InfoHub Logo

1982 jyldyń 10 marty. KazTAG-tyń qarbalas jumysymen taǵy da oı ústinde otyrǵanmyn. «Kremlevqa» zyń ete qaldy. Jalma-jan ala qoıdym. Dımekeńniń qońyrjaı ashyq daýsy.

— Qazybaev, shuǵyl jumysyń kóp pe? Eger saıabyr bolsań maǵan kelip ketshi.

Júregim dir ete qaldy. «Qandaı sharýamen?» dep te surap úlgirmedim. Neshe túrli oı keldi. Ne de bolsa bara kóreıin. Túrli tústi fotoseh ashý jóninde másele qoıyp júr edim, sonyń qamy ma eken?! Bul shynynda pisýi jetken isti. Qazir jaı foto ótkenniń isi. Kitaptar, álbomdar shyǵararda slaıdaǵa, tústi fotoǵa suranym óte kóp. Baspalar, mekemeler bizdi mazalaıdy. Respýblıkadaǵy eń bir jedel ortalyq, eń bir urymtal mekeme. Osy arada tústi fotony durystap jolǵa qoısa, bul isten kóp paıda keltirýge bolady.

Dımekeń buǵan deıin úı máselesin (mekemege), jedel baılanys jaıyn (teletaıptardy) sheship bergen. Transport ta jónine keldi.

Osy máselelerdiń qaısysy jaıynda bolsyn, baıqaǵanym, Dımekeń isti tereń bilgen, onyń múddesin janashyrlyqpen oılaǵan adamdy meıilinshe unata ma dep qaldym. Jáne taban astynda isti tapsyratyn adamǵa tapsyryp, bas aıaǵyn tuıyqtap, ózińdi kútkenińnen arman razy etip jiberedi. Qanattanyp, qaırattanyp qaıtqanmyn. Tosynnan qoıatyn suraqtary da bar. Sol máselege baılanysty sen kútpegen qyrdy anyqtap alady. Daıyn bolmasań sastyryp tastaıdy.

Sondaı jaǵdaıǵa dýshar bolmaıyn dep, qansha valúta kerek, ol seh qansha bólmege sıady, Moskvada bul máseleni sheshýge qatysatyndar kimder — bárin táptishtep ózimshe daıyndap aldym. Bylaı dese — bylaı, bylaı dese — bylaı dep jaýap bermekshimin. Alaıda qansha ózińdi daıyndaǵanmen ol kisiniń kabınetiniń tabaldyryǵyn attaǵanda oıyndaǵynyń bárinen aıyrylyp qalatynyń da bolady. Buǵan deıin san ret solaı bolǵan-dy. Ondaıdy ol kisi birden sezedi de ózine tán jarqyndyqpen sóz bastap, seni qalypqa túsirip alady. Qal - jaıyńdy suraıdy. «Esindi jıǵan» kezde, al kelgen sharýańdy aıt deıdi. Jaqsy habardy jany uıyp tyńdaıdy. Ózińdi quptap jetektep ala jóneledi. Birazdan soń tipti erkinsip ketesiń. Taǵy da bir nárseni surap, bir máseleni sheship qalǵyń kelip turady. Biraq ar jaǵyńnan qanaǵat tizgini tejeńkirep turady. Jaıyndy tapqan adamnyń qanaǵatsyzdyqpen janyna tıip alma deıdi.

Bul joly da tek túrli tústi fotosehtyń jaıyn aıtýǵa ǵana bekinip kele jatyrmyn. Qas qylǵandaı, tabaldyryqtan attaı bere oıym pyshyrady da ketti.

Dımekeń ornynan turyp, salaly saýsaqty qolyn berip, aldymen ózi amandasty. Men de jalma-jan qol berip, nusqaǵan oryndyqqa otyrdym. Aýzyma sóz túspeıdi.

— Osy sen QazTAG-ta istegenińe qansha boldy?

— Aldymyzdaǵy noıabrde segiz jyl tolady.

— Kóp otyryp qalypsyń ǵoı ...

Mynaý kútpegen suraǵym. Mańdaıymnan sýyq ter shyp ete qaldy.

Sosyn Dımekeń áńgimeniń betin kilt basqa jaqqa burdy da, jalpy ıdeologıalyq jumystyń jaıyna aýysty. Ár-ár kadrlar jóninde menen pikir surady. Men bilgenimdi jasyrmadym. Ár sala jaıly óz túıgenderimdi shamam kelgenshe jetkizýge tyrystym. Mundaı taqyrypqa buryn eshqashan sóılesip kórgen emespiz. Bir jaǵy senim, bir jaǵy synaý da shyǵar dep oıladym. Buryn árkim - árkimnen baıqaý retinde óz tujyrymyn jurt pikirimen salystyryp otyratyn ádeti bar deıtindi estıtinmin.

Keń tolǵanyp jatýǵa mende shama bolǵan joq. Júregimde ne tursa, tilimnen sol shyqty. Qýlanýǵa da, saqtanýǵa da qulqym bara qoımady.

— Sen erteńge deıin oılanyp, obkomdarǵa ıdeologıa jóninde sekretarlyqqa jaraıtyn bes adamnyń tizimin ákep bershi. Osy maıdanda talaıdan kele jatyrsyń ǵoı.

1

— Jaraıdy.

— Men saǵan áńgimeniń turasyn aıtaıyn. Bizde qazir ıdeologıa jónindegi hatshynyń orny bos. Biraz oılanyp, biz saǵan toqtap otyrmyz. Qalaı qaraısyń?

Únim shyqpaı qaldy. Sasqandyǵymnan emes, kútpegendigimnen. Biraz oılar lyqsyp, kókeıge de keldi. Sóılep ketýime de bolar edi. Onyń jóni qalaı? Shúkirshilik, halqymyz ósti ǵoı. Qazir onyń naǵyz kemeldi shaǵy. Osy Dımekeńniń óz qanatynda shyndalǵan, shynyqqan qanshama kadr bar. Meniń atymnyń atalýy olardan artyqshylyǵymnan emes shyǵar. Buǵan deıingi ustanǵan ómirlik prınsıpim: bergen qyzmetti adal atqarý. Adaldyq óz túsinigimde eń ardaqty baılyǵym. Urpaǵymnyń boıyna sol qasıetti molynan ege bilsem, odan asqan baqyt joq men úshin. «Lenınshil jasta», «Jetisýda» istedim, Ortalyq Komıtette 4 jyl boldym, Goskomızdat, sosyn KazTAG. Bul qyzmetterdi kezinde kópsinbesem, azyrqanǵan emespin. Artqan júkti adal kóterip kórdim.

Bir oı udaıy qanattandyryp júretin. Ony syrlas dostarǵa ashyp aıtatyn da edim.

— Bizdiń mańdaıymyzdyń baqyty bes eli. Sanaly ómirimiz respýblıkany Dımekendeı adamnyń basqarǵan kezine dop keldi. Biz keremet mektepten dáris alýdamyz. Ol ózimizge úırenshikti bolǵanmen bireýge arman, bireýge qıal. Osy mekteptiń bosaǵasyn berik ustaıyq.

Oıdy oı jeteleıdi. Osy oıym Dımekeńniń aldynda taǵy bir oıdy sýmań etkizdi. «Men 1972 jyly Ortalyq Komıtette nusqaýshy edim. Myna 1982 jyl. On jyl. Endi sekretarlyqty usynyp otyr. On jylda nusqaýshylyqtan — sekretarlyqqa! Pisip jete qoıdym ba?»

Aıtylmaǵanymen osy oılar ishimde álem —tapyryq.Syrtqa shyqsa, sury qashyp júre me? Únsiz otyryp qappyn.

— Senimderińiz solaı bolsa, men úshin ony aqtaýdan artyq ne bar!

Aýzyma túsken sóz osy boldy.

— Onda dymyń ishinde bolsyn. Kelinge de úndeme. Moskvaǵa baryp, Pleným ótkenshe aýzyńa qulyp sal.

— «Dymyń ishinde bolsyn», «aýzyńa qulyp sal» degen sózderdi jazýshymyz dep júrgen bizder de kerek jerinde taba qoımaımyz. Buryn da Dımekeńniń qazaq sózderin qadaı aıtyp, jaǵyn aıyra sóıleıtinin baıqaıtynmyn. Bul joly da sonyń taǵy kýási boldym.

10 mart — 30 mart. Ómirimde osy jıyrma kúndeı taýsylmas kúnder bolmaǵan shyǵar. Ol eki ortada úıden de, ózgeden de jasyrynyp Moskvaǵa, KPSS Ortalyq Komıtetine bekýge de baryp qaıttym. Áıelime alǵash ótirik aıtqanym da osy joly. TASS-qa bir qurylystyń daýymen bara jatyrmyn dedim. Ol sene saldy. Biraq san túnde uıqysyz oıaý jatqanymdy baıqap qalyp: «osy sen bir qalyń oıdyń qamaýyna túsken sıaqtysyń, jaı ma?» — dedi. Aldynda aýrýhanada bolyp shyqqanym bar-dy. «Álde dárigerler birdeńe dep, bizden jasyryp júrsiń be?» — dep te taqymdady. Onyń eń qorqatyny osy aýrýhana tóńiregi.

— Sáýegeısimeseńshi, eshteńe de joq, — dep qoıam.

Al qalyń oıdyń qamaýynda qalǵanym ras edi. Kóp bolmasa da buǵan deıin qyzmetten qyzmetke aýysqanda munsha tolǵanǵan emespin. Tolǵanbaıtyn jaı ma?! Buryn KazTAG sekildi bir ǵana naqty ýchastokke jaýap berseń, endi sondaı kemi elýge tarta salanyń taǵdyry seniń qolynda bolady. Salanyń taǵdyry ǵana ma? Eń aldymen ondaǵy adamdardyń taǵdyry she! Jazýshy, artıs, ǵalym degen qaýymdardyń qat-qabat syrynyń ózi ne turady. Ideologıa atty uǵymdy quraıtyn taǵy basqa salalar kóz aldymnan ótkende júregim loblyp qoıa beredi. Sonyń ár qaısysyn tereń bilseń ǵana til tabasyn, jón tabasyń, bilgir basshylyq jasaısyń. Zamanynda Vólterge zamandastary mynadaı suraq qoıǵan eken.

— Halyq aldyndaǵy bedelińiz kúshti. Sizden dańqty ázirge eshkim bolmaı tur. Adam dańq salmaǵyn qalaı kóteredi eken?!

Sonda Vólter bylaı dep jaýap beripti:

— Bıiktegen saıyn jel kúshti bolady. Shyń basynda ol seni tipti qatty shaıqaıdy.

Bul da sondaı jeli qatty shyń ǵoı. Shaıqaýyna tótep bere alarsyń. «Kreslonyń kúshine senbe, ózińniń isińe sen» — degen qanatty sózderdi kezinde bloknotyma túrtip qoıǵanym bar-dy, sol sózder mine aldymnan shyǵyp otyr.

Bárinen de aldy-artymdy shyrmap, aýyr salmaǵyn ásire sezinetinim Dımekeńdeı adamnyń kórsetip otyrǵan senimi. Saıası búro múshesiniń qasynda seriktes bolýǵa jetetin kúsh, qabilet bar ma? Bul senimniń búgingi júginen erteńgi júgi aýyr emes pe. Qoıaryn qoıar, saılaýyn saılar. Sol júkti kótere almaı qoıǵandaı bastasam she?! Qaıaý salý degen sol emes pe. Osy kúnge deıin kókeıimnen ketpeıtin tujyrym — «Dımekeńdeı adamnyń kóńiline qaıaý salýdan artyq qylmys joq» degen tujyrym edi. Tún uıqyny shaıdaı ashatyn da osy oılar. Shynymdy aıtsam, Pleným bolatyn kúnge qýanysh kernep emes, birinen biri salmaqty túpsiz oılar qamap, áreń jettim.

Sol eki ortada Dımekeń bir-eki ret telefon soqty.

— Ázirge alyp-qashpa sóz joq. Aýzyńa berik bolǵansyń - aý deımin.

— Aýyzǵa beriktik bizdiń tuqymymyzǵa daryǵan qasıet, Dımeke. Basqa jaǵy tabylsa, ol qasıetten kemdik bola qoımas.

— Syrǵa beriktik — synǵa beriktik.

Osy bir utqyr maqalmen Dımekeń taǵy bir qyrynan tań qaldyrdy.

Synǵa beriktik syrǵa beriktikten aýyrlaý bolar. San syn aldymnan shyǵar da san qyspaqqa salar. Sonda shyńdala bersem, shymyr bola tússem bir sári. Mort úzilip, bolmasa jasyq temirdeı bosaı berse, onda ne boldy?

Óz múmkindigimdi qaıta-qaıta óz bezbenime salǵan mazasyz kúnder, túnder birin-biri qýalap ótip jatty. Kúshińe sengen de jaqsy, biraq qabiletińdi asyra baǵalaý da jaman. Plenýmǵa jetpeı - aq aldaǵy shyǵar bıiktiń ókpek jeli osylaı shaıqaı bastaǵan edi. Kóńil shirkinniń bir ǵana úlken medeýi bar. Ol — Dımekeńniń ózi, onyń at jalyn tartyp mingeli kórsetip kele jatqan úlgi-ónegesi, onyń árbir áreket, aǵysty qımyl arnasy, bıik parasaty, azamattyq asqan tulǵasy. Qıyn asýlar bolar, qıyn shaqtar da týar, qınalatyn jaılar da kezdeser. Dımekeń aman bolsyn!

Dostyqty qadirlegeniń — ómirdi qadirlegeniń

Respýblıka úlken merekege — Qazaqstannyń Rossıaǵa óz erkimmen qosylýynyń 250 jyldyǵyna qaýyrt daıyndalyp jatqan kez. Qyp-qyzyl, qat-qabat oqıǵanyń ortasyna qoıdym da kettim. Aldy-artyma qaraýǵa mursha bolǵan joq. Osy merekeni Moskvada, Rossıa Federasıasynyń Ýlánovsk, Orynbor, Novosıbırsk qalalarynda ótkizýge júrip kettik. Delegasıany Qazaq SSR Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń predsedateli Sattar Nurmashuly Imashev basqarady.

Bul kisimen buryn da birneshe ret osyndaı jaýapty sharalardy ótkizýge birge barǵandy. Sońǵysy 1977 jyly Uly Oktábrdiń 60 jyldyǵyna baılanysty Moskvadaǵy Qazaqstan kúnderi edi. Mazasyz, iske óte jaýapty qaraıtyn jan. Damyldamaýǵa, uıyqtamaýǵa bar, biraq árbir sharany bıik deńgeıinde oryndamaı tynbaıdy. Tula boıy tunǵan jaýapkershilik. Aldymen oılaıtyny onyń óz abyroıy emes, respýblıkanyń abyroıy. Dımekeń aldyndaǵy uıatty bárinen de joǵary sanaıdy. Barlyq iske osy ólshemmen keledi.

Bul jolǵy qazaqstandyqtardyń quramy tipten bedeldi. Resmı delegasıany bylaı qoıǵanda 700-ge tarta adam barmyz. Olardyń tizimine qarap-aq respýblıkanyń alýan qyryn, búgingi ósken bıigin ańǵarýǵa bolady. Ónerkásip, aýyl sharýashylyǵynyń ozattary, ǵalymdar, mádenıet qaıratkerleri. Bir sozben aıtqanda yǵaı men syǵaılar. Úlken óner kórsetýge kele jatqan artıser óz aldyna bir tóbe. Olardyń daıyndyǵyn kúni-túni demeı Almatyda táptishtegenbiz.

