InfoHub Logo

(Qudash Muqashev týraly)

Qudash esimin alǵash Ádilbek Abaıdildanovtyń aýzynan estigen edim. Ol kezde (elýinshi jyldar aıaǵy, Taldyqorǵan oblysynyń alǵash tararynyń aldy edi) Ádilbek osy oblystyń "Sovettik Jetisý" atalatyn gazetinde ádebıet jaǵyn basqaratyn. Jasy Qudash qaraılas bola tura, gazet basynda otyrǵasyn ba, áıteýir, sol óńirde qalam terbep júrgen bizderdiń bárimizge hat jazyp, qamqorlyq jasap, únemi janashyrlyq kórsetip júretin. Bas-basymyzǵa jıi-jıi hat jazyp, arnaıy sholýlar uıymdastyryp, talaptylar talantyn talqyǵa salyp jatýdan áste bir jalyqpaıtyn.

— Qudash Muqashev — myqty aqyn, oıly, otty! — dep edi birde maǵan Ádekeń ádettegisinshe jigerlene jelpine sóılep. — Ulttyq boıaýy qanyq tym jaqsy óleńder jazyp júr.

Oblys kóleminde bárimiz kóz tikken jalǵyz gazet bolǵandyqtan, onyń ústine, gazet betinde ádebıetke aıyryqsha mán beriletindikten, qadaǵalaı oqıtynymyz da kóbine osy "Sovettik Jetisý" bolýshy edi. O jyldary el ishinde óleń-jyrǵa, jalpy ádebı shyǵarmalarǵa degen asa bir ystyq qumarlyq, jappaı jyly yqylas baıqalyp turýshy edi. Gazet betinde Qastek Baıanbaev, Tursynzada Esimjanov, Qanıpa Buǵybaeva, Ramazan Tyshqanbaevtardyń óleńderi, Saıyn Muratbekov, Uzaqbaı Dospanbetov, taǵy basqalardyń áńgimeleri jıi jarıalanyp turatyn da, bir-birimizben júz kórispesek te, syrttaı tanys-bilis bolatynbyz. Al Qudash esimine ázirshe kezige qoıǵan joq edim.

Ádilbektiń aýzynan maqtaý estýdiń ózi ol kezdegi biz úshin tipti úlken mártebe. Sol kúnnen bastap gazet betinen Qudash atyn keziktirgen saıyn qalt jibermeı qarap oqıtyn bolyp alǵam. Bapty, baısaldy sóz saptaýy, oıyn shashyratpaı, óleńniń erekshe symbat-synyn jınaqy ustaıtyn uqyptylyǵy maǵan da unaı bastaǵan. Sóıtip júrip aqynmen júzdesýdiń sáti 1960 jyldyń basynda, Almatyda tústi. Men "Lenınshil jas" gazetiniń redaksıasynda qyzmet isteı bastaǵan kezim edi. Alty-jeti adam otyratyn redaksıanyń ortaq bólmesine bir kúni qara jaǵaly uzyn sándi palto kıgen aqquba óńdi, kórkem reńdi jigit erkindeý basyp kirdi de:

— Sáken, beri shyǵyp ketshi, — dep meni syrtqa shaqyrdy. Tarlaý dálizde qol berip amandasyp: "Qudash Muqashevpyn", — dep tanystyrdy ózin. Sózi de, ózi de myǵym jatyr. Jańa tanysyp tur ekenmin-aý dep áldekimdershe qysylyp-qymtyrylǵan joq. Ózim osynda qyzmet isteı bastaǵan soń bolar, osydan biraz kún buryn "Lenınshil jas" meniń bir top óleńimdi alǵash ret moldaý etip jarıalap edi. Qudash sony oqyǵan eken. Maqtady. Kúlmeı turyp, kólgirsimeı turyp, jalǵany joq keıipte kelistirip maqtady. Óleńim jaman emes ekenin ózimniń de ishim eptep sezetin, endi mine alǵash ret tanysyp turǵan jasy menen góri kebeleý aqyn jigit maqtap tur. Arqalanyp, ájeptáýir arýaqtanyp qalsam kerek. Qudash kerbez kúlip:

— Tursynzada da qazir jaqsy jazyp júr, — degeni. Bul sóz "senen jaqsyraq" degendeı estilip, tiksinip qalǵanymdy baıqap, suńǵyla jigit aǵasy arqamnan oraı qushaqtaı, kóshege alyp shyǵyp ketti. Sol kúni meni óz qasynan bosatpady.

