InfoHub Logo

Sáken Imanasov pen Beksultan Nurjekeev — ekeýi de jetisýlyq. Biri — aǵa, biri — ini. Biri — aqyn, biri — prozashy. Ekeýin tanystyrǵan — jerlesteri de, rýy da emes, ádebıet. Tabystyrǵan — kóńil jaqyndyǵy, kózqarastary, syılastyqtary. Aǵasy alpystan asqan, inisi alpysqa endi kelip otyr, “alpysqa kelgennen aqyl sura” degen ǵoı burynǵylar.

Sáken IMANASOV: — Úlkendigimdi paıdalanyp “sen” dep jatyrmyn, kóńilińe alyp júrmessiń.

Eń aldymen qazaq jurty seni óz shyǵarmalaryńnan, jekelegen ómirbaıandyq derekter aralas áńgime hıkaıalaryńnan, joldas-jora, zamandas, qalamdastaryń jaıly ár tilde jaryq kórgen, ár túrli janrda jazǵan dúnıeleriń arqyly biledi. Qazaq jaqsy bolyp ósken azamat jaıly áńgimelegen kezde “shyqqan tegi jaqsy edi nemese aqyn, ánshi bolyp edi” dep jatady. Ata-tegińde el bılep, sóz ustanǵandar bolyp pa? Óz ákeń soǵystan oralmaǵanynan habardarmyz, atańdy, ájeńdi kórip pe ediń? Olar kim bolǵanyn bilesiń be? El ishi, káriqulaqtar ne deıdi?

Beksultan NURJEKEULY: — Buryn pıonerge óterde, ózime qoıylǵan eki suraq esimde qalypty: biri — “Baıdyń balasysyń ba, kedeıdiń balasysyń ba?” degen, ekinshisi — “Qytaıda týystaryń bar ma?” degen suraq. Birinshisine “Kedeıdiń balasymyn” dep, ekinshisine “Joq” dep jaýap bergenmin. Óıtpesem, pıonerge óte almaıtynymdy, ótpesem, jaǵdaıymnyń qıyn bolatynyn shamalaǵan bolýym kerek.

Apam (ájem) men atamnyń jáne zamandastyrynyń aıtýlaryna qaraǵanda, ákem Nurjeke dombyra tartyp, án aıtatyn, qazaqtyń kóne jyrlaryn, onyń ishinde “Qozy Kórpesh — Baıan sulýdy” aıryqsha jaqsy kórgen kisi bolypty. Sirá, óz sezimin ózi qatty syılaǵan, óz unatqanyn ózgeniń pikirine bola ońaı ózgerte salmaıtyn birbetkeı adam bolǵan sıaqty. Sebebi áne-mine úılendiremiz dep aıttyryp qoıǵan qyzy bola tura, eki jasar qyzy bar, ózinen 4-5 jas úlkendigi bar jeńgesine (meniń shesheme) óz qalaýymen alyp qashyp úılenip alǵan ǵoı. Arystandaı aqyryp otyrǵan ákesiniń de aıbatynan qoryqpapty. Onyń sebebi, bálkim, on jeti qursaqtan aman qalǵan jalǵyz ul bolǵandyǵynan da shyǵar dep oılaımyn.

Nurjekeniń ákesi Eshmuhambet — jylqyshy bolǵan kisi. Alǵash kolhozdastyrý kezinde qyrman qorypty. Esimde qalǵany — tikminezdiligi. Meniń 5-6 jasar kezimde kolhoz bastyǵyn bir sózi úshin boqtap úıden qýyp shyqty. İnisi Qalıǵa ursyp: “Sen nege jańa onyń ishin jaryp tastamadyń?” — degeni áli esimde. Aqyrynda atamdy jylqyshylyqtan shyǵaryp tastady. Minez degenniń osyndaıy da bolady.

Eshmuhambettiń ákesi Turǵandy 23 jasynda orystar atyp ketip, úsh jasar atam ákesi Tileýli bıdiń tárbıesinde bolypty. Atama sińgen minez, sirá, sol bı babamyzdan qalǵan ba eken dep oılaımyn. Aqjazyq aýlynda Baıǵazy Aýǵambaev degen aǵamyz ótti. Sol kisi maǵan syr ashyp: “Seniń atań tiknimez kisi edi. Salaqtaý kelinniń qolynan shaı ishkende, kesesi kirleý bolsa da biz úndemeı otyra beremiz, al Eshkeń: “Kelin shyraǵym, keseńdi tazalap quıshy!” — dep qaıtaryp jiberetin”, — dedi.

Atam men apam ekeýi de 1879 jyly týyp, ekeýi de 1956 jyly qaıtys boldy. Meni ol ekeýindeı jaqsy kórgen adam balasy bolǵan emes, biraq sonda da ómirde eshkimdi “papa” dep, “mama” dep atamaı ótip bara jatqanymdy oılasam, ishim ý jalaǵandaı ashıdy, eń áýlıe sanalatyn analyq meıirimge emin-erkin shomyla almaǵanyma ómir baqı ókinýmen kelem.

Men — alty jasyma deıin qys qystaýda, jaz jaılaýda jylqyly aýyl men qoıly aýyldan basqa el kórmeı ósken balamyn. Alty jasymda mektep úshin Aqjazyq aýlyna kóship kelgenimizde, sonshama kóshe-kóshe tam úılerdi kórip, osynshama kóp adamnyń bir jerge shoǵyrlanǵanyna qatty qaıran qalǵanym bar.

Men óle-ólgenderinshe apam men atamnyń ortasynda tekemet ústindegi tósekte jattym. “Ákeń aıtatyn edi”, — dep ekeýi jabylyp úıretken ánderi — “Eki jıren”. Sózi mynadaı:

Aýlyńa baraıyn dep bara almadym,
Sheńgelge bara jatyp arandadym.
Qorshaýly — tóńiregiń, tóbeń ashyq,
Jatady tóńirektep qara ormanyń.
Aýlyńa barýshy edim anda-sanda,
Atanǵa attyń maıyn jaldasam da,
Júrsem de úsh kún, úsh tún ashtan ólmen,
Bir ret aq betińnen jalmasam da.

Atam men apamnyń áńgimesi ákeme uqsaýǵa umtyldyrǵan shyǵar dep oılaımyn.

Túp naǵashym da, bergi naǵashylarym da osyndaı dárejedegi adamdar bolypty.

SÁKEN: — Sen ǵoı, men bilgennen beri, ádebıet atalatyn uly dúbir dúnıe qazanynyń birjaq qulaǵyn ustaýmen júrsiń. Shırek ǵasyrǵa jýyq baspada bas redaktordyń orynbasary, bas redaktor, derektir, olardyń arasynda birer jyl “Parasat” jýrnalynda bas redaktor boldyń. Bilimi de, tálimi de, iskerligi de, tisterligi de senen qylań eli qalyq, kem emes tustastaryń ishinde mundaı qyzmetterdiń mańaıyn kóre almaǵandar, áli de kóre almaı kele jatqandar bar. Sonda keńes kezeńinde de, keıin bir orynda myǵym otyrýdyń óz basyńnan aıryqsha qasıetine baılanysty ma, joq demep, jebep júrgenderdiń kóptiginen be? Bireýdi bireý qoltyǵynan dememeı, kótermelep súıemeldemeıinshe, kókten túse kemeńger bolyp ketken kisi kórmegendikten, surap otyrmyn. Jaýap berseń, aq sóılep, aqıqatyn ǵana aıt, bireýlerge zıanym tıip keter deseń, úndemeı-aq qoıǵanyń jón.

BEKSULTAN: — Men qazaq ýnıversıtetin bitirgen soń Úsharal aýlynyń orta mektebinde muǵalim bolyp zorǵa ornalastym. Dál sol jyly onynshy jáne on birinshi klass qatarynan memlekettik emtıhan tapsyratyn edi, sebebi budan keıin on birinshi klass qysqartylatyn boldy. Osy eki klasqa da “Qazaq sovet ádebıetinen” sabaq berýdi maǵan júktedi. Eki klass ta shyǵarma jazý degendi múldem bilmeıtin bolyp shyqty. Jospar qurý degennen tipten habary joq. Dereý úırete bastadym. Biraq birinshi toqsanda on úsh oqýshyǵa “eki” degen baǵa shyǵardym. Ol kezde ádebıetke eki baǵa qoıylatyn: biri — jazbasha jumysqa, ekinshisi — aýyzshaǵa. Oqýshylardyń jazbasha saýaty nashar bolǵanda da tipti nashar bolyp shyqty.