Dımekeńniń meni Sattar Nurmashevtyń qasyna nege qosaqtaǵany endi ábden túsinikti. Birden osyndaı úlken oqıǵaǵa salyp jibergenińde de tereń mán bar sekildi. Ata-ana balasyna sýǵa batyl túsýdi qalaı úıretýshi edi? Kól jaǵasyna kelisimen aı-shaıǵa qaramaı omy ıterip jibermeýshi me edi. Dármeniń bolsa, malty, batpaýǵa tyrys. Bir-eki ret sý jutsań, onda turǵan eshteńe joq. Ar jaǵyna ótseń boldy. Onyń esesine júregińdi attaı týlatyp turǵan qorqynyshty jeńesiń. Ekinshi ret batyl bola túsesiń... Bul jolǵy sapardy men de tap osyndaı syn dep qabyldadym. Moskvadaǵy árbir tań atarda alasapyran tolǵanystar ákelgenmen, batarda qushaq-qushaq qýanyshtar ákep jatty. Barlyq jerdegi kezdesýler, konsertter kóńildegideı ótýde. Baspasózdiń de, kelýshi qaýymnyń da baǵasy joǵary. Televıdenıe kúnde keshki habardy bizdiń respýblıkaǵa arnaıdy. Jel Qazaqstan dep gýildeıdi, aýa Qazaqstan dep dirildeıdi degen sıaqty.

Kúnde tańerteń saǵat 9-da (Moskva ýaqyty boıynsha) Dımekeńmen tildesemiz. Qalǵan ýaqytta murnymyzǵa sý jetpeıdi. Sonda Dımekeńniń bizden on ese artyq tolǵanysta ekenin baıqaý qıyn emes. Bárinen habardar, berin egjeı-tegjeıli bilip turady. Biz elemegen keıbir kórinisterdi óte náziktikpen baıqap qalǵanyn da sezdik. Tipti tańdanbaýǵa amalyń joq. Mynadaı bir oqıǵa boldy. Ashylý jaqsy etti, kezdesýler sátti júrip jatyr. Moskvadan attanardan bir kún buryn «Rossıa» qonaq úıiniń astyndaǵy úlken zalda bizdiń óner sheberleriniń qorytyndy konserti boldy. Zaldy qaqyrata jazdaǵan qol shapalaqtaýlar úlken qoshemettiń, qurmettiń - aq kýási. Bir kózge túsken jaı — bizdiń árbir óner sheberi respýblıkasy úshin janyn saldy - aq, jaýapkershiliktiń eń asqan ónegesin korsetti deýge bolady. Olardyń sheberligin bıik satyǵa kótergen de tap sol jaýapkershilik notasyn joǵary alǵandyǵynda edi.

Telefonmen Sákeń mán-jaıdy Dımekeńe aıtyp jatyr. Moskvalyq belgili adamdardyń oı-pikirin de aldyǵa tartty. Bir ret bógelip qaldy. Ar jaǵynan úlken kisi suraq qoıdy -aý deımin.

— Zal toly boldy. Iá, moskvalyqtar. Qazaqtar da kóp boldy.

— Má, Dımekeń seni suraıdy, — dep Sákeń «VCH»-nyń trýbkasyn maǵan berdi.

Ózi sóılese de bolady ǵoı, obaly ne, Sákeń Dımekeńmen tildesýge kelgende meni qasynan qaldyrmaıdy. Ol kisi de «toqı bersin, úırene bersin» deı me eken?!

Amandyqtan soń Dımekeń:

— Ideolog joldas, sender keshegi konsertti kimge kórsettińder? - dedi.

— Moskvalyqtarǵa, Dımeke!

— Qaıdaǵy moskvalyqtar. Zalda ylǵı qazaqtar otyrdy ǵoı. Olar Almatyda - aq kórmeı me?

Maǵan endi jetti. Respýblıka kúnderi degen soń Moskvadaǵy ózimizdiń stýdent, aspıranttar kúni buryn bılet bitkendi satyp alǵan bolý kerek. Sóıtip basqa turǵyndardyń, Moskvanyń túbegeıli turǵyndarynyń tamashalaýyna múmkindik bermepti ǵoı. Qalpaǵymyzdy aspanǵa laqtyryp júrip, bul jaǵyna mán bermeppiz. Solaı... Mundaı jaıdy tek Dımekeń ǵana ańǵarýy múmkin.

Úlken toıdyń tórtinshi kúni úsh topqa bólinip, Ýlánovsk, Orynbor, Novosıbırsk qalalaryna attandyq. Ýlánovskige baratyn topty — men, Orynborǵa baratyn topty — Sháńgireı Jánibekov, Novosıbırskige baratyn topty Jeksenbek Erkinbekov basqaratyn boldy. Almatydan shyǵarda - aq búronyń sheshimi solaı bolǵan. Sattar Nurmashevıch bizge tusaýlaryń kesildi degendeı Moskvadan Almatyǵa qaıtyp ketti. Moskva qalalyq komıtetinde, RSFSR Mınıstrler Sovetinde, Búkilodaqtyq «Bilim» qoǵamynda bolǵan kezdesýlerde respýblıka jaıyndaǵy sózdi Sákeń aıtty. Ózine tán muqıattylyqpen ol sózderge asa qatty daıyndaldy.

Bárinen de ǵajaby aıtar jaı bar ǵoı. Qaı saladan keltirseń de sıfrlar oınap shyǵa keledi. Aryndy damýdyń, qaryshty qadamnyń aıǵaqtary.

Osy kúnderdiń, jalpy 250 jyldyq toıdyń sıpatyn ańǵartatyn kitap «Uly dostyqtyń tereń tamyry» degen atpen basylyp shyqty. Onda aıtýly derekterdiń bári bar. Bizdiń bul jazbamyzdyń maqsaty ol derekterdi qaıtalaý emes, ol qyzyq ta bolmas edi. Sol kitapqa syımaǵan keıbir sezimge baılanysty jaılardy ǵana estelik retinde eske salyp ótý.

Moskvadaǵy kúnderdiń meılinshe tabysty bolýy jer-jerde aldymyzdan shyqty. Shirkin, búgingi radıo men televıdenıeniń baǵasyn bile bermeımiz-aý. Qaı jerge kelseń de keshe ózińmen birge bolǵandaı, sol qyzyqtardy ózińmen birge ótkizgendeı saırap turǵan, jaınap turǵan jandar...

Ýlánovskige erteńgi saǵat 7-de kelsek te, vokzal basy qaptaǵan adam. Tipti bir gúl alańyna aınalyp ketken sekildi. Eki vagonda emes, Qazaqstandyqtar búkil sostavpen kóship kelgendeı áser qaldyrady. Bul áser qarsy alýdyń saltanattylyǵynan týsa kerek. Oblystyń birinshi basshylary da osy halyqtyń ishinde.

Tarıhı qala, tarıhı ataý. Halyqtardyń dostyǵyn qasıetti tý ǵyp kótergen uly Ilıch osy qalada týyp ósti. Balalyq shaǵy osynda ótti. Osy qalanyń árbir butasy, anaý alyp Volganyń árbir tamshysy Lenındi bilemiz dep turǵandaı. Ilıchtiń basqan izi bar shyǵar dep árbir súıem jerdi asa izetpen, qurmetpen attaısyń. Onyń esimine baılanysty barlyq úıdi baý - gúlzardy aralap kórgiń keledi. Osynaý qalanyń aýasynda da bala Volodányń, jigit Volodányń ystyq demi turǵandaı. Kósemniń kókiregine nur quıǵan osynaý shárbat aýa men osy jerdiń kún sáýlesinde de erekshe qasıet bar sıaqty.

Goskomızdatta istep júrgende bul qalaǵa búkilodaqtyq bir jıynǵa osydan toǵyz jyl buryn bir kelgenim bar-dy. Qazirgi áserdi onymen esh salystyrýǵa bolmaıdy. Múmkin bul jolǵy kelis ózgesheliginen de bolar. Árıne, orys pen qazaq dostyǵynyń bul aıtýly toıyn jalpaq Rossıa men keń baıtaq Qazaqstannyń bar qalasynda ótkizse de artyqshylyq joq. Biraq oǵan qansha ýaqyt keter edi. Ýlánovsk — uly Lenınniń týǵan jeri, Orynbor — bir kezde Qazaqstannyń astanasy boldy, Novosıbırsk — Rossıa federasıanyń búgingi kelbeti. Al Moskva — búkil elimizdiń júregi. Qazaqstan kúnderin osy tórt qalada ótkizýdi Rossıalyq uly dostar qalaı jan-jaqty, ári oryndy oılastyrǵan.

Qonaq úıge ornalasyp bolysymen qaladaǵy kósem eskertkishine gúl qoıyp, taǵzym ettik. Oblystyq partıa komıtetinde ken kólemdi kezdesý boldy. Oblys ómiri jóninde kıno kórdik. Qalany araladyq. Keshke V.I.Lenınniń memorıal - mýzeıiniń eń úlken zalynda Ýlánov oblysyndaǵy Qazaqstan kúnderiniń ashylý saltanaty bolmaq. Bizdiń óner sheberleriniń konsertin jurt asyra kútýde. Beıneleý óneri, kitap kórmesiniń ashylýyna da baryp úlgirý kerek. Qazaqstan fılmderiniń tańdaýlylaryn da ala kelgenbiz. Osynyń báriniń maqsaty — uly Lenın kemeńgerliginiń, Uly Oktábr shapaǵatynyń arqasynda ǵasyr jartysynan az-aq astam ýaqyt ishinde Qazaqstannyń qandaı bıikke kóterilgenin kórsetý. Ózimiz de, sózimiz de, ónerimiz de osy mindetti atqarýǵa tıis. Seniń shapaǵatyń, meniń tulǵam, mine, — osylaı dep dos aldynda, dostyqty ǵumyr boıy pir tutqan halyq aldynda esep bermekpiz.

Ertesine saǵat 9-da (Moskva ýaqyty boıynsha) obkomǵa kelsem, meniń telefon soǵýymdy Dımekeń asyǵa kútip otyr eken.

— Konsertti qalaı qurdyńdar, — dedi.

— Bir bólimin jeke ánshi, bıshilerden — Álibek Dinishev, Roza Rymbaeva, Ramazan Bapov, bir bólimin túgel «Gúlder» ansambilimen qurdyq.

— Olaryń durys bolǵan eken.

— Jaman shyqpady, Dımeke.

— Álibek pen Roza qatyrdy ma?

— Qatyrǵanda qandaı!

— Ana Tilendıevtiń mýzykasyna «Gúlderdiń» bıleıtin bıi durys shyqty ma?

— «Lırıkalyq bılerdi» aıtasyz ba?

— Ia, ıa.

— Jurt bólekshe qarsy aldy. Dımeke, bul bı bizdiń horeografıamyzdaǵy sońǵy úzdik tabys qoı.

— Solaıy solaı-aý. Taǵy sondaı kemi eki-úsh bıiń bolsa ǵoı.

Bul sózderdi aldaǵy izdenistiń úlken bir programmasyndaı qarsy aldym, men.

— Kınodan ne apardyńdar? «Almastyń qyrlary» bar ma?

— Bar, Dımeke.

Osy fılmdi Dımekeńniń aıtýymen keterden biraz buryn jańalaǵanbyz. Bir saǵattyń ishinde respýblıka ómiriniń alýan qyryn ańǵartatyn ádemi dokýmentaldy fılm bolyp shyqty.

— Al endi jabylýyna da muqıat bolyńdar!

Dımekeńniń Orynbor men Novosıbırskidegi jaǵdaıdy da osylaı jiti qadaǵalap otyrǵanyna kúmánim bolǵan joq. Ónerdegi ǵana emes, basqa barlyq saladaǵy bıik tabystarymyz da osy bir ańǵarǵysh kóńil men alǵyr oıdyń týyndysy shyǵar - aý...

* * *

Bıylǵy úlken syn áli alda. Kóp keshikpeı, Rossıa Federasıasynyń ókilderi Almatyǵa keledi. Olar da ózderiniń sózderi men ónerlerin osy dostyq toıyna arnaıdy. Oǵan durys daıyndyq kerek. «Tas túsken jerime aýyr. Kelgenshe qonaq uıalady, kelgen soń úı ıesi uıalady» demeı me halqymyzdyń dana maqaly. Odan soń 250 jyldyqtyń resmı saltanaty. Iýnniń 10-11-ine belgilenip otyr.

Rossıa Federasıasynyń asyǵa kútken Qazaqstandaǵy kúnderi de alyp ushyp jetti deısiń. Maı aıynyń ekinshi jartysynda biz de máre-sáre boldyq ta qaldyq. Búkil Qazaqstan tikesinen tik turdy dese bolǵandaı. Barlyǵy 800-den astam adam qonaqta. Tek jazýshylardyń ózinen Mıhaıl Dýdın, Egor Molev, Iýrıı Bondarev sıaqty maıtalmandar. Basqa salalardan da osy deńgeıdiń adamdary. Ýlánov, Orynbor, Novosıbırsk oblystyq partıa komıtetteriniń ıdeologıa jónindegi hatshylary. Resmı delegasıanyń basshysy RSFSR Mınıstrler Soveti predsedateliniń orynbasary Kachemasov Vasılıı Feodorovıch.

Qonaqtardy maı aıynyń aıtyp jetkizgisiz, kóz toımas kórkem kórkimen Almaty qarsy alsa, Qaraǵandy, Selınograd, Jambyl oblystary ajyramas dostyqtyń aq tileýli, aqjarqyn kóńilimen shyǵaryp saldy. Júregimizde esten ketpes kúnderdiń, umytylmas kezdesýlerdiń, qyl ótpes dostyqtyń qımas sýreti, baýyrlardyń arynan jarylǵan sózderi men tulǵalyqtyń, tunyqtyqtyń kúzetińdeı jaýdyraǵan kózderi qaldy. Dostyqtyń tereń tamyryn ǵana emes árqashan da ortaımas, kúsh berip, qýat qosar jalqyn jalynyn da sezgendeı boldyq.

Oqıǵalar birinen soń biri ótip, mán-mazmuny tereńdeı tústi. Negizgi saltanatty ótkizer kúnge de jettik. Talaıdan beri iri saltanattardyń, úlken qýanyshtardyń ordasy bolyp júrgen M.I.Lenın atyndaǵy saraı taǵy da jasanyp, memlekettik túrge endi. Onyń tórinde alǵa umtylyp, bárimizge bolashaqty kórsetip turǵan uly kósemniń ádemi beınesi. Sol beıneniń artynda SSSR - diń, RSFSR - diń, Qazaq SSR - niń týlary. Altynmen jalatqandaı alystan kóz tartatyn 250 degen sıfr.

KPSS Ortalyq Komıteti Saıası Búrosynyń múshesi, Moskva qalalyq partıa Komıtetiniń birinshi sekretary Vıktor Vasılevıch sóz sóılep, respýblıkaǵa Lenın ordenin tapsyrdy.

KPSS Ortalyq Komıteti Saıası Búrosynyń múshesi, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi sekretary Dımash Ahmetuly Qonaev baıandama jasady.

Tý qasynda Saıası Búronyń eki múshesiniń qushaqtary aıqasty. Dúr silkinip, búkil zal ornynan turdy. Olar eki adamnyń ǵana emes, eki halyqtyń qushyrlana qushaqtasyp jatqanynyń kýási bolǵandaı. Kóp adamdardyń, ásirese áıelderdiń kózinen yrshyp jas ta shyqty. Bul qýanyshtyń, qımastyqtyń, osynaý saltanat tebirentip syrtqa teýip shyǵarǵan móldir monshaqtar edi. Kózderdiń osyndaı monshaqtarmen súıkimdi kórinetin sátteri de bolady ǵoı. Mynaý sol sırek sáttiń, jan jadyratqan jalqy sáttiń tap ózi edi.

Dostyq jóninde az aıtylmaıdy. Aıaýly sózderimiz de soǵan arnalyp jatady. Kitaptar oqımyz, fılmder kóremiz. Uly dostyǵymyz ózimizge etene bolǵan soń tań da bop kórinbeýi múmkin. Biraq sony tań etip kórsete bilý de kerek pe deımin.

