InfoHub Logo

Dene shynyqtyrý sabaǵyn jańa tehnologıa boıynsha ótkizý ádisteri.
Elbasy N. Á. Nazarbaev árbir jylǵy halqyna arnaǵan joldaýynda: «jedel damyp kele jatqan ortada ómir súrýge qabiletti; ulttyq tildi, tarıhty jetik meńgergen, otandyq mádenıetti boıynda qalyptastyrǵan; shyǵarmashylyǵy damyǵan jeke tulǵany qalyptastyrý» dep atap ótken bolatyn.
Búginde bilim - qoǵamnyń áleýmettik - ekonomıkalyq, ıntellektýaldyq jáne rýhanı damýynyń strategıalyq baǵdary ǵana emes, sonymen qatar bizdiń qoǵamymyzdyń qaýipsizdiginiń kepili.
Oqytýdaǵy jańa tehnologıa asa qajetti pedagogıkalyq máselelerdiń sheshimderin tabýǵa, oı eńbegin arttyrýǵa, oqý prosesin tıimdi basqarýdy qamtamasyz etedi. Jańa tehnologıalardy oqytý úrdisinde qoldanýdyń negizgi ereksheligi ol oqytýshylar men oqýshylarǵa óz betimen jáne birlesip shyǵarmashylyq jumys jasaýǵa kóp múmkindik beredi jáne ony pedagogıkalyq maqsatta paıdalaný oqýshylardyń zerdesine, sezimine, kózqarasyna áser ete otyryp onyń ıntellektýaldyq múmkinshilikterin arttyrýǵa kómektesedi.
Dene tárbıesiniń áleýmettik júıe jáne qoǵamdyq qubylys esebinde dene tárbıesi júıesin, onyń qalyptasýy men damýynyń negizgi zańdylyqtaryn, onyń qyzmeti men qurylymyn tanyp, bilýdiń qajettiligi bilim men tárbıe talaptaryna sáıkes ósip kele jatqan urpaqtyń dene tárbıesin qamtamasyz etý úshin kerek. Dene tárbıesi tek mekteptegi dene shynyqtyrý sabaǵy ǵana emes, ol sabaqtan tys, mektepten de tys densaýlyqqa baılanysty sharalar júıesi ekenin eskersek, qazirgi kezeńdegi bilim berý oryndaryndaǵy dene tárbıesiniń júıesi jastardyń densaýlyqtaryn nyǵaıtýmen qosa, tulǵa boıyndaǵy bıologıalyq - psıhologıalyq qajettilikterdiń jan - jaqty jetilýine, ómirge belsendi ustanym men izgilikti qatynastaryn damytýdy meńzeıdi. Mundaı mańyzdy ádisteme ǵylymı jáne oqý páni retinde jetekshi ról atqaratyn, dene tárbıesi salasyndaǵy kásiptik baǵytta bolashaq muǵalimderdi daıyndaýdy júzege asyratyn joǵary oqý oryndaryndaǵy oqytý júıesine tikeleı baılanysty. Qazirgi kezeńde jalpy orta mektepterdegi oqý baǵdarlamalaryn qurastyrý baǵyt - baǵdary ózgerdi.
Alaıda, bulardyń bárinde mektep oqýshylaryn qaıda oqıtyndyǵy eskerilmeıdi, olardyń meńgerýi tıis negizgi daǵdylar men qabiletter, oqý normasyn tapsyrýǵa arnalǵan sharttar kórsetilgen. Deneni shynyqtyrý jattyǵýlarynyń oryndalýy qozǵalys daıyndyǵynyń deńgeıi týraly málimet beredi. Degenmen, bul baǵdarlamalar bazalyq, úlgilik sıpatqa ıe, sondyqtan olardy árbir pedagog jergilikti jaǵdaı men salt - dástúrlerge oraı ózgertýler men tolyqtyrýlar engizip, ózgerte alady. Dene tárbıesi máselelerin shyǵarmashylyq turǵyda sheshýge, ózgermeli ómir jaǵdaıynda ınovasıalyq prosester men jańashyl baǵyttardy der kezinde meńgere otyryp, tájirıbege syn kózben qarap, dene tárbıesi mindetterin júzege asyrýǵa belsendi, salaýattylyq pen dene mádenıetin meńgergen maman daıarlaýdyń mańyzdylyǵy artýda.
