúni bastyǵymyz Ǵabıden Mýstafınniń aldynan bir-aq shyǵardy. Men Shaımerdenovtyń jumystan shyǵarýǵa qarsy ereýil uıymdastyrdym (Safýan osy kúnde «ereýil sizden bastalǵan» dep kúledi). Aıtqanynan qaıtýy qıyn Ǵabekeń buıryqqa qoldy qoıatyn edi, ony mynadaı bir oqys «oqıǵa» toqtatty: Shamkenov óz tanaýynan qozy qumalaǵyndaı birdeńeni jumyrlap alyp, shertip kep jibergende sonysy álde qalaı Fabekeńniń, aldyna, týra stol ústindegi áınekke baryp top ete qalsyn. Onymen qoımaı, álgisi úlken kisi úrlegende túsken jerine jabysyp jatyp alsyn... Sony kórgen jurttyń qyran-topan kúlkisi aǵaıdyń ashýyn lezde taratyp jiberdi. Bul arada aıtpaǵym — zady, oıda joq jerden qısyn (teorıa) túzý Áspetke osy kisiniń ózinen aýysqan.

Já, Áspetjan. janaǵy bir bastala túsip úzilip qalǵan áńgimeni tirilteıikshi. Iá, kitaptarynyń attary aıtyp turǵandaı, Safýan bitiminde sulýlyqtyń, mahabbattyń mıhnatkesh jarshysy. Ananyń, ákeniń balaǵa, aǵalardyń ini-qaryndasqa mahabbaty, qyz ben jigittiń qyzǵyn mahabbaty, erli-zaıyptylar arasynda eseıip ósip, keıbireýlerinde óship jatatyn mahabbat (sońǵysyn solaı dep ataý da qıyn) — bunyń bári de jarshyǵa tynym taptyrmaı jyrlatatyn, jylatatyn da kúrdeli kúshter qudireti. Bul da Atom elektr stansıasy sekildi saýshylyǵynda rahat, bir jeri zaqymdalsa — apat. Osy rahat pen apat aralyǵynda jetpis jas jasaǵanda da qaısarlyǵynan qaıtpaý ońaı sharýa ma?.. Tynysh otyrýdy qudaı áý basta buıyrtpaǵan soń olaı da, bulaı da sharq uryp áreket qylasyń. Baıandy da, Aısha-bıbini de qaıtalamaıtyn bireýlerdiń dúnıege kelmegin kóksep, sol baǵytta ter tógesiń. Sonyń bári kóńildegideı kórikti bolyp shyǵa bere me?.. «Qaıdan-aý...» deısiń be, durys aıtasyń. Biraq sen qyzdy men bilemin, sýretshi Baǵdanǵa ótkizgen synyńdy jazýshy Safýanǵa da júrgize alasyń. Taǵyda: «Aǵa, uryspańyzshy, dep alyp, Aǵa, siz báribir Gavrıel Garsıa Markes emessiz degendi sen Safýanǵa da aıta alasyń (senen ony kútýge bolady). Shynynda da solaı oılasań myna suraǵyma jaýap ber: Halyqqa sendeı qazaq qyzy arqyly shyqqan jaǵdaıda seniń sol Markesiń Safýanǵa aınalyp ketpesine kim kepil?.. Roman janrynyń ózi qazaq úshin jańasha jazý bolsa-she?.. Bizde aty roman, zaty olaı emester áli kóp...

— Móldir degenge nege sonsha jarmasasyń, Áspet?.. «Móldir» degen sózdiń ózin sen qalaı túsinesiń?-

— Siz she?..

— Aıtaıyn: Bulaq ta bastaýynan móldirep shyǵyp, júre-bara qula-quba kúı keshedi. Baıaǵy túbit ıek balań Safýandy «Meni qalaı úılendirmek boldy» degen áńgimeden oqydyń ǵoı. Sonda bul ózi óz bolyp alǵashqy qyzyqqan qyzyna qora-qopsy syrtyndaǵy ońasha bir qaltarysta kezdesýdeı-aq kezdesken. Birdeńe demek oıy baryn ańǵarǵan esti qyz iltıfatyn da irikpeı, bunyń lebizin kútken. Sóıtse bunyń qyz aýlyna ertip kelgen áýlekileý aǵasy «osyny aıt» dep úıretip qoıǵan noqaılyqtan basqa ózinen óner lebizi joq eken. Sondaǵy bar aıtqany: «Sen altaıy qyzyl túlkisiń de, men qıadan kóretin qyranmyn. Sen zytyp bergende men seni ilip túsemin!.. «Osy arada sen tursań, sen de anaý esti qyzsha aqyryn ǵana syrt aınalyp taıyp turar ediń ǵoı, Áspet. Jón-josyqsyz asaý mahabbat alqymyna keptelgen baıǵus bala jylarman kúıde qaldy da bardy. Menińshe, «móldirińiz» — osy. Endi myqty bolsań, osynaý eki Safýan aralyǵynda jatqan elý bes jyldy sarapqa salyp kór.

Dál osy jeme-jemge kelgen jerdegi Áspet jaýabyn men de qýattaımyn. Ol baıaǵy ernin ǵana tıgizgen shampan quıýly fýjerin eki alaqanymen syrtynan sıpaı, uzaq oılana otyryp bylaı der edi.

— Safýan aǵaǵa ómirin qaıtadan bastaý quqy berilse ótken jyldarynyń, aılarynyń, kúnderiniń, bireýinen de bas tartpas edi. Osynshanyń barlyǵyn azaptan jınaǵan azamatqa basqasha bolýdyń qajeti qansha?!.

— Solaı... Kómegińe rahmet, kóriktim!

1992 jyl.

---