InfoHub Logo

(Maıdanda qaza tapqan talantty jas jazýshy, jan dosym Baýbek Bulqyshevtyń ólimine)

Bul ómirdiń qyzyǵy mahabbatpen,
Kórge kirseń úlgili jaqsy ataqpen.
Arttaǵyǵa sóziń men isiń qalsa,
Ólseń de ólmegenge bolasyń teń.

Abaı

Ardaqty dos, meniń aldymda seniń armıada etkizgen sońǵy tórt jyl ómirin ishinde jazǵan hattaryń jatyr.

Men osy hattardy búgin kaıta oqyp, tereń oıǵa shomyp otyrmyn. Myna bir top hat beıbit kúnde jazylypty. Myna bireýi — dál soǵys bastalar kúngi jazǵan hatyn. Al soǵys kúnderindegi joldaǵan hattaryń óz aldyna bir býda bolyp ol tur... Osy hattardyń árqaısysynda ózekti ómir jatyr. Ár hat — ár ýaqyttaǵy jan kúıińdi aldyma jaıyp salyp, jas adamnyń úlken oıyn, dosqa, elge degen otty mahabbatyn, jaýyna degen óshpendiligin kóz aldyma elestetedi.

Mine, men oqı-oqı kelip, dál urysqa kirerden buryn jazǵan bir hatyńa jettim.

«...Dostym, esińde bar ma, Korchagın soǵysta jaralanyp, aýrýhanaǵa kelip túskende partbıletiniń arasynan «Eger óle qalsam aǵama bildir» degen adres jazylǵan bir kishkene qaǵaz shyǵady ǵoı. Mine, sondaı qaǵazdy jazýǵa bizge de kezek keldi. Aty-jónimizdi jazyp, ez boıymyzda saqtaý úshin árqaısymyzǵa kishkentaı medalón berildi. Bul mınýt ómiri esten shyqpas-aý! Osy kezde «Ólim, Ómir» dep jarysa ushqan eki sózdi aıtsańshy! Men aınalamdaǵy joldastaryma qaradym. Bári de únsiz tyna qalǵan. Báriniń de júzinen baısaldy pishin, tereń oı ańǵarylady. Ia, dostarym oıǵa ketken. «Kimdi jazý kerek?» Bireýdiń ákesi aýylda, aǵasy qalada degen sıaqty, en aldymen jamanat habardy kimge estirtý kerek? Bul, shynynda, oılanatyn mınýt.

Jigitter jazýǵa kiristi. Bireýleri týǵan jeriniń, ata-anasynyń adresin, ekinshileri aǵasynyń nemese súıgen jarynyń adresin jazyp jatyr. Qysqasy, árkim eń súıikti, eń jaqyn adamyn jazýda.

Álden ýaqyttan keıin men de jazýǵa kiristim. (Sol qaǵazdy áli saqtap júrmin, joǵaltpaı saǵan kórsetermin-aý!) Men kimdi jazdy deısiń ǵoı? Eń jaqyn, eń dosym dep jazǵan kisim sen b|ilmeıtin bireý boldy. Eger ólip ketsem sol jazǵan adamyma ete aýyr tıedi-aý dep te oıladym. Degenmen, meniń ólimimdi basqa bireý estigenshe, áýeli sol eń jaqyn adamym estisin dedim. Ol adam — adal dosym edi, sen ediń...»

Qaıran dos, qaıǵyly qazań ústinde júregińniń qanymen jazǵan osy hatyńdy bir emes, birneshe oqyǵan bolarmyn. Oqyǵan saıyn asyl hattyń árbir sózinen ómirdiń samal jeli esip, ólmes dostyqty mezgep turǵandaı bolady.

Adam jan kúıer jaqynyn saǵynǵanda, eń aldymen, onyń tátti qylyqtaryn, qyzyq minezderin eske túsiredi. Sodan keıin onyń beınesi eles beredi. Men dál osy sátte tolqyndy oıǵa batyp, tolǵanyp otyrmyn. Kóz jumýly, kóńil oıaý. Aldymda sen tursyń. Baldaı tátti balalyq shaq, bilim bergen mektep, bir júrip, bir turyp ótkizgen qımas kúnder, keleshek týraly tátti qıaldy bólisken jastyq kezder keshteı tizilip ótip jatty. Men áldenege asyqqandaı, oıymdy alǵa ozdyra túsem. Oı ozyp, búgingi kúnge jaqyndaǵan saıyn senin tulǵań tolysyp, zoraıa beredi... Sabaqtalǵan oı jalǵasa-jalǵasa kelip soǵysqa jetti. Odan seniń eń aqyrǵy mınýtyna tireldi. Óler aldyndaǵy qandy shaıqas kóz aldymnan bulań berdi. Jaýǵa sustanǵan boıyń qabaǵyńnan kár tógip, qasqaıa alǵa umtyldyń sen. Seniń jaıdary júzińdi yza men kek torlaǵan mınýtty men, mine, tunǵysh kórip turmyn. Kúlimsirep turǵan ótkir qara kóziń ot shashyp, jaınaı túsken.

