InfoHub Logo

Jasyratyny joq, ara-tura bolsa da "bizde ádebıet synshysy, ásirese onyń kirpıaz da názik, kúrdeli de qatparly janry poezıanyń, ózimizshe aıtqanda, ómirsheń de óreli óleń sózdiń barsha tolyq uńǵyl-shuńǵylyn jetik biletin, syrtyn kórip qana qyzyqtamaı, ishine ene-úńile zerttep, aqaý ketken, artyq-kem túsken tusyn synyqshydaı dál basyp aıta alatyn synshy joq" degen pikirdi de estip qalyp júremiz. Aýzymyzdy osylaı udaıy ǵana qý shóppen súrte berýdiń ózi de yńǵaısyz, yńǵaısyz da bolsa "jel turmasa shóptiń basy qımyldamaıdy-aý", osynyń da astarynda áldeneler jatyr-aý degenge oı júgirtip kórsek teris bolmaıtyn syńaıy bar. Syn degen de kóbine bitken iske, bitimi bólek iske aıtylmaıtyn ba? "Sabasyna qaraı — pispegi" degen de sóz bar, syn joq nemese az bolyp otyrsa, ol búgingi óleńderimizdiń sapasyzdyǵynan, poezıamyzdyń deńgeıi barynsha tómendep ketýinen de emes pe eken? Óleń dep atalatyn injý-marjan ornyna búginderi bala jubatýǵa da jaramsyz syldyrmaq pen jyltyraqty ǵana alǵa tartyp júrgen joqpyz ba ózi? "Óleń — sózdiń patshasy" edi, búgin kim kóringen qalaǵan jaǵyna júgirte jumsaıtyn malaı balaǵa aınalyp bara jatqan joq pa eken?

Mine, osy turǵyda biraz oılanyp alǵanymyz artyq bolmaıtyndaı kórinedi de turady.

Bertin kele baıqaǵanymyz, kóbine-kóp ár nárseni óz ornyna qoıyp, baısaldy baıyppen aqıqatyn aıtar shynaıy synnyń ornyna, áıteýir bireýdi mineýdi maqsat tuta maqala jazatyndar beleń alyp bara jatqandaı kórinedi. Onda da taıaqtyń qaı jaq basyn basqanym durys bolar edi dep, ádebıet taǵdyrynan góri jeke bas qamyn kóbirek kúıttegen saqtyqpen ǵana, eki shoqyp, bir qaraý basym. Munyń ózi de sonaý bir jyldarǵy ádebı jıyndardaǵy baıandamalarda bolsyn, jekelegen sholý maqalalarda bolsyn, óleń sharýashylyǵynda kózge túsken kem-ketik jaıynda sóz etkisi keletinder eń aldymen ózine pálendeı zıany tıe qoımaıtyn alys aýdan, oblystarda turatyn avtorlar shyǵarmasyn nysanaǵa alyp, tilge tıek etetini sıaqty, ishki bir baqaı esepten árige uzamaı jatady. Ol kezde, ásirese, gazet-jýrnal redaksıalaryn basqaratyntardyń, baspalar mańyndaǵy alpaýyt-azýlylardyń kókjasyq shyǵarmalary jaıly aýyzǵa alý Paıǵambar sózine kúmán keltirip, til tıgizgenmen birdeı eseptelip, álgi, pikirdi aıtqan adamǵa ol naq bir kúnaǵa batyp, kúpirlik jasaǵandaı kúdikti kózben qaraı bastaıtynbyz. Jazýshylar odaǵyn basqaryp otyrǵan adamdar tipti synnan tys edi, olar jaıly, olardyń shyǵarmalary jaıynda kúmándanýdyń ózi kúnaǵa sanalatyn.