Keıin bir baıqaǵanym, Qudash ádebı ortaǵa ózi qatarlas kelgen kóbimizdiń óleńderimizdi osylaı izdep oqyp, jaqsysyn asyryp, jamanyn jáne jasyrmaı, kózine aıtyp, kórkeıtip, kótere júrýdi unatady eken. Onyń aýzynan budan keıin Jumeken óleńderi jaıly súıip, súısinip aıtqan sózderin estip, ár ýájine den qoıa túskendeı bolyp edim.

Sol kúnnen bastalǵan týystyqqa bergisiz dostyǵymyz tatý-tátti syılastyq, syrlastyqqa aınalyp júre berdi de, 1971 jyldyń jazyńda ol kezde Taldyqorǵanda turatyn maǵan Kákimjan Qazybaev aǵamyz (qazir o kisi de joq) telefon soǵyp, Qudash qazasyn estirtken kúnge deıin bir sýyǵan emes edi. Á degennen-aq shúıirkelesip, jurtpen birden janasa ketýge óte enjar da sarań basatyn men úshin Qudashtyń kisi jatyrqamaıtyn ashyq minezi, úlken-kishige degen birdeı juǵymdylyǵy qatty unaıtyn. Osy minezimen ol ekeýimizdiń aramyzdaǵy bes-alty jasty da eskermeı, kisiligi, kemel keńdigimen baýrap, baýyryna tartyp, búkpesiz ashyq syrlasyp, qurdas, qurbylardaı jaqyn bola túskenbiz. Áý basta asa kerbez, ásire kirpıaz da kórinip qalǵanymen, ashyq kóńili, adal aqjarma peıili onyń bárin jýyp-shaıyp, jarastyryp jiberetin. Osy minezimen aǵalary Ábý, Hamıtterge de, inileri Sabyrhan, Qastek, Ýaqaptarǵa da birdeı unap, ishteı bir úndes úılesim taýyp, bárimen bite qaınasyp ketkenine kýágermiz ózimiz.

Qudash óz ómiriniń denin kóbine-kóp aýylda ótkizdi de, udaıy derlik bizdi ózi izdep taýyp júretin. Taldyqorǵan oblys bolyp qaıta qurylǵannan bastap men úsh-tórt jyl sonda turdym da, ári-beri ótkende Qudash maǵan bir ret soqpaı ketken emes. Alpysynshy jyldardyń sońyna qaraı óndirte jazýǵa kirisken Qudash, aýylda keıde óleń tyńdar qulaqtyń ózine zárý bola ma, áıteýir, bizdiń úıge kelýdi jıilete bastady. Shaǵyn-shaǵyn úsh bólmeniń biriniń tórine kórpe tósetip tastap qatarlasa etpetteı jatamyz da, ekeýara uzaq áńgimelesemiz. Onyń jańa jazǵan, jazyp júrgen óleń-jyrlaryn tyńdaımyz. Keıde aspanǵa qarap jatyp, árnárseni óleńge qosyp, ushqyrlyq, utqyrlyq turǵysynan aıtysyp, óner jarystyryp ta qoıatyn edik. "Al myqty bolsań, myna bosaǵany óleńge qosshy!" — deıdi Qudash. Men oılanyp bolǵansha, birer shýmaqty taban astynda jedeldete ózi aıtyp jiberedi. Onysy kóbine utymdy shyǵyp jatady. Maqtasań máz bolyp, synasań, tomsaryp ta qalady. Sol bir aýyz, eki aýyz ekspromttardyń ózinen Qudash keıinirek bas-aıaǵy bútin táp-táýir kórkem dúnıeler týǵyzǵanyn da baıqadym. Myna bir "Bosaǵa" degen óleń sondaı bir ekeýara ushqyrlyq salystyrý ústinde týyp edi.

