InfoHub Logo

Kóp janrly qazaq ádebıetiniń birden-aq irgesin irilendirgen alty-jeti adamdy Ǵabıt Mahmutuly Músirepov Alyptar toby dep ataǵan edi. Ábden oılanyp bolmaı óz pikirin bilgize bermeıtin osy adamnyń ózin de kóziniń tirisinde sol Alyptar tobynyń bel ortasyna qoıyp otyrýshy edik. Jáne jurttyń sol baǵasy sonshalyq jarasyp ta turatuǵyn. Biraq, sońǵy túıe júginiń aýyrlyǵyn aıtý jaǵy ár qıly mólsherde ańǵarylatyn. Bul baǵanyń bir sheti eppen emeýrin tanytyp, únin únemdep (Qazaq SSR Joǵarǵy Keńesine úsh aı ǵana bastyq qylǵanymyz sekildi) kibirtiktep jatsa, endi bir sheti arnadan asyp-tógilip, qudaıdyń osy bir pendesin búkil seksen asqan ómirinde «jańylmaǵan jaq, súrinbegen tuıaq» dárejesinde tanyp júrdi. Sońǵy kópirmege ol zárý emestigi sebepti de qasyn qıǵashtandyra qarap, bir túrli yńǵaısyzdansa da, jóni túzik peıilder tusynda kóńildiń ishki tolqynyn irkip qala almaı: Erkekter ózara súzisýge sheber de, súıisýge olaq keledi, betiniń bir jerinen súıer edim, áıel bolyp jaratylmaǵan ózińnen kór» degen sekildi este qalardaı eskertpelermen shekteler edi. Osy rızashylyǵyn ol kisi meniń «İni lebizi» degen óleńime baılanysty aıtqandy. Al, sol óleńde mynadaı joldar bolǵan:

Artyq, kem sóz aýanyna ermeı biz,
Aǵa deımiz, Aqyn deımiz, Er deımiz.
Mahmýt uly máshhúr Ǵabıt! İláıim
Kúnde seniń mazańdy ala bergeımiz.
Kúnde emes-aý, túngi uıqydan turǵyzyp,
Telefonǵa jalań shapan júrgizip: —
Aqyl kerek, keńes kerek!.. — deıtuǵyn
Erke zorlyq bizder úshin bir qyzyq.
Ómir —daýyl!.. Bólmeıdi qys, kúzdi bul.
Surapylda taǵdyr qansha úzdi gúl!..
Alyptardan qalyp qalǵan bir daraq,
Ókpek jelde shýlap turǵan bizdi bil!
Sóılesem de qansha dilmár qazylyp,
Sen turǵanda qaıda maǵan qazylyq,
Sabyryń mol-ay, sarańdaýsyń ursýǵa,
Tek osyny kesheýletpeı qazir uq!..

Shynynda da, qartaıǵan saıyn molyraq tynym berýdiń ornyna tún uıqysyn túgel buıyrtpaǵan kezderimiz kóp boldy. Partıanyń úlken úsh, úkimettiń úsh dedik pe-aý, ádebıettiń, mýzykanyń, teatrdyń, kınonyń úsh dedik pe-aý,—qoıshy, áıteýir, osylardyń bas-basyna saǵat taǵaıyndap, sonyń árqaısysyna Músirepovtyń keshikpeı kelýin talap ettik. Ál-qýaty azaıǵan ulttyń tili men ulaǵatty bitiminen kóz jazyp qalmaý problemasy onyń ózin de óle-ólgenshe beımaza qalpynan bosatpady. Bir kezde osy kisiniń ózi alyp bergen jazýshylar úshin Qazaqstanǵa joǵarydan túsken ulyq buıryǵy boıynsha bireýler tartyp alǵaly jatqanda da eki Ǵabeń jubyn jazbaı jumsaldy. Sóıte jurt, qartaıǵan adamnyń basqadan qaıyrymdyraq bolý quqyna da qol suǵyp, onyńdy qoı dep buıryq raımen túgendeskenimizdi janaǵy aqynnyń óleńinen de kórdik qoı.

