InfoHub Logo

Edil Myńzyquly (Attıla) qaǵan batystaǵy Ǵun (sıýńný) ımperıasynyń aty ańyzǵa aınalǵan áıgili bıleýshisi, adamzat tarıhynda ózindik oryny bar tarıhı iri tulǵa. Ony Eýropa tarıhshylary «Attıla», «Atılla», «Atyl», «Attyly» dep te ataıdy.

Ejelgi qytaıdyń áýlettik shejire tarıhy «Han kitabynan» («Hánshýdan») qytaılyqtar esimin bilmegendikten, «Soltústik chánıúı» dep atap ketken Soltústik Sıýńný memleketiniń bıleýshisiniń jańasha jyl sanaýdyń 92 jyly Hán ımperıasy men sıánbılerdiń birikken kúshinen oısyraı jeńilgennen keıin, batysqa qaraı yǵysyp ketkeni belgili. Mine, osy sıýńnýlar birden birge yǵysa otyryp, İİ ǵasyrda Edil men Jaıyqtyń ortasynda jańa ǵun ordasynyń shańyraǵyn kóteredi. Olar keıin kúsheıe kele IV V ǵasyrlarda Qara teńiz jaǵalaýy men Eýropanyń biraz bólegin ózderine qaratyp, úlken dalalyq ımperıaǵa aınalady.    

Rýǵılanyń tusynda Ǵun ımperıasy burynǵydan da aıtarlyqtaı kúsheıe tústi. Ol ata baba dástúrimen osy úlken eldi inileri Aqtar jáne Myńzyqpen birlesip basqarady. Bul baıaǵy Múde qaǵan qalyptastyrǵan, eldi bir ortalyqqa baǵynǵan úsh ákimshilik aýmaqtyq qurylymǵa bólip basqarýǵa qatysqan úshtiktiń biri osy Myńzyqtyń balasy.

434 jyly Rýǵıla ólgende ımperıa bıligi onyń inilerinińbalasy Bleda men Edildiń qolyna kóshedi. Biraq kóp uzamaı Edil nemere týysy Aqtardyń balasy Bledany óltirip, bılikke ózi jeke dara ıe bolady. Osydan keıin ol buryn bilikti qolbasshy retinde tóńiregine málim bolsa, endi úlken saıasatker, kóregen kósem retinde jarqyrap kózge túsedi. «Ádil bıleýshi» atanady. Onyń esimi qarsylastary arasynrda úreı týǵyzady. Ony «Qudaıdyń qahary» dep ataıdy.

Edildiń tusynda ımperıa óziniń sharyqtaý bıigine kóteriledi. Shyǵysta Kavkazǵa, batysta Reınge, teristikte danıalyq araldarǵa, kúngeıinde Dýnaıǵa deıingi jer Ǵun ımperıasynyń ıeligine aınalady.    

Edil bastaǵan ǵun áskeri 447 jyly Frakıa men Illırıany talqandap, Fermopıl men Konstantınopol irgesine deıin jetedi. Shyǵys Rım ımperıasy (Vızantıa) Edilge táýeldi ekenin moıyndap, alym salyq tólep turady.

Arada tórt jyl ótkennen keıin Rım ımperatory Valentın İİİ-tiń qaryndasy Onorıanyń ótinishimen Edil batysqa attanyp, Gallıaǵa basyp kiredi. Gallıany bıleýge Rım ımperatory jibergen ataqty qolbasshy Aesıı vegtgot, alan, frank korólderimen til tabysyp, Edilge qarsy kóp ásker shyǵarady. Munyń aıaǵy tarıhta buryn bolmaǵan úlken qyrǵyn áıgili Katalýn shaıqasyna ákeledi. Tarıhshylar osy shaıqasta maıdan dalasynda 165 myń jaýyngerdiń óligi qaldy degendi aıtady.

452 jyly Edil Italıany oırandap, Padýıa, Mılan sekildi qalalaryn alady. Rım salyq tólep qutylady. Sóıtip ol osynaý uly joryqtan Dýnaı boıyndaǵy memleketiniń astanasy Edilqalaǵa (Etzelbýrgke) úlken jeńispen, saltanatpen oralady.

Osynyń aldynda Edil german taıpalaryn baǵyndyrǵan kezde Býrgýndıa hanshaıymy Ildıonaǵa (Idılkaǵa) ǵashyq bolyp qalǵan edi. 453 jyly elinde úlken toı jasap, osy hanshaıymǵa úılenedi. Biraq alǵashqy neke túninde belgisiz jaǵdaıda kenetten qaıtys bolady.
Onyń ornyna ákesimen birge sherýli joryqtarǵa qatysyp, qolbasshylyq daryny tanylyp, úlgirgen batyr balasy Ellaq otyrady. Edil óziniń kózi tirisinde ony murageri etip belgilegen bolatyn.

Sóıtip bılik basynda bolǵan on toǵyz jyl ishinde Ǵun ımperıasynyń jerine jer, eline el qosyp, dańqyn alysqa jaıǵan Edil qaǵan Shyǵystyń uly jaýger uldarynyń biri retinde tarıhqa endi. Sodan da bolar, batystyń tarıhshylary onyń esimin «adamzat tarıhyndaǵy uly adamdar Aleksandr Makedonskıı men Iýlıı Sezar esimderiniń qataryna qoıady».