InfoHub Logo

Búrkit — suńqartárizdiler otrády, qarshyǵa tuqymdasynyń qyravdar týysyna jatatyn iri jyrtqysh kus. Latynsha aty «altyn qyran» degen uǵymdy biddiredi. Túrki halyqtarynyń kópshiligi «búrkit» (jemtigin búrip ustaý tásiline sáıkes) dep ataıdy. Búrkit Soltústik Amerıkany, Eýrazıany, Soltústik-Batys Afrıkany, Japonıa araldaryn mekendeıdi.

Qazaqstanda onyń alty túr tarmaǵy Mańǵystaý, Ústirt, Muǵaljar, Syr boıy, Qyzylqum, Betpaqdala, Saryarqa, Tán-SHan, Tarbaǵataı, Altaı óńirlerindegi jazyq jerlerde, taý bókterinde kezdesedi. Búrkit — qyrandar ishindegi eń iri ári kúshti, dene bitimi myǵym, jyldam ushatyn qus. Saýsaqtary salaly, iri ári bederli (múıiz qabyrshaqty). Qaýyrsyndary bir tústi qara qońyr. Jelkesi men moınynyń syrty sarǵysh-jıren tústi. Jas búrkittiń quıryǵy aq, onyń úshynda jalpaq qara jolaǵy, qanatynyń astynda iri aq qaýyrsyndary bolady. Búrkittiń qanatynyń shetki qaýyrsyndaryn shalǵysy dep, al kuıryǵynyń ortasyndaǵy eki qabat áldi qaýyrsynyn kóbesi, qalǵandaryn jebesi dep ataıdy.

Uıabasarynyń bir qanatynyń uzyndyǵy (topshysynan shalǵysynyń ushyna deıingi aralyǵy) 65-74 sm, sháýlisiniki — 59-66 sm. Uıabasarynyń salmaǵy 3,8-6,3 kg, sháýlisiniki 2,8-4,1 kg. Búrkittiń quıryq qanatynyń uzyndyǵy 33-36 sm. Tumsyǵynyń ústińgi jaǵy tómen qaraı ıilip kelgen, ushy úshkir bolady. Juptasyp tirshilik etedi. Búrkit sýyr, qoıan, túlki, borsyqty, keıde tyshqan men sarshunaqty, tasbaqany, tuıaqty janýarlardyń (aq bóken, elik, qaraquıryq) tólderin jeıdi. Búrkit ańdy tyrnaǵymen emes, tabanyndaǵy búrtikteri — bezderimen býyndyryp óltiredi. Úlken uıasyn (dıametri 1,5-2 m) qýrap qalǵan aǵash bútaqtarynan quzdyń, jartastyń basyna birneshe jyl qatarynan salady. Naýryz-sáýirde bir-úshten jumyrtqalaıdy, ony ádette uıabasary qyryq-qyryq bes kún shaıqaıdy. Balapandaryn alǵashqy kúnderi sháýlisi asyraıdy. Olar eki jarym aılyǵynda uıadan ushady, biraq uıabasary men sháýlisi uzaq ýaqyt boıy baýlyp, qaraýyldap júredi.

Tabıǵı jaǵdaıda búrkit júz jyldaı tirshilik etedi. Qazaq qusbegileri búrkitti jasyna qaraı ajyratyp, ataı bilgen. Mysaly: bir jastaǵysyn — balapan, ekidegisin — qantúbit, úshtegisin — tirnek, tórttegisin — tas túlek, bestegisin — muzbalaq, altydaǵysyn — kók túbit, jetidegisin — qana, segizdegisin — jańa, toǵyzdaǵysyn —  maıtúbit, ondaǵysyn — barqyn, on birdegisin — barshyn, al on eki jastaǵysyn — shógel dep ataǵan.

Halyq uǵymynda búrkit — tekti ári kıeli qus. Mysaly, balalardyń bas kıimine, besikke búrkittiń barmaǵyn taǵyp qoıǵan. Akademık Álkeı Marǵulannyń zertteýlerinen qazaq tilinde tikeleı búrkitke qatysty bir jarym myndaı uǵym bar ekendigi týraly derekterdi kezdestirýge bolady. Mysaly, búrkittiń árbir dene múshesiniń, jeke barmaqtarynyń, qaýyrsyndarynyń óz ataýlary bar. Qus aıaǵynyń ókshe barmaǵy — tegeýrin, eki oıyqtyń ishki jaǵyndaǵy suq barmaǵy — jembasar, orta barmaǵy — syǵym, shynashaǵy — sheńgel (silim) dep atalady. Qyran búrkit myqtylyqtyń, qaısarlyqtyń,   erkindiktiń   belgisi.   Qazaqstan Respýblıkasynyń Týyndaǵy búrkit beınesi azattyq aıbyny retinde beınelengen. Búrkitti qolǵa úıretip, baptap, saıatshylyqta paıdalaný — qazaq halqynyń erteden kele jatqan óneri. Ony ańǵa salý — tózimdilikti, iskerlikti, asqan sheberlikti kerek etedi. Búrkittiń balapanyn uıadan alý úshin de úlken tapqyrlyq kerek. Amal-aılasy jetpese, adam balapandy óltirip alýy múmkin. Qazirgi kezde búrkitshilik ónerge erekshe kóńil bólinip, Qaraǵandy, Almaty oblystarynda arnaıy salbýryn uıymdastyrylyp, jas búrkitshiler mektebi ashylýda. Búrkit Aqsý-Jabaǵyly, Almaty, Marqakól, Ústirt qoryqtarynda qorǵalady. Olardyń sanynyń jyldan-jylǵa azaıýyna baılanysty Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» (1996) engizilgen.

