InfoHub Logo

Dáýletkereı Shyǵaıuly (1814-1887) — qazaqtyń áıgili kúıshi kompozıtory, tóre kúıleriniń negizin qalyptastyrýshy. Burynǵy Bókeı ordasynda, qazirgi Batys Qazaqstan oblysynyń Orda aýdanyna qarasty Qaramola degen jerde dúnıege kelip, óziniń ata qonysynan topyraq buıyrǵan. Ata babasy Óris (Orys) hannan beri qaraı handyq bılikten qol úzbegen. Bókeı han ólgen soń, Dáýletkereıdiń ákesi Shyǵaı segiz jyldaı Bókeı ordasyna handyq bıligin júrgizgen.

Dáýletkereı tóre kúıleriniń dástúrin birjolata ornyqtyryp, tóre tartysty tutas bir mektep ete alǵan adam. Sondyqtan da bolar, Dáýletkereıdi akademık A.Jubanov «tóre kúıleriniń atasy» deıdi.

Árıne, Dáýletkereı taqyr jerden óngen daryn emes. Ol ósken ortada kúıshiliktiń ábden qalyptasqan dástúri bolǵan. Soqyr Esjan, Baıjuma, Músiráli sıaqty kúıshi dombyrashylar Orda tóńiregine qulaq túrgizgen daryn ıeleri edi. Dáýletkereı osy kúıshilerdiń dástúrin shabyt tuǵyry etken. Ásirese, onyń kúıshilik ónerge eldik mazmun darytyp, shabyt janyǵandaı kúı keshýine Qurmanǵazymen kezdesýi sebepshi bolady. Qos uly kúıshi ishteı túsinisip, jan júrekteri jarasyp, tipten, bir-birine kúı arnaıdy.

Dáýletkereı boıyndaǵy darynnyń tek tamyry sóz bolǵanda ózi shyqqan áýlettiń ónerpazdyq dástúrin de aıta ketken jón. Bókeı ordasyndaǵy tóre tuqymdarynyń arasynda handyq bılikti kúıtteýden góri óner men ǵylymǵa qulaı berilgenderi de az bolmaǵan. Dáýletkereımen nemere bolyp keletin Muhıt búkil Kishi júzdegi án mektebiniń týyn kókke shanyshqan daryn.

Sondaı aq Arynǵazy, Jantóre, Óreıjan sıaqty ókshe basar inileri de tóńiregin kúımen baýraǵan ónerpazdar bolǵan. Tipten, bel balasy Salaýattyń ózi sultandyq bılikti tárik etip, kúıden kóbirek jubanysh tapqan. Dáýletkereıdiń týǵan jıeni Bókeıhanov Naýsha búkil ómirin naǵashysynyń kúılerin nasıhattaýǵa arnasa, ekinshi jıeni, Orynbordyń kadet korpýsyn bitirgen daryndy túlek Babajanov Salyq búkil ómirin halyqty bıleýge emes, ǵylym bilimge arnaǵan.

Dáýletkereı alǵash ret jastyq sezimniń qarlyǵashy sıaqty «Aqjeleń», «Qosalqa» sıaqty kúılerin shyǵarǵan. Daryndy kúıshiniń jarqyn sezimge, sulý sýretterge baı ózindik qoltańbasy osy kúıleriniń ózinen aq aıqyn ańǵarylady. Jastyq shaǵynda uly kúıshiniń jaqsyǵa qyzyqqanyn, júırikke qumartqanyn, sulýǵa súısingenin, tipten jastyqqa jarasatyn jalyn sezimge boı aldyrǵan sátteriniń az bolmaǵanyn baıqaý qıyn emes. Buǵan onyń «Qyz Aqjeleń», «Qosalqa», «Ysqyrma», «Jeldirme», «Qońyr», «Qudasha» sıqty kúıleriniń taqyryb ǵana aıǵaq emes, eń aldymen osy kúılerdiń júrek terber sazy, qaltqysyz sezimi, bozbaladı elpildegen minezi kýá.

Dáýletkereı ózi týyp, ósken ortadaǵy el jurttyń taǵdyr tirshiligine erte aralasqan. Han sultandyqtyń óz tóńiregine ǵana túgin dúrdıtkeni bolmasa, kúni ótip bara jatqan qaýgórik halin erte túsingen. Ordanyń ǵana emes, baıtaq eldiń taǵdyry otarshyldyqtyń qyl tuzaǵyna shyrmalǵanyn erte sezingen. Dáýletkereıdiń eń bir dramalyq shıeleniske toly úıleri osyndaı ahýalmen baılanysty dúnıege kelgen. Ol «Tartys», «Sholtaq», «Topan», «Jiger» sıaqty kúıleri arqyly ózi kýá bolǵan ómirdiń qan sólin sorǵalatyp kórsete otyryp, sol ómirge sýretker retinde óz úkimin aıtqan. Ásirese, «Jiger» úıiniń jóni bólek. «Jiger» Dáýletkereıdiń ǵana shyqqan bıigi emes, búkil qazaq kúıleriniń asqar beli.

Eger, dúnıe shirkinniń dıdarynda osynaý fánı jalǵanǵa jylap kelip, jylap ketetin adamnyń kóńilin jubatatyn, júregin jylytatyn, sanasyn sergitetin bir qubylys bolsa, ol Dáýletkereıdiń kúıleri. Uly kúıshi qıyn zamannyń qasiret qamaýyna tap bolǵan beıbaq halqyn dombyrasymen jubatqan.

---