— Men endigi ári olaı istemeýge ýáde beremin, — dep, quddy bir shákirt baladaı shatynyp, zal toly jurtty bir kúldirgeni talaıdyń esinde bar da shyǵar.

Iá, qaýyrt jumys ústinde qartaıǵan budan basqa alyp bizdiń aramyzda bolǵan emes. Ony basqadan baqyttyraq qylǵan da, bálkim, osy sońǵy túıeniń aýyr júgin arqalaı bilgendigi shyǵar-aq. Endeshe Ǵabıt Músirepov ólgennen keıin maqtalyp júrgen marqumdar sanatyna kirmeıdi. Bárin de óz qulaǵymen estip, kózimen oqyp, toqyp ta ketti. Ǵabeń rýhy aldynda arylyp bir aıtaıyn degenim osy.

Esteliktiń erekshe bir qasıeti — onda árkim eske alyp otyrǵan adamyń ózinshe tanyp, jurtqa da óz araqatynasy arqyly tanytady ǵoı. Men de el qatarly Ǵabeńdi baıaǵy «Qos shalqar», «Kók úıdegi kórshiler», «Talpaq tanaý» atty áńgimeleri «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» tragedıasy arqyly ózimshe tanyǵan boldym. Bárinde de — maıdandasqan qastasymen ymyraǵa yńǵaıy joq bir Ǵabıt. dúnıeni dúrliktirgen, ózine de osal soqqy bop tımegen «Jelkeler nege qyshıdysy» álgi onsyz da birbetkeı ojar túsinigimdi tereńdete tústi-aý deımin. Oılaý júıesi er minezdi dramadan jaratylǵan osy adam shyǵarmashylyǵyna qaıtsem juǵysam dep júrgen men — rabfak stýdenti — jazǵy demalys kezinde jumysshylar kúshimen «Qozyny» Maqat sahnasyna shyǵardym. Spektákldi qoıýshy da rejıseri de — bir ózim. Qarabaıdan ósh alarda Ǵabeńe kómekteseıin dedim be eken, — áıteýir, ózim Jantyq rólinde oınadym. Al, kelesi, 1939 jyly Qazaqstan jazýshylarynyń ekinshi sezine kelgenimde «bórik alyp qashýǵa ǵana jaraıtyn» dármensiz synshylardy qapysyz qatty synaǵan Ǵabıtti kórip, «joq, myna kisi urynshaqtyń bárin birdeı quptaı bermeıtin qupıasy mol adam bop shyqty» degen uǵymǵa oıysa bastadym. Biraq, Qaıyrǵalı, Súgiraly — Baıjan, Amangeldi, Erkebulan, áıel zatynan qaharman Ulpan, qus balasynan Qyran tulǵalary keıingi qabyrǵaly týyndylardan samsap shyǵa-shyǵa kelgende Ǵabıttyń ózi batyr degen bastapqy pozısıama birjola ornyqtym. Iá, asa sezimtal, sulý sýret ıesi, sóldi, sóreli sózdiń zergeri men úshin bárinen buryn batyrlyǵymen mektep. Ómirde de NKVD nazaryna «Beıimbet jaý bolsa men de jaý» degeni sekildi, naǵyz er minezdi shyǵarmashylyqtyń sheberi edi ǵoı jaryqtyq.