250 jyldyq mine osyndaı mindet atqardy. Dımekeńniń baıandamasynda mynandaı joldar bar:

«Bizdiń babalarymyz qatelespepti. Osydan 250 jyl buryn olar ózderiniń tarıhı jolyn durys tańdaǵan. Óziniń baqytty bolashaǵyn uly orys halqymen dostyqtan kórgen».

Osy aıtýly datany atap ótýge osydan eki jyl buryn bastalǵan daıyndyqtyń búkil mán-maǵynasy osy joldarda jatqan joq pa. Eki jyl boıy respýblıkanyń árbir eldi mekeninde 250 jyldyq, ıaǵnı dostyq toıy sherý tartyp, zamanymyzdyń osy uly qubylysynyń syry men qyryna tereń boılata túsken joq pa. Dostyqqa degen adaldyqty qazaqtaı qaster tutyńdar dep árbir orys oılandy. Osy úlken toıdan basqa ulttardyń ókilderi de asa bir aıaýly sezim — baýyrmaldyqqa barynsha bas ıip, adal bolý kerektigin uqty. Barymyzdyń baǵasyn, óz asyl qazynamyzdyń salmaǵyn tereń sezine tústik. Altynnyń qolda barda qadiri joq emes, altyn árqashanda altyn bolyp qalady, dostyq dostyq bolyp qalady. Al eshqashan tat baspaıtyn asyl, baǵa jetpes baılyq! Dostyqty qadirlegeniń — ómirdi qadirlegeniń.

Osy túıindi árkimge jasatqan oqıǵanyń tarıhı orny qandaı bolmaq?! Bul oqıǵanyń rýhanı salmaǵyn, tárbıelik mánin nemen ólsheı alarsyń! Bul toıdyń tereń oıdan, tolǵanýdan týǵan ıdeıa ekenine barshanyń kózi jete tústi.

Rýhanı salmaǵy demekshi... 11 ıýn kúni Medeý muz aıdynynda teatrlyq, úlgide zor qyzyq tamasha boldy. Áli esimde, Dımekeń Medeýdegi merekeniń jobasyn úsh ret qarap shyqty. Bul merekeni tap osy muz aıdynda ótkizý jóninde oı salǵan da ózi bolatyn. Sondaǵy aıtqany: birinshiden, ol Medeý, syrttan kelgen qonaqtardy eleń etkizeri sózsiz. Ekinshiden, jazdyń aptaǵan ystyǵynda muz aıdynda toı ótkizý ǵajap emes ıe. Úshinshiden, mundaǵy merekeniń programmasy eshbir merekege uqsamaýy kerek. Ári osy toıdyń negizgi ıdeıasyn ashýǵa tıis.

Eki kelgende jobany birde Oktábr merekesine, birde maı merekesine uqsap ketipti dep qaıyrǵan. Almaty qalasynyń búkil oıly ıntellıgentteri bul iske shuǵyl jumyldyrylǵan. Bas rejıserlikke SSSR Halyq artısi, akademıalyq qazaq drama teatrynyń bas rejıseri, ári dırektory, Ázirbaıjan Mámbetov qoıyldy. Muz aıdynyndaǵy stadıonǵa 10.000 adam sıatyn bolsa, merekelik qoıylymǵa on myńǵa tarta adam qatystyrylýǵa tıis boldy. Almaty oblystyq, qalalyq partıa komıtetindegi joldastardyń da murnyna sý jetpeı júr. 250 jyldyq respýblıka úshin qandaı syn bolsa, Astanalyqtar úshin Medeýdegi mereke de sondaı syn bolmaq.

Úshinshi jobany búkil búro múshelerimen Dımekeń taǵy qarap shyqty. Senarıin jazǵandar da, sýretshiler de, arhıtektorlar da, rejıser, onyń kómekshilerinde de, qala basshylarynda da záre joq. Úshinshi ret jaramaı qalsa...

Barlyq detaly baıandaldy. Muzda 250 degen sıfr qatyrylady. Tarıh ta, respýblıkanyń keshegisi de, búgingisi de, erteńi de bolady. Mynaý Qazaqstan jerinen zaýlap bara jatqan raketa - korabl. Týra jurt aldynda kókke kóteriledi, uzyndyǵy 30 metr.

Tórt taqyryp erekshe atoılap tur. Halyqtar dostyǵy. Uly Oktábr tańynyń atýy. Tyń. Beıbitshilik jolyndaǵy kúres. Búkil spektákl - predstavlenıeniń kórikti shyǵýy úshin on myń adamǵa jańadan kostúm tigilip jatyr. Ekinshi bólim — muz ústindegi bı. Opyn ózi de kishigirim spektáklge para-par. Ertegiden, kúldirgi pesalardan, úlken bı - kórinisterden úzindiler. Aǵashtan jasalǵan jyljymaly sahna bolmaq. Onyń ústinde toıdyń eń sońynda óleń aıtylyp, bı bıleıdi, akrobatıkalyq nomerler bolmaq. Birinshi bólimniń kezinde predstavlenıege qatysýshylar taıǵanamas úshin búkil muz aıdynyna jasyl alań túsindeı kilem - kıiz tóselmek. Osy kilem - kıizdi birinshi bólim bitken soń bes mınýt ishinde domalatyp jınap alatyn soldattar bolady. Osy jasyl kilem ústindegi anaý bóbekterdiń turysy qandaı shirkin. Tyń bıi altyn masaqty, sarǵaıyp pisken keń daladaǵy shetsiz-sheksiz astyq muhıtyn elestetpekshi. Anaý kosmanavtar otrády, kostúmderi qyp-qyzyl, skafandrdyń jańa modasy dersiń. Halyqtar dostyǵy bóliminiń kórinisi tipten eren. Myna kúıinde shyǵara alsa, sezimi bar jan tebirenbeı tura almas.

Jalpy qoıylymnyń ózi de osy kórinisten bastalady. Alańǵa ásem kıingen barlyq ulttyń ókilderi shyǵady da, uly toı — dostyq toıy dúrildep júrip beredi. Sonaý tereń tarıhtan bastap ómir kezeńderi, onyń ishinde qıyny da, qyzyǵy da kóz aldyńnan ótedi. Sol tarıhı syndarda muqalmaǵan, asyl qyry ashyla túsken bir uly qubylys bar. Ol — dostyq. Halyqtar dostyǵy. Mine sol dostyqtyń uly nury, keń arnasy qoıylym sońynda kóz aldymyzǵa taǵy keledi... Eki jarym saǵattyń ishinde eki jarym ǵasyrlyq ómir keshemiz.

Dımekeń bul jobany quptady.

— Biraz izdenister. Biraq bularyń ázirge joba, maket. Erteń is júzinde qalaı bolady, áńgime sonda.

Ol kisi taǵy bir máselege nazar aýdardy.

— Stadıonǵa keletini 10000 adam. Spektáklge qatysatyny da sonshama. Qyzyqtap, jibermeseń de esebin taýyp jetetinder qanshama bolmaq. Qanshama avtobýs, jeńil mashına bolady. Bularǵa bir jerde kidiris bolmaýy kerek. Onda toıdyń sáni buzylady deı ber. Ol kúni bir adamnyń qabaǵyna kirbiń túspesin. Sonyń bárin osy bastan ólshep pishý kerek. Mehanızm doljen rabotat chetko!

Medeý merekesine daıyndyq osyndaı sońǵy nyǵyrtýdan keıin shyr kóbelek aınalyp júrip berdi de, ol shyn máninde ulanǵaıyr ǵajap toı boldy.

Barlyq odaqtas respýblıkalardan, Moskvadan, Lenıngradtan, Tatar men Bashqurt avtonomıaly respýblıkalarynan kelgen qonaqtar úkimet trıbýnasyna ornalasqan bolatyn. Grýzıa SSR - i Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń predsedateli Patarıdze qaljyńdap sóılep otyr. Onyń keshegi negizgi saltanatta aıtqan sózi jurttyń báriniń esinde. Shyn júrekten respýblıkany quttyqtaı kelip, bizdiń aldymyzda da úlken toı bar. Qazaq dostardyń daıyndyǵy, mynadaı etip, ótkizýi bizge ónege. Sizderdi tipti taýymyzdy dalaǵa uqsatyp jaıyp jiberip qarsy alamyz degen bolatyn. Jurt bul sózge dý kúlip qyzý qol shapalaqtaǵan-dy.

Túrkmen SSR - i Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń predsedateli Nabıev myna Medeýde onyń sol sózin aldyna tartty. Patarıdzeni qabyrǵasynan túrtti de:

— Taýyńdy da dala ǵyp jaıarsyń - aý. Al mynandaı Medeýdi qaıdan tabarsyń? — dedi.

Bul sózdi estip qalǵandar «qatyrdy - aý» degendeı kúlisip aldy.

Patarıdze sasqan joq, ózi de raqattanyp kúlip aldy da:

— Onyń ras. Ózge tabylsa da mynadaı Medeý, Medeýdegi osynaý saltanat tabyla qoımas. Dostyń kóńilin tabý úshin bizdiń grýzınder elde joq syılyq izdeıdi. Umytpasyn dep sol syılyqty tartý etedi. Qazaqtar bul joly tap solaı istedi. Eshkimde joq Medeýinde eshkim oılap taba almas oıyn-saýyq jasady. Bul syılaryna myń da bir rahmet. Bárinen de keremeti bul tartýlarynda umytylmas rýhanı salmaq, úlken parasat bar.

...Kún búgin qaı kezdegiden de nurly sekildi. Qol sozym jerde basyn aq muz basqan Alataý, baýyrynda jasanǵan, jasarǵan, jańa ǵana ǵalamat toıdy atqarǵan Medeýi, aptaǵan ystyqta janardyń jaltyraǵan aıasyndaı bolyp muz aıdyny jatyr. Ortasynda 250 degen sıfr.

Qonaqtar qaıtýǵa bet aldy. Ortasynda bıik Dımekem. Kóńil-kúıine, ajarly áńgimesine qaraǵanda búgingi qoıylym oǵan unaǵan sıaqty. Men de bıiktep ketkendeı boldym. Men ǵana ma... Osynaý jıyrma myń adam túgel bıiktep kele jatyr edi. Qýanǵanym shıpama, aldymnan shyǵa kelgen Ázirbaıjandy qyzmet babymnan qysylmaı-aq betinen súıip aldym.

Rahmet saǵan. Rejıssýrań qatyp shyqty.

«Naǵyz rejıserdi quttyqtaýǵa asyq». Bireý qulaǵymnyń túbinen sybyr ete qalǵandaı boldy. Baıqasam, óz júregimniń qybyry eken. Janarym qonaqtardyń ortasynda bóle-jara kózge túsip bara jatqan Dımekeńe taǵy qadaldy...

Syn ústine syn

SSSR - dyń 60 jyldyq toıy da osy men hatshy bolǵan jylǵa tap boldy. Onyń kóp daıyndyǵy 250 jyldyqpen qatarlas júrgizildi. Eń jaýapty sáti — kúz, noıabrdiń aıaq kezi. Osy merekege baılanysty Moskvada ár respýblıkanyń kúnderi ótip jatyr. Artqy túıeniń júgi aýyr demekshi, Qazaqstandy sońǵy jaǵyna qaldyrypty. Odan keıin Ýkraına, RSFSR. Sonymen «kúnder» sıkli aıaqtalmaqshy.

Buryn ótkizgen respýblıkalardyń bir tıimdi jaǵy — nede bolsa jazda, jazdyń aty jaz ǵoı, daıyndyqqa da, baryp qaıtýǵa da qolaıly. Televızordan ár respýblıkanyń kúnderin jiti qadaǵalaýdamyz. Jalpy programma uqsas bolǵanmen ár respýblıkanyń óziniń ereksheligi, óziniń jetistigi bar. Áńgime sony odaqtyq qaýymǵa utymdy kórsete bilýde bolyp jatyr.

Eń myqtap daıyndaıtyn nárse — Moskvadaǵy Búkilodaqtyq halyq sharýashylyǵy jetistikteriniń kórmesindegi respýblıka pavılony. Kúnder sol kórmeden bastalýda. Odan keıin Moskva qalalyq komıteti, Mossovetten bastap birneshe jerde kezdesý. Bizge qamqorshy aýdan — ózimizge eskiden tanys Krasnopresneje aýdany. Sovmınniń, Gosplannyń, tıisti mınıstrlikter men vedomstvolardyń basshylary jınalyp, pavılonnyń jaǵdaıy birneshe ret talqylandy. Moskvaǵa áldeneshe ret adam jiberip aldyq. Pavılondy búgingi kúnniń, ústimizdegi besjyldyqtyń rýhyna saı edáýir jańartý kerek. Munyń óz aldyna jobasy, jospary jasaldy. Bul jumysqa SK - nyń barlyq bólimderi tartyldy dese bolǵandaı.

Ónerpazdardan kim barady? Moskva kórkemónerpazdardan bolsyn degen nusqaý berdi. Oral oblysynyń ónerpazdaryn aparýdy jón kórdik. Myqtylardy da umytqanbyz joq. Bıbigúl, Ermek, Álibek, Roza, Ramazan, Qorlan, Rahıma taǵy basqalaryn da daıyndap jatyrmyz. Mádenıet mınıstrligi, onyń mınıstri Jeksenbek Erkinbekov ózine tán elgezektikpen 250 jyldyqqa qalaı daıyndalsa, solaı daıyndalyp jatyr. Myqtylarǵa sensek te, ónerpazdarǵa alańdaımyz. Obkom da asa jaýapkershilikpen daıyndalýda.

— Sizder bul joly búkil respýblıkanyń namysyn jyrtasyńdar.

Osy sóz olarǵa áldeneshe ret eskertildi.

Budan keıingi daıyndyqtyń bir tarmaǵy: kúnder bolatyn shaqta Moskvadan beriletin respýblıka jónindegi tele-radıo habar, ortalyq gazetterde beriletin better, ózimiz arnaıy shyǵaryp ala baratyn túrli-tústi gazet - spesvypýsk, býklet, baspasóz konferensıasynda she tel jýrnalıserine, ózimizdiń (eldiń) jýrnalıserge taratatyn arnaıy pres - búleten.

60 jyldyqqa arnalǵan plakat, kitap óz aldyna bir tóbe. Munyń syrtynda ár kollektıvpen kezdeskende solarǵa tartatyn sybaǵa - syıdy daıyndaýdyń ózi óz aldyna kúrdeli jumysqa aınaldy.

Aeroport basynan bastap, ár kezdesýde sóıleıtin adamdardy ázirleý kerek. Onyń ishinde ár salanyń mamany, respýblıkanyń jaǵdaıyn jaqsy biletin, jaqsy bilip qana qoımaı, kezi kelgen sátte jaqsy aıta alatyn adamdar bolýǵa tıis. Sol adamdarmen kúnde kezdesý, árqaısysymen áńgimelesý kerek. Qysqasyn aıtqanda daıyndaý qajet. «Qaǵazǵa túsken jaqsy joba — jarty is» dep beker aıtpaıdy ǵoı. Munyń bári minsiz qaǵazǵa tústi. Búroda bekitildi. Endi minsiz oryndaý kerek.

Qysqasy aldyda «60 jyldyq» atty syn turdy. Bul istiń búkil tizgini maǵan berilgendeı. Júrek qobaljıdy. Qobaljý degendi ámse qorqý dep qabyldaýǵa bolmaıdy. Qobaljý degen sol iske jan salýdan da týady. Jan salý degen sóz — ár detalyn tekserý, árbir pýnktine abaı bolý degen sóz. Keıde qaǵazda jyp-jylmaǵaı bolyp turyp, oryndalýyna kelgende abyroısyzdyqqa dýshar etetini bar.