Matematıka, fızıka sıaqty sabaqtardan bolsa bir sári, eń ońaı sanalatyn ádebıet páninen munsha balanyń, onyń ishinde oqý bitireıin dep otyrǵandardyń “eki” degen baǵa alýy, árıne, mektep úshin úlken yńǵaısyz oqıǵa boldy. “Bul isiń, sóz joq, pedsovette qaralady, túsinik suraıdy, daıyn bol”, — dep áriptesterim aqyl aıtqan bop qorqytyp júrdi. “Ne daıyn bolatyny bar? Kez kelgen oqýshynyń shyǵarmasyn alsyn da, ashyp qarasyn, bári kórinip tur”, — dep jaýap berip júrdim. Alaıda ishteı daıyndaldym. “Nege ekenin, pedsovet meniń jaǵdaıymdy qaramady. Biraq mektep derektiri ońasha shaqyryp alyp: “Men bir kúńkil sózderdi estip júrmin, bul ne jaǵdaı?” — dep surady. Jasyrmaı bárin aıtyp berdim. “Biz bular úshin syrttan kelgen adamdarmyz ǵoı, — dep kúldi derektir. — Bilimińe sengeniń durys, biraq bet jyrtysyp qap júrme, jassyń ǵoı, bireý-mireýdiń zıany tıip ketip júrmesin”.

Kelesi jyly ǵoı deımin, mektepke bastaýysh synyptar boıynsha oqý isiniń meńgerýshisi degen jańa qyzmet berildi. Aýdandyq oqý bólimine derektir meniń, partorg jáne basqalar bir kelinshektiń kandıdatýrasyn usyndy. Aýdandyq oqý bólimi meni bekitti. Sóıtip júrgende “Jetisý” gazetine eki áńgimem, “Juldyz” jornalyna “Kináli mahabbat” povesim jarıalandy. 1968 jyldyń maýsym kúnderiniń birinde “Úsharal” kolhozynyń bastyǵy Núsipbek Saýranbaev qaýyrt shaqyrtyp bala jiberipti.

— Jańa ǵana aýdannyń birinshi hatshysy Shaımuhan Sápıev seni surady. Men maqtadym. Seni aýdandyq komsomol komıtetiniń 2-hatshysy etip saılamaq, 4-5 aıdan keıin 1-hatshy bolady deıdi. Buǵan qalaı qaraısyń?  — dedi.

— Men ómiri eń quryǵanda komsorg bolyp kórgen adam emespin, — dedim ol usynysqa Núsekeń kútkendeı qýana qoımaı. — Uıatqa qalarmyn, oryssham da onsha emes.

— Bul jumysyńda júre berseń, myqtaǵanda mektep derektiri bolarsyń. Al aýdanǵa barsań, ysylasyń, adamdarmen aralasasyń. Qazirgi seniń jasyńda qolyńnan kelmeıtin qyzmet joq. Eger esh yńǵaıy kelmeı bara jatsa, qaıtadan muǵalim bola salýyń qıyn emes qoı. Kóp sózdi qoı, erteń saǵat toǵyzda kelsin dedi. “Senim kórsetkenińizge rahmet, uıatqa qaldyrmaýǵa tyrysam” dep aıt, — dep úıretti.

Ertesinde solaı dep aıttym da, qolma-qol komsomol qyzmetkeri bolyp shyǵa keldim. Sol jyly jeltoqsanda aýkomoldyń 1-hatshysy bolyp saılandym. Kelesi jyly komsomoldyń Ortalyq komıtetine qyzmetke Almatyǵa shaqyrdy. Munda aýysýyma sebepshi bolǵan — Nurmahan Orazbekov. Ekeýmiz bir-birimizdi bilmeımiz, biraq Nurekeń “Kináli mahabatty” oqıdy da, syrttaı ózi durys kórip júredi, sonan soń óz ornyna ylaıyq dep meniń kandıdatýramdy usynady. Komsomoldyń Ortalyq Komıtetinen “Jazýshy” baspasyna qyzmetke alǵan — Ábilmájil Jumabaev pen Sherhan Murtaza. Shákeń keıin “Juldyz” jornalyna da ózi shaqyryp aldy. “Jalyn” baspasy ashylǵannan keıin bas redaktory Tumanbaı Moldaǵalıev ózine orynbasarlyqqa shaqyrdy. Baspanyń derektiri Qabdikárim Ydyrysov: “Men seni jurt júrgen jerden ómiri kórmeppin. Sonyń unap otyr. Tumash ekeýmiz de aqynbyz, bizge qoljazba oqıtyn bir prozashy kerek”, — dedi de, meni jumysqa aldy. 1978 jyly Baspa komıtetiniń tóraǵasy Sherıazdan Eleýkenov “Jalyn” baspasynyń bas redaktory qyzmetin atqarýshy etip taǵaıyndady. 1986 jyly “Ózender órnektegen ólke” degen kitabym úshin handardy, bılerdi áspettediń dep, 15 naýryzda partıanyń Ortalyq Komıteti qyzmetten bosatyp tastady. Sodan 1989 jyldyń 27 qarashasy kúni Myrzataı Joldasbekovtiń usynysymen, ol kisige dosym Tólen Ábdikovtiń jumyssyz júrgenimdi túsindirýimen Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń hatshysy Ózbekáli Jánibekov “Parasat” jornalyna bas redaktor etip jiberdi. Taǵy sol Myrzataı aǵanyń “Seni ornyńnan ádiletsiz aldy, endi sol ádiletsizdikti túzeý kerek”, — degen usynysymen, Qýanysh Sultanovtyń buıryǵymen 1992 jyly 1 qańtardan “Jalyn” baspasyna derektir bolyp keldim. Meniń súıemeldeýshilerim — osylar. Olardyń meni qoldamaı-aq qoıýlaryna bolatyn edi dep oılaımyn, óıtkeni qyzmetke alǵylary kelmese, bir sebep aıta salýlary qıyn emes edi ǵoı, biraq olar óıtpedi. Birde-biriniń aldyna qyzmetimdi ósir degen ótinishpen barǵan emespin, bári de ózderi óz uıǵarymdarymen sheshti. Baǵyma qaraı jolyqqan osy kisiler baǵymdy ashty dep oılaımyn. Bulardyń ishinde Qýanysh Sultanov qana meniń taıpalyq týysqanym, jerlesim. Aýdandyq komsomol komıtetinde oǵan men bastyq boldym, keıin maǵan ol bastyq boldy, 1986 jyly men qyzmetten qýylarda ol Ortalyq Komıtette uıymdastyrý bóliminiń bastyǵy bolyp otyrdy, biraq meni qorǵap qalýǵa shamasy jetpedi. Bálkim, bireýlerdiń men arqyly onyń ózine shabýyl jasaǵysy kelgen shyǵar dep te oılaımyn. Qalaı bolǵanda da maǵan jaqsylyǵy tıgen solardyń bárine de rıza ekenimdi ylǵı da aıta júrem.

SÁKEN: — Eki dáýirdiń kýási boldyq. Jasyrmaı, jaltarmaı, jaltaqtamaı aıtar bolsaq, jazýshynyń jaǵdaıy keńes kezinde jaqsy boldy ma, álde erkin sóıleýge, oıdaǵyny búkpeı aıtýǵa qol jetken qazirgi zamanda jaqsara tústi me?

BEKSULTAN: — Árıne, buryn qalta men bedel jaǵynan jaǵdaıymyz jaqsy bolatyn. Jazýshy degen attyń ózi qaı sıapatyńnan da artyq baǵalanatyn. Biraq sonyń bári sózimizdi satyp alý úshin, aýzymyzdy alyp, maılap qoıý úshin istelgen eken ǵoı. Qazir, qudaıǵa shúkir, halqymyzdyń qasyndamyz, buryn olarǵa shekemizden qaraýshy edik, endi aralasyp ishinde júrmiz, anyq jazýshynyń orny osy ekenine kózimiz jete bastaǵandaı. Buryn aqshalaı baı edik, pikirimiz shekteýli boldy, qazir qaltamyz bostaý, biraq oı men pikirimizde shek te joq, shekteý de joq. Eń bastysy, úmitimiz bolashaqta. Men buryn bolashaqtan tilimizdi de, ultymyzdy da elestete almaıtynmyn. Arymyzdyń aldynda ekijúzdileý edik, sodan qutyldyq. Bul máselege árkim árqıly qaraıdy. Máselen, ózińiz qalaı oılaısyz?

SÁKEN: — “Qyzmet qyl da — mindet qyl” — deıtin sóz bar, qazir sonyń qyzmeti qalyp, mindeti jelge ushqan zaman bolyp tur-aý. Jaqsy óleń, jaqsy áńgime jazarsyń. Qalamger retinde halqymnyń kókeıindegi bir sózin aıttym-aý dep máz bolarsyń. Biraq, ne kerek, sózińdi qajet etip jatqan eshkim joq. Endeshe kimge mindet qylmaqsyń? Bas suǵa qalǵan jerińde jazýshy senen góri, bazardaǵy baqalshy ótimdi. Soǵan qınalasyń. “Samorodnyı sary altyn saýdasyz berseń aldaıdy Samarqannyń bózine” degende Abaı osyndaıǵa kúıingen eken-aý deısiń. Bizdiki de sol ǵoı.