Ózgeler eliktese de tap solaı etip shyǵara almaıtyn óz kemshiligi ózinshe turypty ǵoı. Al, Ǵabeń jalpy úlkenniń de, kishiniń de ornyn baǵalaı bilgen kisi. Kishige kisiligin dáleldeıtin derekter ózimniń araqatynasymnan da tabylady. Áýeli úlkenge izetiniń irileý bir úlgisin oqylyq. 1938 jyly Jambyl shyǵarmashylyǵynyń 75 jyldyǵyna baıandama jasaý úshin joǵarydan talaı adamǵa tapsyrys berilgen. Solardyń birinshi kezektegisi Ortalyq Partıa Komıtetiniń uıymdastyrý bólimin meńgerýshisi Bekbolat Mýstafın bolǵan eken, oǵan aıaq astynan «halyq jaýy» degen ataq japsyryla qalyp, qamaýǵa alyndy. Ekinshisi de sondaı bir senimzidikke dýshar bolyp, úshinshi kezek álgi apparattaǵy mádenı-aǵartý bólimin meńgerýshisi Ǵabıt Músirepovke keledi. Biraq, ol birinshi hatshyny Halyq Komısarlary keńesiniń tóraǵasy Oraz Isaevtyń baıandamashy bolýyna kóndiredi. Osy bir oraıdy áńgimeleı otyryp, tapsyrys alǵan kúni-aq tamasha baıandama jasap bergen Isaevtyń bilgir, suńǵyla sheshendigin Ǵabeń aıryqsha baǵalaǵan. Ǵabeńmen menen de góri jıirek aralasqan Safýan Shaımerdenovyń aıtýynsha, ol kisi Oraz Isaev haqynda ár kez árli pikir bildirip otyrǵan kórinedi. Al, naq osy kezde Isaevty bilmeıtin bireýler, áıteýir úkimet basy bolǵany úshin, Goloshekınmen qosaqtap jazǵyrý baǵytyn ustanǵan. Men jýyrda jarıalanǵan Isaev týraly maqalamda («Halyq Keńisi», 10. 01. 92) buǵan da toqtalǵam.

Bireýdi bireý «óltire synaý» ómir zańyna aınalǵan zamanda meniń «Qurmanǵazy» atty shyǵarmamnyń birinshi kitaby sondaı kúıge ushyraǵan. Ekinshisi endi ǵana jaryq kórip, áli pikir ózgerip úlgermegen de kez edi. Degenmen Muhtar Áýezovtyń unamdy kózqarasy jazba túrde qolyma túsip úlgergen-di. Sol kezdegi birinshi bastyǵymyz Ǵabeń maǵan telefon soqty:

— Erteńgi saǵat onnan bastap ekeýmiz «Qurmanǵazyny» tutastaı oqyp shyǵalyq, odaqqa kel.

Dastandy oqýǵa ýaqytynda kirisip, kishi besin áletinde aıaqtadyq. Aralyqta kúreń shaımen jarty saǵatqa qana úzilis jasadyq. Ol keıbir taraýlardy tapjylmaı otyryp tyńdasa, endi bir bólikterin tý syrtymnan bir qolyn ıyǵyma artyp qoıyp, ózi de jarysa oqyp turdy-aý deımin. Aqyrynda aıtqany:

— Ty sobaka, bar, bara ber úıińe. Bul endi seniń shyǵarmań emes, halyqtyń múlki.

Qaıtys bolardan az buryn. ıaǵnı, arada shırek tasyr etken soń, jazýshylar aldynda uzaq sóılegen aqyrǵy ataly sózinde baıaǵy sol kókiregine uıalaǵan kóńil hoshyn eki aýyz jaısań lebizben esine túsirdi. Bul kisi meniń talaı shyǵarmamdy óz qolynan ótkerdi. Nekrasovtyń «Aqyn men azamatyn» aýdarǵanymda sony túpnusqamen salystyrýǵa da ýaqyt bóldi. Qazaq poezıasynyń ózi basqarǵan oryssha antologıasyna shyǵarma iriktegende meniń epıktigimdi eskerip, «Bizdiń aýyldyń qyzy» men Chapaev týraly poemamdy engizdirgen de ózi bolatyn. Meniń sol Chapaev jónindegi «Oraldaǵy otty túnimde» Ǵabeńniń «Qazaqylandyra tús!..» degen pikiri erekshe eskerilgen bolatyn. Al, «Seniń ózeniń» atty dastanymdy Máskeýge júrer aldynda oqyp, Qusynı apaıǵa qaldyryp ketipti. Qoljazbanyń ashyq jerine: «Oqydym. Jaqsy eken. Kózi de, kóńili de jańa eken!.. Aınalaıyn!..» degen marjandaı tizilgen ásem jazý meniń arhıvimde saqtaýly.