Bıyldyń ózinde tap solaı bir «qulaǵanym» eshqashan esimnen kete qoımas. Ol sýretshiler odaǵynyń kezekti sezi. Kelgenime eki aı da bolǵan joq, maı aıynda sol sıez ótpek boldy. Mádenıet bólimi bárin jylpyldatyp, bári saqadaı saı, ótkizip jibereıik dedi. Qoldaýǵa tura keldi. Birinshi kúni baıandama jasaldy, jaryssóz boldy. Ekinshi kúni — saılaý. Masqara osynda bolsyn. Predsedatel qoıamyz dep otyrǵan Sabyr Mámbetovimizdi qulatyp aldy. Bul qalaı boldy? Bedel dese bedeli bar, aty áıgili sýretshi, osy odaqty basqarǵanyna talaı jyl. Qazaq SSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty, Joǵarǵy Sovet predsedateliniń orynbasary. Bir daýys jetpeı qaldy. Bul bul ma? Eń bedeldi, eń eńbegi sińgen degen kóp qarttardy syzyp tastaǵan.

Saılaýdyń aty — saılaý. Basqa kandıdatýra izdedik. Sháken Nıazbekovti ótkizýimiz kerek. Qasaryp qalǵan bir top bar, jastar toby kónbeıdi. Úshinshi kúni 230-dan astam odaq múshesiniń eki júzine tarta adammen jeke-jeke sóılesýge tura keldi.

— Mámbeevti nege syzdyńdar?

— Syzǵymyz kelgen soń syzdyq.

Eshbir basqa sebep aıta almaıdy.

— Qarttarǵa nege qarsy boldyńdar?

— Qashanǵy olardy qoshemetteı beresińder. Bizge jol qaıda?

Prınsıpti, tereń bir tendensıany baıqatatyndaı eshteńe joq.

Qysqasy, úlken bir saıası shara bir top jetesiz jastardyń salaýatty oılaýynyń jetispeýinen osyndaı jaǵdaıǵa ushyrady. Árıne, oǵan tikeleı kinálimin, bólim de kináli. Onyń qaǵazynda bári jap-jatyq edi. Biraq bólim qyzmetkerleri sýretshiler arasyndaǵy álgindeı «shıdi» kezinde baıqaı almaǵan. Men olarǵa senip qalǵanmyn. Partıalyq jumystaǵy, jalpy basshylyq jumystaǵy eń úlken óner — oqıǵanyń aldyn alý, onyń búginin de, erteńin de kórip otyrý. Ol úshin kóbirek baılanys, taǵy da baılanys kerek. Qaraýyndaǵy sengen durys, biraq qadaǵalaý da kerek — doveráı, no proveráı!

Sýretshiler sezi ótip jatqanda Dımekeń Jambyl oblysynda komandırovkada edi. Jaǵdaıdy estigende:

— Sóıtip, «qulattym de», — dedi.

Kirip ketýge jerdiń tesigi bolmady. Amal ne, bolar is boldy. Qaǵazdaǵy jatyq jospardyń ar jaǵyna bir ǵana jandy qaraý, eń bolmaǵanda aldyn-ala bir-eki adammen sóılesý jetpeı qaldy. «Meni qurtqan» sol boldy.

Mynaý 60 jyldyqtyń aldynda osyndaı «syı» tartatyn oqıǵa bolyp júrmesin. Soǵan saq bol deıdi búkil ishki dúnıeń.

Noıabr aıy kútpegen jerden aýyr aı boldy. 10-y kúni Leonıd Ilıch Brejnev qaıtys boldy. El qara jamylyp otyrǵanda saltanattyń qandaı ajary bolmaq. Onyń ústine Qazaqstannyń kúnderi KPSS Ortalyq Komıtetiniń noıabr Plenýmymen, SSSR Joǵarǵy Sovetiniń sesıasymen tuspa-tus keldi. Aldyn ala daıyndalǵan Moskvada sóılenetin sózder san mártebe ózgertildi. Qaıǵynyń da salmaǵy, sonymen birge eshnárse eshqashan tolastata almas órshil ómirdiń bıigi de eskerilýge tıis. Qıyn kezeńde tas túıin bolyp dostasqandyq úlgisin kórsetýge partıa shaqyryp otyr. Noıabr Plenýmynyń rýhy da sol. Keıinge qaldyrylmaı 60 jyldyqqa arnalǵan kúnderdi de ótkize berýge uıǵarý — sol komýnızm kóshiniń ómirsheńdiginiń aıǵaǵy.

Túsi sýyq sur bultty kúz ábden pravosyna engen. Úlken bir samoletti tek kúnderge qatysatyndar alyp, ushyp kele jatyrmyz. Oraldan ádeıi shaqyrylyp, Almatyda birneshe synaqtan ótken ónerpazdar da otyr munda. Olardyń «ýh» dep demalǵany da osy samolettiń ishi shyǵar.

Kóz aldyma Domodedovo aeroportynyń basy keledi. Jınalǵan jurt, orkestr oınap tur. Transporttarǵa qazaqstandyqtarǵa sálem joldaǵan jazýlar. Basqa respýblıkalardyń kúnderi ótkende osyndaı kórinisterdi baıqaǵanbyz. Mıtıńi bolady, sóz sóılenedi. Ol kenje televızordan beriledi. Osy kezdesýdiń qalaı bolatynynda da úlken gáp bar. Qansha aıtqanmen alǵashqy áser.

Samolettiń ishinde qasyma Sháńgereı Jánibekovti, Jeksembek Erkinbekovti alyp júrip, otyrǵandardy aralap shyqtym. Basyma saq etip bir oı kele ketti. Oraldyq bıshi qyzdardyń altyn masaqqa uqsaǵan ádemi kostúmderi bar bolatyn. Moskvaǵa jaqyndaǵanda sol kostúmderin kıgizý kerek. Samolettiń aldynǵy, artqy tarapynan da aldymen solardy túsirý kerek. Mýzykasy oınap jatsyn, qyzdar túse sala bıleýge tıis.

— Kún salqyn, qyzdardy aýyrtyp almaımyz ba? — degen saqtanýshylyq ta boldy.

— Táýekel! Jastyq bir jolǵy sýyqty kóterer.

Ideıanyń ózin-ózi aqtaǵany. Kúnniń salqyny salqyn eken. Biraq basy bir sát masaqty keń dalaǵa uqsap ketti. Qazaqstannyń ǵana astyǵy jınalyp bolǵan tyń ólkesi kóship kelgendeı áser qaldyrdy. Onsyz da saltanatty jaǵdaıdy myna kórinis qulpyrtyp jiberdi. Sol boıy keshinde de televızordan ádemi kórindi.

Sol sátten bastap Moskvany maıda bir tamsandyrǵan Qazaqstannyń óner sherýi taǵy da júrip berdi deısiń. Kúni buryn jasalǵan programma dálme-dál júzege asyp jatyr.

Ár kúngi keshki saǵat 11. Men toqtaǵan bólmege osy kúnderdi ótkizý jónindegi shtab, ár toptyń basshylary jınalady. Ne istep, ne qoıdy. Qaı jerde kezdesý, konsert qalaı ótti. Búgingi kún Moskvadaǵy baspasózge, respýblıkaǵa qalaı berilip jatyr, qaı máselege nazar aýdaryldy? Osynyń bári táptishtep tekseriledi. Erteń kim nege jaýap beredi, qaı jerde ne bolady, programmaǵa engizilgen ózgeris bar ma, bolsa ony júzege asyrýdyń joldary qandaı — osynyń bárin pisirmeı damyl joq. Jurt taraǵan soń erteńgi sóıleıtin sózderdiń tekstin qaraý kútip turady. Keshinde eki-úsh jerge sóıleýge týra keledi. Aýyldan alyp kelgen tekstter byt-shyt ózgertildi. Jaza bilýdiń paıdasyn osy joly aıqyn sezindim.

Kúnderdiń resmı ashylýy jaqsy ótti. Kórme dırektorynyń mindetin ýaqytsha atqarýshy saltanatty jıyndy ashty. Sosyn maǵan sóz berdi. Otyz mınýtta Qazaqstan sekildi respýblıkanyń ótken jolyn, búginin, erteńin otyrǵandardyń kóz aldyna keltire aldym ba? Osy oımen sózdi bitire bergende jurt dý qol soqty. Respýblıka atynan kórmege Qapshaǵaı farfor zavodynda jasalǵan ádemi vazany syıǵa tarttym. Kórme dıreksıasy bizge jutyp qoıǵandaı shaǵyn samaýyrdy syıǵa usyndy.

Óner sheberleriniń konsertin zal asa unatyp qarsy aldy. Oraldyqtar alǵashqy synnan múdirmeı ótti. Sol kúnniń ózinde kórmege kelýshilerge olar úsh-tórt konsert berip úlgirdi.

Bizdiń pavılonda da kelýshiler kóp eken. Ala jaz boıǵy eńbektiń nátıjesin baıqaý úshin aralap shyqtym. Jasalǵan ózgertýler, jańalyqtar ornymen sekildi. Resmı ashylýdan buryn kórme basshylarynan pavılon jóninde suraǵanmyn.

— Biz kóp respýblıkany ótkizdik qoı. Endi Ýkraına men RSFSR qaldy. Salystyrýǵa múmkindik mol. Jaqsyny jaqsy deý kerek.

Sizderdiń pavılondaryńyz úshin biz uıalmaımyz. Shynymyzdy aıtsaq, maqtan etemiz.

Bir top sheteldikterdi kózim shalyp qaldy. Tilderin burap:

— Qazaqstan. Selına. Kosmos, — dep tur eken.

Óz pavılonymyzdy aralap júrgen bizderdi kórip:

— Zdo-ro-va. Pavılon týt. Konsert týt, — deıdi.

Bular FRG-dan kelgen týrıser edi dep tanystyrdy olardy bastap júrgen adam.

«Dostardy emes, dushpandardy da tań qaldyrsaq - onda jaman bolmady» - degen bir sózim qaıta-qaıta urlanyp kirip, júzińe kúlki úıire beredi.

Qazaqstannyń óneri jóninde áńgime aıtýdy qonaqtar Nurǵısa Tilendıevke, ádebıeti jóninde akademık Muhametjan Qaratasovqa, arhıtektýrasy jóninde Almaty arhıtektýra-qurylys ınstıtýtynyń rektory Muqash Baıbolovqa, jalpy haly sharýashylyǵynyń jeńistikteri jóninde - Qazaq SSR memlekettik josparlaý komıteti predsedateliniń birinshi orynbasary Garaı Saǵymbaevqa tapsyrǵanbyz.

Búkil kermede ol kúnderi radıodan qazaq mýzykasy oınap, ádemi daýysty dıktorlar respýblıka ómiriniń sońǵy jańalyqtaryn aıtyp turdy. Bir jerde slaıdfılm kórsetilýde. Moskvadaǵy kórmede emes, tipti Qazaqstannyń ózinde júrgendeı áserde qalasyń. Baıbolov joldas Almatydaǵy biregeı ádemi qurylystardy túgel slaıdfılmge túsirtip alyp kelipti. Áńgimesin ol tipti ajarlandyryp jiberipti. Áne, Medeý muz aıdyny, «Qazaqstan» qonaq úıi, «Otyrar» qonaq úıi, Ortalyq Komıtet úıiniń aldyndaǵy ataqty alan, ol kezde Leonıd Ilıchtiń aty áli berile qoımaǵandy. Ádemi túzý kósheler — Lenın, Abaı, Sátbaev prospektileri. Televızordan kúni keshe túsirilgen 250 jyldyqtyń saltanaty kórsetilip jatyr. Úımelegen jurt...

Bir pavılonǵa kelsek, Nurǵısa áńgimesin endi bitirip, dombyrasyn qolǵa alypty. Ádeti boıynsha eki kózdi shart jumyp jiberip, óz mýzykasyna ózi balqyp otyr eken. Jurtty da balqytyp jiberipti. Eń sońynda «Balamıshkany» tartty. Satyr-sutyr qol shapalaqtaý...

— Nastoıashıı vırtýoz! — dedi zalda bireý.

— Eki ǵana ishekten munshama ún shyǵarýǵa bolady eken, á!

Osyndaı pikirlerge de qulaǵymyzdyń quryshy qanyp bara jattyq.

Aıtýly sapar, abyroıly is boldy.

Osyndaı abyroı joldas bola berer dep oılaǵam ǵoı. Kúrt ózgeristiń týaryn kim kútken... onyń ústine úsh jarym jyldan astam ýaqyttan soń.

3 dekabr 1985 jyl. Moskvada nemistermen jumys isteý jaıly búkil odaqtyq jıyn bolyp, sodan oralǵan betim. Jıynda KPSS Ortalyq Komıtetiniń sekretary M.V.Zımánın kirispe sóz sóılep ashty. Kelgenderden birinshi bolyp men sóıledim. Elimizdegi 2 mıllıon nemistiń 46 prosenti bizdiń respýblıkada turatyn bolǵandyqtan sózdi bizden bastaǵan bolý kerek. İstelip shyqqan jumys, keıbir problemalar birshama jaman aıtylmady.

Osy saparǵa attanar aldynda Dımekeńniń bir zvonogi unaǵan joq-ty.

— Keshikpeı tez qaıt. Bólimderde bolmaı-aq qoı.

Nege dep suramadym. Biraq sóz tórkini kóńilime jaqpady. Keıingi kezde túıilip júrgen kóńildiń bir zildi soqpasy sıaqty kórindi.

Túngi reıspen (sol kúngi) qaıta qaıttym. Tańerteń saǵat 8-de Almatyǵa tústik. Bir-eki saǵat demalý oıymda edi.

Sekretar qyzym telefon soqty. Birinshi prıemnyıdan surap jatyr dedi.

— Qazir kelem, — dedim.

Tústen keıin jolyǵýǵa kelistik.

Ia, mine, sol jolyǵý.

Keńestiń qalaı ótkenin surady. Aıtyp otyrmyn. Biraq kezdesý maqsaty basqa ekenin arjaǵym sezgendeı. Bir tyńdap, bir tyńdamaı ala kóńil bolyp otyr Dımekeń. Aıtqysy keletin jaıy bar. Sol pikiri jarylyp shyqty da.

— Osy saǵan ıntellıgensıa asa razy emes. Jumysty bosatýǵa tura kelip tur. Ý tebá ne polýchaetsá.

— Qaı ıntellıgensıa, qandaı narazylyǵy bar eken.

— Ony qaıtesiń. Aıtsa sóz jetedi. Ústińnen aryz kóbeıip ketti.

— Qazir kimniń ústinen bolsa da aryzdyń quıyndap turǵan kezi emes pe. Jazǵandardy tekserip anyqtaıyq.

— Burynǵy kelgen jumysyńa barsań qaıtedi. Aldyndaǵy tildeı qaǵazǵa «KazTAG» degen jazý turdy.

— Budan basqa bóten sóz joq pa?

— Joq.

— Onda siz sondaı túıinge kelseńiz, kelispeske ne amal bar...

* * *

Ý tebá ne polýchılos. Argýmentterin izdeımin. Úsh jarym jyldy uzyndy boıǵa kóz aldymnan ótkizdim.

1982 jyl. Eki júz elý jyldyq, SSSR - diń qurylǵanyna 60 jyl tolǵan jyl. Qanshama birinen biri ótken ıdeologıalyq sharalar boldy. Olar jaıly osy jazbanyń bas jaǵynda jaqsy aıtylǵan. Osy oqıǵalarǵa arnalǵan Dımekeńniń óz baıandamalarynda «Provelı blestáshe» dep baǵalanǵan-dy. Búkil respýblıka dúr silkinip qalǵan. Sol jylǵy kúzde Estonıanyń ádebıeti men óneriniń kúnderi ótti. Ol túgelimen meniń moınymda boldy. Qonaqtar kózin jumyp, basyn shulǵyp ketti. Alǵashqy kelgen jyldyń ózi, alǵashqy qadam. Jaman ba?

