InfoHub Logo

OQO Shardara aýdany Shardara qalasy
№16 kolej
E-45 top stýdenti Táńirbergen Azamat Qaldybekuly
Jetekshisi: E-45 toptyń óndiristik oqytý sheberi Alıpov Qalmahan

Jel qondyrǵylarda jel aǵynynyń kınetıkalyq energıasy generator rotorlarynyń aınalý prosesi kezinde elektr energıasyna aınalady. Konstrýksıasy jaǵynan jelqondyrǵylardyń generatorlary elektrostansıadaǵy otyn jaqqanda tok óndiretin generatorlarǵa uqsaıdy. XX ǵasyrdyń basynda N.E. Jýkovskıı jel dvıgateli teorıasynyń negizin qalady, osy teorıany negizdeı otyryp álsiz jeldiń yrǵaǵynan jumys isteletin joǵary ónimdi jetildirilgen jelagregattardyń konstrýksıalary jasalyndy, barlyq eldiń ǵalymdary men samolet jasaýshy konstrýktor mamandary óz úlesterin qosty.

Barlyq jel dvıgateliniń jumys isteý prınsıpi bireý-aq,onda jeldiń áserinen qozǵalatyn jeldońǵalaǵynyń qalaqshalarynyń qozǵalysy elektr energıasyn óndiretin generatorynyń aınalyp turatyn biligine beriledi.
Jeldońǵalaǵynyń dıematri úlken bolǵan saıyn soqqan jeldiń úlken aǵysyn qamtıdy jáne agregat túrlerine qarap neǵurlym úlken energıa óndiredi. Jel dvıgatelin eki topqa bóledi:
1. tik ospen aınalatyn jel dvıgateli,olarǵa karýsel tıptes, qalaqshaly, ortogonaldi.
2. gorızontal ospen aınalatyn jel dvıgateli (qanatty dep atalady – qanattarynyń sanyna baılanysty).

Qalaqshaly jel dvıgateliniń aınalý jyldamdyǵy olardyń qalaqshalar sanyna keri proporsıonal, sondyqtan agregattyń qalaqshalaryn úshten artyq jasamaıdy. Gorızontal aınaldyrý osi bar eki nemese úsh qalaqshadan turatyn munaranyń basyna bekitilgen qondyrǵylar – jelqondyrǵylardyń eń kóp taraǵan túri bolyp tabylady. Gorızontal aınaldyrý osi bar týrbınanyń rotorynyń basqarýshy biligi de kóldeneń ornalasqan. Al kóp qalaqshalardan turatyn gorızontal osi bar modelin monolıttik dep ataıdy. Bul qondyrǵylar tómengi jyldamdyqta jumys isteıtindikten, sý tartý nasosynda paıdalanady.

Tik ospen aınalatyn jel dvıgateliniń (N - tıptes) rotorynyń jetekshi biligi vertıkal ornalasqan. Týrbınalarynyń qalaqshalary óte uzyn, pishini doǵa tárizdi, munaranyń ústińgi jáne astyńǵy jaǵyna berik ornatylǵan. Osyndaı jel qondyrǵylaryn álemniń birneshe kompanıasy ǵana jasaıdy.

H – tıptes týrbınasy rotorynyń ereksheligi basqarýshy bilik vertıkal ornalasqandyqtan, kez kelgen baǵytta soqqan jeldiń úlken aǵysyn qamtıdy. Fransýz ınjeneri Darrıýs tik ospen aınalatyn jel dvıgateliniń teorıa negizin qalaı otyryp, konstrýksıasyn jasady. Syrtqy túrleriniń aıyrmashylyǵyna qaramastan gorızontal jáne vertıkal aınalý osi bar jelqondyrǵylardyń jumys isteý prınsıpteri birdeı.

Jelqondyrǵylardyń negizgi bólikteri
Jelqondyrǵylary mynandaı negizgi bólikterden turady:
1. qalaqshalardan,
2. rotordan,
3. transmısıa (dvıgateldiń mehanıkalyq energıasyn mashınaǵa berýge arnalǵan mehanızmder jıyny),
4. generatordan,
5. baqylaý júıeleri .