Ǵabeń birde Beıimbet aǵasynyń úıinde sharaptan bosaǵan rúmkasyn jarǵa laqtyryp syndyra beripti. Onyń solaısha erkelegenin Bıaǵań báıbishesi Gúljamal jeńgeı birde maqtana eske alǵan edi. Sondaı-aq, kezinde biz de óz aǵamyzǵa erkelep baqtyq. Men Ǵabeńniń qara «ZIL»-in taýǵa surap minip, tasqa da soqtyrǵam. Juban ekeýmiz tábárik alamyz dep, Ǵabeńdi ómirde basyn suǵyp kórmegen kafege de apardyq. Odan habardar Sholpan, Qurekeńder (Jandarbekovter) bizdiń ústimizge kelip, ol az degendeı, Qytaıǵa ketip bara jatqan qyrǵyz ártisteri (Kıizbaeva, Bıshenálıeva t. b.) jáne qosylyp, Ǵabeńdi attaı myń somǵa shyǵyndandyrǵanbyz.

Kimniń kim ekenin birge jol shyǵyp el aralaǵanda bilińkireısiń. Ózinen ózgeniń abyroıyn oılaýǵa mádenıeti kisiligi de jetpeıtin jetesizdiń talaıyn kórdik qoı. Al, Ǵabeńmen ekeýden ekeý jol shekpesek te qanattas jatqan respýblıkalarǵa top qurap barǵanymyzda elde neshe saparlas boldyq. Ol otyrǵanda seniń arqań keń: Ólke izdep, astanamyzdaǵy jańalyqtar haqynda, tipti qasyńdaǵy sen jaıly da onyń kelistire áńgimelep bererine sen senesiń de, ol óz bıiktigimen seni soǵan sendiredi de. Dastarqan basyndaǵy saýyq keshterinde Ǵabeń qasyndaǵy jol serigin yńǵaı qanattandyryp, kórneý ósirip otyrar edi Saıyp kelgende, aǵaıynmen qaýyshýdyń sondaı keshteri mádenıet, ádebıet tóńiregindegi talaı tarıhty aıqara ashyp ta tastaıtyn.

Ǵabeńniń ózinen úırengen osy tásildiń mán-maǵynasyn odan da irilendirip bir paıdalanaıyq degen usynysty men osy kisiniń seksen jyldyǵy qarsańynda aıtqan edim. Meniń ondaǵy josparym boıynsha, jeke menshik mashınalary barlardan avtokerýen jasaqtap, Almatydan Ǵabeńniń Qyzyljaryna deıin ǵylymı-kórkem sherý kúnderin ótkizýge tıisti edik. Bul usynysty joldastar da, Ǵabeńniń ózide qulshyna quptaǵan. Toı ıesiniń áıeli aýyryp qalyp, oılaǵanymyzdy oraıyna keltire almadyq.

Arakidik Aǵanyń sál artyq artqan salmaǵyn aýyrsynǵan inileri boldy desek te, «Taı týlap úıirinen shyqqandy» kórmedik. Áz aramyzda jan balasy onyń betine jel bolyp tıgen emes. «Múcipepovti maqtaýdyń keregi joq, Músirepovpen maqtaný kerek» dep akademık Qabdolov aıtqandaı, b!iz onyń esimin, Eńbek Eri degen ataǵyn da týǵan ádebıetimizge bel tuttyq. Al, osy kisini qatygez beıýaq qansha dúrkin renjitkenin eske alýdyń ózi aýyrdan da aýyr. Arǵy otyzynshy jyldar oqıǵasyn qopara qozǵap jatpaǵanda da, sońǵy bir soraqylyq syrtqa jadymyzdan jaryp shyǵa beredi. Sábıt aǵaı apta boıy sarylyp otyryp daıarlaǵan sol ýaqyttyń táp-táýir baıandamasy áýeli shartty túrde Úlken Úı deıtin de oqylyp, sol úıden qaıta shyqqanda jyly sóz ataýlydan jurnaqta qalmaǵan.

