Dúnıe júzi elderin tıpke bólý jáne toptastyrý
Sabaqtyń taqyryby: Dúnıe júzi elderin tıpke bólý jáne toptastyrý
Maqsaty:
a) Bilimdilik: Oqýshylarǵa Dúnıe júzi elderin tıpke bólinýi jáne toptasýy týraly tolyq maǵlumat berý jáne deńgeılik tapsyrmalar boıynsha bilimderin jetildirý.
b) Tárbıelik: Alǵan bilimin is júzinde qoldana bilýge, ujymdasyp jumys isteýge, salaýatty ómir súrýge tárbıeleý.
v) Damytýshylyq: Oqýshylardy karta boıynsha memleketterdi kórsetip úıretý jáne este saqtaý qabiletterin damytý.
Qural-jabdyqtar, kórnekti quraldar:
Dúnıe júzi saıası kartasy, globýs, atlas.
Sabaqtyń túri:
Aralas sabaq.
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý.
2. Úı tapsyrmasyn suraý.
3. Jańa taqyrypty tanystyrý.
4. Taqyrypty bekitý.
5. Baǵalaý. Úıge tapsyrma berý.
Qazirgi dúnıe júzi elderiniń kóptúrligi jáne tıpologıasy. Dúnıe júziniń qazirgi saıası kartasynda 240-qa jýyq memleket pen jer aýmaqtary bar (1 keste). Álemniń san alýan elderi bir – birine múldem uqsamaıdy jáne árqaısynyń ózine tán qaıtalanbas qasıetteri bar. Máselen, jer aýmaǵy men geografıalyq ornalasýy, halqynyń sany men quramy, tabıǵat resýrstary men sharýashylyq salalary, áleýmettik-ekonomıkalyq damý deńgeıi men onyń sıpaty, t. b. belgilerine qaraı erekshelenedi.
Barlyq toptaǵy elderdi dúnıe júziniń saıası kartasynda tıpologıaǵa bólip jikteý Qazan revolúsıasynan keıin, ásirese júıeli túrde Ekinshi dúnıe júzilik soǵystan keıingi ózgeristerge baılanysty ár túrli saıası-qoǵamdyq qurylystar negizinde paıda boldy. Elderdi ótken ǵasyrdyń sońǵy onjyldyǵyna deıin úsh tıpke bólip keldi: sosıalısik, damyǵan kapıtalısik, damýshy elder.
TMD jáne Shyǵys Eýropadaǵy, sondaı-aq Azıa men dúnıeniń basqa bólikteriniń keıbir elderin bertindegi biraz jyldar ishinde bolǵan túbegeıli saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq ózgeristerge baılanysty «sosıalızm júıesi» tıpologıasy óziniń kóp bóligin joǵaltty. Biraq qazirgi kezde sosıalızm qurylysyn ustanyp otyrǵan memleketter dúnıe júzinde bar, olar: Qytaı Halyq Respýblıkasy, Vetnam Sosıalısik Respýblıkasy, Koreı Halyq-Demokratıalyq Respýblıkasy, Laos jáne Kýba Respýblıkalary.
Jalpy ekonomıkalyq-geografıalyq tıpologıaǵa statısıkalyq sandyq kórsetkishter negiz etip alǵanymen de, bul keshendi túrdegi geografıalyq tıpologıa. Ádette, dúnıe júzi elderiniń ekonomıkasynyń áleýmettik qurylymynda sharýashylyqtyń belgili bir sferasy basymdyq kórsetedi. Máselen, damyǵan elderde basty oryndy óńdeýshi, ásirese basqarý jáne qyzmet kórsetý sektorlary alady. Al damýshy elderdiń barlyǵy derlik tarıhı jaǵynan burynǵy otar nemese jartylaı otar elder bolǵandyqtan, sharýashylyǵy kóp ýkladty ári onda aýyl sharýashylyǵy (orman, balyq, t. b) jáne óndirýshi (otyn, shıkizat, t. b.) ónerkásip salalary basym bolady. Máselen, kómirsýtek ekporttaýshy elder (Birikken Arab Ámirligi, Kýveıt, Bahreın, t. b.) Osy sebepti olarda agrarlyq, bolmasa, mıneral-shıkizattyq mamandaný men álemdik ekonomıkalyq júıege baǵynyshtylyǵy oryn alady.