Dene tárbıesin, jańa tehnologıa men ozat tájirıbeni ulttyq jáne jalpyadamzattyq qundylyq qaǵıdalarymen sabaqtastyra zertteý – búgingi kún talabynan týyndap otyrǵan pedagogıka ǵylymynyń mindetteriniń biri. Dene tárbıesiniń mánin búgingi jańa zaman talabyna sáıkes qarastyrý – bul adamdy ózi ómir súrgen ortanyń jemisi ǵana emes, sol ortadaǵy dene mádenıeti, adamgershilik qarym - qatynasy áreketimen kórinetin sýbekt dep tanylýymen aıqyndalady. Qoǵamnyń eleýli ózgeristerge túsýi, adamnyń maqsat - murattaryna, turmys - tirshiligi men minez - qulqyna, sondaı - aq óziniń jeke basyna da sýbekt retinde ózgeris engizýde. Onyń ústine qoǵamdaǵy salaýattylyq, dene mádenıeti men rýhanı qundylyqtardyń tabıǵaty, máni, shyǵý tegi jáne atqaratyn qyzmetteri týraly jan - jaqty zertteý, oqýshylardyń dene tárbıesin salaýattylyq dene mádenıeti máselesimen baılanysta qarastyrý qajettigi bizdiń taqyrybymyzdyń ózektiligin aıqyndaı túsedi.
Elimizde básekege qabiletti bilim – bilim berý salasynyń eń basty mindeti bolyp otyr. Damýdyń aldyńǵy qataryndaǵy elderdiń bilim dárejesimen teńesý – elimizdiń bilimı saıasatynyń negizgi kózdegeni. Damyǵan elý eldiń qataryna enýdiń alǵysharttarynyń biri de osy sapaly da básekege qabiletti bilim. Sondyqtan da elimizdegi mektepterdegi bilim berýdiń basty ustanymdary men mindetteri, áreketteri, joldary osy maqsatqa oraı uıymdastyrylady.
Maqsatqa jetýdiń túrli joldary bar. Solardyń biri de biregeıi oqytýdyń jańa tehnologıalaryn paıdalaný. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» Zańynyń (Astana, 2000 jyl) 18 - babynyń 8 - tarmaǵynda: «Oqytýdyń jańa tehnologıalaryn synaqtan ótkizý, bilim berýdiń jańa mazmunyn engizý úshin bilim berý uıymdarynda eksperıment tártibimen iske asyrylatyn bilim berý baǵdarlamalary ázirlený múmkindigi», - atap kórsetilgen [1]. Osyǵan oraı qazir elimizdegi kóptegen mektepterde bilim berýdiń jańa júıesi engizilip, álemdik bilim berý keńistigine bet alýda. Bilimi men ǵylymy óz dárejesinde damyǵan elder kósh bastap, qashan da eldik damýdyń kez kelgen salasynda ozyq turary sózsiz. Bizde osy kóshten qalmaýdyń qamyn jasap baǵýdamyz.
Jalpy orta mektepterdegi «Dene tárbıesi» pániniń maqsaty áli kúnge deıin tolyqtyrýdy qajet etedi, osyǵan oraı onyń ǵylymı negizdelgen baǵyt - baǵdaryn jasaý qajettiligi týyndaıdy. Osy baǵyttaǵy izdenisterdiń tıimdisi dene tárbıesi sabaǵynda dástúrli emes oqytý quraldaryn qoldanýdy zertteý bolyp tabylady.