«Meniń ómir súrgim keledi. Biraq nemispen birge ómir súre almaımyn. Nemisi bar dúnıe tar men úshin... Bir jerdiń ústinde nemispen birge jasaı almaımyn men. Sondyqtan da, óltirýim kerek nemisti... Men Shyǵys adamymyn. Batysqa ketip baramyn. Meńiń elim: «Shyǵys uly, jolyń bolsyn! Shyǵysqa jeńispen qaıt! Men seni Alataýdyń aıasynda qarsy alarmyn», — dep tur degendeı bolasyń.

Osy ún tóbeńde tý bolyp jelbirep, alǵa bastap bara jatqandaı. Joldastaryń da senen qalyspaı, nemisterdiń basyna zamanaqyr ornatýda. Sender dushpannyń bir bekinisin alyp, ekinshi bekinisine tóndińder. Olardyń borata jaýdyraǵan oǵy senderdi bógeı alǵan joq... Amal neshik, dál osy mınýtta qańǵyrǵan bir ajal oq dál seniń júregińniń tusynan qadaldy. Sen táltirektep baryp keýdeńdi basyp otyra kettiń. Aqtyq saǵatyń soqty. Aýzyńnan «qosh» degen bir ǵana sóz ushty. Dál osy sátte osy bir ǵana sózge syıdy bar oıyń!

Joq, bul ásheıin eles qoı. Múmkin, aýyr jaralansań da, jas júregiń soǵýyn kópke deıin toqtatqysy kelmegen bolar. Ómirdi súıgen jan ediń, ólimmen qansha alystyń eken, jas azamat! Kókirekten aqqan qan kózińdi munartyp, talyqsytsa da, ólimge des bermeı biraz jattyń-aý, baýyrym! Osy az ǵana mınýtta jarylǵan bomba, atylǵan oq astynda anańdaı súıgen Arqańdy júırik qıalyńmen neshe sholyp shyqtyń eken! Elińniń sulý Jannasy, súıikti qurby-qurdasyń, tól eliń júregińdi júz burap, janyńdy qandaı tolǵandyrdy eken! Esil er, egildiń-aý sonda sen!..

Álde tós qaltańdaǵy komsomol bıletiń men Jannańnyń sýretin qolyńa alyp jaý aldynda asqan tákapparlyqpen keýdeńdi kókke kótergen boıyn:

— Rıza bol, el-jurtym, rıza bol, janym Janna, aqtyq mınýtyma deıin azamattyq aryma kir shaldyrmaı, qaıtpas saparǵa ketip baramyn! — dediń be eken kóz janaryńa ulan baıtaq Otanyńdy syıǵyzyp.

Ia, óler aldynda sen osyny aıttyń! Osy sózben jumdyń sen. Seniń otty júregiń maǵan osylaı dep týr.

Qapalanbaı, alańsyz attan dúnıeden, baýyrym! El aldynda azamattyq, boryshyńdy aqtadym dep bil. Sen erlershe kúresip, naǵyz erlershe qaza taptyń. Azamat aqynsha oılap, keıinge oıyńnan mura qaldyrdyń. Ras, sen endi joqsyń. Senin attaı týlaǵan asaý júregiń soǵýyn máńgi toktatty. Biraq sen oılaǵan oı, sendegi ózekti mahabbat ólgen joq. Esińde me, «Erlerdiń óliminde de ómir bar» degen joq pa ediń ózin? Sondaı erdiń birisiń sen!

Ómirde ólmeıtin adam joq. Adamnyń alyp anasy — qara jer perzentin qushaǵyna bir alady. Adam kóp degende júz jasap sol anasynyń qushaǵyna enedi. Adamǵa kóp jasaý ǵana murat emes, onyń ústine, kóp bilý, keıingige kóp enbek qaldyrý murat. Adam bir ǵasyr da ómir súrmeı dúnıeden attanady. Al, onyń aqyl-oı, eńbeginiń tarıhy máńgi jasaıdy. Adam bolyp dúnıege kelip, adam bolyp dúnıeden ketý úshin ol, mine, osyny óz aldyna maqsat etip qoıady.