Bereshekpiz bosaǵaǵa bar adam,
Barlyq joldar bosaǵadan taraǵan, —

dep bastap:

Ap-aıqyn-aq qartaıary óz basym,
Iá, meıli, tek bosaǵam tozbasyn.
Jylap kirip, kúlip shyqsam rızamyn,
Taǵdyr maǵan jylap shyǵýdy jazbasyn, —

dep tamamdaıdy. Kórdińiz be, ekeýara sóz qaǵysýdan, jaı ǵana oı órbitýden keıde osyndaı ornyqty da ádemi jyrlar da týyp qalatyn edi.

Ústi-basy únemi jınaqy, syrbaz, qashanda kerbez kıinetin Qudash shyǵarmalaryn da áldeneshe ret óndep, jóndep, ústeı jetildirip, shymyrlaı, jumyrlaı júrýden bir talmaıtyn. Onysyn men de bilem. Birde redaksıada otyr edim (keıin "Jeruıyq" atalǵan Taldyqorǵan oblystyq gazeti), Qudash keldi.

— Qarap kórshi, — dep aldyma bir býma qoljazbasyn qoıdy. Qudash shyǵyp ketken soń, men ol óleńderin oqyp jatpaı-aq, sol kúıi túgel terýge jiberttim. Tústen keıin kezdesýde ol:

— Qalaı eken, oqydyń ba? — dep surady meniń pikirimdi bilgisi kelgen syńaımen sóz tartyp.

— Oqyp otyram ba bárin, erteń gazetten oqımyz, — dedim men.

Ol betime tańyrqaı qarady.

— Qudash-aý, sen gazetke jaman óleń usynatyndaı jańa jazyp júrgen joqsyń ǵoı, — deı saldym men. Ol qarqyldap úzaq kúldi...

Keıin, ózge joldastarymen áńgime ústinde de, osy oqıǵany aıtyp: "Qyzyq, eı, bul. "Oqydyń ba?" desem, maǵan aıtqany mynaý", — dep, birneshe ret eske túsirip, qaıtalaı kúlip júretin edi.

Ózi aralasqan ortanyń áıel, erkegine birdeı súıkimdi, tirisinde sol súıkimin joǵaltpaı, álsiretpeı ketken Qudashty kóringenge jalpaq shesheı bolǵan eken ǵoı, árkimniń jeteginde júre bergen eken-aý dep oılaýǵa da áste bolmaıdy. Árdaıym óz qadirin ózi bilip, salmaǵyn mólsherlep, kisilik baǵasyn sezine júretin Qudash jaltańdyqqa, jaramsaq, jasandy, jymysqy qylyqqa jolap kórgen emes. Sol alpysynshy jyldardyń aıaǵynda ol alystaǵy "Quraqsý" sovhozynda partorg bolyp istep júrdi. Mánsap qýmaǵan, kóbine qyzyl otaý meńgerýshi sıaqty bir basyna jeterlik qana kishigirim qyzmet atqarǵan Qudash, tipti de dáreje izdep, jumys tańdamaıtyn. Kóp jyl Aqsý aýdanyn basqarǵan Tursyn Mahmetov degen úlken azamat ótken. Sol birde aqyndy shaqyryp: «Aýdańdyq gazet redaktorynyń orynbasary bolsań qaıtedi?" — dep qolqa salady. Redaktor — Tursynzada Esimjanov. Qudash: "Turseke-aı, osy eldiń bildeı eki birdeı aqynyn tylaqtaı ǵana gazetke telip berip qaıtesiz"— deıdi ǵoı. Ashýlanaryn da, ashýlanbasyn da bilmeı daǵdaryp qalǵan Tursyn Mahmetov marqum: "Onda óziń bil",— degende, Qudash álgi partorgtyq qyzmetti ótingendeı ózi qalap alypty.