Óz shyǵarmalaryńda ezdikten túńilgende erlikti, mesheýlikten mezi bolǵan kezde mereılikti, nadandyqtan bezingende adaldyqty jazýǵa qushyrlana kirisetin kezderiń bola ma? Óz basyńda osy sezimderdiń qaısysy basym? Olar bir-birine qaıshylyq týǵyzyp jatpaı ma?

Jurttyń bárine jaǵý úshin aılaker de aıar bolý kerek dep jatady el. Sen osyǵan qalaı qaraısyń?

BEKSULTAN: — Valentın Ovechkın degen jornalshy-jazýshy bolyp edi ǵoı, sonyń: “Lıteratýrý dvıjet toska po horoshemý cheloveký” degen ǵajap sózi bar eken. “Jamanǵa bir sóz aıtsań, qors etedi, Balqyǵan qorǵasyndaı qaıran jaqsy” deıdi bizdiń qazaq. Jaqsyǵa, jaqsylyqqa umtylý — adam janyn únemi tazartyp otyratyn qudiret. Alaıda, Sáke, meniń ezdik, mesheýlik, nadandyq dep baǵalaǵan jaǵdaıymdy basqa bireýlerdiń myqtylyq, eptilik, beıimdilik dep baǵalaýy da múmkin emes pe? Óıtkeni men mesheýmin, ezbin, nadanmyn dep moıyndaǵan adamdy ómirimde eshqashan kórgen emespin.

“Jaqsylar jaqsymyn dep aıta almaıdy,
Jamandar jaqsymyn dep aıqaılaıdy”, —

degendi jurt beker aıtyp júrgen joq shyǵar. Adam bireýdi aldaı alǵany úshin, ótirikti shyndaı ǵyp aıta bilgeni úshin bıiktemeıdi, tek adaldyǵymen, ar-uıatymen bıikteıdi. Jurttyń bárine jaǵý murat emes, jaqsymen túsinisý, adalmen syılasý — basqa eshnársemen salystyrylmaıtyn keremet. Bir jeıde bolsa da menen buryn tozdyrdyńyz ǵoı, óz pikirińizdi de ortasa salsańyzshy!

SÁKEN: — Óz basym aınalamdaǵy adamdardan árdaıym irilik, kisilik, kishilik kútetin, ózim de sol sapaǵa saı bolýǵa tyrysatyn adammyn. Bul, árıne, ózimdi múldem kirshiksiz, tal boıymda kemshilik joq adammyn degenim emes, degenmen aralas júrgen jigitterdiń áldebir usaq pıǵyl, pendeshiligin kórgende óz-ózimnen túńilip, jıirkenip ketem de, endi qaıtyp ol mańǵa jolamaýǵa tyrysamyn. Ári-sári bolyp júre almaı, at quıryǵyn birden kesken kezderim de bolǵan. Abaıdyń:

“Kókireginde qaıaý joq, qıanat joq,
Qajymas, qaıta aınamas qaıran tatý”, —

degen sózin udaıy este ustaǵym keledi.

Qazaqtan ótken kólgir halyq joq. Bireýdi maqtaýǵa kelgende aldymyzǵa jan salmaı, kóteremdi tulpar, kógershindi suńqar dep te jiberetin ádetimiz bar. Ásirese, basshy orynda otyrǵandarǵa kelgende tek qulaǵyna jaǵymdy sóz aıtqymyz kelip, onyń jaǵympazdyqqa oıysyp bara jatqanyn da paıymdamastan, ólip-óshe óńesh jyrtatynymyz ótirik pe? Ol rýlas eldiń qazyǵy, rýhtas eldiń azyǵy bolar azamat bolsa bir sári, kóshi kóliksiz, qonysy órissiz jaı ǵana bireý bolsa — kólgirsýdiń kókesi sol, áne.

Dúnıe asty-ústine túsip, áp-sáttiń ishinde ózgerip shyǵa kelgenin bilemiz. Sóziń de, óziń de eshkimge kerek bolmaı qalǵandaı kúı keshtik. Osy tóńirekte oılanyp kórgeniń bar ma?

BEKSULTAN: — Óz qadirin bilgen adam ózgeniń de qadirin bilýge tıis. Aqyn-jazýshyny kerek qylmaı qalǵandar — atqa mingender, onyń ishinde de qazaq ádebıetinen qaǵajý tárbıelengender: “tanymasyn syılamas” degenniń shyndyq ekenine kózimiz jetti. Qarapaıym halyqtyń, ulttyq mádenıettiń ıisin sezetin árbir azamat áli de qudaıǵa shúkir, barshylyq. Bizdi bastyqtar buryn da oqymaıtyn, biraq aqyn-jazýshynyń dýaly aýzynan halyqqa masqara ǵyp qoıa ma dep yǵatyn, “Maqalalaryńyzdy oqyp turamyz, teledıdardan kórdik” degen sıaqty sıpalama sózderinen-aq arǵy jaǵy ańyraıyp turatyn. Qazirgi bastyqtar halyqtan qorqa qoımaıdy, óıtkeni onyń úni qaı jerge deıin jetip, qaı jerge deıin jetpeıtinin jaqsy biledi. Bıligime, bedelime nuqsan keltire alady-aý degendermen ǵana sanasady. Demek adam balasyna jany ashyp, qamqor bolyp basqarý mádenıetine jappaı jete qoıǵan joqpyz. Jeke adamdardyń jan dúnıesi mádenıettenbeıinshe, biz áli uzaq qınalamyz, kópke qajet bolmasaq ta, azǵa kerek bop qalarmyz degen úmitpen ómir súrýge tıispiz. Qazir laýazymy úlken qylmyskerlerdiń laýazymy tómen nemese qylmysy joqtardy jazalap jatqan zaman. Sonyń bári obal, saýapty umytqandyqtan.

Qazir halyq kitapty burynǵydan az oqıtyny ras. Onyń basty sebebi — jalaqysy az nemese joq. Áýeli nan jeý kerek, odan artylsa ǵana oqý qajet. Sondyqtan halyqqa ókpeleı almaımyz. Olar turmaq ózimiz de burynǵydan góri az oqýǵa aınaldyq qoı. Turmys túzelgen soń, birte-birte bári de túzeledi dep senem. Biraq endi eshqashanda dál burynǵydaı jaǵdaı qaıtalanbaıdy, jaqsy bolǵanda da basqasha jaqsy bolady. Men, áıteýir, jurt meni tyńdasa eken dep mindetsigim kelmeıdi.

SÁKEN: — Meniń de, seniń de tustastaryńnyń ishinde eń aldymen óziniń “álde bir jerine” durystap qarap almaı jatyp, áıteýir, bastyq bolýǵa, el basqarýǵa umtylý yntyzarlyǵy, ámir-bılikke talasýǵa áýestigi, mansapqa qushtarlyǵy basymdary bary ras. Olar kóbinese qabilet-qaýqarynyń mólsherimen sanasyp jatpaıdy, “osy jumys meniń oń jambasyma kele me, joq pa” demeıdi, osy turǵydan alǵanda, seniń óz múmkindik-mólsherińdi ólshep kórgen jeriń boldy ma? Qaı dárejedegi mansapty qınalmaı atqaryp kete alar ediń?

BEKSULTAN: — Jańa qyzmetke usynǵanda, meniń isteı almaıtyn shyǵarmyn dep birden-bir júreksingen qyzmetim aýdandyq komsomol komıtetiniń hatshylyǵy bolatyn, júreksinýimniń eń basty sebebi oryssham onsha emes edi. Qazaqy aýdan bolǵan soń, qudaıǵa shúkir, ony da istep kettim, biraq oryssha úırený úshin ózimdi-ózim qınaýdaı-aq qınadym. Ádebıetten, mádenıetten alys qyzmettiń birde-birin isteýge yntyqpaımyn, ıaǵnı ondaı qyzmettiń bárin de qınalyp atqarǵan bolar edim. Al buǵan ózińiz qalaı qaraısyz?

SÁKEN: — “Mánsapqa qumartpadym, baq-dáýlet izdemedim” deıtinderdiń birine de senbeımin. Ótirik aıtady. Biraq bireýi óziń aıtqandaı, “qınalyp atqarar qyzmetiniń” ólshemi men mólsherin biletinder de, ekinshileri qoly kótere almas shoqpardy da beline qystyrýǵa qumarlar. Pále solardan shyǵady. Áldebireýlerdiń jebeýi-jeteleýimen joǵary shyǵyp alady da, shoqpar kótere almaǵanyn endi ózinen emes, ózgelerden kórip, aınalasyn arbap, aldap, qolynan kelse — jalmap bitetinder de solardan shyǵady. “Túserińdi bilmeseń túıege minip neń bar” dep aıtqandardyń sońyna sham alyp túsip, shala búlinedi.