Elderdiń ekonomıkalyq turǵydan ósip-órleýi taýarlar óndirý men qyzmet kórsetýdiń tek sandyq qana emes, sapalyq jaǵyn da qarastyrady. Negizinen, damýshy elderge tán estensıvti jolmenen damýdan, ıntensıvti tıptigi damyǵan elderde eńbek ónimdiligi joǵary.
Osylaısha dúnıe júzi elderin jalpy sharýashylyǵynyń sıpaty men onyń túrli baǵytta damý erekshelikterine oraı toptastyra otyryp, olardyń ulttyq ekonomıkasyn júıeleý arqyly 3 topqa bólemiz: 1) ónerkásibi damyǵan elder; 2) ótpeli ekonomıkaly kezeńdegi elder; 3) damýshy elder. BUU damý deńgeıiniń qarqynynyń joǵarylylyǵynan emes, halyq sanynyń kóptigi men jer aýmaǵynyń keńdigi, ondaǵy tabıǵat resýrstarynyń moldyǵy men óndirgish kúshteriniń kólemi jaǵynan ekonomıkalyq áleýetiniń aýqymy asa úlken Qytaı men Úndistan da damýshy elderge jatqyzady. Sol sıaqty Qytaımen birge álide sosıalısik elder bolyp tabylatyn Soltústik Koreıa, Vetnam, Laos, Kýbany jáne sharýashylyǵynyń áleýmettik qurylymy men damý deńgeıleri jaǵynan joǵary damyǵan eldermen shamalas keletin «negizgi damýshy» nemese « jańa ındýstrıaly elder»-Brazılıa, Meksıka, Taıvan, Argentına, Sıngapýr, Ońtústik Koreıany da osy sońǵy tıpke jatqyzady.
Ekonomıkasy damyǵan jáne ótpeli ekonomıkaly elder. Ekonomıkasy damyǵan elderge BUU saraptamasy boıynsha: Batys Eýropa elderi túgel, AQSH, Kanada, Japonıa, Avstralıa, Jańa Zelandıa, Izraıl, Ońtústik Afrıka Respýblıkasy, sol sıaqty ótpeli ekonomıkaly elderge Shyǵys Eýropa men TMD-nyń keıbir elderi jatady. Dúnıe júzi boıynsha olardyń jalpy sany 50-den astam, al qalǵandary damýshy elder bolyp tabylady.
Damýshy elder tıpi jáne olardyń ala-qulalyǵy. Birikken Ultar Uıymy dúnıe júziniń qalǵan barlyq elderi men jer aýmaqtaryn damýshy elder tıpologıasyna jatqyzady. Bul tıpologıa elderiniń jer kólemi búkil qurlyqtyń jartysynan astamyn, al Qytaıdy qosa eseptegende, jer shary halqynyń 70%-dan astamyn quraıdy. Olardyń keıbiri (Qytaı, Iran, Taıland) buryn jartylaı otar kúıin keshken, al birazy HİH ǵasyrdyń basy (Latyn Amerıkasy elderi) men HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda (Sheteldik Azıa elderi) óz táýelsizdikterin alǵan otar elder. Osy tıptegi basym kópshiligi elder otarshyldyqtan ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ǵana (Afrıka, Muhıttyq Araldar, Karıb alaby, Azıanyń keıbir elderi azattyq alǵan dúnıe júziniń 100-den astam jas memleketteri. Osyndaı quramy ár túrli elderdi birneshe topshaǵa biriktiremiz:
1. 1. Damýshy elderdiń ishinen tabıǵı-ekonomıkalyq jáne eńbek resýrsy qýaty jaǵynan asa kózge túsetin – Úndistan, Brazılıa, Argentına jáne Meksıka sıaqty elder onyń «negizi elderi» atalynatyn birinshi toptamasyn quraıdy.
2. 2. Kelesi Azıanyń jańa ındýstrıaly elderi, keıde «Azıalyq aıdaharlar» dep atalatyn birneshe memleketter men jer aýmaqtaryn keıinnen túzilgen jeke topshaǵa jatqyzamyz. Olar ózderiniń qolaıly ekonomıkalyq-geografıalyq jaǵdaıyn tıimdi paıdalanyp, deldaldyq qyzmet pen ekonomıkanyń eńbekti kóp tileıtin jańa salalaryn damytý barysynda Batys Eýropanyń keıbir damyǵan elderin basyp ozǵan – Koreı Respýblıkasy, Taıvan, Sıngapýr, Malaızıa jáne Taıland osy topshanyń ókilderi.