Oblys túgil, aýdan ortalyǵynyń ózinen áldeqaıda jyraq jatqan eldi meken — qum arasyndaǵy oqshaý tirlik bes-alty jyldan soń jalyqtyrdy ma, kim bilsin, ol birde maǵan óziniń qalaǵa qaraı jyljyǵysy keletinin aıtty. Oblystyq gazet redaksıasynda bir bólim meńgerýishliginiń orny bar edi, ózim ómiri bastyq bolmaǵanymmen, basshylarym sózime qulaq asatyn sıaqtanatyn. Qudashty ertip, redaktorǵa kirdim. Tanystyrdym. Biledi eken. Syrtynan. Qolqasyn ózi aıtyp, ony men qostap, kópshik qoıa kótere maqtadym. Mynaý degen bir azamat qurly qyzmet jasaı alady dep, ózimshe soǵan dálel de keltirip jatyrmyn-aý deımin, redaktor qarsy bolmaı, birer kún ishinde isti sátimen sheshý jaǵyna oıysqan syńaı tanytyp, bizdi shyǵaryp saldy.

Sháı ústinde Qudekeń: "Áı, qoı, sol jaqta-aq júre bereıin, ne Almatynyń ózine aýyz salyp kórermin",— dedi bastapqy raıynan tez aınyp.

— Oý, kóke, aıaq asty ne bop qaldy? Meni de beker aramter etip, — dep jatyrmyn renjigendeı bolyp.

— Álgiń (redaktordy aıtqany) aıaǵynyń basyna qarap sóıleıdi eken, ondaı adamdardy unatqan emespin, aramyz jarasa qoımas, ony da, ózimdi de áýrelep qaıtem, — dedi aqyn.

Men basynda tańyrqap kúlsem de, keıin aqynnyń ishki álemin oımen saralaı kele, qaı ortada bolsyn teńdikke kónse de, kemdikke kóngisi kelmeıtin tákappar talǵamǵa moıynsunǵandaı bolyp, únsiz kelistim onymen. "Qadirimdi bilse — jaqsy, bilmese — áldekimge kúnimdi túsirip, kiriptar bolyp qaıte qoıam sol" degen oı ańǵardym. Redaktor da (búgin arada joq adamdardyń attaryn atap jatýdy artyq sanadym) Qudash syryn aıtqyzbaı ańǵarsa kerek "Qaıda júr, nege kelmedi?" dep qazbalaǵan joq, jabýly qazan jabýly kúıi solaı qala bergen.

Jetpisinshi jyldar basynda Qudash bala-shaǵasyn alyp Almatyǵa birjola qonys aýdardy. Astananyń ár buryshynan páter jaldap kóship júrý taýqymeti jigit aǵasy jasqa jetken oǵan da aýyr tıdi. Men onyń bul kezde qanshalyq qıyndyq kórip, qınalǵan jaıyn tap basyp aıta almaımyn. Óıtkeni Qudash óz basynyń aýyrtpalyǵyn aıtyp, jaqynynyń ózine muń shaǵyp jatýdy artyq sanaıtyn. Árdaıym at ústinde júrgendeı erkin basqan eńseli keıipte bolatyn da, dos kóńiline de qaıaý túsirmeýge barynsha tyrysatyn.

Sondaı kúnderdiń birinde men keshtetip Almatyǵa keldim de, Qastek ekeýmiz Qudashty izdedik. "Aqdarıǵa" dep atalatyn shaǵyn jyr kitabymdy jazyp bitirip edim, sol jaıly Qudash pikirin bilsem be degen de nıet bar. Jaldamaly páterin túnniń bir ýaǵynda taksıletip, taksısti jylata júrip áreń taptyq. Eki kisi aınala almaıtyn tar bólmede bala-shaǵasymen jatyr eken, úıine syımaıtsh bolǵan soń, qoıar da qoımaı aǵamyzdy kıindirip alyp, kóshe kezip kettik...