Men óz shamamdy jaqsy bilemin. Biraq qolyma jeke bılik tıip kórmegen kisi bolǵandyqtan, qaı dárejedegi qyzmet oń jambasyna keler edi dep kóp oılanyp kórmeppin. Memleket, úkimet basqarý, oblys ákimi bolý qolymnan kele qoımaıtynyna kúmánim joq. Biraq ne birdemeni búldirmeıtin, ne berekeli eshteme tyndyrmaıtyn áldebirýlerdiń “aınalyp-aınalyp Qosobaǵa qaıtyp keledi” keıpimen udaıy bılik mańynan uzamaı, iri-iri laýazym ataýlyny jıi aýystyryp jatatyndaryna da tańqalam. Fransýz jazýshysy Trıstan Bernardyń: “Ne vajno ýmet horosho rabotat, vajno ýmet horosho dolojıt!” deıtin sózine bir dálel osy emes pe eken?

Qazirgi bılik basynda júrden belgili azamattardyń birazymen tanys-bilis, aralas-quralas shyǵarsyń, syrttaı jaqsy bilersiń. Prezıdent týraly áńgime joq. Elbasynyń qyzmetine baǵa beretin biz emes, ol bizdiń mindetimizge jatpas ta, qolymyzdan kelmes te. Áıtse de kezinde sen de, men de Prezıdent N.Á.Nazarbaev jaıyndaǵy azdy-kem pikirimizdi “Egemen Qazaqstan” gazetiniń betinde aıtqan da sıaqty edik-aý. Sondyqtan ol jaǵyn qoıa turyp, Úkimet tóńiregine kelip-ketip jatqan úlken-kishili azamattar, qazirgi bılik basyndaǵylar, qala berdi sen ekeýmizdiń týyp ósken oblysymyz ben aýdandarymyzdy basqaryp júrgen adamdar jaıly da ári-sári pikirler aıtylyp qalyp jatady. “Syrt kóz synshy keledi” degen sóz bar, osy jaıly pikirlese alar ma edik?

BEKSULTAN: — Pikirlesermiz-aý, biraq ádil baǵa bere alar ma ekenbiz. Óıtkeni olardyń eshqaısysymen qoıan-qoltyq aralasyp júrgen joqpyz ǵoı. Bir aǵaıynymyz olardy jamandaıdy, endi bireýi maqtaıdy. Eń durysy — solardyń jeke ózimizdi qalaı syılaıtyndyǵyna qaraı baǵalaý kerek, sebebi árkim — ózin syılaǵannyń quly. Jarkent (Panfılov aýdany degendi aıtqym kelmeıdi) óńirin basqaryp otyrǵan Omarov Ermuqan degen azamatty ákim bolǵanǵa deıin de biletin edim. Syrttan kelgen adamǵa aýylyńnyń sypsyń aýyzdary ósek-aıańdy ala júgiretini, “óz” adamdaryn maqtańqyrap, “ózgeni” dattańqyrap jiberetini beseneden belgili. Ermuqan ol kezeńnen ótti, qazir el jaǵdaıyn óz aqylymen-aq tarazylaı alady. Syılamaıdy, tyńdamaıdy dep ókpeleı almaımyn. Eldi tozdyryp jiberdi dep te kinálaı almaımyn. Qaıta ýaqyt ozǵan saıyn el basqarýdyń qyr-syryn durys baǵyttap otyrǵan sıaqtanady.

Al endi burynǵy oblys basshysy Zamanbek Nurqadilovpen “Parasat” jornalynda júrgennen tanyspyn. Ol kezde Almatynyń meri jornaldyń redkollegıa múshesi bolǵan. Baıqaýymsha, Zákeń — minezdi jigit. Minezdi adam eshqashan jalpyǵa jaqpaıdy: ózgeler úndemeı qalǵanda, ol aıtyp jiberedi; ózgeler jalpyldap jatqanda, ol tympıyp úndemeı qalady, mynaýym bireýge jaǵa ma, joq pa dep jaltaqtamaı, keıde óz oıyn dereý júzege asyryp tastaıdy. Ondaı minezben keıde bireýdi aıaq asty jarylqap tastasa, taǵy bireýdi kenetten-kenet keıitip te tastaıdy. Zákeńniń bergen ýádesin buljytpaı oryndaıtynyna birneshe ret kýá boldym. Zákir degen “Parasat” jornalynyń qyzmetkerine jeńil máshıne satyp alý qajet boldy. 1990 jyly ondaı is ońaı emes edi. Jornaldyń redkollegıa múshesi ekenin paıdalanyp Zákeńe qulaq-qaǵys etip edim, bir aptanyń aınalasynda álgi jumysty tıanaqtap berdi. Almaty kósheleriniń atyn qazaqylandyrý jóninde Zákeń — kádimgideı irilik kórsetken azamat. Muqaǵalı Maqataevtyń atyna burynǵy Paster kóshesin berý kezinde orystar túgil, óz zıalylarymyz da oǵan qarsy shyqty. “Paster degen — uly ǵalym, álemdik aty bar” degendi syltaýratyp, menińshe, basqa bir oılaryn júzege asyrǵylary keldi. Gerodot ta, ǵun kúnbıi Múde de uly adamdar, biraq óz ulymyzdy ysyryp, sol ulylardyń atymen kóshelerdi ataý mádenıettiliktiń kórsetkishi bola almaıdy emes pe? Muqaǵalıdy aqyndar men ǵalymdar áli tanyǵysy kelmeı tyrysyp-byrysyp jatqanda, ony ákimniń tanyǵanyn men ylǵı rızashylyqpen ese alyp júrem. Sonan soń ortalyq demalys parkiniń aınalasyndaǵy qyrýar kóshege qyrýar qazaq zıalylarynyń atyn ýlatpaı-shýlatpaı-aq qoıyp shyǵýy da Zákeńniń mer bolyp turǵan kezindegi márt minezin jaqsy tanytady. Tiri kezinde syılaǵan Áset Beıseýovti kózi joq kezde de syılap, eki tomdyq án kitabyn shyǵarýǵa qamqor bolýy, basqa da aqyn-jazýshy shyǵarmalarynyń jaryq kórýine demeýlik jasaýyn qazaq óneri men ádebıetin syılaýy demegende, ne dep baǵalaýǵa bolady?

Jaqynda Qazaqstannyń halyq ártisi Dánesh Raqyshevtiń 75 jyldyq toıyn oblystyń jańa ortalyǵy Taldyqorǵan qalasynda ótkizip, ózi arnaıy qatysyp sóz sóıledi. Keı gazet jazǵan kemshilik, árıne, Zákeńdiki emes, oryndaýshylardiki dep oılaımyn.

Árıne, Zákeńdi danyshpan ákim dep asyra dáripteýge bolmaıdy. Onyń qolq etip bir sózge túsip qalatyny, tors etip bir sózge tiksine qalatyny jańaǵy ári-sári pikirlerge jem tastaıdy. Al túptiń túbinde, ol oblysty jaman basqardy deýge aýzym barmaıdy.

Solaı ma, joq pa, Sáke?

SÁKEN: — Men ol azamattyń qaraýynda bir jarym jyldaı qyzmet atqardym. Sen durys ańǵarǵan ekensiń, meniń de pikirim sol. “Jaqsynyń artynan sóz eredi” deıdi, onyń márttiginen de, daralyǵynan da, danalyǵynan da kemistik taýyp, minep qalýǵa, synap qalýǵa qumarlar az bolmaǵan. Jansúgirovtiń “Qulagerinde”: “Jurt meıli seri desin, peri desin, unaıdy ónerimen Aqan maǵan” deıtin joldar bar. Jurt ne dese o desin, boıdaǵy barsha qaıshylyǵymen jigit retinde, azamat retinde, basshy retinde Zákeń maǵan da unady. Sol pikirde turaqtap qala beremin.

“Ý ishseń rýyńmen, “Qaryndasqa tartpaǵannyń qary synsyn”, “Aǵaıynnyń aty ozǵansha, aýyldastyń taıy ozsyn” degen sıaqty ataly sózder baryn jaqsy bilemiz, qalaı degende de ishimiz jerlesterimizge, aýyldastarymyzǵa qaraı buryńqyrap turatyny da ras. Biraq rýlastyqty tý qylyp kóterip, boıda ǵana emes, oıda da usaqtap, onyń ózin shıpasy joq keseldi dertke aınaldyryp alǵanymyz bar. Osy turǵyda, ıaǵnı jalǵan jershildik, aıasy tar rýshyldyq, jalǵan patrıotızm jaıynda sen ne aıtar ediń?

