InfoHub Logo

Dúnıe júziniń saıası kartasy

Maqsaty: Oqýshylarda dúnıe júziniń qazirgi saıası kartasy týraly túsinik qalyptastyrý, onyń ózgerýine áser etýshi faktordy anyqtaý; elderdiń tıpologıasyn belgileý; elderdiń basqarý formalary men ákimshilik - aýmaqtyq qurylymyn túsindire jáne baǵalaı alýy; kartamen jáne oqýlyqpen jumys jasaý daǵdylaryn damytý.
a) Bilimdi qalyptastyrý: Oqýshylarǵa dúnıe júziniń saıası kartasynyń qalyptasý kezeńderi týraly tolyq maǵlumat bere otyryp, olardyń dúnıe júzi saıası kartadan memleketterdiń ornalasýymen astanalaryn jattatý.
b) Tárbıelik: Oqýshylarǵa adamgershilik tárbıe bere otyryp, ádeptilik erejelerin boıyna sińirgen, múmkindiginshe damyǵan azamat tárbıeleý.
v) Damytýshylyq: Oqýshylardyń dúnıe júzi saıası karta boıynsha memleketterdi este saqtaý qabilettiligin damytý.
Sabaqtyń túri: Jańa taqyrypty tanystyrý sabaǵy.
Kórneki quraldar: oqýlyq, atlas, dúnıe júziniń saıası kartasy, jalpy aqparat quraldarynyń materıaldary, globýs.

Sabaqtyń barysy:
a) Uıymdastyrý.
á) Úı tapsyrmasyn suraý.
b) Jańa taqyrypty tanystyrý.
v) Bekitý.
g) Úıge tapsyrma berý.
d) Baǵalaý.

Dúnıe júziniń saıası kartasynyń qalyptasý kezeńderi. Dúnıe júziniń qazirgi saıası kartasynyń qalyptasýyna adamzattyń tarıhı - áleýmettik damý kezeńderiniń yqpaly zor. Bul - óte uzaqqa sozylǵan, myńdaǵan jyl tarıhy bar proses. Adamzat qoǵamynyń damýy birneshe tarıhı kezeńderdi basynan ótkizdi. Osyǵan sáıkes dúnıe júziniń saıası kartasynyń qalyptasýynyń da ár túrli kezeńderi bar. Qoǵam damýynyń negizgi zańdylyqtaryna súıene otyryp, dúnıe júzi saıası kartasynyń qalyptasýyn tómendegideı kezeńderge bólemiz: ejelgi, ortaǵasyrlyq, jańa jáne qazirgi zamanǵy. Osy sebepti saıası kartany «dáýir aınasy» dep beker aıtpaımyz.

Ejelgi kezeń (b. z. Úǵ. deıin) – alǵashqy qaýymdyq qurylystyń sony men qul ıelenýshilik dáýirdi tolyq qamtıdy. Jer sharyndaǵy eń alǵashqy memlekettik qurylymdar - Egıpet, Ejelgi Qytaı, Parsy patshalyǵy, Fınıkıa, Assırıa, Ejelgi Grekıa men Rım ımperıasynyń jáne basqalarynyń damýymen nemese kúıreýimen sıpattalady. Osy memleketter álemdik órkenıetke zor úles qosty. Sol kezeńde jer bólikterindegi negizgi kelbetti ózgerister áskerı kúsh qoldanysy arqyly jeńiske jetkenderdiń esebinen júzege asyryldy.

Kelesi ortaǵasyrlyq kezeńde (Ú - HÚǵǵ.) saıası kartanyń qalyptasýy feodalızm zamanymen tutas keledi. Feodaldyq memlektterdiń saıası bılik qurylymdary qul ıelenýshilik qurylystan góri kúrdeli ári jan - jakty edi. Olarda jer aýmaqtaryn jaýlap alý múddesi aıqyn baıqalyp otyrdy. Osy sebepti ulan - baıtaq jerdi memleketter únemi bólisýmen keldi. Ol zamanda jer sharynyń kóptegen aımaqtarynyń saıası kartasy óte turaqsyz edi. Ondaı memleketter sapynda: Vızantıa, Arab halıfaty, Kıev Rýsi, Shyńǵys han jáne Osman ımperıalary, Fransıa men Anglıa, t. b. boldy.
Jańa kezeń (HÚ ǵ. Sońynan - HH ǵ. Basyna deıin)- kapıtalızm dáýiriniń paıda bolýyna, órleýine jáne ornyǵýyna sáıkes keledi. Kapıtalısik qoǵamdyq qatynastardyń bas kezinde bolǵan Uly geografıalyq ashýlardyń ózi Jańa Dúnıe materıkterine jol salyp, dúnıe júzi kartasyn úlken ózgeriske ushyratty. Ol adamzat balasyna jat qubylys - otarshyldyq,