Sonyń salqyny áli de bar. "Páleden mashaıyq, aıtsa basqalar aıtsyn, ash qulaqtan-tynysh qulaq"— dep, kóbine áliptiń artyn baǵýǵa tyrysamyz. Osydan birer jyl buryn búgingi poezıa kóshiniń basynda júrgen Qadyr Myrza Álı, Jazýshylar Odaǵy basqarmasynyń tóraǵasy Nurlan Orazalın, "Qazaq ádebıeti" gazetiniń bas redaktory Ulyqbek Esdáýletter eńbegin kústanalaǵan maqalalar úzdik-sozdyq jaryq kóre bastady. Árıne, shynaıy janashyrlyqpen synasa, jylatyp aıtar dostyq pıǵyl bolsa, ondaı syndy bárimiz de quptar edik. Óıtkeni úrikken jylqynyń art jaǵynan qıqý sala qýmaı, aldyna shyǵyp qaıyratyn, sol sıaqty ulttyq poezıamyzdyń temperatýrasy tómendep bara jatýynyń barsha sebep-saldaryn tómennen emes — tóbeden, irkes-tirkes kelip, ádebıet ozyqtaryna beriletin memlekettik syılyq alyp jatqan aıtýly aqyndar shyǵarmalary arqyly izdep, bolashaqqa solardyń úni men muńy, jetistigi men jetimsizdigi arqyly boljam jasasa bolar edi-aý dep te dámetip qalǵanbyz. Biraq ol maqalalardyń túpki maqsaty múldem bólek bolyp shyqty. Shyǵarmalaryndaǵy kedir-budyr keleńsizdikti kózge shuqı aıtýdyń, sol arqyly ortaq múddege oraı oı-pikir túıindeýdiń ornyna tyrnaq astynan min tere shala búliný, shapqa túrtý, keleńsiz keketip, orynsyz muqatý basym boldy. Synymyz, sol baıaǵydan aıtylyp kele jatqandaı, shyn bolýdyń ornyna qanjar jasyrǵan qyn bolyp shyqqany unamady. Dál aıtyp, dálelmen sóıleýdiń ornyna ádepten ozyp, sheńberden shyǵyp ketý basymyraq boldy.

Oılanbaı sóıleý, kózdemeı atý qaı-qaısymyzǵa bolsyn abyroı ápermeıdi. Óleń egistigin jappaı basyp bara jatqan kúrmekpen kúresemiz dep júrip, sonyń ara-arasyndaǵy azdaǵan kúrishimizdi tógip-shashyp, ysyrap etip alýymyz ábden múmkin. Budan kóp jyldar buryn óleń-jyrdyń asqaq bilgiri, dańǵaıyr aqynymyz Ábdilda Tájibaev "Qas bitiremiz dep kóz shyǵaryp almaıyq" degen asa bir oıly maqala jazyp, ádebı ortany dúr silkindirip alǵany bar edi. "Batyl synaıyq, biraq bilip baryp, baıqap synaıyq" — degendi meńzep edi ol kisi. Bárimizdi de teris jol, burys tendensıadan, qysqasy solaqaı synnan saqtandyrǵan bolatyn. Ol maqalany bireý biler, bireý bilmes, qazirgi jastar jaǵy oqysa da, oıǵa sap saraptamaýy da múmkin. Sondyqtan klasıkterimizdi oqtyn-oqtyn úlken-kishiniń esine salyp, qaıtalaı oqytyp, ózimiz de oqyp turýdyń zıany joǵyn da jolshybaı eske sala ketkim keledi.

Bulardy aıtqanda, men tipti de Qadyr, Nurlan, Ulyqbekterge ara túsip, qorǵap alaıyn dep otyrǵan joqpyn. Olar meniń qorǵaýyma zárý de bola qoımas. Tek qana jasymyz da, jasamysymyz da aryn arlap, sózin sóılep júrgen ádebıet aldynda eń aldymen ózimiz adal bolýǵa tyrysaıyq ta degendi aıtpaq edim. "Ondaı-ondaı han qyzynda da bolady"— demeı me halyq, "áı, yńǵaıǵa kelip tur eken, osyny da bir silkip kóreıinshi" degen ishtar nıetpen solaqaı synǵa erik berip, "tıse terekke, tımese butaqqa" qaraı shoqpar silteı bastasaq, onda bar ǵoı, qudaı biledi dep aıtaıyn, birer maqalaǵa ózek bolarlyq mindi Abaıdan da terip alýǵa ábden bolar edi. "Jaqsylyǵyń kúnde umyt, sál jańylsań boldy kek", — dep sol jaryqtyq Abaı atamyzdyń ózi aıtqandaı, qyms etse qyrǵıqabaq bolýǵa daıar turatyn qazaqy pıǵylmen kez-kelgen adam ózi qalaǵan qolaıly kezeńine oraı uıalyp-qyzarmastan, qysylyp-qymtyrylmastan kez-kelgenimizdiń shańymyzdy aspanǵa shyǵara bir silkip alýy op-ońaı. Ondaılardyń qolyn qaǵý da, betin qaıtarý da bul kúnde múmkin bolmaı bara jatyr. Onyń da nesin jasyraıyq.