BEKSULTAN: — Bul — bar dep badyraıtýǵa da, joq dep kóz jumyp qaraýǵa da kóne qoımaıtyn qıyn nárse. Meniń baıqaýymsha, muny árkim óz yńǵaıyna qaraı ár túrli paıdalanyp júr. Óz kinásin búrkemeleý úshin bireýler: “Meni bóten rýdyń adamy bolǵan soń, ádeıi shettetip jumystan shyǵaryp jiberdi”, — dep, bir bastyqqa jala jabady. Ony tyńdasaq, rýshyldyq bar bolyp shyǵady. 1986 jyly “Ózender órnektegen ólke” kitabyma bola meni teksergende, baspa qyzmetkerleriniń birazy taldyqorǵandyqtar eken dep kinálady. Sondaǵy maqsaty — meni jershil qyp kórsetý. Biraq meniń bar bolǵany 1-orynbasar ekenimdi, qyzmetke adamdy men emes, derektirdiń alatynyn Ortalyq Komıtet, onyń jibergen qyzmetkeri S.Báımenov bilmeı otyr deısiz be? Ánsheıin pále-jalany qoıýlatý úshin qoldanyp otyrǵan ádis qana. Rýshyl dep dáleldegileri kelip edi, onyń qısyny joq ekendigine kózderi jetti. Meniń bir bastyǵymdy “Lenınshil jas” gazeti qatty synady. Ony basqaryp otyrǵan Seıdahmet Berdiqulovtyń kitabyn men josparǵa kirgizdim, keıin bir regıonnyń 4-5 adamyn josparǵa kirgizgenim úshin sógiz aldym. “Qyzylordadan odan da kóp adam josparladym, ol úshin nege uryspaısyz?” — dedim. “E, nege kóp kirgizesiń?” — dedi. “Qazaqsha sóıleıtinder de, jazatyndar da ol jaqta kóp qoı”, — dedim. Men bul áreketti rýshyldyq dep baǵalamadym. Seıdaǵańa shamasy jetpeıtin bolǵan soń, inisi dep menen ózinshe ósh alǵany ǵoı. Al Seıdaǵańa meniń qaı jaǵynan qandaı ini ekenimdi bireý rýlyq jaǵynan esepteıdi, bireý taǵy basqa jaǵynan ton pishedi. Shyn azamattyq turǵydan qarasaq, ári kúlkili, ári kúıki nárse. Meniń ózime eń rıza bolatynym: osyny kek tutpadym, Siz óstip edińiz-aý dep keıin de betine baspadym, alam-salamymyz durys aǵa-ini bop júrip jatyrmyz. Maǵan aǵalyq jaqsylyq jasaǵan jazýshylar Rahmetýlla Raıymqulov, Hamza Esenjanov, Sherhan Murtaza, Sherıazdan Eleýkenov, Ábilmájin Jumabaevtar Qazaqstannyń ár túkpirinen, solardyń maǵan jasaǵanyn men ózimnen keıingilerge jasaýǵa mindetti emespin be? Osy aǵalarymnyń azamattyǵymen ólshesem, rýshyl dárejeden óresi aspaǵandar qansha úgitteseń de sol dárejesinde qalady dep oılaımyn da, sál de bolsa solardan bıik turýǵa tyrysam. Jalpy, rýshyldyqty, jerlestikti (jershildikti emes) bylaı qoıǵanda, basqanyń durysyn týǵan baýyryńnyń burysyna jyǵyp berýdiń ózi kúná ǵoı. Munyń túp tórkini adaldyqtyń, ar-uıattyń azdyǵy men kóptik mólsherine qatysty jaǵdaılar dep uǵam. Adamdy ar-uıattan basqa taǵy bir nárselerdiń yrqy bıleıdi degenge qalaı senýge bolady? Al ózińiz buǵan qalaı qaraısyz?

SÁKEN: — Ras-aý, biz de biraz sóz jazdyq, “ultshyldyqqa urynba, rýshyldyqqa burylma” dep ýaǵyz aıtyp kórdik. Biri bolmasa biri oqyp, oqymasa — elden estir, uıalar dep, arǵa, aqylǵa shaqyrǵan boldyq. Biraq “Sen solaı depsiń, uıalǵannan “urlyǵymdy” qoıdym degen biri joq.

Sen kórkem shyǵarmalaryńmen qatar búgingi kún, keshegi kún demeı ártúrli taqyrypqa qalam siltep, kósem sóz de jazyp kele jatqan adamsyń. Kezinde “Ózender órnektegen ólke” atalatyn etnografıalyq-tanymdyq kitabyńdy shyǵardyń. Jetisýdyń jer-sýyn bir kisideı-aq jaqsy bilesiń. Qazir sol kóne jer ataýlaryn ózgertý jappaı modaǵa aınalyp, qazaqtyń Kókjıde, Kóktýma, Qarasaz sıaqty ataýlaryn adam atyna aýdaryp berý ádetin shyǵardyq. Bizdiń jaqta áýletti bir adamnyń atyna qoıylǵan osyndaı aýyldyń balalary kórshi aýyldyń balalarymen tóbelesip qalyp, keıingileri: “Qazir pálenshe aýylynyń kótin kókten keltiremiz”, — dep elirip júrgenderin estıdi jurt. Sodan eńseleri túse eseńgiregen álgi aýyl eresekteri sol eldi mekenniń atyn burynǵy ataýyna qaıta kóshire almaı áýrege túsip júrse kerek. Keshe óziń jyrlaǵan, aqyn jyraýlardyń jyryna arqaý bolǵan jer-sý attarynyń osylaı keleńsiz ózgerýi tóńireginde qandaı oılaryń bar?

BEKSULTAN: — Bul da meniń janymdy aýyrtatyn jaǵdaı. Jer aty degen — ata-babańnyń aty. At degen de tarıh. Tarıhty ózgertýge bolmaıdy, ony tek túsiný kerek. Jarkenttiń túbinen aǵatyn Ósek degen ózen bar. Sol at áldekimderge unamapty. Sirá, ósek-aıań degen sózben aralastyryp oılap, sodan namystanǵan bolý kerek. Óssek dep zazyp qoıypty. Shynynda, Ósek degen at — qyzyq at. Onyń mánin ázirshe anyqtap sheshken adam joq, sheshýge tyrysyp ta jatqan joq. Mańǵol (qalmaq) sózderine qarasam, “ana sý” degen maǵyna beretin sıaqty., “ýs” degen — sý, ek degen — ana, ene. Mańǵolıada turatyn qazaq ǵalymy Islam Qabyshevtiń aıtýyna qaraǵanda kóne mańǵol tilimen túrik tili uqsas, demek Ósek-Úsek degen sózdiń de maǵynalas shyǵýy ǵajap emes. Onyń ústine ol óńirde qalmaqtan qalǵan basqa ataýlar da birshama.

Aqsaq Temir kep Jetisýdy shapqanda, Sharyndy Charýn, Shelekti Chalyq dep jazypty. Sol arqyly-aq bul arada ejelden qazaq eliniń turyp kele jatqandyǵyn dáleldeýge bolady. Jer aty degen ata-babanyń aty deıtinim osydan. 1643 jyly Salqam Jáńgir qolynyń or qazyp Batur qontaıshynyń qolyna qarsy soǵysqan aranyń kúni búginge deıin Orbulaq degen atpen atalyp kelýi, sol kezde Jarbulaq, Jalaýly, Qyzylqıa atalǵan jerlerdiń áli de sol atpen bizdiń zamanǵa jetýi jer atyn jónsiz ózgerte salýdan saqtandyryp, onyń tarıh aldynda orny tolmas qıanattarǵa jeteleýi múmkin ekendigin esimizge salyp otyrýy tıis. Áriden oılamaıtyndardyń beriden tıisip búldirip jatqany ras. Oǵan ózińiz de, sirá, kóp mysal aıtaıyn dep otyrǵan sıaqtysyz.

SÁKEN: — Jer-sý attaryn ózgertkende eki túrli tendensıa basym bolyp barady. Biri — joǵarydaǵydaı Qabanbaı, Qarasaı, Qazybek sekildi tarıhta bir-bir taý bolyp qalǵan adamdarǵa ózderi týǵan jerdiń atyn aýdaryp berip jatyrmyz. Apyr-aý, ol kıeli adamdar da sol jerdiń perzenti, tipti eń qasterli, eń uly perzenti shyǵar, biraq týǵan jerinen bıik emes qoı, kelesi bir ǵasyrda bulardan asqan batyr, bı týa qalsa, qaıta aýystyryp jatamyz ba?

Ekinshiden, qazir qolda puly bar azamattar aqshasyn shasha júrip marqum atasynyń, ákesi men naǵashysynyń atyn aýylǵa, kóshege, mektepterge bergizip-aq jatyr. Oǵan mysaldy ár aýdan, ár aýyldan tabasyń. Qysylasyń, kúıinesiń. Qolyńda bıligiń joq — tyıym sala almaısyń. Onyń ústine birdeme deı qalsań, seni tipti “qyzǵanyp otyr” dep, kók esekke teris mingizip jiberýden de taıynbaıdy jurt.

Óz kóńiliń ábden tolǵan, “budan artyq qudaı da jaza almas” deıtindeı (kúpirlik bolsa da) shyǵarmań qaısy? Razy bolatyn sebebiń?

BEKSULTAN: — Ondaı kúpirshilik mende joq. Biraq “Káris qyz”, “Muntazdaı Mumtaz”, “Kúıý”, “Beıtanys áıeldiń qupıasy” degen áńgimelerimdi qazir qyryq kún tyrashtansam da jaza almas edim. Jazýshylyǵymnyń ǵana emes, olar meniń ómirimniń de belesi sıaqty dúnıeler. “Kútýmen keshken ǵumyr”, “Bir ókinish, bir úmit” te janymnyń ózegin sýyryp jazǵan shyǵarmalarym. Ómirimniń, shyǵarmashylyǵymnyń beles kezeńderi bolǵandyqtan da olardy aıryqsha baǵalaımyn.