Kúndelikti qat-qabat jumysty esepke alyp jatqanym joq. Kezeń - kezeńdi ǵana aıtyp otyrǵanym.

1983 jyl. Bul ataqty ıýn Plenýmy bolǵan jyl. Bolady dep qanshama qamdandyq. Bolǵannan keıin qanshama shara belgilendi. Partıamyzdyń ómirinde sońǵy jıyrma jyl ishinde ıdeologıaǵa arnap shaqyrylǵan birden-bir pleným. Dokýmentterdiń ózinde atap kórsetilgendeı úlken betburystyń plenýmy boldy. Osy Plenýmnyń qorytyndysyna arnap, ózimizde Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń X plenýmyn ótkizdik. Synǵa qurylǵan, taldaýǵa toly baıandama daıyndaldy.

Barlyq oblys, aýdandarda osy rýhta jumys júrip jatty. Maqsat — ıdeologıanyń jumysqa jańa serpin, jańa sıpat berý. Búkil qaýymnyń nazaryn aýdarý, adammen jumys isteý, adamgershilik faktorǵa súıený, sony búkil istiń ózegi etý — baǵyt osy ilgeri jyljý kerek. İri qımyldyń yqpaly ár isten - aq boı korsetti. Eń aldymen basshylar bet burdy bul jumysqa. Qarsy nasıhat qatty kolǵa alyndy. Bir sozben aıtqanda ıdeologıanyń kúni týdy, týy bıiktep jelbireı tústi. Jyl qaýyrt ta qarbalastyǵymen meni ǵana emes, búkil ıdeologıa maıdanyna qatysy bardyń bárin shyńdap, shıryqtyra tústi.

1984 jyl. Bul jyldy mektep reformasynyń jyly der edim. 1983 jylǵy ıýn plenýmynda aıtylǵan bir baǵyty — jas urpaqty tárbıeleýdi múlde basqasha jolǵa qoıý baǵytyn belgilegen keremet dokýmentter qabyldandy. Halyqqa bilim berýde revolúsıalyq ózgeris jasaıtyn kezeń týdy. Bul reformanyń mánin ózińe de, ózgege de osylaı uqtyrý kerek. Tereńdegen saıyn san qıly problemalar — materıaldyq-tehnıkalyq baza, pedagog kadrlardy jańasha daıarlaý, eńbek tárbıesi, ony mektepten bastap árbir kásiporyn, kolhoz, sovhozben baılanystyrý problemalary týdy. Sosyn, kompúterlik bilim berý.

Osy tórt baǵyttyń qıyndyǵy birinen biri ótedi. Sońǵy on eki jyl boıy respýblıkada birde-bir jyl mektep, kásiptik-tehnıkalyq ýchılıshelerdi salý jospary oryndalmaǵan. Bólingen kúrdeli qarjydan 6 mıllıard som ıgerilgen. Ózge qurylystar basyp ketip, bular keıin syrylyp qala bergen. Árıne, odaqtyq asa mańyzdy qurylystar kóp qoı. Degenmen jurt mektep qurylysynyń jyl saıyn oryndalmaýyna ábden úırenip ketken. Sonyń saldary: Ýkraına, Ózbekstandarda bir smenada mektepterdiń 70-80 prosentiniń oqýyna qol jetse, bizde 46 prosent ǵana. Baza óspegen, baza óte keıin qalǵan. Osy ıdeıany mektep reformasyna arnalǵan Plenýmynyń ózegi ettik. Materıaldyq-tehnıkalyq bazasyz reformany júzege asyrý múmkin emes. Máseleniń birinshi qoıylysy osy.

Ekinshi. Joǵary bilimdi pedagog kadrlarmen respýblıkanyń qamtamasyz etilýi — 68 prosent qana. Bul búkil odaqtaǵy eń tómengi kórsetkishterdiń biri. Pedınstıtýttarǵa kóńil bolý, oǵan alynatyn jastardy durys irikteý, áıteýir oqýǵa túsý úshin kelgenderdi emes, bala tárbıesine, pedagog bolýǵa týa jaratylǵandardy alý — osy baǵytta qandaı ıkemdi júıe jasaýǵa bolady, qazirgi qalyptasqan praktıkanyń nesi jaramdy, nesi jaramsyz, pedınstıtýt kollektıvteriniń ózin qalaı qaıta tárbıeleý kerek? Osy máselelerdi oılaý qajet, izdený qajet. Munsyz materıaldyq bazany qatyrǵanyńmen reforma júzege aspaıdy.

Úshinshi. Respýblıkanyń ár buryshy, ár egis tanaby, ár fermasy, ónerkásiptegi, qurylystaǵy ár seh, ýchastok klasqa, eńbek klasyna aınalýǵa tıis. Reformanyń negizgi ıdeıasy — jastaıynan eńbekke baýlý, osyny talap etedi. Eńbekke baýlıtyn pedagog - ol oqý kombınattary, óndiris kollektıvterimen tyǵyz baılanysy.

Bul jóninde bir kezde respýblıkada týǵan Ekibastuzdyqtardyń jaqsy bastamasy, Kókshetaý, Selınograd oblystaryndaǵy jeke aýdandardyń ıgi isteri sónip ketken. Soǵan qaıta jan bitirý kerek, jańasha, reforma talabyna saı jan bitirý kerek. Bul ózi úlken betburys bolýǵa tıis. Onsyz bazań saı bolsyn, pedagog kadrlaryń daıyndalsyn bári bir reformanyń ıdeıasy júzege aspaq emes.

Tórtinshi - kompúterlik bilim. Bul jańa sala, tyń másele. Baza da joq, daıyndyq ta joq. Bylaısha aıtqanda, vse s nolá. Biraq reformanyń eń úlken elementi halyqqa bilim berýdiń, jas urpaqty talantty etip tárbıeleýdiń erteńi.

Osy tórt baǵyt mektep reformasyn júzege asyrýdyń tórt taǵany sıaqty kórindi. Birinsiz biriniń kúni joq. Birimen birin baılanystyra júrgizý kerek. 1990 jylǵa deıin osynsha isti tyndyrý ońaı sharýa ma. Mindetti oryndaý aldymen ony durys túsinýge baılanysty. Onyń jaýapkershiligin júrekpen sińirý kerek.

Ia. 1984 jyldyń júgi osyndaı aýyr boldy. Oǵan qosa bul jyl — tyń ıgerýdiń 30 jyldyǵy toılanǵan jyl. Onyń daıyndyǵy óz aldyna bir tóbe. Tyndy ıgerýdiń ınternasıonaldyq sıpatyn tanytý. Bul negizgi maqsat. Osy tusta búkil elimizdiń jazýshylaryn respýblıkaǵa ákelý ıdeıasy týdy. Akademıanyń arnaıy sesıasy ótkizildi. Sosıalısik Eńbek Eri Anatolıı Ivanovtyń myna sózi esimnen ketpeıdi:

— Tyń ıgergen oblystarda boldyq. Kóp adamdarmen kezdestik. Birden kózge shalynatyn qasıet mehanızatorlardan bastap basshylarǵa deıin memlekettik masshtabta oılaýy. Jurt osylaı tárbıelengen. Bul Partıa jumysynyń basty kórsetkishi dep bilem. Adam janynyń ózgerisi, adam parasatynyń ózgerisi. Tyńnyń bergen myqty jemisi, rýhanı jemisi bul.

Bul ıdeologıalyq sharalardyń ózegi osy jemisti, adam janyndaǵy aıaýly ózgeristerdi odan ári bekite túsý, baıyta túsý. Maqsat osy boldy.

Tyń toıy mart aıynan bastap kúzge deıin, negizgi saltanat bolǵanǵa deıin kóterińki sezimmen etti. Bul datany ataý jónindegi rýqsatty alýda Dımekeńniń eńbegi az bolǵan joq-ty. Soǵan saı bári babynda, bıik dárejesinde júrip jatty. Ideologıa bul isten shet boldy dep kim aıta alady. Qaıta bárine jan bitirip, gazet, jýrnal, gelevıdenıeni «shýlatyp», dúrildetip jibergen sol. Bul arada «ótken kúnde belgi joq» degen maqal eshbir jónge kelmeıdi. Árbir respýblıka eńbekkeriniń júregine ol kúnder, ol toıdyń dúrmegi nurly shýaǵyn quıdy. Erlikti eske aldy, qıyndyǵyń sabaǵyn saralady, aldaǵy asar asýǵa kóz tastady.

Qoıshy, seksen tórttiń de júrekti san syzdatyp, talaı túnde uıqyny san qashyrǵan jyl boldy. Ońaı jyl, jumyssyz jyl emes edi.

1985 jyl. Jeńistiń 40 jyldyǵy. Partıanyń basyna jańa, jas basshylyqtyń, Mıhaıl Sergeevıch Gorbachevtyń kelgen jyly. KPSS Ortalyq Komıtetiniń Aprel, Oktábr Plenýmdar ótken jyl. Partıanyń XXVII sezine, Qazaqstan Kompartıasynyń XVI sezine daıyndyq jyly. Úlken betburystyń jyly. Barlyq iske jańa lep, jańa sıpat berilgen jyl. Shyndyq, iskerlik, bardy bar, joqty joq deý lebi keldi. Esh nárseni baıandamaý, búrkemelemeý, ashshy shyndyqty aıtýdan jaltarmaý rýhy des aldy.

İsimizdiń búkil tabıǵatyna jańasha ózgeris ene bastady. Osy betburystyń qaınaǵan ortasynda, ony nasıhattaýdyń naq basynda bolmaǵanda qaıda júrdim men. Teginde qashannan jańashyl, jaqsy jańalyqty janym qalaıtyn adam edim.

Gazette sekretar boldym, jańalyq jasasam dedim. Oǵan búgingi «Lenınshil jas» kýá. Orynbasar boldym, alǵa umtyldym. «Jetisý» gazetin eleýsiz gazetten eń tańdaýly gazetke jetkizdik. KazTAG-qa keldim, qurdymǵa ketken agenttik edi, tórt jylda el qataryna qosylyp, segiz jyl dırektory, SK - nyń sekretary boldym.

Osy jyldar boıy janyma daryǵan jańashyldyq qasıet ǵaıyp bola qoımaǵan shyǵar. Qaıta úlken qyzmettiń bıiginen aýmaqtana túsken shyǵar.

Buǵan qosa aıtýly úsh ıýbıleı jóninde de aıtpaı ketýge bolmaıdy. Ol Turar Rysqulovtyń 90 jyldyǵy, Kenen Ázirbaevtyń 100 jyldyǵy, Shoqan Ýálıhanovtyń 150 jyldyǵy.

Ózge ıýbıleılerden bul úsheýin bólip alýdyń máni bar. Turar jóninde qarama-qaıshy pikirdiń kóp bolǵany málim. Eldiń eń bir talantty azamaty solaqaılardyń josyqsyz japqan jalasynyń saldarynan tarıhtan óz ornyn ala almaı keldi. Halyqqa janymen, tánimen berildi. Biraq halqy onyń kóp erligin, eren azamattyǵyn bile bermedi. Onyń sol qasıetterin tanyp, kepke tanytýǵa tyrysqan shaǵyńyzda sizge bir solaqaı, Dımeke, «ız nasıonalısta on hotel sdelat nasıonalnogo geroıa» dep jala japqan-dy. Alpysynshy jyldardyń basynda aıtylǵan bul sóz kúni búginge deıin talaıdyń - aq esinde.

Oblystyq gazette istep júrip, Turar jóninde jańadan kóbirek materıal basqanym úshin sol solaqaı meni de qaharyna ushyrata jazdaǵan. Jańa gúldep kele jatqanymda jumystan qýylýǵa az-aq qalǵam. Sol ýaqyttyń ózinde Rysqulov týraly sizben ortaq pikirde ekenimdi sezgendeı edim. «Altyn kezdik qyn túbinde jatpaıdy». Rysqulov aqyry jaryp shyqty. Ádilettik saltanat qurdy. «Izvestıa» gazeti, «Vernyı syn svoego naroda» degen óte jaqsy maqala berdi. Sodan keıin talaı jyldar ótti. 1974 jyly Turardyń 80 jyldyǵy toılandy. Ol partıa ınstıtýtynyń shaǵyn zalynda ótti. Turar tulǵasyna laıyq ıýbıleı bolǵan joq. Baıandamany ınstıtýttyń sol kezdegi dırektory Serikbaı Beısembaev óte jaqsy jasaǵanmen jalpy uıymdastyrýynda bir kibirtik, ilgish áli bar edi.

Mine, sol Turardyń 90 jyldyǵy. Halqyna úlken qyzmet etken perzent, oktábr revolúsıasy týdyrǵan lenındik qaıratker. Búgingi kún, Dımeke, sizdeı qaıratkerlerdi berse, ol jyldar Turardaı qaıratkerlerdi bergen joq pa. Halqymyzdyń qaıratkerlik qabiletin kóteretin ıýbıleı bul. Meniń óz basym bul 90 jyldyqqa solaı qaradym. Qashanǵy jamandardyń jalasy jaqsylarǵa kúıe jabysa bermek.

Daıyndyqqa kóp jańa sıpat berildi. Birinshiden, 90 jyldyqtan áldeqaıda ken ótkizý kózdeldi. Ekinshiden, shyǵarmalaryn shyǵarý, úshinshiden, tap osy joly sonaý alpysynshy jyldary «Izvestıa» gazetine maqala jazǵan Ýstınovty taýyp, úlgirse Turar jónindegi kitabyn basý qajet boldy.

Ýstınovtyń sol kitaby — «Slýjenıe narodý» ıýbıleı kúni eki jarym aıdyń ishinde jurttyń qolyna tıdi. Halyq talap alyp ketti.

Talantty perzent jóninde talantty, partıalyq pozısıada jazylǵan kitap týdy. Basqasyn bylaı qoıǵanda, osy kitaptyń shyǵýynda erekshe syr bar edi. Sol Ýstınovtyń qazaq drama teatrynda sóılegen sózi she! Toıda bolǵandardyń maqtamaǵany joq. Merke aýdanynyń kórkemónerpazdary búkil repertýaryn Turardyń ómirine arnady. Sol kúni «Izvestıa» gazeti Manash Qozybaevtyń úlken maqalasyn jarıalady. Bul maqalany basynda men ózim daıyndadym. Áńgime kimniń qolymen shyqqanynda emes, áńgime osynyń bárin uıymdastyryp, Turardyń atyn jarıa ete túsýde ǵoı.

Kúni búginge deıin osy ıýbıleıge razy bolǵan hattar ardagerlerden ústi-ústine túsip jatty.

Qysqasy, Turardaı perzentin halqy áldeqaıda tereń bile tústi, súıgen ústine súıe tústi. Bul ıýbıleıdi durys uıymdastyrý arqyly bir úlken maqsatqa jettik dep bilem.

Ekinshi ıýbıleı Kenendiki. Árıne, bul shaldyń ómir joly Turardikinen jatyq, kedir-budyry joqtyń qasy. Biraq buǵan degen qurmet — úlkenge, aqsaqaldyqqa, aýyz ádebıetine, halyq ónerine degen qurmet. Iýbıleılik komısıanyń predsedateli basynda S.N.Imashev edi. Ol marqum bolyp ketken soń barlyq aýyrlyq orynbasary bolǵan maǵan tústi. Halyqtyń ári aqyn, iri ánshi, ári kompozıtor bolyp dara týǵan ulynyń dara toıy bolyp ótti dep bilem. Búkil respýblıka boıynsha aıtys óneri jańa bir beleske kóterildi. Kenenniń 100 jyldyǵy keremet sýyryp salma daryndardyń kózin ashty. Saltanattyń Lenın atyndaǵy saraıda ótýiniń ózinde úlken mán bar edi. Tyńnyń 30 jyldyǵyna baılanysty konferensıaǵa kelgen jazýshylar Kenenniń týǵan Krasnogar aýdanyndaǵy tamashaǵa qatysty. Bir sozben aıtqanda bul toı búkilodaqtyq toı boldy.