Oǵan mysal retinde myna bir jáıtti tilge tıek ete ketsem, eshkim meni sóge de qoımas. Sógip jatsa, oǵan da amal joq, aýyzǵa kelgen sózdi aıtpaı jáne tura almaıdy ekenbiz. Osydan birer jyl buryn ózi de, sózi de maǵan kópten tanys, jurt kózinde udaıy bilimdiligi, paıym-parasatymen jaqsy atalyp júrgen ǵalym matematık inimiz Asqar Jumadildaevtyń: "Jazǵan soń (óleńdi aıtady) Qadyr, Muhtar Shahanov, Tumanbaı Moldaǵalıevshe jazý kerek, áıtpese jazyp qajeti joq" degen pikirin oqyǵanym bar edi. Eger qalam ustap júrgen qazaq aqyndarynyń bári birdeı tek qana álgi attary atalǵan úsh qana shaıyr sıaqty etip jazyp ketse, qudaı-aý, ne bolar edi? Óleńniń sory sonda qaınamaı ma. Baıaǵy Vladımır Maıakovskııshe aıtsaq, "jaqsy da árqıly aqyndardyń kóp bolǵany" durys emes pe. Men, árıne, Asqardy kóldeneńnen kılikken kókatty qaımana qazaqtyń biri sanaǵym kelmeıdi, biraq poezıaǵa tórelik aıtý úshin de onyń barsha qyr-syryna qanyq bolý kerek emes pe edi. Tıip-qashyp bolsa da matematıkany biz de oqyǵan edik. Kıselevtyń algebrasyndaǵy biraz esepti mektepte men de shyǵarǵamyn. A: + V: = degendi áli de umytqanym joq. Biraq sol bilimim Asqar sıaqty matematıkanyń jiligin shaǵyp, maıyn alyp júrgen ǵalymdar eńbegine baǵa berýge jaramas edi de, oǵan meniń batylym da jetpes edi. Al óleńge kelgende olar qysylyp-qymtyrylmastan kesip aıtyp, úlken-kishimizge jón-josyq kórsetip jatady. Onyń ústine sol ǵulama Asqardyń ózi: "Abaıdy áli kúnge túsinbeımin" — dep te moıyndap qalady. Sóıte tura óleńdi qalaı jazý qajettiligin aıtyp, aqyl úıretýden taısalmaıdy. Bul jerde, kóńilge kelse de aıtaıyn, baıaǵy Krylovshylap: "mundaı da mundaı synshydan qudaıym bizdi saqtasyn" — demeske tipti de amalymyz qalmaı otyrǵanyn aıta ketýge tıistimiz.

Basqanyń isine syn aıtý úshin, ózgeniń baǵasye berý úshin ózimiz sol sala boıynsha odan góri (oı men boı, bilim men biliktilik, kisilik, sheberlik, talant, daryn) sál de bolsa joǵary tursaq bolar edi. Aqyldy sonda ǵana aıtsaq lázim. Áıtpese, "jyǵylyp jatyp súringenge kúlediniń" keri bolyp júrmesine kim kepil. Bir kezde Qasym Amanjolov ta Táken Álimqulovqa: "Óz synyńdy ózińe aıtar bir shyǵarmań basylsa eken", — degen edi. Qarsy daý týǵyzýshylar tabylyp jatqan jaǵdaıda óz synyńdy ózińe aıta almastaı jaǵyn qarastyryp, dáldikpen, dáıekpen, dáleldi sóılegen jón. Jazýshy men oqýshy arasyna udaıy dáneker bolýǵa tıis deıtin synshyldarymyzǵa qarata aıtyp jatqan sózim bul. Áıtpese, burynǵydaı "Kim ne jazypty?" — dep emes, "Kimdi kim synapty, kimdi kim qatyrypty?" — degendeı sybyr arasynan kúbir terip ketken oqyrman kóbeıip barady. Soǵan ózimiz muryndyq bolamyz da, sol oqyrmandy taǵy da kinálaı túsip jatamyz.