SÁKEN: — Bılik basynda júrgen, bul kúnderi jıi aralasatyn adamdaryń kimder? Olar seniń jazýshy retindegi, azamat retindegi janaıqaıyńa qulaq asa ma? Kóńilińdi qaldyrǵan jerleri bar ma? Qaısysy qaı qasıetimen unaıdy? Prezıdentti júzbe-júz tanısyń ba, aldynda bolyp kórgeniń bar ma?

BEKSULTAN: — Bılik basynda júrgen birde-bir adammen jıi aralaspaımyn. Prezıdenttiń esinde barmyn ba, joqpyn ba, ol jaǵyn bilmeımin, biraq men “Juldyz” jornalynda júrgende ol kisi Temirtaýda aýdan dárejesindegi partkomnyń hatshysy edi, sol kezde issaparmen baryp jolyǵyp “Temirtaýdyń Tólegeni” degen ocherk jazyp qaıtqam. Nurekeń óz máshınesimen Qaraǵandynyń áýejaıyna deıin ákep tastap, ájeptáýir jyp-jyly sózder aıtyp edi, Sherhan Murtaza jaıynda aıtqan rıza pikiri de esimde. Keıin Prezıdent kezinde “Ankara” qonaıúıinde kitabynyń tusaýkeserine qatysyp, Dýlat ekeýmiz ádeıi baryp amandasyp, til, el týraly biraz áńgimelestik. Osyndaı-osyndaı kezdesýlerde kórip, amandasyp qalǵanym bolmasa, jeke qabyldaýynda bolyp pikirlesken adam emespin.

Bılik basyndaǵy adamdarmen óz qatynasyńyz qalaı?

SÁKEN: — Qolynda ámir-bıligi bar adamǵa jaqyn júrip kórgen emespin. Almaty oblysynyń ákimi bolyp turǵanda Zamanbek Nurqadilov qyzmetke shaqyrdy. “Oblys ákimi apparat basshysynyń qoǵamdyq uıymdar jáne buqaralyq-aqparat quraldarymen baılanys jónindegi orynbasary” degen laýazym berdi. Túsinisip, qoldan kelgenshe adal qyzmet atqardym dep oılaımyn. Árıne, aparattyq ilik-shatys, kúbir men sybyr, qybyr men jybyrǵa boı úırete de almadym, daǵdylanǵym da kelmedi.

Ýaq-túıek kıkiljiń, shaǵystyrý, qalys turýlardyń jeti atasy bolyp jatady, ózimdi ondaıdan aýlaq ustadym. Úlken laýazym ıelerine jolaı qoımaýym, olardyń da meni baýyryna ala jaqyndata qoımaýy sodan da bolýy múmkin.

Qazaq eliniń qandaı bolǵanyn (saıası júıesin, memlekettik qurylymyn aıtamyn) qalar ediń? “Bılik mende bolsa úıter edim, búıter edim” dep armandaǵan, qıaldaǵan tustaryń boldy ma? Qazirgi el jaǵdaıy kóńilińnen shyǵa ma?

BEKSULTAN: — Ulttyq memleket degen de, demokratıalyq el degen de maǵan unaıdy.

Ózgeden jábir kórip, ashyqtan-ashyq qıanat tartqanda, bıliktiń óz qolymda bolmasa da, ádil adamnyń qolynda bolǵanyn armandaıtyn kezim bolady. Byltyrdan beri bir qyzym bir áıelmen jer máselesine bola talasyp qaldy. Qyzym 9 qabatty úıdiń astyńǵy qabatynan dúken salyp edi, álgi orys áıel dál sonyń esigi aldyndaǵy ashyq jerge pavılon ákep qoıdy. Álgini aldyram dep, qyzym aldyra almady. Sonan soń sol araǵa men de saýda ornyn salaıyn dep Hrapýnovqa aryz jazdym. Oǵan Sh.Nysanbaev degen Almaty qalasynyń arhıtektýra jáne qala qurylysy departamenti tóraǵasy orynbasarynan maýsym aıynda: “Ol ara turǵyndardyń ortaq paıdalanatyn jeri bolǵandyqtan, basqa maqsatqa berilmeıdi” degen jaýap aldym. Al jeltoqsan aıynda álgi orys áıelge sol aradan dúken salýǵa ruqsat berildi. Soǵan qorlanyp, men qalalyq ákimniń 1-orynbasary Q.Bókenovke bıylǵy qańtarda baryp em: “Bes kún ishinde Sizge jazbasha jaýap berem” dep shyǵaryp saldy da, men shyǵa bere artymnan bir boqtaǵan bolý kerek, kúni búginge deıin ún joq. Sodan aqyry qalalyq prokýrorǵa baryp em, bir aıdan keıin: “Jer týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańynyń 18-babynyń 3-tarmaǵyna sáıkes aımaqtyq ortaq paıdalanatyn jerler jeke menshikke berýge tıym salynady. Sizdiń suraǵan jerińiz atalmysh jer quramyna jatatyndyqtan, Departamenttiń is-áreketterinde zań buzýshylyq belgileri joq. Qazirgi kezde jer basqa tulǵalarǵa jeke menshikke berilmegen” dep jaýap berdi. Qatesin ádeıi túzetpeı jazyp otyrmyn. Al ol kezde álgi orys áıel sol araǵa dúkenin salyp bitip te qalǵan kez bolatyn. Qalalyq prokýrordyń óıtip nege ótirik jazǵanyn bir qudaı bilmese, men bilmeımin. Sirá, aryzymdy bireýler teksere qalsa, ol jer oǵan da, orys áıelge de berilgen joq dep ótirikti jaýyp tastaý úshin jazǵan bolý kerek. Osydan keıin Hrapýnovpen telefon arqyly sóılestim. Ol da aldaı saldy. Sodan on kúnnen keıin baıaǵy Sh.Nysanbaevym “Sizdiń qyz kóp kólemdi jer surady, al L.Nıkıtına az kólemdi jer surady, sondyqtan oǵan berildi” degen jaýap jazyp jiberdi. Bıikte otyrǵandardyń seni qazir qalaı mazaq qylam dese, solaı mazaq qyla beretinine, odan esh qorqyp, eshkimnen qysylmaıtynyna osy oqıǵadan keıin ábden kózim jetti. Olardy toqtata alatyn, ózińiz kórip otyrsyz, zań da, zań ornynda otyrǵan adam da emes, tek prezıdent. Oǵan aryzyn jetkize alatyn adamnyń kóp emestigin Hrapýnov ta, Bókenov te, qalalyq prokýror da, Nysanbaev ta — bári baıaǵyda bilip alǵan. Men bul oqıǵany Sizge qysqasha ǵana aıtyp otyrmyn, eger árkimniń aldyna kirý úshin qansha kún, qanshama áreket jasaǵanymdy táptishtep aıta bastasam, tóbe shashyńyz tik turady. Al onyń ber jaǵynda bireýge avtoturaq nemese qaqtama (káýáp) pisirý úshin oryn bermeı jatady, turǵyn úıge tútini barady dep, al 2-jaǵynan ár oralymǵa avtomaıquıǵysh stansalaryn salyp tastady. Bireýge zań qarsy paıdalanylsa, bireýge kerisinshe. Sebebi ne? Oǵan tek kúdiktenesiz.

Eldi osyndaı ymyralas, sybaılas, ádistes adamdar basqaryp, únińdi shyǵarmaımyn dese, shyǵarmaı otyrǵan kezde qaıtip el jaǵdaıy kóńilimnen shyǵa qoısyn?! Men biraq álgindeı kúıki adamdardan kóńilim qaldy eken dep ózimdi olardan tómen sanamaımyn. Olar — ánsheıin qyzmeti joǵary, adamdyǵy shamaly, adamgershilikti áldebir nárselerge baǵyndyrǵan, kisiligi shıki pendeler. Biraq elge obal, aqshasy azǵa, bıliktilermen baılanysy joqtarǵa obal. Buǵan tózbeske amalymyz joq bizge de obal. Bul jaǵdaı jáne jýyq arada ózgermeıdi de, tym tamyrlanyp ketti.