Keıbir qý jaqtar, Dımeke, Rysqulov pen Kenenniń toıyn Qonaev pen Qazybaev olar jetisýlyq bolǵandyqtan dúrildetip ótkizdi dep soqty. Kimniń aýzyna qaqpaq bolasyń, bar ǵoı bizde qý jaqtar da, qara nıettiler de. Júzge bólgenniń júzi kúısin. Osy bóliný talaıdyń túbine jetken, áli jetedi de. Biraq Kenen halyqtyń Keneni edi ǵoı.

/

Úshinshi ıýbıleı — Shoqan Ýálıhanovtyń týǵanyna 150 tolýy. Ia, munyń jóni basqa. Shoqandaı perzent tarıhta sırek bolady. Shoqannyń ıýbıleıin ótkizý úshin onyń qaldyrǵan murasynyń qadirin túsiný kerek. Shoqan qazaqtyń ǵana uly emes, Azıadan shyqqan úlken alyptardyń biri. Qabiletimen qanshama zamandasyn tamsandyrǵan.

Shoqannyń qandasy bolyp týǵanyń ras bolsa, osyndaı perzentke qandaı qurmet jasaǵan jón. Esil er - aı, erte ketkenin bylaı qoıshy, osy ýaqytqa deıin respýblıka boıynsha keń kólemde bir ıýbıleı ótkizilmedi - aý. Ólgenine 100 jyl tolýynda ras, arnaıy qaýly bolypty, Akademıa kóleminde sesıa ótkizilipti. Eskertkish salynǵan. Bes tomdyq eńbegi shyqqan. Instıtýtqa aty berilgen. Bul jolǵy ıýbıleıdi ótkizýge úlken túrtki bolǵan akademıkter Ǵabıt Músirepov pen Álkeı Marǵulannyń 1982 jylǵy syndarly haty. Búro Sattar Nurmashevıch ekeýimizge usynys jasaýǵa tapsyrma berdi. Sol usynys negizinde sheshim qabyldandy, jospar jasaldy. Úsh jyl ýaqyt bar dep arqany keńge salýǵa bolmaıdy delindi. Sattar Nurmashevıch ol jospardyń oryndalýyn kóre almady. Iýbıleılik komısıanyń predsedateli Báıken Ashımovıch bolyp bekitildi. Alǵashqyda shıraq kolǵa aldy. Eki ret komısıa májilisi ótkizdi. Ol májilister júrip jatqan jumysqa qozǵaý sala tústi. Bir kúni Báıken Ashımovıch:

— Bárin óziń júrgize ber. Maǵan pensıaǵa ketýge týra keler, — dedi.

Osyndaı aýys - kúıistiń ózinde úlken sharýa ilgeri basa berdi. Men ózim osy ıýbıleıdiń kezeń-kezeńin qatty tolǵanyspen bastan ótkizdim.

«Tamasha adamdardyń ómiri» sıklinen Irına Strelkovanyń «Chokan Valıhanov» atty kitaby shyqty.

Bes tomdyq orys tilinde qaıta basylýǵa tapsyryldy. Tórt serıaly «Chokan Valıhanov» atty telefılm kolǵa alyndy. Rejıseri Asanáli Áshimov.

Iýneskomen kelisim jasaldy. Almatyda Shoqanǵa «Dóńgelek stol» arnaldy. Bul ońaıǵa túsken joq. KPSS Ortalyq Komıtetin, SSSR Syrtqy ister mınıstrligin, SSSR Ǵylym akademıasyn biraz mazalap, iske qosýǵa týra keldi. Bul tusta ǵylym akademıasy jáne syrtqy ister mınıstri Mıhaıl Ivanovıch Isenalıev edáýir kúsh saldy.

SSSR ǵylym akademıasynyń Shoqanǵa arnalǵan arnaıy sesıasy daıyndaldy.

Taldyqorǵan oblysyndaǵy «Altyn emel» memorıaldyq mýzeıin bitirýge qatty kúsh salyndy.

Taldyqorǵan, Kókshetaý oblystarynda, Almatyda, Lenın saraıynda 1985 jyldyń noıabr aıynda sońǵy saltanattar ótpek boldy.

Birinen biri asqan jaýapty sharalar. Biraq Shoqan tulǵasyna laıyq sharalar.

Sonaý alǵashqy jospardan bastap, sońǵy 20 noıabr kúngi Almatydaǵy saltanattyń shaqyrý bıletine sheıin búkil istiń meniń qolymnan ótkenin maqtan etemin. Eskertkish karobkamyz qandaı ádemi shyqty.

Eger bireý ómirinde bolǵan eleýli oqıǵanyń birin aıtshy dese «Shoqannyń 150 jyldyǵyna ázirlik pen ony ótkizý» der edim. Ózim de Shoqan jóninde kóp tolǵandym. Kóp jurttyń kim ekeni osy tusta tanyldy da. Shoqandy tym shýlatyp, asyra maqtap jibermedik pe deýshiler de tabyldy.

Joq. Onyń aldyndaǵy qashannan bergi qaryz, urpaq qaryzy bir óteldi dep bilem. Kim maǵan qandaı «Iarlyk» taqsa da Shoqan úshin istelgen isti ıgilikti is, tarıhı is dep sanaımyn. Qorqaqtar, jaltaqtar jasyryn áreketterin de istegen bolar, sybyrlaǵan shyǵar. Menińshe, Shoqan halqymen, búgingi zamanmen myqtap bir qaýyshty.

...Ornymnan bosaǵannan keıin 1985 jyldyń 8 dekabr kúni demalysqa Gagrara ushyp kele jatqanmyn. Shoqannyń ıýbıleıinen keıin 18 kún ótken soń qolyma «Pravda» gazetiniń sol kúngi nomeri. «Slovno neskolko jızneı projıv» atty maqalaǵa kózim tústi. Avtory A.Kagarlıskaıa. Tórt serıaly telefılmdi qandaı maqtaǵan deseńshi. Birneshe ómirdi bastan keshkendeı degen attyń ózi ne turady.

Álem-tapyraq kóńildi bir samal jelpidi. Shoqannyń samaly, onyń ıýbıleıi úshin jumsalǵan eńbek samaly, eńbek lázzaty. Bireý kórdi, bireý kórgisi kelmedi. Biraq Shoqan ıýbıleıine kóńilim toq.

Menińshe, halyqtyń da, respýblıka eńbekkerleriniń de kóńili toq.

Bul jaılardy beker tizip otyrmyn ba? «Ý tebá ne polýchılos» degen sózge jaýap qoı.

Taǵy da eske túsedi - aý iri oqıǵalardyń biri.

«Qazaqstan Kompartıasy tarıhynyń ocherki» osy jyldary shyqty ǵoı. Sonaý 1963 jyldan beri ol ocherk nege jaryq kórmegen? Respýblıka ómiriniń onyń partıasynyń naǵyz jarqyn kezeńi nege jazylmaǵan? Qolǵa aldyq, qystyq, shyqty. Kitap odaqtyq jýrnalda jaqsy baǵasyn aldy. Eńbek pe, eńbek, ınstıtýttyń eńbegi, respýblıkanyń eńbegi, ıdeologıanyń eńbegi.

Lenınniń 55 tomdyǵynyń qazaqsha aýdarylyp bitýi de osy men hatshy bolǵan kezeńde. Bul da eńbek pe, úlken eńbek.

1984 jyly ótken, tyńnyń 30 jyldyǵyna arnalǵan búkilodaqtyq mýzykalyq festıvál she! SSSR kompozıtorlar odaǵynyń kóshpeli Plenýmy she! Osy oqıǵanyń joǵary dárejede ótkeni jaıly Hrennıkovpen birge ózińiz, Dımeke, Saıası búroǵa hat joldaǵan joqsyz ba. Ondaı hattar asa sırek oqıǵalar jaıly ǵana jazylady.

Óner qaıratkerleriniń sheteldik nebir saparlary. Elshilikterden kelgen alǵys hattar. Uıymdastyrylmasa ondaı tabystar bola ma?

Sonda qalaı ne polýchılos? Az ǵana jyldyń taqıasyna tar keletin jumys pa bul. Onda da kúndelikti usaq-túıegin kózge ilmeı tek irilerin ǵana aıtyp otyrǵanym. Al, oılar, josparlar qandaı edi. Basqasyna barmaı-aq kıno salasyn alaıyq.

Bul sala betimizge úlken shirkeý bop júr ǵoı. Ózge respýblıkalar ilgerilep ketkende biz sheginshektep júrmiz. Shyǵarǵanymyz usaq-túıek. İri, jotaly nárse joqtyń qasy. Oǵan kináli ózimiz edik. Sońǵy eki basshylyqta Goskınoǵa tórt basshy taǵaıyndappyz. Ońdy-soldy aýystyryppyz ókirtip. Smaılov, Ǵalymjanova, Súleımenov, Saýdabaev. Eki jylda bir basshy degen. Iesi kóp aýysqan úıdiń tozyǵy tez jetedi degen. Kıno sol jaǵdaıǵa ushyrady. Al ol uzaq merzimdi jospardy, uzaq tolǵanysty kerek etetin óner. Eki jylda bir aýyssa, qaı basshynyń tolǵanýǵa murshasy kelsin. Rejıserlyq mektep jaıly eshkim oılanbaǵan.

Sol sebepti de bolý kerek, munda tipti perspektıvalyq jospar degen bolmaı shyqty. Ár jyldyń aıadaı qamymen ǵana kúneltken jaı. İri oılaýdan góri usaq tirshiliktiń qamy.

2000 jylǵa deıin perspektıvaly jospar jasaýǵa tapsyrma berildi. Jotaly dúnıeler bolsyn. Eń bastysy — osy jyldary «Abaı», «Ál-Farabı» shyǵýǵa tıis. «Abaıdy» bizdiń urpaq jasap ketpese, keıingi urpaq «jún» etip júrmesine kim kepil. Saýdabaevpen áńgimelesip otyryp:

«Abaı» túsip bitken kúni ornymnan bosasam armandamyn demes edim, — degenim bar.

Lapınmen ony on serıa etý jóninde kelisim de jasaldy. Senarıin jazýǵa Ábish Kekilbaev syndy aýqymdy jazýshyny da usyndym. Onyń keń tynysy keń tolǵaýy unaıdy.

Muny estı salysymen «pysyqtar» jan-jaqtan shapqylady - aý kelip. Kósemsigender kóbeıip ketti. Buryn: bári qaıda qalǵan. «Óıtýge kerek, búıtýge kerek», «anany almaý kerek», «mynany jolatpaý kerek». Baqtalastyq, baqastyq, qyzǵanysh qyp-qyzyl tartysqa tústi. Aqyry «Abaıdy» eki jylǵa keıin shegerdi. Aıaqtan tartýǵa, arbasýǵa aldymyzǵa jan salmaımyz ǵoı.

Eń úlken jospar ıntellıgensıa arasyndaǵy alaýyzdyqqa shama kelgenshe toqtaý salý edi. Munyń uzaq merzimdi, qıyn proses ekenin túsingem. Biraq tyrysyp kórý kerek, qabilet -qýatty, bilim - zeıindi jumsaý qajet dep tapqam.

Basqa da josparlar kóp edi...

* * *

«Ne polýchılostyń» tórkini, Dımeke, ashyǵyn aıtaıyq, basqa jaqtan shyqty.

Ol — anaý Baıjanov Sapardyń bosaýynan bastalǵan-dy. Onyń redaktor bolyp júrgen kezinde orynbasary Qydyrbekuly ekeýiniń arasy jaqsy bolmady. Ol jigit qaıtken kúnde redaktor bolýǵa jan saldy. Esil derti, bar armany sol boldy. Bul jolǵa esh nárseden taıynǵan joq. Tipti tikeleı jalaǵa da bardy.

Men kelgende Baıjanov týraly sizdiń pikirdi ózgertip úlgergen eken. Biraz kúnnen keıin-aq «bosat» degen tapsyrma berdińiz. Qalaı bosatý kerek, gazeti jaqsy, Moskva, Jýrnalıser Odaǵy baǵalaıdy. Bul eshbir obektıvtilikke jatpaıdy ǵoı. Qıanat emes pe. Sozdym. Bir kúni tamaq ústinde:

— Dosyń bolǵan soń sóıtip júrsiń, degen zildi eskertý jasadyńyz.

Taǵy bir telefonmen bolǵan áńgime júregime muz tastap jibergendeı boldy.

— Eı, Qazybaev, seniń anaý Baıjanovanyń tobyqty eken ǵoı ózi. Tobyqtynyń bul arada qandaı qatysy bar. Bul sizdiń aýzyńyzdan shyǵatyn sóz be edi.

Túnniń nebir ýaǵynda Sapardyń taǵdyry esime túsip uıqym shaıdaı ashyldy. Jumystan bosatý úshin bir ilgish bolý kerek qoı. Ondaı túk joq. Biraq tapsyrmanyń aty tapsyrma jáne kimnen? Meniń jańa kelgenimdi, áli tabanymnyń búriniń berik emestigin paıdalanýdyń tap ózi bolsa kerek. Bir kúni Sattar Nurmashevıch:

— Sen endi beker egespe, bolmaıdy. Bosat, - dedi.

Sonymen Sapar bosady, Qydyrbekuly redaktor boldy. Adal, aq jolmen emes, aram, zymıan jolmen bireýge kór qazyp, dárejege jetti. Muny bir ǵana men emes, búkil jýrnalıser qaýymy solaı baǵalady. Sizge únsiz ókpe bildirdi, ókpe emes-aý, narazylyq. Qaı prınsıp bul dedi olar. Meniń de shekemdi qyzdyrmaǵan bolar.

Amal ne, toqpaǵyń myqty bolsa, kıiz qazyq jerge kiredi. Birden-bir aldanysh Sapar páleniń qaıdan kelgenin jaqsy biledi. Qorǵap qalýǵa shamamnyń kelmegeni de oǵan aıan. Meniń bul pıǵylymdy Dımeke, siz bilmeı qoıǵan joqsyz.

Sóıtip júrgende Tóregeldiniń tóńireginde áńgime týdy. Kútpegen oqıǵa. On jyldan astam mınıstr boldy. Jýyrda ǵana onyń dúrildegen jıynyn ótkizdi. SSSR medısına akademıasynyń akademıgi. 50 jyldyǵyna baılanysty ordenmen nagradtaldy. Endi aıaq asty bosatý kerek. Taǵy da bosatý degen sap ete qaldy jáne kimdi?

Árıne, izdegen adam keremet degen qyzmetten de kemshilik tabady. Onyń ústine medısına shuqyǵan jerden pále shyǵa keletin sala. Gáp basqada. Bir qara mysyq júgirip ótken munyń da aldynan. Tuzaqty myqtap qurǵanǵa uqsaıdy.

Birneshe ret kirip, qorǵap aıtqan sóz elenbedi. Qaıtpasqa bet alynǵan.

— Sen jaǵdaıdy bilmeısiń. Ol endi mınıstr bola almaıdy. Ana ekinshige tapsyrdym.

Kúrt betburys. Kúlip júrgen adam qan jylady. Basyna kún týdy. «Jamandap júr sizdi» degen buǵan da qarǵy baý taǵylǵan. Zymıandardyń tapqan jolyn kórdińiz be?

Sapar da, Tóregeldi de mundaıǵa barmaıtyn adamdar ekenine kámil senemin. Qaıda, qashan bolsa da úlken kisige olardyń tileıtini amandyq, abyroı bolatyn. Ózderiniń sol kisiniń tusynda atqa minip, ardaqty bop júrgenderine maqtanatyn.