Óleńniń quny kemip, syry ketip barady. Gazetter men jýrnaldar betine qarańyzshy, býdaq-býdaq, shýmaq-shýmaq óleń. Arzan sózden aıaq alyp júre almaısyń. Sańyraýqulaqtaı qaptap "jýrnalıs — aqyn", "fýtbolıst — aqyn", "zańger — aqyn", "balger — aqyn", "zeınetker — aqyn", "beınetker — aqyn" degender shyqty. Kımelep tipti jol berer túri joq. Qazir olarǵa sóz aıtý, "Áı, mynaýyń óleń aýylynan alys jatyr ǵoı"— dep ýáj aıtýdyń ózi beker áýreshilik. Qulaǵyna qystyryp jatqan eshkim joq. Gazet-jýrnal redaksıalary da olarda óz esikterin aıqara ashyp qoıǵan. Endeshe óleńniń quny túspeı, asyl sózdiń qadiri ketpeı qaıtsin! Jyltyraǵannyń bári altyn bolmaı da ne qylsyn!..

Óleńniń quny túsip ketkenin aqyndardyń (men shynaıy jazba aqyndardyń talantty shoǵyry týraly aıtyp otyrmyn) qazirgi hal-kúıi, turmys-tirshilik, kúnkóris qamynan da aıqyn ańǵara alar edik. Keshegi "keri ketken ker zaman" dep, bárimiz jerden alyp, jerge salyp júrgen Keńestik kezeńde aqyndar da basqa barlyq qalamgerler sıaqty jazyp-syzǵan eńbegine qaraı laıyqty ótemaqy alatyn. El aldyna túsip, altyn saraıda turmaǵanymen árbir juqaltań kitaby jaryq kórgennen keıin birer jyl bolsa da alańsyz otyryp jumys isteýine jeterlik mólsherdegi tıyn-tebeni qolyna tıer edi. Jasyna qaraı, daryny, dáreje-dárkemine qaraı kimniń qansha alatyny da kúni buryn belgili bolyp turatyn. Úkimet belgilegen belgili bir mólsherdegi stavka degen bar edi. Alǵashqy kitabynan aqyrǵy kitabyna deıingi ósý jolynda aqynǵa óleńniń árbir joly úshin 70 tıynnan 3-4 somǵa deıin qalamaqy tólenetin. Eger tırajy kóbeıgen jaǵdaıda bul soma eki-úsh esege kóterile túsetin. Endi sony qazirgimen salystyryp kórińizshi, ne bolyp shyǵar eken. Ol kezde prozalyq kitaptyń mashınkaǵa basylǵan 23-24 beti bir baspatabaq, óleńniń bir baspatabaǵy 700 jol bolyp keletin. Qalamaqy da soǵan saı tólenetin. Búgingimen salystyrýńa da kelmeıdi, aıtýǵa aýyz uıalady.