3. 3. Syrtqa kómirsýtek, negizinen, munaı men gaz jáne onyń ónimderin shyǵaratyn elder damýshy elder tıpologıasynda óz kezeginde shaǵyn topshany quraıdy. Olardyń kóbi Parsy shyǵanaǵy alabynda ornalasqan, Lıvıa, Venesýela, Brýneı sekildi elder.
4. 4. Eń úlken topshany damýshy elder tıpologıasynda, damýshy jaǵynan kenjelep qalǵan elder alady. Mundaǵy elderdiń JİÓ óndirýdegi adam basyna shaqqandaǵy kólemi 2000-5000 dollar aralyǵynda. Nashar damyǵan osy elderge tán qasıet, kóp ýkladty artta qalǵan ekonomıkasynda feodalızm sarqynshaqtary kúshti saqtalynýymen erekshelenedi.
5. 5. Birikken Ulttar Uıymy kelesi besinshi topsha elderine dúnıe júziniń damymaı qalǵan 40-tan astam mesheý elderin jatqyzady. Bul elderde aýyl sharýashylyǵynyń tutynýshylyq túri basym, óndeýshi ónerkásibi bolymsyz nemese joqqa tán, halyqtyń kópshilik bóligi saýatsyz jáne jan basyna shaqqanda óndiriletin jyldyq jalpy ishki ónim ortasha eseppen ne bary 500-2000 dollar mólsherinde.
Dúnıe júzi elderiniń jiktelip toptastyrylýy. Dúnıe júzi elderin sandyq jáne basqa da erekshelik belgilerine qaraı jiktep toptastyramyz. Eń aldymen, sandyq belgileri boıynsha kóp taralǵany-elderdi jer aýmaǵy kólemi men halqynyń sanyna baılanysty toptastyrý. Máselen, álemde jer kólemi 3 mln km2 – den asatyn eń iri 7 el kózge túsedi. Sol sıaqty halqynyń sany 100 mln adamnan asatyn álemde 11 el bar.
Sabaqty qorytyndylaý:
1. Qazirgi dúnıe júzi elderiniń san alýandyǵyn naqty mysaldar arqyly túsindirińder?
2. Dúnıe júzi elderin saralap tıpke bólýdegi basty belgiler qandaı?
3. Qandaı elder túrlerin bilesińder? Olarǵa mysaldar keltirińder.
Úıge tapsyrma: Dúnıe júzi elderin tıpke bólý jáne toptastyrý.
Maqsaty:
a) Bilimdilik: Oqýshylarǵa Dúnıe júzi elderin tıpke bólinýi jáne toptasýy týraly tolyq maǵlumat berý jáne deńgeılik tapsyrmalar boıynsha bilimderin jetildirý.
b) Tárbıelik: Alǵan bilimin is júzinde qoldana bilýge, ujymdasyp jumys isteýge, salaýatty ómir súrýge tárbıeleý.
v) Damytýshylyq: Oqýshylardy karta boıynsha memleketterdi kórsetip úıretý jáne este saqtaý qabiletterin damytý.
Qural-jabdyqtar, kórnekti quraldar:
Dúnıe júzi saıası kartasy, globýs, atlas.
Sabaqtyń túri:
Aralas sabaq.
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý.
2. Úı tapsyrmasyn suraý.
3. Jańa taqyrypty tanystyrý.
4. Taqyrypty bekitý.
5. Baǵalaý. Úıge tapsyrma berý.
Qazirgi dúnıe júzi elderiniń kóptúrligi jáne tıpologıasy. Dúnıe júziniń qazirgi saıası kartasynda 240-qa jýyq memleket pen jer aýmaqtary bar (1 keste). Álemniń san alýan elderi bir – birine múldem uqsamaıdy jáne árqaısynyń ózine tán qaıtalanbas qasıetteri bar. Máselen, jer aýmaǵy men geografıalyq ornalasýy, halqynyń sany men quramy, tabıǵat resýrstary men sharýashylyq salalary, áleýmettik-ekonomıkalyq damý deńgeıi men onyń sıpaty, t. b. belgilerine qaraı erekshelenedi.
Barlyq toptaǵy elderdi dúnıe júziniń saıası kartasynda tıpologıaǵa bólip jikteý Qazan revolúsıasynan keıin, ásirese júıeli túrde Ekinshi dúnıe júzilik soǵystan keıingi ózgeristerge baılanysty ár túrli saıası-qoǵamdyq qurylystar negizinde paıda boldy. Elderdi ótken ǵasyrdyń sońǵy onjyldyǵyna deıin úsh tıpke bólip keldi: sosıalısik, damyǵan kapıtalısik, damýshy elder.