Al qara mysyqtar qalaı-qalaı etip qaqpan qurǵan. Minezdegi netken aqaý mynaý. Respýblıkany kókke kóterip, osynshama ýaqyt tamasha ómir keshken adamnyń «sózge ergishtigin» kadrlarǵa qandaı qasiret. İsker deseń isker, kóregen deseń kórgen, sheshen deseń sheshen. Búrony júrgizýiniń ózi ǵajaıyp bir mektep. Jaıshylyqta, dastarhan basynda qandaı áńgimeshil. Kópti kórgen, kóp biledi. Mádenıet joǵarylyǵy óz aldyna. Qımaımyn mundaı álsizdikke. Onyń boıy tunyp turǵan ǵajaıyp qasıetter. Ne kerek, bir qaıratkerge, úlken qaıratkerge kerektiniń bári bir basynda jetip jatyr. Sondyqtan da ultymyzdyń halqymyzdyń dańqy bolyp dúrildetip keledi ǵoı. Sergektik, densaýlyq qandaı! Tap osyndaı adamǵa «qudaıymnyń» bergen minin kórdiń be! Sózge eredi, ósekke eredi.

Ózegiń kúıgen sol ósekshilerdi qolyma tússe tunshyqtyryp óltirýge ázirmin. Olardyń esil-derti óz esepteriniń túgel bolýy. Jymysqylap kelip, aılasyn asyrady, aıtqanyn oryndatady.

Meniń baıqaýymda marqum Pálensheev kóp adamnyń júıkesin juqartyp, túbine jetti. Ony jazýshylar odaǵy jaqsy biledi.

Mine, osyndaı taǵy bireýdiń beti ashyldy. Ol Vladımır Vácheslav Vasılevıch. Buryn qyzmet babyn paıdalanady, ózine jaqpaǵandardan ósh alady degendi estýshi edim, biraq senbeıtinmin. Úlken kisiniń ondaı adamdy baıqamaýy múmkin emes, ósirip aıtylǵan sóz shyǵar deıtinmin.

Endi kózim jetti. Munyń jasap júrgeni naǵyz zalymdyq jáne onyń óte asqynǵan túri eken. Árbir tapsyrmany oryndap barǵan saıyn kezekti obektisin bir shaǵyp ketedi. Kómekshige qalaı senbeısiń. Óste - óste Isenalıevtiń túbine jetken. Endi jelkesine mingen adamy Ýstınov. Albert Aleksandrovıch «Kazahstanskaıa pravda» gazetine redaktor bolǵaly ol áreketi tipti kúsheıip ketti. Gazettiń bolymsyz kemshilikteri úshin eskertpeni endi men alatyn boldym.

Aqyry aýyzdy ózime tikeleı saldy. Onyń tarıhy bylaı bolyp edi: bir top orys jazýshylary — Chernogolovına, Gert jáne Mıroglov úlken kisiniń qabyldaýyn surady. Vladımırovke zor narazylyqtary bar eken. Dımekeń «aldymen sen sóıles» dedi.

Tyńdap otyrsań sumdyq. Bulardyń shyǵarmalaryn basqyzbaı, jumystarynan qýdyrǵan. Arandatý resenzıalaryn toǵytqan. Oıyna ne kelse, sony jasaǵan. Qıanattyń budan zory bola qoımas.

Bardy bardaı etip aıttym. Úlken kisi ózi qabyldady olardy.

— Qoryqpańdar, jazýshy retinde synaıtyn jerde synańdar. Tártipke salamyz, — dedi.

Ókinishtisi tártipke salynbady. Óziniń istep júrgenderin Vladımırov burynǵydan asqyndyrmasa, azaıtqan joq. Sol jazýshylardy kirgizgenim úshin meniń ózim jazyqty boldym. Vladımırov ekeýimizdiń aramyz kúrt buzyldy.

Aqyry ol óz túbine ózi jetti. Ashynǵan jazýshylar jaza - jaza Moskvadan biraq shyqty, tekserý keldi. Qorytyndysynda partıa jınalysynda qaralyp, jumystan bosady. Dımekeń bolmaǵanda quryp ketetinniń naǵyz ózi edi.

Bul jaı meniń qabyrǵama qatty batty. Dımekeńe qandaı kóleńke túsirdi bul qý. Respýblıka úshin abyroı boldy ma? Óz qateligin ózi moıyndaýdan góri ol bar kináni Shestakov ekeýimizge aýdarǵysy keldi.

Sizge, Dımeke, san tóndirip, nebir sumdyqty aıtqan da bolar. «Jaqsydan — sharapat, jamannan kesepat» degen osy. Munyń da kesiri tımedi deı almaımyn.

Maǵan salqyndaı bastadyńyz. Ideologıany kóbirek synap júrdińiz. Al, Moskva, ondaǵy ıdeologıalyq bólimder jaqsy pikirde boldy. Úsh jylda ár túrli aýdıtorıa aldynda 60 ret sóz sóılegen ekem. Sonyń tórteýi búkilodaqtyq minbeden. Tórt sóz de jınaqtarǵa (Moskva bastyrǵan) basylyp shyqty.

Árıne, Vladımırovty, onyń jazýyn qatty baǵalaıtyn edińiz. Ol ózi de qabiletti edi. Ne qypty, sizdiń janyńyzda 15 jyldan astam úlken mektepten etti ǵoı. Sizge qyl jýytpaýdan góri bas paıdasyn kóbirek oılady. Taza júrýdi murat tutpady, sizdiń atyńyzdy jamylyp, taqymyna ilingenderdiń bárin janshı berdi, janshı berdi. Eń qaýipti adam osyndaılardan shyǵady.

Sizdiń ol jaıly bir áńgime bola qalǵanda:

— Jabylyp júrip ketirdińder ǵoı, — degenińiz meniń janyma qatty batty. Kinásiz júrip kináli bolǵanyma qynjyldyq. Tazalyq úshin kúresem dep kir juqtyrǵanyma qınaldym.

Sıtýasıa dep osyndaılardy aıtatyn shyǵar. Olar meniń paıdama bolmaı bara jatty. Degenmen úmit úzbedim. Aqtyń aqtyǵy, qaranyń qaralyǵy anyqtalar, kóriner kimniń kim ekeni. Qalaı ǵana kóne kerneý zulymdyq, aıla-sharǵy, arandatýshylar des alyp kete bermek. Aqyrǵy ádildikke sendim. Jumysymdy ǵana bileıin. Qulyqqa qarsy qýlyq oılaý óz kelbetińdi ózgertip jiberýi múmkin.

Biraq qýystanatyn bir ǵana jaıym bar-dy. Siz bir qulaǵanǵa aldy-artyńyzǵa qaramaı múlde qulaısyz da, bir kóńil qalǵanǵa qaıtyp jibimeı. Sizdiń kóńilden ketti degenshe bitti deı ber. Anaý Mıhaıl Ivaıovıchtiń jaıy solaı. Ne qoıǵan máselesi ótpeıdi, ne aıtqan pikiri elenbeıdi. Ne kinási úshin, ol maǵan beımálim. Bilimdi deseń bilimdi, kóp jyldar mádenıet bóliminde qanshama ıgi ister atqardy. Búgingi ónerimizdiń ilgeri basýyna ol az eńbek sińirgen joq. Qazir Syrtqy ister mınıstrligin de qalaı jolǵa qoıdy. OON - da Qazaq SSR - in qalaı tanytyp keldi. Moskva ol jóninde óte joǵary pikirde. Birsypyra adam sizdiń qabaǵyńyzǵa qarap oǵan salqyn qaraıdy. Óz basym ol jigitti qatty qurmetteımin. Pikirlesseń lázzat alasyń. Oılary jaqsy, usynystary syndarly. Ne jazdy sonda? Vladımırovtyń pysh - pysh ol jigitti osyndaı halge ushyratsa kerek, onyń belgili bir sıstemamen tamyza bergen, tamyza bergen jalasy jańaǵy «kóńil qaldyrýǵa» aparyp soqqan.

Qulaı jaqsy kórýdiń nege ákep tireıtini mynaý Oljastyń mysalynan aıqyn kórinedi.

Esenberlınniń birneshe sapary aqyry Jubandy bosattyrdy. Áli de odaqty alyp júre alatyn qabilet, bedel jetkilikti adam ol. Jazýshylar odaǵyndaǵy qashanǵy tynyshsyzdyq buǵan jáne qosymsha boldy. Onyń ústińe Oljas bul jumysty ashyqtan ashyq surady.

Men Oljas jaqqa da, Juban jaqqa da barmaýdy usyndym. Neıtral adamǵa toqtaıyq. Ol Eleýkenov Shernıazdan. Synshy deseń synshy, baspa jaıyn jaqsy biledi, jazýshylar qaımyǵady. Uıymdastyra alatyny jáne bar. Sonda kópten jazýshylar arasynda tolastamaı kele jatqan jaryqshaq biraz kidirer. Eń bolmasa az ýaqyt tynyshtyq ornasyn. Elden uıat boldy. Jurt jazýshylardy syılaýdan qalyp barady. Júzge, rýǵa bólýdiń, ósek, sypsyń sózdiń, bir-birinen ósh alýdyń, egese birin-biri qurtpaı qoımaıtyn tartys, talastyń ordasyna aınaldy. Basshylyqqa Ánýar kelip edi, Tahaýı, Ábdijámilder qylyshyn qaıraýmen boldy. Juban kelip edi, İlıas, Ánýar, Oljastar tynyshtap oryndarynda otyra almady.

Osyndaı jaǵdaıdaǵy eń utymdy sheshim — neıtral. Biraq Jazýshylar odaǵynyń basshylyǵyna Oljas otyratyn boldy. Ony men aqyn retinde jaqsy kórem. Bir ǵana «Jer, tabyn adamǵa» atty poemasy úshin ǵumyr boıy qurmettep ótýge barmyn. Trıbýn, ony minbeden tek sóıletip qoı. Odaqtyq minbede, dúnıe júzilik minbede respýblıkaǵa, ádebıetke talaı abyroı ákeldi. Biraq qyzba, ustamdylyq jaǵy jetińkiremeıdi. Órkókirektik jáne bar. Basshy adamǵa kerek emes minezder, kedergi, kesel bolatyn minezder. Onyń ústine bir topqa búırek burady ǵoı.

Qulaı jaqsy kórý bul kemshilikterdiń bárin de syryp tastady. Moskvadan qalaıda ótkizýge tapsyrma aldym.

— Durys oılanǵan dúnıe me? «Az ı Ia»-ny umyttyńdar ma? — dedi ondaǵylar.

Ómirde qyzmet babynda talaı qınalystar bolyp edi. Biraq Oljasty ótkizerdeı qınalyp kórgen emespin. Óz senimimdi ózim tunshyqtyryp, ony qorǵaýǵa, aqtaýǵa, maqtaýǵa bar kúshti saldym.

Ony sataıyn dep otyrǵanym joq. Tizgindi teń ustap ketse boldy ǵoı. Men-aq qateleseıin.

Biraq, qatelespegenim ókinishti. Oljas shý degennen qyzmetti qarsylastaryn janyshtaýdan bastady. «Tuqyrtyp, tuqyrtyp alam, báıek etip, bas ıgizem» dedi. Onyń bolmaıtyn sharýa ekenin túsinbedi. Ózine degen úlken yqylasty paıdalanyp, úlken kisini joq iske ońdy-soldy aralastyrdy.

Oljastyń árbir kirip shyqqany Tahaýı men Ábdijámilge, tipti ony jaqtaıdy-aý degenderge qahar bolyp tógilip jatty. Qaıran bolmady, qarsy pikir elenbedi. Oljastyń sózi sóz boldy da turdy.

Tahaýı qyzmetten ketti. Ábish Ortalyq Komıtettegi jumystan aýystyryldy. Endigi zor bulardyń tóńiregine jýyp ketkenderge túse bastady. Dýlat Isabekov, Saǵat Áshimbaev...

Oljastyń taǵy bir nashar qyry ańǵaryldy. «Sezge ergenniń kekesi» osynyń boıynda eken. Ony paıdalanýshylar da az bolmady. Oljasty soıyl ǵyp óz qarsylastarynan osh alýǵa olar da shyqty.

Sonymen jazýshylar arasyndaǵy jaryqshaq jabylmady, qaıta ashyla tústi.

Dımeke! «Oljastyń jeteginde qashanǵy kete beremiz. Ol eń aldymen ózin arandatady. Oljasty qorǵaıyq desek, buǵan toqtaý salaıyq» dedim. Bul ashyq aıtylǵan pikir edi. Biraq ony tiksine qarsy aldyńyz. Oǵan siz ǵana toqtaý sala alatyn edińiz. Óıtkeni ol qalǵandardy tyńdaýdan qaldy. Jazýshylar Odaǵy partıa uıymnyń sekretary Amanjol Shámkenovke Ábdijemildiń ústinen SK KPSS-ke, Qazaqstan Ortalyq Komıtetine jazdyrǵan aryzyn bilmedik dep oılaısyz ba?

Dál osy aryz sońǵy úlken dúrbeleńniń basy bolǵan joq pa. Olar qarap jatsyn ba. Moskvada aılap jatyp, aqyrǵy ashýly sózderin aıtyp keldi. Onyń ishinde sizdiń de, meniń de shekemizdiń qyzbaǵany eshbir kúmánsiz. Ashynǵan adam neden taıynady. Oljastyń olaqtyǵy olarǵa upaı berip qoıǵan joq pa!

Oljastyń men biletin eń sońǵy qatesi Larındi ketirip, «Prostorǵa» Tolmachevty redaktor etýi. Osyǵan ol qanshama kúsh saldy. Úsh aı boıy kelisim bermegen meni «Sizben kelisildi» dep dińkemdi qurtqanyn qaıtersiń. Men taǵy qoldaý tappadym.

Árıne, siz onyń barlyq usynysymen kelistińiz. Hatshy bolyp otyrǵan meni baılap-matap qoıdyńyz. Eger men ustanǵan baǵytta saıasat júrgende jaǵdaı budan álde qaıda jeńil bolatyn edi.

Bul da sıtýasıa. Árıne meniń paıdama emes. Jyljyp aýyr oılar ótip jatty. Kadrlar jóninde sizben aramyz qashyqtaı tústi, Dımeke! Qulaı jaqsy kórgenniń qoınynda jylany joq pa, kóńilim qaldy degenniń kókiregine úńileıikshi demedińiz. Ol kókirekterdiń basym kópshiligi taza edi.

Men, ımandaı shynym, sizdiń árbir áreketińizde, adamdarmen ara-qatynasyńyzda qylaý bolmasa eken, qara qyldy qaq jarǵan ádildikti ǵana sizden kórse eken dep báıek boldym. Keıbireýlerdiń keleńsiz áreketterine ara turǵym keldi. Taýym shaǵyńdy da otyrdy. Men jaıly da «mashyqtar» jumys istep baqsa kerek. Olardyń sheberligi menen asyńqyrap ketti-aý deımin. Qýlyqpen kún kórip kórmegen basym, amal jasaý jóninde ańqaýlyq jasap aldym. «Janym, arymnyń sadaǵasy» dep ósken adamǵa eń úlken aldanysh — ar aldyndaǵy tazalyq, adamshylyqty aramdyqpen bylǵamaý. Halyqqa bári belgili, olar túgel kórip otyr. Bárimiz tarıh aldynda esep beremiz, soǵan taba bolmasaq boldy. Adamdar tabalar, talaıy qalpaǵyn aspanǵa laqtyryp ta júrgen shyǵar. Biraq, tarıh tabalamasyn.