SÁKEN: — Osyǵan uqsańqyraıtyn birer oqıǵa meniń de basymnan ótti. Aldyna barǵanda aq jaryla ańqyldap, sen esikten shyqqansha bergen ýádesinen kilt buryla aınyp sala beretin iri sheneýnikterdi kóp kórdim. “Uıat bolar-aý, yńǵaısyz bolar-aý” dep jatqan olar joq. Seniń qaıyra kelip esik qaqpasyńdy da jaqsy bilip alǵan ákkiler nesin aıtasyń, kólgirsı sóıleıtin, kileń ótirik aıtatyn, ar degen, uıat degendi birjola ysyryp qoıyp, “azamatpyn” dep aıdarynan jel esip júrgender kóp. Qazir sondaı kúlip otyryp dińkeńdi qurtatyn, qıanattyń ózin kúlimsirep júrip jasaıtyn búrokrattar paıda boldy. Buǵan áldebir sebeppen bılik tóńiregine ilinip alǵan aılaker de meker, aıar da aramı áıelderdiń áreketin qosqanda, tóbe quıqań shymyrlaıdy. Qaıtesiń, ázirge solardyń qudaıy jarylqap, degeni bolyp tur. Óıtkeni bu tirlikte jaqsylar eshqashan jeksuryndar, sumdarmen kúresip jatpaıdy. Jaqsynyń jaǵasynan da, balaǵynan da alatyn — tek jamandar. Qanshaǵa sozylatynyn da kesip-piship aıtý qıyn.

“Áı, sol kezde búıtkende me, búgin bári basqasha olar edi-aý!” — degizerlikteı ashshy ókinishiń bar ma? Ol ne?

BEKSULTAN: — Ondaı ókinishim joq, táýbam bar. Nemene, ózińizde bar ma?

SÁKEN: — Bir isime kóńilim tolyp kórgen emes, sóıte tura oılap qarasam, mende de ókinish degen joq eken.

Úılengennen keıin, balaly-shaǵaly bolǵannan keıin, qyzmetiń ósip, qalamger retinde elge tanymal bolǵannan keıin osynyń bárin bir sátte qurban etýge turarlyq deıtin, soǵan tatyrlyq áıel balasy kezdesti me, ıaǵnı qaıyra qulaı ǵashyq bolyp, shyn súıip kórdiń be? Óz shyǵarmalaryńnyń negizgi ózegi osy taqylettes taqyryptar ǵoı deımin de. Qınalsań, yńǵaısyz sanasań, jaýap bermeı-aq qoı. Ymdasań da jetedi. Ymdy túsinbegen, dymdy túsinbeıdi emes pe?!

BEKSULTAN: — Árıne, yńǵaısyz suraq. Biraq árkim-aq oılaýy múmkin suraq. Odan buǵyp qashqannan góri shyndyǵyn aıtqan oryndy emes pe? Ǵashyq bolyp, qulaı súıip kórmesem, “Muntazdaı Mumtazdy”, “Beıtanys áıeldiń qupıasyn”, “Kúıý”, “Múdeniń qatyny” atty áńgimelerimdi, sóz joq, jaza almaǵan bolar edim. Súıýsiz ómir súrýdi ómir sanamaımyn, Sáke. Mundaı suraqty, menińshe, óz basynan dál sondaı kúı keshpegen adam qoıa bermeıdi. Ózińizge sondaı áıel kezikken soń surap otyrsyz-aý, sirá? Solaı ma?

SÁKEN: — Men áıel jurtynan erkekke bergisiz irilikti, turaqtylyq, syılasym sıaqty qasıetterdi kóp kórgen adammyn. Jáne bir baıqaǵanym — áıel bara beretin kózjumbaı erlikke kóp erkektiń dáti baryp, táýekel ete almaıtyndyǵy.

BEKSULTAN: — Aǵalyǵyńyzdy aldyǵa ustap, bir syr suraıyn. Óz jaǵdaıyn oılamaıtyn, ony jaqsartqysy kelmeıtin adam, sirá, bolmaýǵa tıis. Alaıda, másele qalaı jaqsartqyń kelýde ǵoı. Bireýler óz paıdasyn birinshi qoıady da, men de halyqtyń bir ókilimin, mendeı-mendeıler óz jaǵdaıyn jaqsartyp alsa, sóıte-sóıte búkil halyqtyń jaǵdaıy jaqsaryp shyǵa keledi dep aqtalady; al keıbireýler eldiń jaǵdaıy jaqsarsa, elmen birge meniń de jaǵdaıym jaqsarar dep, jeke basynan góri jumysyna buryńqyrap turady. Ózińizdi osynyń qaısysyna jatqyzasyz?

SÁKEN: — “Elde bolǵannyń zıany joq”, — dep otyratyn ákem marqum.

BEKSULTAN: — Qazirgi kezeńde kimderge halyq jaqsy adam degen baǵa berip júr? Solardyń qataryna Siz ben biz jatamyz ba, Sáke? Qate bolady-aý, uıat bolady-aý demeı, tek shynyńyzdy aıtyńyzshy!

SÁKEN: — Bilimimen, biliktiligimen emes, týa bitti bekzattyǵy, ana sútimen sińgen asyldyǵy emes, áldeqandaı demeýshisi, jebeýshisi arqyly bılik basyna kelip alyp “ıgi jaqsy” sanatyna qosylyp júrgenderge qaraǵanda biz (ekeýmizdi ǵana aıtyp otyrmyn), qudaıǵa shúkir, ázirge álem bitkendi aýzymyzǵa qaratpasaq ta, aınalamyz aıtqanymyzǵa qulaq asatyn, eshkimge “áı, kápir” atanyp kórmegen kisilermiz ǵoı. “Bul qaıdan shyqqan neme?” — dep te osqyryna qaraǵandardy kórgem joq. Aıtarymyzdy qysylyp-kúmiljimeı aıta alsaq, áldekimge baǵynyshty bolsaq ta, jalynyshty bolmasaq, údegen de, júdegen de kezimizde qudaı bergen kisilik keıpimizben aınymasaq, jaqsy bolmaıtyn nemiz bar?

Jaqsy atalyp júrgenderdiń kóbi qarymy qaıtatynǵa ǵana jaqsy, jasaǵan jaqsylyǵyna jaýap qaıtara almaıtyn qolynyń “kiri”, sóziniń “piri” joqtarǵa joǵarydan qaraıdy. Sol tam-tum upaıymen “jaqsy” atanady.

Qazir memleket esebinen, ózgeler esebinen op-ońaı myrzalyq jasap, aıaq asty Atymtaı Jomart bolyp shyǵa keletinder kóbeıdi. Bular ásirese qala basshysy, oblys ákimderi tóńireginde kóbirek kezigip júr. “Zeınetkerlerge páter berdi, pálenshege avtokólik berdi” dep aıǵaılasyp, aınalasyna bas shulǵytyp jatatyndaryn jáne qaıtersiń. Taban aqy, mańdaı terimen tapqanyn jurtpen bólisip kórsinshi, áýselesin sonda baıqar edik. Jaqsylyqty shynaıy kisilikpen jasap, kisige etken qaıyrymym dep biletinder bolsa, jóni basqa. Odan da eshkimge eshtememizdi bólip bermesek te, eldiń muńyn muńdap, joǵyn joqtap júrgen bizdiki jaqsy. Onyń ústine “jazý”, “jazýshy”degenniń ózin jarylqaý, jaqsylyq degen uǵymdardyń balamasy dep bilem men. Jurt ne dese o desin, ózim solaı oılaımyn.

BEKSULTAN: — Qazir qaı gazetti ashyp oqı qalsań da qazaq qyzdarynyń buzylyp bara jatqanyn aıtyp sógip, keıbireýler balaǵattaýǵa deıin jaqyndap qalyp júr. Tánin satty, janyn satty deıdi, ulttyq namysymyzdy aıaqqa basty, ana degen ardaqty atty qorlady deıdi. Solaıy solaı da shyǵar. Biraq bir sát áıeldi bıiktetetin de, tómendetetin de, qorlaıtyn da, qorǵaıtyn da erkekter bolýy kerek ekenin, buǵan deıin solaı bolyp kelgenin, endi neǵyp solaı bolmaı qalǵanyn erkekter de nege oılamaıdy? Qyzmetke 30 jasqa deıingi, keıde 25-ke deıingi áıelder alynady degen habarlandyrýdyń astarynan ózin qorlaýdy sezbeıtin áıel, áı, bola qoıar ma eken? Bul, menińshe, Abaı men Saın kóshesiniń boıyndaǵy jaǵdaıdan da jantúrshiktirerlik. Osyǵan qatysty qandaı aǵalyq pikirińiz bar?

SÁKEN: — Bul ózi asyqpaı otyryp, arnaıy sóz etetin bólek másele eken. Qyz saýdasymen aınalysatyn sheteldik fırmalar da bar dep estımiz áýeli. Zerttep, zerdelep júrmegesin, túp negizi nede jatqanyn, memlekettik deńgeıde bolmasa, jeke adamdar qalaı kúresýge bolatynyn kesip aıta da almaımyn. Sondyqtan taǵy bir oralyp soqqansha muny oqyrmannyń oılanýyna qaldyra tursaq qaıtedi?

BEKSULTAN: — Bárin aıt ta, birin aıt, bireýler qaltasyna senip, bireýler qyzmetine kergip ketken zamanda óner qýyp, ádebıettiń sýyn iship, qamyn jep júrgenderge rızasyz ba?