Dene tárbıesi ósip kele jatqan jas urpaqqa bilim men tárbıe berý salasynyń bir tarmaǵy bolyp tabylady jáne ol jeke tulǵanyń jan - jaqty damýyna, kúshti de qýatty bolyp ósýine, uzaq ýaqyt shyǵarmashylyq eńbekke jaramdy adamdy qalyptastyrýǵa, ony Otan súıgishtikke daıyndaýǵa qyzmet etedi.
Respýblıkamyzdaǵy bilim berý salasynda jáne ártúrli qoldaný salalaryna baılanysty jańa baǵyttaǵy sport, dene tárbıesi júıesi boıynsha mamandarǵa degen suranystardyń artýy, olardy daıyndaýdaǵy bilimdiligi men qabilettiligi, biliktiliktiń qazirgi talaptarǵa saı bolýy óte úlken mańyzdy jumystardy atqarýdy talap etedi jáne bolashaq pedagogtardyń kásibı daıarlyǵyn, bilim standartyna, mazmunyna saı jetildirý máseleleri kókeıkesti másele bolyp otyr. Kórsetilgen mindetterdi tolyq júzege asyrý dene tárbıesi júıesine tikeleı baılanysty. Dene tárbıesin júzege asyrý – densaýlyqty nyǵaıtý, bilim berý, damytý, tárbıeleý mindetterin sheshýge arnalǵan pedagogıkalyq jumystardyń biri bola otyryp, jeke tulǵanyń densaýlyq deńgeıin arttyrý, tabıǵı kúsh - qýatyn nyǵaıtý, dene múshelerin gıgıenalyq negizderi men dene - qozǵalys qabileti múmkindikterine saı, óz betinshe qımyl - qozǵalys jattyǵýlaryn oryndap, ózin - ózi únemi damytyp, kóńildi de sergek júrýge baýlıdy. Bolashaq urpaǵymyzdyń densaýlyǵynyń myqtylyǵy, salaýatty ómir súrýi mektep muǵaliminiń jeke basymen onyń joǵary oqý ornyndaǵy teorıalyq jeke tájirıbelik daıyndyǵynyń dárejesine tikeleı baılanysty. Osyǵan oraı oqýshylardyń dene tárbıesi júıesin júzege asyrý jumystaryn uıymdastyrýǵa bolashaq muǵalimderdi daıarlaý isin kásibı daıyndyqtyń ajyramas bóligi retinde qarastyrý kerek. Dene tárbıesi jáne sport mamandary kúrdeli áleýmettik mindetterdi sheshýge aralasýmen birge oqýshylardyń psıhologıalyq erekshelikterine saı, oqý - tárbıe mindetterin sheshýde olardyń rýhanı jetekshisi de bolýy tıis.
Oqýshylarǵa dene shynyqtyrý sabaqtarynda jańa tehnologıany paıdalaný oqytý men tárbıeleýdiń jalpy zańdylyqtaryna baǵynǵan. Sondyqtan ony iske asyrý barysynda dene tárbıesiniń jas jáne jynystyq erekshelikterin eskere otyryp, osy zańdylyqtardy kórsetetin jalpy pedagogıkalyq ustanymdardy basshylyqqa alý qajet. Ol ustanymdarǵa jatatyndar: jan - jaqtylyq, sanalylyq pen belsendilik, birte - birte jasalatyn áreket, qaıtalamalyq, kórnekilik, jeke daralyq.
Oqý úderisiniń úzdiksizdigi negizgi úsh qaǵıdalarda kórinis tapqan:
a) oqý - tárbıe úderisi kóp jylǵy jáne jyl boıyndaǵy sıpatqa ıe bolýy tıis;
á) sabaq barysynda árbir kelesi sabaqtyń áseri aldyńǵy sabaqtyń izinshe qatparly áser qaldyrýy tıis, sebebi jas oqýshynyń aǵzasynda aldyńǵy sabaqtardyń áserinen paıda bolǵan jaǵymdy ózgerister bekı túsýi jáne jetile túsýi qajet;
b) demalys jumys qabiletin qalpyna keltirýdiń arta túsýi úshin jetkilikti bolýy tıis.