* * *

Talaı oqıǵanyń kýási boldyq qoı. 1937 jyl. Naǵyz topalańnyń kezinde ózinshe durys istep júrmin deýshiler az bolǵan joq. Ýaqyt talaby, ómir talaby dep soqty. Talaılardyń jelkesin qıdy, obalyna qaldy. Ókinishtisi, sol dúrmekte nebir talant, nebir qaıratkerler ketti-aý. Jalǵyz aýyz jala, jalǵyz japyraq qaǵaz taǵdyrdy sheship, adamdardyń, shirkin-aı nebir azamattardyń moınyn astynan keltirip jatty.

Sol kúńderdi endi qalaı ókinishpen eske alamyz. Asyqqandar, asyra siltegender, asqynǵandar aqyry qara bet bolǵan joq pa. Az ýaqytqa olardyń tasy órge domalady, biraq elimiz úshin, erler úshin qandaı azaly jyldar boldy. Tarıhymyzdyń bir qaraly beti bolyp qaldy. Bárinen de qatty qasiret shekken sonda bizdiń respýblıka edi. Nebir dara týǵan talanttardan aıryldyq. Jelik degenge jırene qaraıtynym sondyqtan.

Ne bolmasa elýinshi jyldardaǵy Kenesarynyń shýyn alaıyq. Taǵy soıqan bastalyp, taǵy shala jalmaýǵa kirispep pe edi. Muhtardaı, Qanyshtaı, Tólegen Tájibaevtaı sańlaqtarymyz jumyssyz qaldy-aý, solardy sergeldeńge salyp, muqatýdan «lázzat» alǵandar boldy-aý. Ózderinshe qoqań-qoqań etip, qorazdandy. Eldiń namysy, halyqtyń namysy degende sharýasy bolǵan joq. Erteńdi oılamaı elirmekke salyndy. Etek alǵan sol jelik elge sor bolyp gıdi. Qan jutyp, qara jamylǵandardy da kóp kezdestirdik.

Tap, sonda, siz, Dımeke, úlken erlik kórsetip edińiz. Akademıanyń prezıdenti bolyp turyp, Muhtar men Qanyshty qorǵaǵanyńyz bárimizdiń esimizde. Sol tabandylyǵyńyz, qaısarlyǵyńyz úlken bedel ákeldi. Ony keıin P.K.Ponamarenko men L.I.Brejnev súısine aıtqanda halqyńyz qýana qol soqqan bolatyn.

Hrýshevtiń tusyndaǵy nebir buralań, bultarys kezeńde ol qasıetińiz tipten bıik kórindi. Japa shegip, jábirlengenińizge qaramastan, qysym kórip, qınala júrip týra joldy ustadyńyz. Bul úshin halyq máńgi rıza. Solqyldaqtyq jasap, kezeńge beıimdele qoımadyńyz. Kóregendigińiz de, qaıratkerligińiz de sonda edi. Solaqaı soıyl soǵarlar ol kezde de az boldy ma. Olardyń tiri kýási-anaý Iýsýpov. Búginde jurt olarǵa kúle qaraıdy, olardy bul kúnde eń aldymen tarıh tabalaýda.

Men ǵumyr boıy sizdiń sol tabandylyǵyńyzdy murat tutyp kelip edim. Ómirimniń ólshemi etken edim. Aınalańyzdaǵy áldekimniń sózine erip ketetinińizge qınalatynym da sondyqtan. Úlken adamnyń senimin urlap alyp, sergeldeń sıtýasıa jasaıtyndarǵa tóze almaıtynym da sondyqtan. Ulttyń maqtanyshy bolyp otyrǵan adamǵa ury pikirlerin nege ótkizedi. Ózderiniń usaq esebin siz arqyly nege júzege asyrady. Sizdi nege soıyl qylǵysy keledi?

Esenberlındi, Vladımırov, Qısanovty, Oljas Súleımenovty keshire almaıtynym sol. Tap osylardyń edáýir ýaqytqa sozylǵan «jymysqy» áreketteri bolmaǵanda kadrlar jónindegi keıingi jyldardaǵy qatelerdi siz jibermeıtin edińiz ǵoı. Perishteni joldan taıdyrǵan saıtandar olar. Sizdiń abyroıdy, respýblıkanyń abyroıyn nege oılamaıdy, nege keńirek tolǵanbaıdy, nege óz esebiniń ǵana quly bolady dep olar úshin qan jylaýmen boldym. Aqyry bir abyroısyzdyqqa ákep tireıtinin ishim sezgen de edi. Tap solaı bolyp shyqty. Hatshylyq jyldarymnyń osy kezeńge tap bolǵanyna ókinem. Obektıvti pikiri bar adamdardy tyńdaýdan qalǵanyńyzǵa ókinem. Kim aldymen kirse, kim aldymen sóz aıtsa, sonyń sózi sóz. Jurt osyǵan mashyqtandy. Operejat. Sybyrlaq ıgergen úlken óneri osy edi.

Al, men bolsam, sizge aıtar sózdiń árbir qarpin tekserip, ekshep, qylaýsyz anyq bolýyna jan salyp júrdim. Men úshin sizdiń aldyńyzda asyryp aıtýdan artyq qylmys joq edi. Ósirmek turǵaı áldekimder ótirik aıtyp janyǵyp aldy. Jaǵympazdar júrgen jerdi jalǵandyq júredi.

Meniń sizge taǵy bir qarnymnyń ashqany osy bıylǵy jylǵy Asanbaıdyń tusy. Asanbaıdy aınaldyrýdyń ar jaǵy tereńde jatyr edi. Nebir jyldar qyl jýymaı kele jatqan respýblıkaǵa qyryn qaraýshylar tabyldy. Tekserýdi kóbeıtti olar. Ýaqyt talabyn jeleý qylyp, kemshilikter izdedi. İzdegen tabady, ańdyǵan alady. Asanbaıdy alsaq, arjaǵyn tereńdete túsemiz dep qurdy esepti olar.

Asanbaıdy bermeý kerek edi. Asanbaı oǵan laıyq bolatyn. Jibergen kemshiligi bar shyǵar. Biraq sińirgen eńbegi odan on ese zor. Halqymyzdyń betke ustar, maqtan eter uldarynyń biri 25 jyl qatarynan kim obkomnyń birinshi hatshysy boldy. Almaty, Jambyl, Shymkent oblystaryn Asqarovtaı kim kóterdi. Alǵan orden, ataqtaryn bylaı qoıaıyq. Nege ol aldymen «naýqannyń» qurbany bolýǵa tıis. Bul «naýqannyń» durys-burystyǵyn keıin áli tarıh aıta jatady. El úshin jasaǵan dúnıeleri ózine «aıyp» etip taǵyldy. Árıne, josparsyz dúnıe shyǵar, biraq halyq ıgiligine jasaldy ǵoı. Qyzyǵyn halyq kórip otyr ǵoı. Buǵan deıin búkil ǵumyryn sarp etip sińirgen eńbegin jıyp tastap, qaralap shyǵa keldik. Mogılnıchenko, Mıshenkolardyn aldynda qurdaı jorǵaladyq. Sizdiń qasyńyzda olar kim?

— Bul betimen bular talaıyńdy kórge tyǵady dep bir áńgimede ózińiz aıtpap pa edińiz.

Bile tura, kóre tura olardyń qorytyndysyna Asqarovty nege jyǵyp berdik, endeshe.

Asanbaıdy talqylaǵan búro májilisinde men bylaı dedim:

— Mynaý jarıa etip otyrǵan dokýmentte Asqarovtyń ústinen 3 myńdaı aryz túsken delinipti. Shymkent oblysynda 1 mıllıonnan astam adam turady. Eger anketnyı opros júrgizsek, Asqarovtyń sińirgen eńbegin qalǵandarynyń aqtap shyǵary sózsiz. Nege biz aryz ıelerin ǵana esepke alamyz.

Bul sózim úshin Siz meni qatty sóktińiz. Tekserý qorytyndysyna qarsysyń dep aıyp taktyńyz. Qarsy bolatyn jerde qarsy bolý kerek. Oǵan úıretken ózińizdiń ómir jolyńyz bolatyn.

Osy májiliste men sizdi múlde tanymadym. Bir kezdegi qaısarlyq, órlik qaıda. Kerek dese respýblıkanyń namysy ketip bara jatqan joq pa. Asanbaıdy aıyptaý — arysy ózimizdi, bárimizdi aıyptaý. Qaıda qalǵanbyz, nege kezinde túzelmedik.

Men, árıne, úlken obektıvtilikti qaladym. Kinási men eńbeginiń durys ólshenýin, Asanbaıdaı qaıratkerdiń «naýqan» qurbany bolmaýyn qaladym.

Sonda bireý «Altyn adamdy» alǵa tartty. Onyń Asanbaıdyń toıynda — alpys jyldyǵynda bolǵanyn aıtty. Kezendi kútý dep osyny aıtady. Urymtal jerden soqtym dedi ózinshe. Árıne, qazir ýaqyt onyń jaǵynda.

«Asanbaıdy aldyrǵanymyz — alqymǵa qoldy saldyrǵanymyz» dep oıladym sonda men ishimnen. Solaı bolyp shyqty da. Domalaq aryz gýlep berdi. Ol kúsh alsa qurıtynymyz burynnan belgili edi. İÝ37 jyl solaı bolǵan, elýinshi jyldar da sony kórsetti. Kemelge kelgen shaǵymyzda, mynaý sekseninshi jyldardyń sońy solaı bolmaq pa! Áne, Aýhadıevty de ilip tústi. Asekeń pensıa jasyna keldi ǵoı, al myna Keńeske tipti obal bolǵan joq pa. Aldyna túsip quraq usha berseń, aryz «obal-sobalyńa» qaramaıdy. Aýdandardaǵy topalań soǵan kýá.

Men pikirimdi ashyq aıtaıyn. Asyra silteýdiń taǵy bir kezeńinde turǵan sıaqtymyz. Aqyry nemen tynaryn kim bilsin.

Ázirgi betalysynyń barysy — bári ózińizge qarsy, Dımeke. Osy árekettiń maǵan da salqyny tımedi deı almaımyn. Meni ákelgen ózińiz, meni qoıǵan ózińiz. Meniń ústimnen jazylǵan domalaq aryzdy alaqaılap tekserýshiler oqty aldymen ózińizge kezemegenine kim kepil. Osyndaı jaǵdaıda maǵan obal jasaýdyń keregi joq-ty. Óıtkenimen taza adammyn, adal qyzmet ettim. Ý tebá ne polýchılos — shyndyqqa saı kelmeıdi. Bul sizdiń májbúr bolǵan jaǵdaıyńyz. Asyra silteýge beıimder aqyry osyǵan ákep tiredi.

Adal júrektiń aq syryn osylaı bir qaıyryp tastaýdy jón kórdim...

04.01.86 j.

Bul kún — Ǵabıt Mahmudulyn jerlegen kún. Jaryqtyq jańa jyldyń tap aldynda dúnıe saldy da, úsh kún aıaýly astanasy Almatyny qımaǵandaı halqynyń arasynda boldy. Ádebıettiń úlken báıteregi qulady, alyptar tobynyń sońǵysynan aıryldyq.

Gazetterde, júzbe-júz kezdesýde nebir azaly sózder, aıanyshty sezimder aıtylyp jatyr. Qabyr basynda da talaıymyz suńqyldadyq. «Solaı edi, bulaı edi» — bireý júreginen aıtty, bireý aıt degen soń aıtty. Dástúrli qonaqasy Jazýshylar odaǵynyń «Qalamger» kafesinde berildi. Onda da suńqyldatty...

Ǵabıt ǵumyrynda joqtaýdyń talaıyn kórgen. Ótirigin de, shynyn da. Shyǵarmalarynda ol sezimderdiń kókesin shyńyna jetkize jazǵan. Qyz Jibektiń Tólegendi joqtaýynyń ózi ne turady.

Menińshe, Ǵabıtke degen úlken joqtaý — onyń oıǵa toly oryndy aıtylatyn syrly sezderin júrekte saqtaý. Uly tulǵa esińe túskende qan jylap sony eske alý. Qan jylap deıtinim, kep nárse onyń qabyrǵasyn qaıystyrǵan edi. Áli ketken sońǵy jyldary birlik jóninde ol nege kóp qaqsady. Álsiregen júregi áldeneni sezbedi deısiń be. Taý qozǵalsa qozǵalmaıdy deıtin Ǵabeń alaýyzdyqtyń arany ashylyp kele jatqanyn kórip, aıdahardyń ysylynan seskengendeı diril qaqty. Ádebıettiń, ádebıetshiniń abyroısyzdyqqa soqtyrar apat dep uqty, muny. Joqtaǵyń kelse, jylaǵyń kelse, eń aldymen osy ósıetterin esińe al.

Bir áńgimesinde bul qý qyzǵanysh talantty sorlatady ǵoı, talant onyń qurbany bolady ǵoı degeni esimde. Talant qurban bolǵan soń ar jaǵymyzda ne qaldy. Qurydyq qoı onda.

Oılap qarasaq gúl ornyna tiken ósken, kún ornyna tún turǵan, parasatty qyzǵanyshqa jalmatqan qareket neme tutqa? Biriktirem dep bilimin aıamaǵan kúreskerden aıyryldyq dep qaıysam.

Ótken jyly noıabrde «Bilim jáne eńbek» jýrnalynda Shoqan Ýálıhanovtyń 150 jyldyǵyna arnaǵan maqalasyn Ǵabeń «Birtýar» atady. Shoqan jaıly qansha ǵalamat oı syıǵyzdy osyǵan. Osy «Birtýar» degen sózdi Ǵabeńniń ózine arnasa da artyqtyǵy joq. Nebir qıly kezeńdegi tabandylyǵy, sulýlyq pen tereńdik, tvorchestvosynyń bıiktigi, ar tazalyǵy — bári, bári óshpes ónege edi. Adamdyq, kisilik degen ne dese men ol Ǵabıttiń tulǵasy der edim. Sońǵy kúnder dárigerler tek júregi ǵana ustap jatyr dedi. Basqa aǵzanyń bárin jazylmas dert rak ábden jaılaǵanda ǵumyr boıy bylǵanbaǵan, urlanbaǵan júrek, aq júrek, adal júrek shydap baqqan ǵoı. Birtýar jandardyń biraq toktar júregi sondaı bolsa kerek.

Osy Ǵabeń jasynyń ulǵaıǵandyǵyna, syrqatynyń degendigine qaramastan sońǵy bir eki toıda aqyr aıaǵyna deıin otyrdy dep estidim. Sonyń biri meniń óz ulym Nurtastyń 1985 jyly 29 ıýnde bolǵan toıy edi. Baıan men Nurtasqa dastarhandy ashyp bata bergen sol kisi. Jastyqqa degen úlken súıispenshilikti úlken talant jyrdaı ǵyp shertti. Óziniń asyqpaıtyn aıaýly qońyr únimen júregimizdi eljiretip, tula boıymyzdy tunyq bir sezimge bólegen edi. Ata men balanyń tabıǵı tutastyǵy, atanyń amanaty, balanyń paryzy, ortanyń, qoǵamnyń qosar úlesi, qoshamet -qurmeti — bári-bári Ǵabenniń keremet júreginen tógilip jymdasqanda ózi bir úlken shyǵarma bop shyǵyp edi. Shirkin-aı, sondaı san shyraıly sózderin tyńdadyq ta tyndyq-aý, ólmesteı dep júrdik-aý. Tirshiliktiń sol sıaqty ańǵal shaǵy keıinnen san ret sandy da soqtyrady. Mine, men de «qap» dep qarap otyrmyn.

Shúkirshilik, Nurtasymnyń toıynda Ǵabeńniń bolǵanyna shúkirshilik. Mynaý meniń tórt qabyrǵamda onyń janarynyń jalqyny, janynyń sýreti, úniniń yrǵaǵy tur.

Ǵabeńmen áleýmettik-saıası taqyryptarǵa bolǵan áńgimeler qaǵaz júzinde keıin óz jónin taba jatar.

Mynaý qaıǵy ústindegi qalt etken bir sezimder edi.

---