Týrbınanyń qalaqshalary arqyly soqqan jeldiń úlken aǵysyn qamtıdy. Qalaqshalar shyny talshyǵynan, polıstroldan nemese kómirplastıkten jasalynady. Týrbınanayń qalaqshalary jumys istegende sol mańaıdaǵy televızıaǵa keri áserin tıgizedi, ózi qýatty dybys terbelisterin týdyrady. Sondyqtan qalaqshalaryn berik synbaıtyn jáne ıilgish shyny plasıkadan jasaıdy (radıotolqyndardy shaǵyldyrmaıdy, jutpaıdy). Qalaqshalardyń dıametriniń uzyndyǵy 15 pen 25 metrdiń aralyǵynda bolsa, salmaǵy 1000 kg bolady.
Rotor ortalyq bilikpen jalǵanǵan qalaqshalardan turady. Ortalyq bilik basqarýshy bilikke transmısıa arqyly jalǵanǵan. Transmısıa – beldik arqyly kınetıkalyq energıany generatordyń basqarýshy biligine berip, elektr energıasyn óndiretin mehanızmder jıyny.
Jelqondyrǵynyń baqylaý júıeleri alystan kompúter arqyly basqaryp jáne baqylap otyrady. Baqylaý júıeleri qandaı da bir buryshpen kólbeý ornaatylǵan jáne aınymaly, ár baǵytta qozǵalyp turady. Sonymen qatar elektrondyq baqylaý júıeleri jel jyldamdyǵy ózgergen kezde, óndirilgen kerneý shamasynyń shamadan asyp ketpeýin rettep otyrady.

Jelqondyrǵysynyń basty sıpattamalarynyń biri bolyp onyń qýaty bolyp sanalady. Jeke úıge nemese kotejge ornalǵan kishi jelqondyrǵy -lardyń qýaty –100 kVt, al dıametri 15 – 40 metrge baratyn, 2–3 qalaqshalary jelqondyrǵysy 1 MVt tok óndiredi. Qazirgi zamanǵy jelqondyrǵylary 690 V kerneý beredi, ol transformatordyń kómegimen 10 – 30 kV-qa túrlenedi.
Mysaly, 500 kVt–tyń jelqondyrǵysy 1 saǵatta 15 m/s jel jyldamdyǵy kezinde 500 kVt energıa óndirse, 600 kVt-tyń qondyrǵy bir jylda jel jyl- damdyǵy 4,5 m/s bolǵan kezde 500000 kVt energıa óndiredi. Jeldiń mehanıkalyq energıasyn elektr energıasyna aınaldyratyn mashınanyń tıimdiligin sıpattaıtyn shama jelqondyrǵysynyń paıdaly áreket koeffısenti (PÁK-i) deımiz. PÁK-ti esepteý úshin jel qondyrǵysynyń 1 jylǵa óndirilgen qýaty 1 jyldaǵy 8760 saǵattaǵy maksımal qýatqa bólýimiz kerek. Mysaly, 600 kVt–tyń týrbany 1 jylda 2 mln. kVt energıa óndirse onyń PÁK-i:
ŋ = (2000000 : 365,25) •24600 • 100 % = (2000000 : 525600 ) • 100 % =38 %
Qazirgi jelqondyrǵylardyń PÁK-i 25-30 % aspaıdy.

Qoldanylǵan ádebıetter tizimi
1. Kazahstanskaıa elektroenergetıcheskaıa asosıasıa. Komıtet po Vozobnovláemym Istochnıkam Energıı windenergy.kz
2. Programma po razvıtıý elektroenergetıkı Respýblıkı Kazahstan na 2010 – 2014 gody.
3. Nasıonalnaıa Programma razvıtıa vetroenergetıkı v Respýblıke Kazahstan do 2015g. s perspektıvoı do 2024g.
4. Shefter Ia.I, Ispolzovanıe energıı vetra. 2-e ızd. pererab. ı dop. M.: Energoızdat, 2013. 200 s.
5. Bets A. Energıa vetra ı eó ıspolzovanıe posredstvom vetrányh dvıgateleı: Per. s nem. / Pod red. D.M. Belenkogo. Harkov, 2013. 53.
6. Trofımov A., Marınýshkın B., K generalnoı sqeme razvıtıa vetroenergetıkı Kazahstana. M.: Jýrnal «Energetıka», Almaty. 2012.
7. Plan deıstvıı po razvıtıý álternatıvnyh ı vozobnovláemyh ıstochnıkov energıı v Respýblıke Kazahstan v 2013-2020g.g., Samrýk-zelenyı.
8. Ǵalamtor jelisi https://kk.wikipedia

---