SÁKEN: — Keıde oılaımyn: osy men ádebıet álemine qaraı oıyspaǵanda ne isteı alar edim dep. Qolymnan óleń jazýdan basqa túk kelmesin ózim jaqsy bilemin. Basqa bir kásip sońynan ilesip ketkenimde, Jambyldyń Ǵalı aqynǵa aıtatyn “naǵyz jalqaý mal baqpas” bolyp shyǵyp, aram ólip júrer me em, kim biledi.

Ózim súıip oqıtyn orys aqyny Aleksandr Blok birde: “Men óleń jazý sheberliginiń shyńyna jettim, endi aqyndyqty toqtatsam da bolady” degen eken. Biz olaı deı almaımyz. Sheberlik degen — sheksiz dúnıe.

Áıtse de ájeptáýir sharýa tyndyrǵandaımyn. Áli de qýat-kúsh bar. Sondyqtan ázirge taǵdyryma razy shyǵarmyn dep oılaımyn. Qudaı mursat berse, arǵysyn taǵy kóre jatarmyz...

BEKSULTAN: — Sizge de, bizge de syrttaı jaýyǵyp, jeń ishinen judyryq túıip júrgender bar ekenin sezemin. Dushpandyq, ásirese ádebıet mańyndaǵy dushpandyq jaıyndaǵy jeke pikirińiz qandaı?

SÁKEN: — “Mende dushpan joq, maǵan jaýyǵýshylar kóp” dep aıtqanym bar edi birde. Adam ózine eshqashan ádeıilep jaý izdemeıdi. Qylyǵyń, isiń, qımylyń, pıǵylyńa oraı paıda bolady dushpan. Keıde tipti “Men dosyńmyn dep júrip, dushpandyǵyn ozdyrar” dep Abaı aıtqandaı, sál nárseden sýynyp, aıaqasty syrt berip shyǵatyn da adamdar bolady. Maǵan kúnde ıt alǵysyz etip jamandap júrgen áldebireýlermen aýyz jalasyp, aıaq-tabaǵy aralsa bastaǵan adamdardy da estip túńilgen jerim az emes. “Eger tilin almasań, byqsyp shirir ishinen” degendeı, qudaı sondaı tutqıyldan tap bolǵan dos-dushpannan saqtasyn. Mundaıda sol “úırengen jaý atyspaqqa jaqsy” — el bolyp jarytpas ejelgi dushpan artyq. Jýyrda buryn dos bolǵansyp júrgen bir áriptesimmen oılamaǵan jerde júz shaıysyp qalǵanym bar. Áldeqalaı aıtqan tilin almadym ba, aıtaqtaýyna barmadym ba, áıteýir, kezdeısoq kezdesip qalǵanda: “Seniń qolyń kir, qolyńdy almaımyn” dep saldy. Óz qolymnyń kirshiksiz tazalyǵy ózime aıan ǵoı, sondyqtan: “osy jasqa kelgenge deıin qolym senikinen kir bola qoıǵan joq edi, aldaǵysyn taǵy kórermiz” dep burylyp júre berdim.

Óziń aıtshy, endi onymen kerisesiń be, ketisesiń be? Álde kek tutyp, kúreske túsesiń be? Onyń ústine azdy-kópti eńbegin buldap qoıyp, jurtqa jasar qaıyrymy bolmaǵanymen, únsiz de bolsa kósemsip, “tilsiz” de bolsa sheshensip júrgender sapynan edi ózi. Daý joq jerde daý izdep, bolmashyǵa bola á dese má dep jatatyndardan qashyqtaý júrgim-aq keledi. Óıtkeni ol “sholaq saı tez tasıdynyń” aıqyn dáleli bolyp shyǵar edi. Al óz adaldyǵyńa kúmán keltirgen tusta kinámshil bolsań, soǵan oraı erge tán minez kórsetseń, onyń túk artyqtyǵy joq. Muny nege suradyń? Birdeme aıtqyń keldi-aý deımin?

BEKSULTAN: — Iá, aıtqym kelip otyr. Zeınolla Serikqalıev deıtin Sizdiń qurdasyńyzdy aǵa dep, synshylardyń ishindegi shynshyly, darasy dep syılap júrýshi edim. Kórgen jerde qushaqtaı ketip, arqamnan qaǵyp qatty syılaıtyn sıaqtanýshy edi. Sóıtsem, ol syılaýy ánsheıin meni aldarqatyp aqymaq qylǵany, shyn peıili emes, balasha aldaǵan sheberligi ǵana eken. Meniń 60-qa kelgenime oraı bir kelinshek “sezim sýretkeri” dep baǵalap hat jarıalap edi. Zekeń bir gazetke: “Esiminen ózge turaq-teginen de túk derek joq. Dáý de bolsa áldebir ádebıetshiniń laqap aty (psevdonım) ne qalyń oqýshynyń, áıelder qaýymynyń pikiri osyndaı dep sińirý úshin ǵana qyzteke-germafrodıtterdiń biri oılap tapqan jýrnalısik amal-tásil-aq shyǵar” dep jazypty.

Jaǵamdy ustadym. “Ózi shoshqa ózgeni ıt dep oılar” deýshi edi Abaı. “Áıel bop jazyp, áıeldiń atynan men týraly pikir aıt” deıtindeı meniń basyma ne kún týdy? Bıik sanap, senip kelgen aǵamnyń bul qylyǵyn kórgende, ómir boıy jınaǵan baýyrmaldyq sezimim esh ketkendeı ókindim. Eger meni shyn syılap kelgeni ras bolsa, “Eı, Beksultan, myna áıel bar áıel me, joq áıel me?” dep ózimnen suraı salsa, turaq-tegin, taǵy basqa deregi men keregin túgel aıtyp bermes pe edim. Ońtústiktiń bir adamyna renjise, búkil ońtústiktiń ul-qyzyna kektesip, soltústiktiń bir pendesine keıise, búkil soltústiktiń uly men qyzyn órtep jibergisi keletinderdiń qataryna baryp osy aǵamnyń qosylǵany meni qatty qynjyltty. Betińe kúlip, artyńnan topyraq shashatyndar da adaldyqty aldyǵa tarta sóılep, sonymen ádil adam sanatyna qosylamyz dep áýre. Aldaýdyń túbi aramdyq ekenin dáleldeý de qajet pe?

SÁKEN: — Ol maqalany men de oqydym.Ol qurdasymdy men de qara qyldy qaq jaryp júrgen azamat dep bilýshi edim. Mynaýsyna meniń de qarnym ashyńqyrap qalǵanyn nesine jasyraıyn.

BEKSULTAN: — Sál-pál ózimizge, ádebıetke qaraı oıyssaq. Sizdiń óleńderińizde “Alakól” sózi kóp aıtylady. Bir kitabyńyzdyń aty da “Alakólim-aýylym” atalady-aý deımin, umytpasam. “Kitap atyn tym taryltyp joq pa eken?” dep te aıtylǵan áńgime úzigin estip edim. Týǵan jerge degen perzenttik ystyq mahabbat, sol arqyly Otandy súıý paryzy bárimizde de bar.

Degenmen osy máseleni taratyńqyrap aıtyńyzshy.

SÁKEN: — Týǵan jer degen ásirese tvorchestvo adamy úshin túbi kórinbes baılyq, taýsylyp bitpes qazyna emes pe? Aqyn úshin shabyttyń arqa qozdyrar aqqaınary dese de bolǵandaı. Áıteýir, árbir deni durys adamnyń týǵan jerin kótere jyrlaı da, buldaı da júrýi, qorǵaı da, qoldaı da bilýi basty paryzy bolýy kerek dep bilemin. “Jolbarys ormandy qorǵasa, orman joldarysty qorǵaıdy” degen de sóz bar. Ózim jyl saıyn Alakólge jazda bir, qysta bir arnaıy baryp qaıtpasam, kóńilim kónshimeıdi. Taýyna shyǵam, kóline túsemin, aǵaıyn-jurtpen jolyǵam — bári de ystyq, bári de qyzyq. Ásirese jaz aılarynyń birinde Alakólge baryp qaıtpasam, jerge syımaı byqynap, óz-ózimnen kúıgelektene búlinip bitetinim bar. Bir óleńimde “Meniń Itakam” da (uly Gomerdiń Otany), Daǵystanym da (Rasýl Gamzatov eli) Alakól dep jyrlaýym da sodan. Sen de sondaısyń, bilemin. Ár shyǵarmańnan Ósek sýynyń lebi, Barkórneýdiń jeli, Orbulaqtyń samaly esip turady.

BEKSULTAN: — Siz bastap, biz qostap biraz áńgimeniń basyn qaıyryppyz. “Aıtpasa, sózdiń atasy óledi” degendeı, aıtýǵa, aıtylýǵa tıis sózder edi birazy. Bireýler qulaǵyna iler, bireýler kekete kúler, áıteýir óz sózimiz ózimizdiki, eshkimniń daýy da, damaıy da joq. Áńgime munymen bitpes, sóz eter dúnıe kóp eken. Qudaı qalap jatsa, bul suhbat talaı jalǵasar. Bul joly osy araǵa aıaldaı tursaq deımin, qalaı qaraısyz?

SÁKEN: — Qup bolady!

---