InfoHub Logo

(Qazaq qyzynyń kúndelik dápterinen)

I

Ne dep jazsam eken búgindi? Aýzyma sóz túspeıdi. Oılansam boldy, óne boıym dirildep, kózime jas tolady... Joq jazýym kerek. Dos úshin qaıǵyrǵan júrektiń sýreti aq qaǵazǵa tússin.

Tym ýaıymshyl bolǵanym ba? Atamańyz. Basqa qurbylarym sıaqty men de qýanysh keshken janmyn. Biraq oısyz qýanyshtan aýlaqpyn. Qýansam, shyn qýanyp, qaıǵyrsam, shym qaıǵyramyn. Shyn qaıǵyra bilmegen júrek — shyn qýana da bilmeıdi dep túsinetin adammyn men. Áńgime dos qaıǵysy jóninde bolǵandyqtan dápterime búgingi jazatyn sózderim de kúndegiden ózgeshe bolmaq. Eger bul jazǵanym áldeqalaı bir qurbymnyń qolyna túse qalsa, ústirt qaramas, jan syryn uǵar, dostyqty baǵalar dep senemin.

Oıǵa túsirip kóreıinshi áýeli. Túngi saǵat 12-de ınstıtýttan kaıtyp, úıge kelgennen bastaldy búl qaıǵy. Úıge kire sý ete tústi júregim. Men sabaqqa keterde ǵana jaırańdap turǵan Sholpan apaıdyń shashyn jaıyp, egilip otyrǵanyn kórgende ne bolǵanymdy bilmedim. Aza boıym qaza bolyp:

— Ne bolyp qaldy? — dep kelip qushaqtaı aldym. Til qatpady ol. Sál selt etti de, óksigin basa almaı, jaǵyn taıanǵan kúıi únsiz otyra berdi. Kózim stol ústinde jatqan bir japyraq qaǵazǵa tústi. «...Qaza tapty» degen eki sez baıan etti bar syrdy. Jaqsy aǵanyń qazasy qatty batty janyma. Ystyq jas burshaqtap yrshyp ketti kózimnen. Áıtse de, shydaýym kerek. Jan jarynan aırylǵan qaraly jubaıdy jubatýdyń ornyna qosa egilsem, ne bolǵany! Biraq, óz júregin qosa týlap, egilip turǵanda sózýarlyq qaıda! Jan kúıer jaqynyna jylama dep dilmársý ońaı bolyp pa! Ne demekpin, ne dep jubatpaqpyn? Oǵan qymbat Hasen maǵan da qymbat edi, birge týǵan baýyrymdaı edi, Tárbıesinde ósip edim men. Sol aıaýly aǵadan aırylyppyz!

Eki kózim Sholpan apaıda. Til qatyp, toqtaý aıtqym keldi. Átten dúnıe, sóz túspeıdi aýzyma! Bar tapqanym:

— Jylamashy, egilmeshi! — deı beremin.

Ýaqyt jyljyp ótip jatyr. Jeti túnde, ońasha úıde kúńirenip biz otyrmyz. Qashan atady tan?.. Mine, ol mólt-mólt tamǵan kóz jasyn súrtti de maǵan buryldy.

—Janym, Janna! Shynymen-aq ańyrap qalǵanym ba? — dedi kóz jasyn parlatyp.

Júregimdi solq etkizdi Janna degen jalǵyz sez. Janat demeı, Janna dedi-aý ol meni. Jaıshylyqta aıtpaıtyn bul esim aýzyna qaıdan tústi eken? Álde Baýbegim súıip qoıǵan at júregine jaqyn sezildi me qazir?.. Qaıran Baýbek!..

Meniń aýyr oıǵa shomǵanymdy ańǵardy ma, álde júregin qars aıyrǵan qaıǵyny syrtqa shyǵarmaq boldy ma?

— Shynymen-aq ańyrap qalǵanym ba? — degendi taǵy aıtty. Bul sózdi nege aıta beretini maǵan aıan. Zildeı aýyr qaıǵy bar júregin qaıǵydan da aýyr oı basqan. Dostyq qaryz týraly oılanyp kórgenderińiz bar ma? Oılap kórgen kisi munyń jaıyn jaqsy biledi.

Dos óldi. Endi ol joq. Endeshe dostyqtyń da ólgeni ǵoı. Joq, joq, dostyq ólmeıdi! Qalaısha?! Bul ánsheıin qımaǵandyqtan aıtylǵan sóz emes pe? Eger olaı bolmasa, sol dostyqty árdaıym aıqyn beınelep otyratyn ómirde bir belgi bolsa kerek qoı. Ol qandaı belgi?..

Onyń jasqa tolǵan qara kózi maǵan osy oıdy ańǵartady.

— Janym Janna, — dedi ol kenet sergip ketkendeı bolyp, — Baýbek marqumnyń elim týraly jazǵan bir óleńi bolýshy edi ǵoı, qalaı bastalatyn edi?

Men onyń qaı óleńdi oılap otyrǵanyn bile qoıdym da, aıtyp berdim:

Ne qaıǵy dúnıede: ólim qaıǵy —

Súıgen jar keıin qalsa, jas jubaıy,

Qaıtkende ǵazız janyń egiledi,

Jas júrek shydamaıdy, shydamaıdy!