... So joly ol óziniń 49 myń joldaı óleń jazǵanyn aıtyp edi. Qazir oılaımyn: Qudash qaıtys bolǵannan bergi jerde de otyz jyldaı ýaqyt bolǵan eken-aý, al biraq artynda qalǵan sol mol murasyn tutas kúıinde týǵan halqyna áli kúnge usyna almappyz. Qudash ólgen jyly týǵan aqyndar da birneshe kitap shyǵaryp úlgerdi. Qurdastary tipti shyrqap kete bardy. Eger tiri júrse, ol álgi men aıtqan jaıdary jaısań márttigi, týma talanty arqasynda aınalaǵa túgel unap, osy kúnge deıin úsh jylda bir kitaptan degenniń ózinde, qansha dúnıe berip tastar edi. Kitap bolǵanda, anaý-mynaý, "men boldym-aq!" dep júrgen bir aqyn dárejesinde naǵyz barmaq jalap oqyrlyq qundy dúnıeler berer edi. Ol — kúmánsiz. Amal ne, bedeldi izdeýshisi bolmasa, kózi joq kóp talant osylaı eleýsiz kúıde qaǵaberis qala beretini bar...

1971 jyldyń mamyr aıynda Qazaqstan jazýshylarynyń kezekti quryltaıyna kelgen men "Gornyı Gıgant" jaqta páter jaldap turatyn Qudashty taǵy izdep bardym. Áıeliniń aıtýynsha, ol úıde bolmaı shyqty da, tek sol kúnniń keshinde "Almaty" qonaqúıindegi maǵan ózi soǵyp, ekeýara uzaq áńgimelesken edik. Men oǵan ózimniń "Aıtys" atalatyn lırıkalyq poemamdy oqyp berdim, ol birneshe pesa jazǵanyn, sonyń "Dala dastany" atalatyn bireýi Qazaqtyń akademıalyq teatrynda daıyndalyp bitip qalǵanyn aıtty.

Qoshtasarda Qudash:

— Buıyrsa, shilde, tamyzdyń birinde teatrmen Aqsý jaǵyna gastrólge shyqpaqpyz. Sen qulaq túrip daıyn otyr, aýyldy birge aralap qaıtamyz, — dep edi. Men bul joly da onymen birden keliskem. Biraq bul bizdiń sońǵy kezdesýimiz ekenin ol kúni ekeýmiz de bilmegen edik...

Qatpary mol qazaq ádebıetinde, tipti onyń poezıa atalatyn arnaly salasynda Qudash Muqashev qandaı oryn alatynyn men bilmeımin. Biletinim — Qudash sırek ushyrasatyn lırıkalyq ta, epıkalyq ta mol qýaty bar úlken daryn ıesi ekendigi. Sol daryn negizinde dál de naqty, qarapaıym da uǵynyqty sózdermen jan dúnıeńe tutas boılaı jaıylar sezimtal jyrlar týǵyza bilgendigi.

Kóbimiz áli de bolsa baıybyna tereń boılap mán bermeı júrgen bir jaǵdaı bar. Qazir aramyzda joq, biraq kózi tirisinde qataryndaǵynyń biri emes, biregeıi retinde qyrýar nárse tyndyrǵan qalamgerler jaıly bile bermeımiz. Oǵan kóbine álgi adamdardyń nasıhatynyń azdyǵy da áser etetin bolýy kerek. "Sońǵy otyz jyl kóleminde aramyzdan ótken aqyndardan kimderdi bilesiń?" — dep kez kelgen adamnan surasańyz, Muqaǵalı Maqataevtan basqa bir aqyn esimin ataı qoıýy neǵaıbyl. Bálkim, ilýde bireýi Tólegen Aıbergenovtiń, odan da shaǵyn bireýleri Jumeken Nájmedenovtiń atyn atap qalýy múmkin. Al İztaı Mámbetov, Tóleýjan Ismaıylov, Qosjan Músirepov, Ádilbek Abaıdildanov, Júsip Qydyrov, Ánýarbek Dúısenbıev, Qudash Muqashev, taǵy basqa birqatar týma talanttar esimi eleýsiz qalyp jatady. Osy aqyndardyń shyǵarmalary búgingi oqyrmanǵa shyn máninde qajetsiz be? Oqylmaı ma? Eshkimniń olardy oqyǵysy, oqyǵanyn kóńiline toqyǵysy kelmeı me?