Quldar saýdasy jáne eriksiz túrde óz dinderin jergilikti ult ókilderine kúshtep tańýǵa ulasty. Ásirese dúnıe júziniń saıası kartasyn bólisý jolyndaǵy kúres otarshyl memleketter arasynda HİH ǵasyrdyń ortasynan HH ǵasyrdyń bas kezine deıin barynsha órshidi. Muny biz Afrıka materıgi mysalynan aıqyn kóremiz. 1876 jyly osy materıktiń bar - joǵy 10% - y eýropalyq memleketterdiń otary bolsa, al 1900 jyly bul kórsetkish 90% - dan asty. HH ǵasyrdyń basynda dúnıe júziniń saıası kartasy túgeldeı ózgerip, endigi jerde ony kúshtep qana qaıta bólýge týra keldi. Ol iri derjavalar arasynda áskerı - saıası toptar qurýǵa jáne ony qaıta bólisý úshin bolǵan aımaqtyq qaqtyǵystar men Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa ákelip soqty.

Qazirgi saıası kartaǵa tarıhı - geografıalyq sholý. Qazirgi zamanǵy, ıaǵnı saıası kartanyń qalyptasýyndaǵy eń jańa kezeńniń bastalýy Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalýymen tuspa - tus kelip, ol búginge deıin sozylýda.
HH ǵasyrdyń basynda jer sharynda táýelsiz derbes memleketter sany 55 bolsa, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi jyldary olardyǵ sany 81 - ge jetti. Bul elderdiń Islandıadan basqasy óz saıası táýelsizdikterine qol jetkize alǵan Azıa qurlyǵynyń jas memleketteri boldy. Olardyń qatarynda osyndaǵy asa iri elder – Úndistan, Indonezıa, Pákstan, Fılıppın, t. b. bar (2 keste) Birinshi jáne Ekinshi dúnıejúzilik soǵystar aralyǵy men odan keıingi ýaqyt qazirgi saıası kartanyń birinshi nemese alǵashqy kezeńi dep atalady. Bul kezeń Reseı, Avstrıa - Vengrıa, Osman ımperıalarynyń ydyraýymen, Keńestik Sosıalısik Respýblıkalar Odaǵy (KSRO) t. b. memleketterdiń qurylýymen jáne sosıalısik júıe elderiniń saıası kartada paıda bolýmen sıpattalady. Sonymen birge osy kezeń aımaqtyq qaqtyǵystar men dúnıejúzilik soǵystardy boldyrmaı, aýyzdyqtaý sıpatynda qurylǵan halyqaralyq uıym - Ulttar Lıgasynyń (UL) (1920 j), ásirese qazirgi kezeńdegi asa bedeldi Birikken Ulttar Uıymynyń (BUU) (1945j) qurylýymen erekshelenedi.

1950 jyldardyń sońynda egemendi memleketterdiń sany 92 - ge jetti. Endi Azıa elderimen qatar Afrıka qurlyǵyndaǵy elder de saıası bostandyq aldy. Eń aldymen, onyń soltústigindegi arab elderiniń kóp bóligi, onyń artynsha tropıktik Afrıkada - Gana (1957j) eń birinshi bolyp, al kelesi jyly Gvıneıa óz táýelsizdikterin aldy. 1960 jyl «Afrıka jyly» bolyp eseptelinedi. Óıtkeni osy jyly atalǵan materıktiń 17 eli óz egemendikterine ıe boldy.

1990 jyly planetamyzda egemendi el 171 - ge jetti. Alaıda osy jyldyń mamyr aıynda, ulttyq - etnıkalyq quramy negizinde eki Iemen - Soltústik jáne Ońtústik Iemen Arab memleketteri qosylyp, Arabıa túbeginde jańa memleket - Iemen Respýblıkasy paıda boldy. Al qazan aıynda eki German - Batys jáne Shyǵys Germanıa memleketteri birikti. Kelesi jyly Berlın qalasy Germanıa Federasıalyq Respýblıkasynyń astanasy bolyp jarıalandy. Osy sebepti 1991 jyldyń qańtary kartasynda dúnıe júziniń saıası kartasynda egemendi memleketterdiń sany 169 - ǵa deıin qysqardy.

1991jyldyń qyrkúıek aıynda Baltyq mańy elderi - Latvıa, Lıtva jáne Estonıa táýelsizdikterin aldy. 1991 jyldyń sońynda KSRO ydyraǵannan keıin, onyń ornyna egemendi, jas táýelsiz memleketter paıda boldy. Olar: Reseı Federasıasy, Ýkraına, Belarýs, Moldova, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan, Túrikmenstan, Ázerbaıjan, Armenıa jáne Grýzıa respýblıkalary. Osy atalǵan memleketter endi Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn (TMD) qurdy.