TMD jáne Shyǵys Eýropadaǵy, sondaı-aq Azıa men dúnıeniń basqa bólikteriniń keıbir elderin bertindegi biraz jyldar ishinde bolǵan túbegeıli saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq ózgeristerge baılanysty «sosıalızm júıesi» tıpologıasy óziniń kóp bóligin joǵaltty. Biraq qazirgi kezde sosıalızm qurylysyn ustanyp otyrǵan memleketter dúnıe júzinde bar, olar: Qytaı Halyq Respýblıkasy, Vetnam Sosıalısik Respýblıkasy, Koreı Halyq-Demokratıalyq Respýblıkasy, Laos jáne Kýba Respýblıkalary.
Jalpy ekonomıkalyq-geografıalyq tıpologıaǵa statısıkalyq sandyq kórsetkishter negiz etip alǵanymen de, bul keshendi túrdegi geografıalyq tıpologıa. Ádette, dúnıe júzi elderiniń ekonomıkasynyń áleýmettik qurylymynda sharýashylyqtyń belgili bir sferasy basymdyq kórsetedi. Máselen, damyǵan elderde basty oryndy óńdeýshi, ásirese basqarý jáne qyzmet kórsetý sektorlary alady. Al damýshy elderdiń barlyǵy derlik tarıhı jaǵynan burynǵy otar nemese jartylaı otar elder bolǵandyqtan, sharýashylyǵy kóp ýkladty ári onda aýyl sharýashylyǵy (orman, balyq, t. b) jáne óndirýshi (otyn, shıkizat, t. b.) ónerkásip salalary basym bolady. Máselen, kómirsýtek ekporttaýshy elder (Birikken Arab Ámirligi, Kýveıt, Bahreın, t. b.) Osy sebepti olarda agrarlyq, bolmasa, mıneral-shıkizattyq mamandaný men álemdik ekonomıkalyq júıege baǵynyshtylyǵy oryn alady.
Elderdiń ekonomıkalyq turǵydan ósip-órleýi taýarlar óndirý men qyzmet kórsetýdiń tek sandyq qana emes, sapalyq jaǵyn da qarastyrady. Negizinen, damýshy elderge tán estensıvti jolmenen damýdan, ıntensıvti tıptigi damyǵan elderde eńbek ónimdiligi joǵary.
Osylaısha dúnıe júzi elderin jalpy sharýashylyǵynyń sıpaty men onyń túrli baǵytta damý erekshelikterine oraı toptastyra otyryp, olardyń ulttyq ekonomıkasyn júıeleý arqyly 3 topqa bólemiz: 1) ónerkásibi damyǵan elder; 2) ótpeli ekonomıkaly kezeńdegi elder; 3) damýshy elder. BUU damý deńgeıiniń qarqynynyń joǵarylylyǵynan emes, halyq sanynyń kóptigi men jer aýmaǵynyń keńdigi, ondaǵy tabıǵat resýrstarynyń moldyǵy men óndirgish kúshteriniń kólemi jaǵynan ekonomıkalyq áleýetiniń aýqymy asa úlken Qytaı men Úndistan da damýshy elderge jatqyzady. Sol sıaqty Qytaımen birge álide sosıalısik elder bolyp tabylatyn Soltústik Koreıa, Vetnam, Laos, Kýbany jáne sharýashylyǵynyń áleýmettik qurylymy men damý deńgeıleri jaǵynan joǵary damyǵan eldermen shamalas keletin «negizgi damýshy» nemese « jańa ındýstrıaly elder»-Brazılıa, Meksıka, Taıvan, Argentına, Sıngapýr, Ońtústik Koreıany da osy sońǵy tıpke jatqyzady.
Ekonomıkasy damyǵan jáne ótpeli ekonomıkaly elder. Ekonomıkasy damyǵan elderge BUU saraptamasy boıynsha: Batys Eýropa elderi túgel, AQSH, Kanada, Japonıa, Avstralıa, Jańa Zelandıa, Izraıl, Ońtústik Afrıka Respýblıkasy, sol sıaqty ótpeli ekonomıkaly elderge Shyǵys Eýropa men TMD-nyń keıbir elderi jatady. Dúnıe júzi boıynsha olardyń jalpy sany 50-den astam, al qalǵandary damýshy elder bolyp tabylady.