Toıǵa bárimiz birlesip daıarlaǵan tartýymyzdy úıine aldynda kirgizip qoıǵan bizder, betimiz kúıip, esiginen de qaraı almaǵanbyz. Elý jyldyǵyna oraı jaryq kórgen jańa kitabynyń qalamaqysyn Ǵabeń túgeldeı oblıgasıaǵa ótkizip jibergen.

Endi qudaı sondaı beıýaqtyń betin aýlaq qylsyn! Ǵabıt Múcirepovtiń toqsanǵa tolǵan mártebeli mereıin búgingi táýelsiz qazaq eliniń jarqyn bolashaǵyna baǵyshtaıyq!

Iá, men onyń toqsan jyldyǵyna arnaýly «Qazaq ádebıeti» gazetinde óz esteligimdi osylaısha ekshep ózimshe tujyrymdaǵan edim. Aıaýly aǵanyń senen artyqshylyǵy saǵynǵan saıyn saralanyp, ýaqyt ozǵan saıyn tyńnan tynymsyz opyq jegizetinin, tiridegi qaıran aǵa qadirine jetim kóńil jetkishtigin Muhtar Áýezov denesin jerge bererde Ǵabeńniń ózi aıtqan edi. Netken kóregen abyz edi jaryqtyq!.. Ǵabeńsiz ótken bir jyl ishinde jeltoqsan oqıǵasy bel omyrtqadan oqys tıgen soqqydaı ul-qyzdarymyzdy uryp jyqqan saǵatta aldymen Ǵabeńniń qystalańda aspaı-saspaı az aıtyp, máz rızalaıtyn bir aýyz lebizin joqtaǵanym esimnen ketpeıdi. Sodan bastalǵan saǵynyshym sarqylar emes: Daǵdarys qazaqtyń tiline tirelse de ony joqtaısyń. Jańbyrdan keıingi jeýge jaramsyz sańyraý qulaqtaı qaptap ketken «jańa sózsymaqtardy» kórgen saıyn kókseıtiniń — Ǵabeń: Ol barda ondaı ospadar «oıshyldarǵa» jol jabyq bolýshy edi. Ózi aıtqan alyptardyń aqyrǵysy bolǵandyqtan ba, áıteýir men tyńdaýshy azaıyp aqyl aıtýshy, úıretýshi kóbeıgen saıyn da aldymen Ǵabeńdi joqtaımyn. Ol kókirek kótergen adamdy İlám degeninen-aq baıqap qalyp, «tym aqyldy eken, sonysynan qorqamyn» dep alyp, artynsha sony battıtyp aıtqanyn baspa júzinen kóretinbiz. Bireýdi bireý uly dese, ile-shala ýlardaı shýlaý ádetke aınalǵan búginderi ortamyzda ol otyrsa «Tolyspaǵan Tolstoı» degen Muhtar sózin qalaı umytasyzdar» dep te bálkim aıtar edi. Óziniń kekshil, kúnshilderge «keń jerge sıyp turyp ta sıyspaısyńdar» deıtinin eske túsiretin «esep» bul kúnderi keshegiden kem túspeı jatqanda da onyń týra jaratylǵan tulǵasy kelip tunjyrap tura qalady meniń kóz aldyma.