Búrkitshilik — búrkitti baýlyp, onymen ań aýlaý kásibi, saıatshylyqtyń bir túri. Búl kásippen ertede kóshpeli túrki tektes halyqtar shuǵyldanǵan. Tarıhı derekter boıynsha Joshy hannyń 3 myń búrkitshisi bolǵan. Búrkitti eki túrli jolmen ustaıdy: birinshisi — balapanyn uıadan alyp, qoldan baýlý. Ondaı búrkitti qolbala deıdi. Ekinshisi — búrkitti taǵy kúıinde ustap úıretý. Bular — tirnek, tastúlek, muzbalaq sıaqty túz qustary. Búrkit balapanyn jem berý arqyly baýlıdy. Tuǵyrǵa otyrýǵa jarasymen tomaǵa kıgizip, balaq baý taǵyp, qolǵa qondyra bastaıdy. Ushýǵa jaraǵan kezde etke qant búrkip, qoıan, túlki, qarsaq sıaqty ańdardyń terisine orap, shyjym jippen súıretip júrip jegizedi, muny «shyrǵa tartý» deıdi.

Aldymen jas bóltirik, kójek, túlkiniń kúshigi sıaqty álsiz ańdardy tirideı shoqytyp aýyzdandyrady. Bul — qusty «ańǵa baýlý» dep atalady. Al túz qusyn eń aldymen tomaǵalaıdy da, yrǵaqqa otyrǵyzady. Uıqydan qaljyraǵan búrkit birte-birte adamnyń yńǵaıyna kóne bastaıdy, sol kezde qoldan jem berip, dybys shyǵaryp, basynan, qanat qyrynan, arqasynan, jemsaýynan sylap-sıpap úıretedi. Túz qustaryn elý-alpys kúnnen keıin ushyryp, usaq ańǵa salady. Búrkit birshama qońdy, jemge shabytty, sergek kúıde bolý kerek. Sondyqtan ár búrkittiń tegine, qyrandyǵyna, jasyna qaraı ár jaǵdaıda beriletin jemderi bolady. Mysaly, «qan soqta», «jyly jumsaq», «qyzyl», «toıat» dep atalatyn jemder semirtý men túlekke otyrǵyzǵanda, qustyń eti tómendep ketkende beriledi. «Tartpa», «tolarsaq» deıtin jemder búrkitti shıryktyrý úshin berilse, «sarbórshe» (týralǵan et bir-eki ret sýǵa shaıylady) qustyń etin bir qalypty ustaý úshin, «aq jem» (sýǵa syǵymdap, qan-sóli alynǵan, týralǵan et) qustyń etin tómendetý jáne ashqaraqtanýy úshin beriledi. Búrkitshiniń túlekti osyndaı túrli jemmen baptaýyn «qaıyrý» deıdi.

Naýryz, kókek aılarynan bastap, búrkitshi qusty toıǵyza jemdep túlekke otyrǵyzady. Ol búrkit alatyn andardyń jataǵyn, órisin, izin tanyp, biletin baıqampaz da bolady. Ańǵa shyǵarǵanda búrkitshiniń janynda aıaq baý, balaq baý, tuǵyr, baldaq, tomaǵa, sapty aıaq, bıalaı, jeńse buraý (túlki buraıtyn aıyr bas shybyq), jem qalta, shyjym, pyshaq, ıne, taramys, bóleý (búrkit besigi) sıaqty qajetti jabdyqtary bolady. Búrkitshi saıatshylyqqa birneshe kisimen shyqsa, ony salbýrynǵa shyǵý deıdi.

Salbýryn — ańshy, saıatshylardyń toptalyp, birneshe kúnge ań aýlaýǵa shyǵýy, ıaǵnı toptyq ań aýlaý. Salbýryn ańshylardyń merekesi tárizdi, negizinen qys mezgilinde ótedi. Munda aýlanǵan ań bárine birdeı teń bólinedi. Aýyl aqsaqaldarynyń úlesi bólek esepteledi. Salbýryn ańshylardyń erligi men eptiligin, azamattyǵyn synaıtyn jol. Ańshylardyń qysty kúni kútetin sáti — sonar. Qansonarda qystyń tynyq kúni ulpa qar jerge túsken kezde ańnyń izi taıǵa tańba basqandaı anyq kórinip jatady. Ańshylar osyndaı sonarda salbýrynǵa shyǵady da, izine túsken ańdy qaýmalap júrip, soǵyp alady. Salbýryn kezinde ininde, apanynda tyǵylyp jatqan ańdy ańshylar dabyl qaǵyp, aıǵaılap, qıqýlap, ıt qosyp úrkitip shyǵarady.

---