Damýshy elder tıpi jáne olardyń ala-qulalyǵy. Birikken Ultar Uıymy dúnıe júziniń qalǵan barlyq elderi men jer aýmaqtaryn damýshy elder tıpologıasyna jatqyzady. Bul tıpologıa elderiniń jer kólemi búkil qurlyqtyń jartysynan astamyn, al Qytaıdy qosa eseptegende, jer shary halqynyń 70%-dan astamyn quraıdy. Olardyń keıbiri (Qytaı, Iran, Taıland) buryn jartylaı otar kúıin keshken, al birazy HİH ǵasyrdyń basy (Latyn Amerıkasy elderi) men HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda (Sheteldik Azıa elderi) óz táýelsizdikterin alǵan otar elder. Osy tıptegi basym kópshiligi elder otarshyldyqtan ótken ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ǵana (Afrıka, Muhıttyq Araldar, Karıb alaby, Azıanyń keıbir elderi azattyq alǵan dúnıe júziniń 100-den astam jas memleketteri. Osyndaı quramy ár túrli elderdi birneshe topshaǵa biriktiremiz:
1. 1. Damýshy elderdiń ishinen tabıǵı-ekonomıkalyq jáne eńbek resýrsy qýaty jaǵynan asa kózge túsetin – Úndistan, Brazılıa, Argentına jáne Meksıka sıaqty elder onyń «negizi elderi» atalynatyn birinshi toptamasyn quraıdy.
2. 2. Kelesi Azıanyń jańa ındýstrıaly elderi, keıde «Azıalyq aıdaharlar» dep atalatyn birneshe memleketter men jer aýmaqtaryn keıinnen túzilgen jeke topshaǵa jatqyzamyz. Olar ózderiniń qolaıly ekonomıkalyq-geografıalyq jaǵdaıyn tıimdi paıdalanyp, deldaldyq qyzmet pen ekonomıkanyń eńbekti kóp tileıtin jańa salalaryn damytý barysynda Batys Eýropanyń keıbir damyǵan elderin basyp ozǵan – Koreı Respýblıkasy, Taıvan, Sıngapýr, Malaızıa jáne Taıland osy topshanyń ókilderi.
3. 3. Syrtqa kómirsýtek, negizinen, munaı men gaz jáne onyń ónimderin shyǵaratyn elder damýshy elder tıpologıasynda óz kezeginde shaǵyn topshany quraıdy. Olardyń kóbi Parsy shyǵanaǵy alabynda ornalasqan, Lıvıa, Venesýela, Brýneı sekildi elder.
4. 4. Eń úlken topshany damýshy elder tıpologıasynda, damýshy jaǵynan kenjelep qalǵan elder alady. Mundaǵy elderdiń JİÓ óndirýdegi adam basyna shaqqandaǵy kólemi 2000-5000 dollar aralyǵynda. Nashar damyǵan osy elderge tán qasıet, kóp ýkladty artta qalǵan ekonomıkasynda feodalızm sarqynshaqtary kúshti saqtalynýymen erekshelenedi.
5. 5. Birikken Ulttar Uıymy kelesi besinshi topsha elderine dúnıe júziniń damymaı qalǵan 40-tan astam mesheý elderin jatqyzady. Bul elderde aýyl sharýashylyǵynyń tutynýshylyq túri basym, óndeýshi ónerkásibi bolymsyz nemese joqqa tán, halyqtyń kópshilik bóligi saýatsyz jáne jan basyna shaqqanda óndiriletin jyldyq jalpy ishki ónim ortasha eseppen ne bary 500-2000 dollar mólsherinde.
Dúnıe júzi elderiniń jiktelip toptastyrylýy. Dúnıe júzi elderin sandyq jáne basqa da erekshelik belgilerine qaraı jiktep toptastyramyz. Eń aldymen, sandyq belgileri boıynsha kóp taralǵany-elderdi jer aýmaǵy kólemi men halqynyń sanyna baılanysty toptastyrý. Máselen, álemde jer kólemi 3 mln km2 – den asatyn eń iri 7 el kózge túsedi. Sol sıaqty halqynyń sany 100 mln adamnan asatyn álemde 11 el bar.
Sabaqty qorytyndylaý:
1. Qazirgi dúnıe júzi elderiniń san alýandyǵyn naqty mysaldar arqyly túsindirińder?
2. Dúnıe júzi elderin saralap tıpke bólýdegi basty belgiler qandaı?
3. Qandaı elder túrlerin bilesińder? Olarǵa mysaldar keltirińder.
Úıge tapsyrma: Dúnıe júzi elderin tıpke bólý jáne toptastyrý.
You Might Also Like