Dene júktemelerin birte - birte jáne joǵary deńgeıge arttyrý ustanymy olardyń kólemi men qarqyndylyǵynyń, oqýshyny daıyndaýǵa qoıylatyn talaptardyń birte - birte kúrdelenýiniń úzdiksiz arta túsýimen baılanysty bolyp keledi.
Sabaqtardy bir - birte kúrdelendirý oqýshyny daıyndaýdyń múmkindikteri men deńgeılerine sáıkes kelip, olardyń sporttyq jetistikteriniń úzdiksiz arta túsýin qamtamasyz etýi tıis. Dene júktemeleriniń tolqyndy túrde ózgerý ustanymy olardyń dınamıkasynyń tolqyndy sıpatyn kórsetedi, sebebi ol salystyrmaly alǵanda oqý – tárbıe úderisiniń kishi - girim úzindisine, nemese sabaqtardyń kezeńderi men tutas bir dáýirine de tán bolýy múmkin.
Sporttyq tehnıka men ony jańa turǵyda jetildirýge úıretý ádisteriniń kez - kelgen túriniń jaǵymdy jaqtary bar, biraq ol jeke qalpynda shapshań ári tıimdi úıretýdi tolyq qamtamasyz ete almaıdy, sondyqtan sporttyq tehnıkany meńgerý barysynda barlyq ádister birin - biri tolyqtyratyn túrde qoldanylady. Olar jıirek bir ýaqytta paıdalanylady.
Qımyl - qozǵalystardy belgili rettilikte ıgerý. Atap aıtqanda: daıyndalyp júrgen oqýshylardyń oqýǵa degen jaǵymdy yntasyn qalyptastyrý; qozǵalys qımylynyń máni týraly bilimdi qalyptastyrý; árbir sport túrleri boıynsha úırenetin qozǵalystar týraly tolyq túsinikti qalyptastyrý; úırenetin qozǵalys qımylyn tutastaı ıgerý. Sóıtip, qımylǵa úıretý degenimiz - bul bilim alý, qozǵalys ıkemdiligin qalyptastyrý jáne tıisti dene jaǵynan qalyptasýdyń qasıetterin tárbıeleý.
Taldaý, jalpy bilim berý mektepterinde oqý - tárbıe úderisin uıymdastyrý men basqarýǵa bilim berý men sporttyq mekemelerge tán qurylymdar - maqsat, jalpy jáne arnaıy (arnaıylyq) mindetter, ádister men qaǵıdalar, oqý keńistiginde júzege asatyn, naqty baǵyttylyǵy bar, oqý materıalynyń teorıalyq jáne tájirıbelik mazmuny kiretinin kórsetti. Oqýshy - sportshynyń osy bilim berý keńistigindegi tańdaǵan jolynyń basy, mekteptegi oqý merzimindegi bastapqy kezeńniń de naqty qurylymy nemese mazmuny bolady.
Dene tárbıesi sabaǵynda oqytýdyń dástúrli emes quraldaryn qoldaný barsynda oqýshylardyń dene tárbıesin damytý tehnologıalaryn jetildirýge; dene tárbıesi sabaqtarynda oqýshylardy adamgershilikke tárbıeleýge, dene tárbıesi arqyly jeke tulǵanyń psıhofızıologıasyn ózgerýge: ózin - ózi retteýin qalyptastyrý; dene tárbıesi sabaqtaryn pánaralyq baılanys arqyly jetildirý; dene qabiletin rýhanı qundylyqtar arqyly damytý; relaksasıa arqyly jeke tulǵanyń psıhofızıologıalyq qabiletterin damytý; psıhıkalyq qýat múmkindikteri men dene tárbıesin sabaqtastyryp damytýǵa t. b. qol jetkizýge bolady.