InfoHub Logo

Ótken kúzde Germanıanyń Berlın qalasynda Keńes úkimetiniń elshisi joldas Krasın Keńes úkimetiniń atynan Qazaqstannyń kúnshyǵys aımaǵyndaǵy Ekibas, Rıdser, Tanalyq, Qysty degen ártúrli kender shyǵatyn jerlerdi (zaýyttardy) burynǵy sol aıtylmysh jerlerdi Rossıadan jaldap alyp, zaýyttar jasap, kender shyǵarýshy Ýrkart degen Anglıanyń baıyna qaıta jalǵa berýge shartnama jasap, oǵan qol qoıǵan edi.

Bul jasalǵan shartnama boıynsha Ýrkart aıtylmysh Qazaqstandaǵy ken zaýyttaryn 99 jylǵa jaldap, ıe bolyp júrgizbek. Qylatyn paıdasynan úles belgilep, keńes úkimetine berip otyrmaq.

Al bul zaýyttardy júrgizip jiberýge keńes úkimeti Ýrkartqa járdem retinde 150 myń fýnt-sterlıng esebimen aqsha bermek. Jáne 15 jyldyń ishinde 20 myń som tólemek. Bul tólemek 20 myń som Oktábr tóńkerisi bolyp, kúlli Rossıanyń jerlerindegi Rossıanyń óz baılarynyń ám shet memleketterden kelip kendi jer jaldap otyrǵan baılardyń zaýyttaryn Keńes úkimeti ult qazynasyna alǵanda, osy aıtylǵan Qazaqstannyń kúnshyǵys aımaǵyndaǵy Ýrkart ıelenip kelgen Ekibas.

Rıdser zaýyttaryn da barlyq múlik, saımandarymen, kapıtalymen keńes úkimeti ult qazynasyna alatyn. Mine, bul 30 myń som (altyn aqshamen) sol Ýrkarttyń keńes úkimetiniń ult qazynasyna túsip ketken múlik kapıtalynyń aqysyna az bolsa da beriletin aqsha. Ótken qarashanyń bas kezinde joldas Krasınniń Ýrkartpen jasaǵan bul shartnamasyn keńestik Rossıa quramasynyń joǵarǵy Halyq komısarlar keńesi (Sovnarkom) tekserip qarap, bul shartnamany Rossıaǵa qolaısyz, zıandy taýyp, qabyl qylmaı, shartnamany qaıyrǵan edi.

Jáne de bul shartnamany Keńes úkimetiniń qabyl qylmaýyna sebep Ýrkart keńes úkimetine jaýlyǵyn óte kórsetken hám óte kórsetip turǵan Anglıanyń baıy bolýy edi.

Qazirgi ýaqytta Ekibas, Rıdser zaýyttaryn Ýrkart baı joǵarǵy aıtylǵan shartpen taǵy da jalǵa surap jatyr. Bul týraly Ýrkart Máskeýde shyǵatyn «Pravda» gazetinde jarıalap, óziniń Keńes úkimetine usynǵan sharttary Keńes úkimetine paıdaly, qaıta ózine aýyrlaý dep túrli perneden túıiltip keltirip, bajaılap baıandama jazyp otyr. Ýrkart baıdyń keńes úkimetine usynǵan sharttarynyń ám ol sharttaryn qolaısyz emes dep kórsetken baıany Keńes úkimetine ıaǵnı Qazaqstannyń sharýashylyq qurylysyna úlken zıan dep bizdiń sharýa jaıyn biletin adamdarymyz da gazetterdiń júzinde jarıalap otyr.

Sibirdiń úlken temir jolymen, parohodty sý jolymen hám butaq-temir jolymen jalǵasqan Qazaqstandaǵy eń birinshi qolaıly jerdegi tas kómirge baı Ekibas hám Rıdser zaýytyn tutasymen 99 jyl Anglıa baıy Ýrkartqa berýge biz de qarsymyz. Qazaqstannyń ózge jerlerinde de tas kómir kenderi kóp ekeni ras, biraq tap Ekibas zaýytyndaı úlken temir joldarǵa jalǵasqan temir joly bar hám kómiri kóp zaýyty joq. Jáne de Orsk qalasynan Atbasar, Aqmola, Óleńti, Baıandatyp Ekibas zaýytynyń qasynan ótip, Semeıge soǵatyn Ońtústik-Sibir temir joly salyna bastasa jalpy memleket sharýashylyǵyna tas kómirdiń kerektigi óte muqtaj bolmaq.

Sol sebepti Ekibas Ýrkart baıǵa jalǵa berilgende: 1) 99 jylǵa berilmeı, odan az ýaqytqa berilgeni jón; 2) Ám jyl saıyn Keńes memleketine, Qazaqstan sharýashylyǵyna jaratýǵa úles belgilenip, tas kómir berip otyrýǵa Ýrkart mindetti bolsyn.

1923 jyl

---