Sholpan apaı óleńdi tyńdap boldy da:

— Jas júrek shydamaıdy, shydamaıdy! — dep kúbirledi. Men de osy joldy ishimnen bir qaıtalap shyqtym da, kóńilim buzylyp, teris aınaldym. Dál sol kezde, Baýbektiń qabyrǵada ilýli turǵan sýretine kózim tústi.

— Jas júrek shydamaıdy, shydamaıdy! — degendi qazir aıtyp turǵan sıaqtandy ol. Ekinshi jaqqa burylyp edim, qarsy aldymnan Hasenniń sýreti de:

— Jas júrek shydamaıdy, shydamaıdy! — dep turǵandaı boldy.

Qaıran dostar, aıaýly aǵalar! Sendermen asyr salyp birge ótkizgen tátti kúnder umytylar ma?! Qaıǵy degendi kim bilgen ol kezde!

Mine, sondaı asyl dostyn ekeýi de joq endi. Biraq dostyq qalmaı ma? Tolǵantady, egiltedi, tebirentedi bul suraq.

Aýyr oımen biz otyrmyz. Tań da endi jýyq bolar. Sholpan apaı burynǵysynan da mazasyzdana bastady. Maǵan:

— Janym Janna! Uıyqta, demal! — deıdi. Men uıqym kelmeıtindigin aıtsam da, «jat» dep bolmaıdy. Oǵan tańdy jalǵyz kúzettirip, uıyqtamaqpyn ba men? Qaıdaǵy uıqy!

— Óziń jatshy, biraz tynystashy! — deımin men. Ol basyn shaıqaıdy.

— Sáýleshim, jata ber, men de qazir jatamyn!

Adamdy aýyr oı basqanda, keıde jalǵyz otyrýdy jaratatynyn men jaqsy bilemin. Múmkin, dál osy mınýtta janynda eshkim bolmaǵanyn unatatyn shyǵar Álde maǵan demalsyn deı me eken?

— Jatshy, janym! — dedi taǵy da. Men onyń júzinen de, dirildegen daýsynan da, qıylyp suraǵan jalynyshty pishininen de jalǵyz otyrǵysy keletinin ańǵardym. Kóńilin qımaı, amalsyz óz bólmeme kelip, tósegime qısaıdym.

Ol ornynan turyp, ersili-qarsyly júre bastady. Men kózimdi almaı telmire qaraýdamyn oǵan. Azdan keıin, sandyqty ashty da, kep hattar alyp, oqýǵa kiristi. Bul hattar bir kezdegi ómirdi kóz aldyna taǵy ákeldi. Ásirese bir hatqa kóp tesildi de, kókiregine basyp:

— Hasenim, Hasenim, aqtyq jazǵan hatyń mynaý. «Kórýge asyǵamyn ózińdi», — deısiń. Men de kórýge asyqpadym ba?.. Qaıtyp shydarmyn endi? — dedi kúbirlep. Óne boıym dirildep kózim qaraýytqandaı bolyp ketti.

Ol, mine, ekinshi bir sandyqty ashyp, ishinen áldenelerdi izdeı bastady. Kóp zattyń arasynan qolyna kishkentaı bir kóılek ilindi. Onyń solǵyn júzine azdaǵan bir qýanyshty shyraı paıda bolǵan tárizdi. Kóılekti qaıta-qaıta ıiskep, kóz jasyn tógip-tógip jiberdi. Shydap jatý qaıda, men de keldim qasyna.

— Kórdiń be, Janna jan, kishkentaı Dosbolymnyń kóılegin. Tym bolmasa, bul da tiri bolmady, joqtatpas edi ǵoı Hasendi. — Kenet, kóılekti ıiskedi de: — Qandaı ádemi! Iisi qandaı jaqsy! — dedi.

Onysy ras, bir hosh ıis meniń de murnymdy jaryp tur.

Tań da atty-aý, áıteýir! Jaman habar jata ma, dos-jarlar jıylady qazir. Men oǵan deıin Sholpan apaıdyń sabaq beretin mektebine baryp, onyń búgin kele almaıtynyn aıtyp shyǵýym kerek. Ia, otyrmaıyn. Júgirip mektepke kettim. Tez oraldym. Kelsem, ol kisi joq. Zárem ushyp ketti. Sýyq habardy estigen kórshiler de kózderine jas alyp, qamyǵysyp tur.

— Baıǵus, jaqsy kórýshi edi erin, kim biledi? — deıdi bir shesheıler.

«Kim biledi» degen sóz meni qatty qobaljytady. Dostyq qaryzdyń jaýaby osy «kim biledi» bolǵany ma?.. Múmkin emes!...

Qaıda ketti Sholpan?..

Ýh, sharshap kettim ǵoı! Búginge osy da jeter. Jalǵasyn keshke otyryp jazarmyn...

Qaıda ketti Sholpan?