Sen naǵyz Adamsha dúnıeden qaıtqan jansyń. Shaǵyn ómirińde dúnıege «Zaman bizdiki» dep tunyq oıynnyń betin qasıetti, maǵnaly sózben ashtyń da, óz júregińniń, búgingi jastar júreginiń tóreshisi bola bildiń. Sol úshin qurbylaryń seniń az eńbegińdi kópteı kórip, qoldarynan tastamaı oqıdy. Oqyǵan saıyn olar atyndy qurmetpen aýyzǵa alyp, bizdiń zamanymyzdyń, jastyqtyń jarshysy dep seni maqtanysh etedi. «Biz kúreste týdyq, sol kúrespen ólemiz de. Osynyń bári sender úshin, keıingi urpaq!» — degen sózin qurbylaryńnyń, ini-qaryndastaryńnyń júreginde. Olar bul sózińdi eshqashan da umytpaqshy emes! Umytylmaısyń sen!

Estısiń be, Shyǵys uly, sen olarmen birge ómir súrýdesiń. Endeshe, qyrshynymnan qıyldym dep egile kórme!

Biz keshe Jannaǵa seńin qazańdy estirttik. Aýyr qaza jas arýǵa qatty batty. Ol alǵashqyda kóz jasyna býlyǵyp, esi ketken adamdaı, sazaryp otyryp qaldy. Biraq ol aqyldy edi ǵoı, sol aqyldylyǵyn istedi. Kózden aqqan jasyn kenet súrtip tastap, ornynan ushyp turdy da:

— Joq, dosqa degen mahabbatty kez jasymen jýý — bısharalyq. Bizdiń zaman — bos egilýdiń zamany emes, kúres zamany. Adal dosym arman etken jeńiske, keleshekke arnalady bar oı, bar kúsh-qýatym. Aýyr qazaǵa jaýabym osy bolar meniń! — dep ózi jumys isteıtin zavodqa jóneldi. Estımisiń, Shyǵys uly, janyn súıgen Jannan osylaı dedi! Ózinshe oılap, ózinshe erlik is etti.

Dástúr, ıgi dástúr esime túsedi meniń! Halyq úshin, Sovettik Otan úshin kyzmet etý — osy ǵoı bizdiń dástúr. Osyndaı uly qasıetke baýlyp, bilim berip esirgen sovet mektebi qandaı ystyq saǵan! Dástúr! Halqymyzdyń kóne zamannan kele jatqan shynaıy dástúri sovet eli tusynda jańa arnaǵa quıylyp, jańa arnamen shalqyp aqqan edi. Osy arnadan ózińe ózekti oı, eren kúsh alyp «eken ediń sen. Abaıdan aqyl men aqyndyqty, Shoqannan bilim men súıispenshilikti, Mahambetten batyrlyq pen qaısarlyqty úırendiń sen. Pýshkın men Tolstoı, Chehov pen Gorkıı she! Olardyń tartqan syıyn qaıdan umytarsyń!

Uly oıdan ýly arman, ýly armannan uly is týǵan zamanda jasaǵan urpaqqa kári tarıh kez tastap, jiti qaraǵanda sen de ataýsyz qalmaısyń. Osyǵan qýan, baýyrym!

Mine, sendegi oı, sendegi qasıetterdi Jannan aldy. Bul seniń de urpaq úshin kyzmet etkenińdi kórsetedi. Abaı men Pýshkındi, Belınskıı men Shoqandy, Nekrasov pen Mahambetti, Gorkıı men Maıakovskııdi súıgen halyq solardyń ushqyny sıaqty jarq etip, óshe qalǵan sen sıaqty asylyn da umytpaıdy.

Sen azat jerdi, ózińniń Saryarkańdy, búkil sovet jerin qorǵap júrip mert boldyń. Saǵan topyraq týysqan. Ýkraına jerinen buıyrdy. Bul jerde sen sıaqty talaı óndir baýyrlaryń qaza tapty. Qazir sol jer, sender qorǵaǵan, jaýdan kep azap shekken, qasiretti jer gúl-gúl jaınap, qaıta kektedi. Áziń súıip jyr etken Ýkraına arýynyń apa-sińlileri seniń jas qabyryńa súıispenshiliktiń belgisi — qyzyl gúl ekti. Búl — saǵan, seniń joldastaryńa degen halyq mahabbaty. Sen ýkraın qyzyn jeke bastyń súıispenshiligin aýyr kúnde Otanǵa degen uly mahabbatqa ushtastyra bildiń dep madaqtap eń, búgin seniń qurbylaryń seni de Jannaǵa degen mahabbatyn ómirdiń asqar shyńyna kóterip, el mahabbatyna ushtastyrdy dep madaqtaıdy.

Uly armannyń ıesi, artyna iz qaldyrýǵa umtylǵan, erte janyp, mezgilsiz sóngen, súıikti Shyǵys uly, topyraǵyń torqa bolsyn! Qosh, baýyrym!

Taýuly

«Sos. Qazaqstan» 1944. 21 maı

---