1954 jylǵy jazýshylar sezi qarsańynda «Kazahstanskaıa Pravda» gazetinde jarıalaǵan maqalamda Ǵabeńdi «osy kisi — eń aldymen aqyn adam» degen edim. Maǵan olaı degizgen onyń aq óleńderi ǵana emes. Óz tarapyńnan bir sóz qospaı, qaı shyǵarmasyn óleńge aınaldyrsań da orasan oıshyl aqıyq aqyn aldyńa jan salmaı ańyrap shyǵa keler edi. Jáne de jany ashyǵan halqyn shegine jetkize sheneı biletindigin eskerseń, sol ózine deıingilerden Abaıdy ǵana eske túsiredi. Sýretkerligi de sondaı: Ulpannyń sýǵa shomylǵanyn oqyp otyryp men: «Oıpyrmaı, mynaý «Qar appaq, túlki qyzyl, búrkit qara, uqsaıdy qasa sulý shomylǵanǵa» boldy da shyqty ǵoı!» dep, aıqaılap jibergenimdi umytpaımyn.

Baıaǵy «Beseýdiń hatyndaǵy» qaısarlyǵy ómiriniń qaı tusynda da álsiremegeni jańaǵy bir sóz arasynda aıtylyp ta qaldy ǵoı. Táńirdiń álgideı tálkegine uryndyrǵan óziniń «50 jyldyq mereıtoıy tusynda qalamaqysynyń ornyna oblıgasıa alǵanda onyń turmys jaǵdaıy máz emes edi. Onyń tap sol kúngi odan beter, ashyqtan ashyq qarsylyǵyn endi aıtaıyn:

Oǵan avtomashına syılaý úshin ózara jınastyrǵan aqshanyń ishinde Muqan Imanjanov ekeýmizdiń myń somymyz da bolatyn.

Saltanatty jıyn sońynan áıdik toıǵa áıelderimizben baramyz dep ásemdenip-aq «kelgenbiz. Álgi sumdyqtan keıin Ǵabeń tabaldyryǵynan attaýǵa júregimiz daýalamaı úılerimizge qaıttyq ta, erteńine bizden góri aralas-quralasy molyraq, Qaınekeı Jarmaǵambetovten túnde qandaı ahýaldar bolǵanyn suradyq.

— Shaqyrylǵan qonaqtardyń 80 prosenti kelmedi. Bizdi — azyn-aýlaq adamdy kishkene bólmege ózi bastap aparar aldynda zaldyń kire berisine turǵyzyp qoıdy da:

— Áýeli sender Músirepov deıtin ańshy adamnyń mergendigine kóz jetkizińder—dedi. Sóıtti de, qolyna salmaqtap ustaǵan boıy aýzy ashylmaǵan bir shampandy uzyn stoldy boılata siltegende jasaqtaı samsap turǵan shólmek ataýlyny jamsatty da saldy. Ekinshi, úshinshi qatardy da solaısha túgel jaıratyp:

— Endi júrińder, basqa bólmege baryp azyqtanaıyq, — dedi.

Keıingi jyldardyń birinde osynyn pac-ótirigin Ǵabeńniń ózinen suraǵanymda ol maǵan:

— Ony istegen meniń qolym dep uǵynbaq ádil emes, jarty ǵasyrlyq ómirimdi solaısha kúıretpek bolǵan qorlyqtyń qoly edi ǵoı ol,—dep, taratyp kótergen saýsaqtaryn sol kúıinde bir-aq siltedi. Eńiregen er óz qolyn solaısha bir-aq siltemegende meniń kózimnen jas kórinip qalýy da múmkin edi.

Óz basym shermende kúıde az ómirin araqqa túgestirgen talanttarǵa da keshirimmen qaraımyn. Degenmen Ǵabeń bola bilgenge ne jetsin!.. Jurt qorqyp júrgen jyldarda men sóıttim dep bósetin búgingi maqtanshaqtarǵa da onyń osy pozısıasy bálkim oı salar...

Kóziniń tirisinde jazylǵan osy maqala attas álgi óleńimniń aıaǵynda «Zerek oıly, zerger tildi ustazym, Uly mezgil urpaǵyna sen kerek!» degen edim. Sol sózim áli de ózgermek emes.

1992 jyl.

---