Iýgoslavıa Sosıalısik Federatıvtik Respýblıkasynda bastalǵan saıası naýqan qarýly qaqtyǵystar men soǵysqa aınalyp, aqyrynda onyń ydyraýyna ákelip soqtyrdy. Iýgoslavıanyń quramyndaǵy burynǵy odaqtas respýblıkalardyń ornyna kelesi táýelsiz memleketter paıda boldy: Slovenıa, Horvatıa, Bosnıa jáne Gersegovına, Makedonıa. Tek Serbıa men Chernogorıa respýblıkalary ǵana alǵashqy - Iýgoslavıa Odaǵyna birikti.
1993 jyldyń qańtarynda Chehoslovakıa Federasıalyq Respýblıkasy óziniń birigip ómir súrýin toqtatyp, onyń ornynda táýelsiz eki memleket: Chehıa jáne Slovakıa respýblıkalary quryldy
Qazirgi kezde dúnıe júziniń saıası kartasynda 200 - den astam egemendi memleketter bar. Búgingi tańda Birikken Ultar Uıymyna 194 memleket múshe (1 keste) Joǵarydaǵy jańadan qurylǵan memleketter BUU - nyń quramyna, onyń Bas Assambleıasy sesıasynyń sheshimi boıynsha qabyldandy.

Qazirgi saıası kartadaǵy táýeldi elder men jer aýmaqtary. Egemendi memlekettermen qatar qazirgi kezde dúnıe júzinde 30 - dan astam otar nemese táýeldi elder men jer aýmaqtary bar dep eseptelinedi Kóptegen elder Palestına memleketiniń ómirsheńdigin maquldaıdy. Al keıbiri ony qoldamaıdy, sebebi ol avtonomıalyq qurylymnan (1994j) áli egemendi elge tolyq aınala qoıǵan joq

Táýeldi elderdi shartty túrde eki topqa bólýge bolady:
1. Otarlar, ıaǵnı BUU – nyń tizimine resmı túrde tirkelgen táýeldi aýmaqtar, bularǵa bostandyq berilýi qatań túrde talap etiledi.
2. Negizgi aýmaqtar dep sóz júzinde atalatyn, al is júzinde otar jer, biraq olar BUU - nyń tizimine kirmegen. Sebebi olardy basqarýshy memleketterdiń málimdeýinshe, olar «erkin qaýymdastyqtaǵy memleketter» t. b. bolyp tabylady. Mundaı jerler Muhıttyq araldar men Karıb teńizi alabynda jıi kezdesedi. Bul elderdiń barlyǵy derlik jer aýmaǵy jáne halqynyń sany jaǵynan shaǵyn memleketter.

Jalpy otarlarǵa keletin bolsaq, olardyń kóbisin metropolıa birinshi kezekte áskerı strategıalyq maqsatta paıdalanylýda, sol sıaqty otarlar olardyń basqa da saıası - áleýmettik jáne kólik - ekonomıkalyq qyzyǵýshylyqtaryn týǵyzýda. Sondyqtan otarshyl - metropolıalar olardy múmkindiginshe óz qolynda ustap turýǵa tyrysýda. Osy sebepti de Ispanıa men Ulybrıtanıa arasyndaǵy Gıbraltardyń mártebesi týraly tartystyń shegi joq sıaqty. AQSH - tyń kóptegen áskerı - áýe jáne áskerı - teńiz bazarlary onyń otar araldarynda jáne onymen qosa Ulybrıtanıaǵa qaraıtyn Úndi muhıtyndaǵy Chagos arhıpelagynyń araldarynda (olardyń ishinde Dıego - Garsıa da bar) ornalasqan. Sonymen qatar osy Gıbraltar buǵazyndaǵy Ispanıaǵa qarasty Perehıl araldary úshin Ispanıa men Marokko arasyndaǵy talas ta, marokkondyq aýmaqta ornalasqan ıspandyq - Seýta jáne Melılá (bulardy 1640 jyly Ispanıa jaýlap alǵan) qalalary tóńiregindegi daý-damaı da órship tur.

Fransıa ózinen shamamen 17000 km araqashyqtyqta ornalasqan Polınezıany 1958 jyldan óziniń «teńizden arǵy aýmaǵy» dep jarıalap, onda (Mýrýroa araly) muhıt keńistiginde áli kúnge deıin raketalyq - ıadrolyq qarýyn synaqtan ótkizýin toqtatpaı otyr. Al Fransıanyń Ońtústik Amerıkadaǵy taǵy bir otary - fransýz Gvıanasy «teńizden arǵy departament» bolyp sanalady. Onyń Kýrý qalasy mańynda 1968 jyly salynǵan ǵarysh ortalyǵy men ǵarysh aılaǵyn Fransıamen qosa birneshe Batys Eýropa kompanıalary da Jerdiń jasandy serikterin ushyrýǵa birlesip paıdalanýda.

Jańa taqyrypty bekitý:
1. «Saıası karta - dáýir aınasy» dep nege aıtamyz?
2. Qazirgi saıası kartanyń birinshi jáne ekinshi kezeńderine toqtalyp, onda bolǵan naqtyly ózgeristerdi atap kórsetińder.
3. Birikken Ulttar Uıymy álemdegi eń bedeldi ári úlestirýshi organ. Oǵan ne sebepti keıbir elder múshelikke enbeı otyrǵanyn túsindirińder.

Úıge tapsyrma: $ 1 Dúnıe júziniń saıası kartasynyń qalyptasýy jáne mazmuny.
Baǵalaý.