InfoHub Logo

Býmyn qaǵan (? — 552 j) — túrkilerdiń ózderi «Máńgi el» dep ataǵan áıgili Birinshi Shyǵys Túrki qaǵanatynyń negizin qalaýshy tarıhı uly tulǵalardyń biri. Onyń alǵash tarıhqa tanylýy túrki eline Batys Veı ımperıasynyń elshileriniń kelýimen tikeleı baılanysty. Bul kezde túrki eli Jyýján qaǵanatynyń quramyndaǵy, solarǵa temir kenin óndirýmen aınalysatyn bodan el bolatyn. Býmynnyń bul kezdegi bılik laýazymy uly ıabǵý (daıehý). Oǵan ol túrki eliniń basshysy bolǵan ákesi Tý (Tývý) ólgennen keıin, muragerlik jolmen ıe bolǵan.

Kezinde hattalyp, qaǵaz betine túspegendikten, Batys Veı ımperıasynan elshi kelgenge deıingi túrki eliniń de, onyń basshysy Býmynnyń da tarıhy belgisiz. Sondyqtan da bolar tarıhshylar ortaǵasyrlyq túrkilerdiń tarıhyn, shartty túrde, osy elshiler eklgen da týn jylnamasynyń on birinshi jylynan, ıaǵnı 545 jyldan bastaıdy.

Elshiniń kelgen maqsaty túrkilerdiń Batys Veı ımperıasynyń baqtalasy Shyǵys Veı ımperıasynyń odaqtasy bolyp otyrǵan Jyýján memleketine qarsy qoıyp, qarsylastar kúshin álsiretý ári olardy kúreste ózderiniń jaqtasy etý bolatyn. Býmynnyń asa iri saıasatker, kóregen basshy ekenin tanytatyn tus ta, mine, osy kez. Ol alyp ımperıanyń aıdapsalyna eligip, bılikke talasýshylardyń qol shoqparyna aınalmaı, óz saıasatyn júrgize biledi.

Asyly, Býmyn ózin ımperıa qoldaıdy eken dep, ańdaýsyz aıaq basýdyń apatqa uryndyraryn meılinshe uqqan saq jan. Jylnamalar jetkizgen tapshy derekter osyny dáleldeıdi. Ol Batys Veı sekildi ımperıanyń qoldaýyn paıdalanyp qalaıyn dep, telylar sıaqty jantalasyp, birden atqa qonbaıdy. Batys Veıdiń elshisi ketkennen keıin olarǵa óziniń elshisin jiberip, bar jaǵdaıdy óz adamdary arqyly tolyq bilip alady. Kúreste kómektesedi degen ımperıasynyń óz kómegine zárý múshkil hálin kóredi. Azattyq kúresinde tek óz kúshine ǵana súıený kerektigin, qazirgi jaǵdaıynda qyzdyrmanyń tiline erip, qarsy shyqqanmenen, dáýirlep turǵan jyýjándardy jeńýge shamasy jetpeıtinin túsinedi. Sol sebepti de ol eshkim kútpegen áreketke baryp, jyýjándarǵa qarsy joryqqa attanǵan tely taıpalaryn qoldaý ornyna, olarǵa tosynnan tıisip, búkil elin óz qaraýyna qosyp alady.

Bul rette «Jyý kitaby» (Jyýshý): «Osy kezde (546 jyly) telylar jyýjándarǵa qarsy jaza joryǵyna shyǵady. Týmyn (Býmyn) ózine qarasty taıpalardy bastap, olarǵa orta jolda búıirden tıisip, talqanyn shyǵarady. Sóıtip 50 myń tútindik búkil elin baǵyndyrady» degen derek beredi.

Osylaısha eline el qosyp, jaýyngerler sanyn kóbeıtip, áskerı qýatyn nyǵaıtyp alǵannan keıin baryp, ol jyýjándarǵa qarsy shyǵýdyń áreketine kóshedi. Onda da ózi birden tıispeı, jyýjándardyń ózin soǵysýǵa májbúrleıdi. Jyýján memleketiniń bıleýshisi Anagúıge qyzyn ózine áıeldikke berýdi surap, elshisin jiberedi. Bul sol kezdiń dıplomatıasynda: «meniń endi senimen terezem teń. Menimen sanasýǵa tıistisiń» degendi bildiretin edi. Buǵan, árıne, Anagúı kelise almady, tas talqan bolyp ashýlanyp, Býmyndy balaǵattap, «Sen meniń temirshi qulymsyń, bulaı isteýge qalaı batylyń barady» dep, arnaıy shapqynshysyn jiberedi.

Býmynnyń kútkeni de osy edi. Dástúr boıynsha, endi onyń qorlanǵan jan esebinde ne isteımin dese de erki bar, halyqtyń tolyq qoldaýyna ıe bolady. Osyny qapysyz paıdalanǵan Býmyn óshpendilikti odan ári órshite túsý úshin Anagúıdiń shapqynshysynyń basyn alýǵa ámir beredi. Qaǵan shapqynshysyn óltirý bul daǵy soǵys ashýdyń bir syltaýy bolatyn.

Aqyry fı dı jylnamasynyń birinshi jylynyń (552 jyl) birinshi aıynda Hýáı hýannyń teristigindegi keń jazyqta jyýjándar men túrki áskeri sheshýshi aıqasqa shyqty. Osy shaıqasqa jeti jyl boıy qapysyz daıyndalǵan Býmyn ashýdyń jeteginde asyǵys jınalǵan jyýján áskeriniń tas talqanyn shyǵardy. Oısyraı jeńilgen Anagúı ózin ózi jaryp óltirdi. Sóıtip baıtaq dalada bir jarym ǵasyr boıy dara bılik júrgizgen Jyýján qaǵandyǵy qulady. Onyń ornyna keıin Uly Dalaǵa birneshe ǵasyr boıy ústemdigin júrgizgen ataqty Túrki qaǵanaty ornady.  Túrki eli jınalyp, Býmyndy aq kıizge kóterip, «El qaǵany» dep jarıalady. Áıeline «El Bilge qatyn» degen ataq berdi. Biraq Býmyn qaǵan ózi ornatqan qaǵanattyń dáýirlep dúrkiregenin kóre almady. 553 jyldyń qozy aıynda óz ajalynan qaıtys boldy.

---