Bul jaıly (qalamaqy máselesin aıtamyn) Roza Muqanova, Maral Ysqaqbaı, Qural Toqmurzınder ár kezde ashyna jazǵan da bolatyn. Basqalar da jazyp jatyr. Memlekettik tapsyryspen shyqqan kitaptarǵa tólenetin qalamaqy mólsheri dál qazir kisiniń kúlkisin keltirerlik dárejede. Aty bar da, zaty joq. Jýyrda belgili jazýshymyz, memlekettik syılyqtyń laýreaty Orazbek Sarsenbaev: "Máselen, men qalyń kitabyma úsh júz myń teńge qalamaqy aldym. Bálkim, kúlkili estiler. Biraq shyny solaı" — degendi aıtypty. Orazbektiń ózi baspa basynda otyr, soǵan oraı 300 myń teńge alǵan ǵoı, áıtpese, qazir baspa ıeleri kelisip alǵandaı (kelisip alýy da ábden múmkin) jazýshy eńbegin barynsha qanap, sol úkimet bergen azyn-aýlaq tıyn-tebendi de julmalap, jyrymdap júrip, óz qaltalaryn ǵana qalyndatýdy oılaıdy, qaqshyp alyp, qalam ustar áriptesin qan-qaqsatyp jatqandary. Sál renish bildirseń: "Osyǵan da rahmet demeısiń be, muny da bermesek qaıter ediń?" — dep qyr kórsetip, kúlkige aınaldyrady. Ózińdi mazaq etedi. Qorlaıdy. Kúresýge dármen taǵy joq. Birqatar baspa basynda da aqyndar men jazýshylar otyr, biraq "ózi bolǵan qyz tórkinin tanymaıdynyń" keri, onyń ústine "toq bala ash bolm dep oılamaıdy" emes pe. Al álgi stavka degenge qaıyra soǵar bolsaq, qazir sol memlekettik tapsyryspen shyqqan kitaptarǵa úzip-julyp aqy tóleıdi, biraq burynǵydaı óleń dep, qara sóz dep, árqaısysyn óz deńgeıinde laıyqty baǵalaý joq, ekeýiniń ara-jigin ajyratyp jatpastan "vsem sestram po sergam" degendeı, baspa tabaǵyna oraı tólenetin bolǵan. Bul jerdegi ádiletsizdik nede degenge keletin bolsaq, qara sóz jazatyn jazýshylar oıynda ábden pisip-jetilgen 20-25 baspa tabaq roman-hıkaıattaryn beri salǵanda bes-alty aı, ári ketse bir jyl ishinde jazyp tastaıdy. Al sondaı kólemde óleń kitabyn jazyp shyǵý úshin eń talantty degen aqyndardyń ózderine kem degende tabany kúrekteı on jyl kerek bolar edi. Óz basymyz birer jyl buryn "Elorda" baspasynan jaryq kórgen "Ótkirdiń júzi" atalatyn kitabymyzdy (kólemi 15 baspa tabaq) sońǵy 12 jyl ishinde qaǵaz betine túsken shyǵarmalarymyzdan iriktep qurastyrǵan bolatynbyz. Sol kitapqa alǵan qalamaqymnyń mólsheri bar bolǵany 1000 AQSH dollaryna jeter-jetpes bolymsyz ǵana birdeme.

Qazir "Aýdarma" atalatyn baspa bar kórinedi. Ony ashqandar da óz esebin áriden oılaǵan bolýlary kerek, áıteýir kórkem aýdarmanyń árbir baspa tabaǵyna 35-40 myń teńgeden qalamaqy tólenetinin bilemiz. Qazaqtyń óz tilinde jazylǵan shyǵarmalarǵa, meıli ol óleń be, proza ma, báribir 5-6 myń teńgeden áreń tólep jatqanda, bul netken myrzalyq? Bul netken keleńsizdik?

Aýdarmaǵa az tólensin dep otyrǵan joqpyz. Biraq eń aldymen tóltýma shyǵarmalar nazarǵa alynsa kerek edi, óıtkeni aýdarma degen, áıteýir, daıyn dúnıeni bir tilden ekinshi tilge qotarý ǵana ǵoı.

Kúnkóris qamyn kúıttep ketken adamǵa qamsyz otyryp, alańsyz ǵana shyǵarmashylyqpen aınalysý qaıda? Ondaı jaǵdaı bul kúnde múldem múmkin emes. "Esektiń artyn jýsań da mal tap" — degen Abaı ósıetin basshylyqqa alyp, ólmes qamyńdy jasaýdan árige bara almaısyń.