Osylaı bastasam ba eken kúndelikti dápterime búgingi jazatyn sózdi? Joq, dostyq máńgi ólmeıdi dep bastaýym kerek. Jurtqa qaıdam, ózime osy unaıdy.

Dostyq máńgi ólmeıdi! Dostyq máńgi ólmeıdi! Osy sózdi qaıta-qaıta jaza bergim keledi. Júregimdi kernep turǵan da osy sez...

Já, oqıǵadan ozbaıyn. Sonymen, qalada ózim biletin jerden barmaǵanym joq. Eshkim bilmeıdi.

Salym sýǵa ketip, úıge kaıttym. Kelsem, úıdiń ishi tolǵan adam. Tanystardyń bári jıylǵan. Kórshi áıelder biri shaı qoıyp, ekinshisi et asyp, tabanynan tik turyp, qyzmet etip júr. Manaǵydaı emes, úı ishine óń kirip qalǵan sıaqty. Kelgen bette kózim Sholpan apaıǵa tústi. Qaıda bardy eken degen oı qonaqtar ketkenshe esimnen ketpedi. Qonaqtar tarasymen:

— Qaıda boldyń, qaıda boldyń? — dep kushaqtaı aldym.

— Janym Janna, Jannatym! Osyndamyn! Uzap qaıda ketýshi edim!

Ol kózine jasyn irikti de, meniń shashymdy sıpady. Dál osy mınýttaǵy onyń pishini balasyn ýatqan ana sıaqty bolyp kórindi maǵan. Men qatty qushaqtap alyp súıe bastadym ony. Ol da meni qushaǵyna tartty. Jandy jegen qaıǵyny osylaı ishteı baıandap edáýir ýaqyt únsiz tyndyq ekeýmiz de. Mine, ol qushaǵyn jazdy da:

— Sen maǵan jana qaıda boldyń dediń be, Jannat? Aıtaıyn qaıda bolǵanymdy, — dedi. Sodan keıin az kidirdi de: — Jannat, biz buryn ekeý bolsaq, endi tórteý bolamyz! Estip otyrsyn ba, biz endi tórteý bolamyz! — degeni ǵoı.

Óne boıym muzdap qoıa berdi.

— Ne dep kettiń, uqpaı qaldym!

— Tórteý bolamyz.

Búl ne ǵajap, uqpaımyn! Aqylynan adasqan ba, baıǵus?

Ol meni kishkentaı balasha taǵy da shashymnan sıpap, az otyrdy da:

— Sen ana degenniń ne ekenin bilesiń be, Jannat? — dedi kóz qıyǵymen súzile qarap.

Búl suraq taǵy da orynsyz kórindi maǵan. Tańdanǵan pishinmen:

— Onyń nesin suradyń? Bilemin! — dedim.

— Beker aıtasyń, Jannat, bilmeısiń! Sen áli jassyń, ana bolyp kórgen joqsyń. Analyq sezim qandaı bolatyny saǵan tuman. Al, men bilemin. Dosbolymdy týǵan kúnnen bastap maǵan analyq sezim paıda bolǵan. Estip otyrmysyń, analyq sezimdi sonda ǵana bilgenmin men!...

Ne aıtpaqshy ol maǵan? Bul qaı sózýarlyq?

— Mana, — dedi ol qalyn oıdan serpilgendeı bolyp, — kishkentaı Dosbolymnyń kóılegin kórgende ájem marqumnyń óler aldyndaǵy bir sózi esime tústi, Jannat! «Qudaıa toba, armanym joq, ezim ólsem, artymda balalarym qaldy. Bálensheniń urpaǵy dep júrse, kempir-shaldyń ataýsyz qalmaǵany». Bul sózdiń maǵynasyna men ol kezde jetpegen edim. Endi oılasam, qazaqtyń qarapaıym kempiriniń osy bir sózinde kóp oı jatqan sıaqty, Átteń, sen analyq sezimdi bilseń-aý, Jannat! Sonda jaqsy túsiner ediń meni... Men jarmyn, men anamyn, Janna! Aýyr qaıǵy ústinde jalǵyzdyqqa tózý qıyn anaǵa. Jubanysh, ermek kerek oǵan... Men búgin balalar úıinde boldym, Janna! Talaı tamasha sábılerdi kórdim, qaınaǵan ómir kórdim balalar úıinen. Solardyń ishinen apa dep etegime oralǵan eki bóbekti tárbıeme alatyn boldym. Estip otyrmysyń, Jannat, erteń olardy úıge ákelemiz. Bala — ómirdiń kórki, qyzyǵy. Ol júrgen jerde qasiretke oryn joq. Jar qaıǵysy salǵan jan jarasyn osylaısha emdeýge kirispekpin.

Ol oıly pishinmen edáýir ýaqyt únsiz otyrdy da, kenet sál jadyrap:

— Biz endi tórteý bolamyz, qos perzent — Baýbek, Hasen ómiriniń jalǵasy. — Olar maǵan bala, saǵan ini bolady, Janna! — dedi.

— Qýanttyń ǵoı, qýanttyń ǵoı, apataı! Dápterim qaıda jazyp qoıaıynshy, «dostyq máńgi ólmeıdi» dep bastaıyn...

1945 j.

---