Qudash Muqashev sekildi sırek talant ıesiniń osynaý jalǵan dúnıemen qoshtasqanyna da otyz jylǵa taıal qalypty. Kitaby shyqpasa, gazet-jýrnaldar oqta-tekte bolsa da bir oralyp soǵyp, eske alyp otyrmasa, nasıhaty joq bolsa, búgingi jıyrma jastaǵylar ony qaıdan bile qoısyn. Jaqsylyqty tanymaýǵa kelgende aldymyzǵa jan salmaıtyn-aq elmiz. Tek belgili bir dataǵa, mereıli, merekeli toı ústinde ǵana joqtap eske alatyn bolyp baramyz. Onda da sol jaqsynyń janashyr, qamqorshylary, qolynda bıligi bar juraǵat-jurty bolǵan jaǵdaıda ǵana. Áıtpese, ol da buıyrmaıdy. Mundaıda kimge ókpelep, kimge renjirińdi de bilmeısiń. Osy isterdiń basy-qasynda bolatyn, uıymdastyrýshysy, uıytqysy bolýǵa tıis Jazýshylar odaǵy edi, ol da búgin kúnkóris qamymen salt-dástúrden ada bezip, sart saýdaǵa kóbirek den qoıyp barady. Óıtpeske lajy da qalmaǵan.

Qudash Muqashevtyń artynda mol ádebı muramen birge úsh-tórt ul-qyz qalyp edi. Solardyń ishinde aqynnyń tuńǵyshy Júrek Muqashev qazir áke murasyn jıyp-terý, jaryqqa shyǵarý, mereıtoıyn ótkizý jolynda jar qulaǵy jastyqqa tımeı júgirýmen júr. Tyndyrǵan, tyndyryp jatqan sharýalary da az emes. "Súıer ulyń bolsa, sen súı, súısinýge jarar ol", — dep Abaı aıtqandaı, artynda soıylyńdy soǵar osyndaı ul qalǵanyna da shúkirshilik etesiń keıde.

Keshe bir kezikkende Muhtar Maǵaýın: "Apyr-aı, bir kezde bizge egde kórinetin Qudash qyryqqa da jetpeı dúnıe salǵan eken-aý!" — dep edi ókine. Iá, ol qyryqqa da jete almaı, bereriniń bárin berip úlgere almaı ketti. Ádebıetke endi-endi dendeı aralasyp, qaýyrt bir qımylǵa kirise bergen tusy edi. Maǵan sol sońǵy jolyqqanda ózi de: "Balalarǵa arnap bir radıopesa jazdym. "Jetisý patshalyǵynda" atalatyn derekti senarı bitirdim. Shekspırdiń "Koról Lırin" aýdaryp tastadym", — dep edi. Bul bas-aıaǵy eki-úsh aı ishinde atqarǵan jumysyna esep bergeni sıaqty bolǵan.

Keı-keıde qımyldasam kúrt asyǵa,
Bekerge min taqpasyn jurt osyma,
Asa almaı ákem baıǵus qulap túsken
Qyryqtyń qaraı berem qyrqasyna, —

depti ózi de bir óleńinde.

Sol qyryqtyń qyrqasynan asa almaǵan kúıi Qudash ta qyrshyn kete bergen bolatyn.

Úlgerý kerek bárin de,
Kóp áli maqsat-josparym.
Egiler erteń tórimde
Meni de joqtap dostarym, —

degen ol taǵy bir jyrynda. Egildik, eńiredik, amal ne! Endigi bir mindet — artynda eleıtin, eskeretin eliniń barlyǵy, mol-mol shyǵarma, joqtaýshysy bolyp júrgen Júrekteı ulynyń barlyǵy. Biz de sony kóńilge toq sanap, aqyn rýhyn aldaǵy urpaqqa da jebeý, demeý bola júredi degen senimmen Qudash jaıly qysqa sózimizdi ázirshe tamamdaı turǵymyz keledi.

1992 j.

Avtordan: Bul eńbegimdi men Qudash Muqashevtyń 60 jyldyq mereıtoıy qarsańynda jazdym. Úlken gazetterdiń birine usynyp edim, ózderin asa bilgish, asqan aqyldy sanaıtyn redaksıa qyzmetkerleriniń biri ár jerinen julyp-julyp súmireıtip, aqyry sonyń úshten birin jarıa etken. Bul joly tolyq nusqasyna qol tıgizbeı, sol alǵashqy jazylǵan qalpynda usynyp otyrmyn.

---