Osylardyń bárin oılaı kele, "Jazýshylyqtan qaıyrshylyqqa sheıin" degen maqala jazyp edim, jasyratyny joq, jarıalaýǵa jasqandym. Báribir eshkimdi ılandyra almaspyn dep te oıladym. Sóıttim de, aryǵanymdy aǵaıynǵa bildirmeı, syrtqa júnimdi qampaıtyp qoıyp júrip jatqan jaıym bar...

Endeshe, bir-birimizdi shapqa túrtip "oınaı" bergenshe kóp bolyp osynaý zar-únimizdi úkimet qulaǵyna sińirý jaǵyn nege ǵana qolǵa almaımyz. Aldymen ózimiz kiriptar bolyp otyrǵan mádenıet, aqparat jáne týrızm jónindegi mınıstrlikke, odan qaıyr bolmasa elbasymyz — Prezıdentimizge deıin júginip kórsek qaıter edi? "Eldiń kúshi — seldiń kúshi" degen bar, jalǵyz qazdyń úni shyqpaıdy, kóp bolyp daýys kótere ún qatsaq solardyń biri bolmasa biriniń qulaǵyna jetip qalar edi, biri bolmasa biri munshalyq qýatty qaýymnyń jan aıqaıyna qulaq asyp ta qalar edi ǵoı dep te oılaımyn men.

Árıne, ol úshin jalǵyz-jarym júrip baıbalam salmaı, qazirgi qalam ustar qalyń elge basshylyq jasap otyrǵan Jazýshylar odaǵy tutasa turyp, tegeýrindi qımylǵa barǵany oń bolar edi. Sonda bul qaýymdastyqtyń bedeli de, bederi de basqasha reńge ıe bolar edi. Óıtkeni ult sózin ustap júrgen zıalylar qaýymynyń basyn qosyp otyrǵan salmaqty da salıqaly, ordaly da qordaly úlken uıym ekendigimizdi aınala jurtqa udaıy sezdirip otyrmasaq, jeke-jeke júrip emes, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵara biletin birtutas el ekenimizdi bildirip otyrmasaq, bizdi eshkim de moıyndap, eshkim de sanasa qoıaıyn demeıtin bolady. Kóp bolyp kúsh biriktirgende ǵana eńbegimizdi eshkimge jegizbeı, kóringenge qoljaýlyq bola jaltaqtamaı kún keshe almaqpyz. Jaqsy shyǵarma, sanaly oı sonda týady. Bul jaıly orystyń taǵy bir oıshyly D.I.Pısarevtiń: "Tolko sytye lúdı mogýt byt svobodnymı grajdanamı, tolpa golodnyh ... poıdýt za tem chelovekom, kotoryı pokajet eı ... kýsok hleba" — dep baıaǵyda jazǵany bartuǵyn. Eger bizdiń bárimizdi sol aıtqandaı ashynǵan ash tobyrǵa nemese aınalasyna jaltańdaı qaraǵan jaǵympazdarǵa aınaldyrǵysy kelmese, úkimettiń osy bir qalamaqy saıasatyna da aıryqsha kóńil bólip, kezinde áldekimniń kinásinen ketken keleńsizdikti shuǵyl túrde qaıta qalpyna keltirgeni jón bolar edi. İrgemizdegi Reseı eli bul máseleni túbirimen qaıta qarap, oń jolǵa qadam basqaly qashan. Olarda tipti Memlekettik syılyqtyń aqshalaı somasyn otyz bes esege kóbeıtkenin de aqparat quraldarynan oqyp bildik. Bizde bolsa, áli de sol bireýler jylap júrip, bireýler surap júrip alatyn memlekettik syılyqtyń ózi de, onyń azyn-aýlaq aqshasy da ádebıet ókilderi arasynda ártúrli alypqashpa áńgimege ózek bolyp kele jatqany jasyryn syr emes. El ishiniń jaǵdaıy barlyq jaǵynan qalpyna kelip, údere ilgerilep, ekonomıkalyq turǵydan órkendeı bastaǵan qazirgi kezeńde ádebıetke ógeı baladaı qaraı berýdiń reti endi joq shyǵar dep te oılaımyz. Aqyn sózi qashanǵy jerde qala berýge tıis?

"Qazaq ádebıeti", 2006 jyl

---