InfoHub Logo

(roman)

Birinshi bólim

1

Toskovat o tom, kogo lúbısh, mnogo legche, nejelı jıt s tem, kogo nenavıdısh.

Jan de Labrúıer

— Jázıra... Jázıra!

Ol kózin ashty. Kún áli sol tas tóbede, shaqshıyp tur; Qapyryq ystyqtan qup-qurǵaq aýa shyńyldap barady. Apyp-aı, daýystap shaqyrǵan kim? Tóńirekte jan joq, tym-tyrys. Múmkin maǵan bireý aıqaılaǵandaı kóringen shyǵar? Jańǵyryq pa? Biraq jańǵyryq qaıdan týady? Ol bolsa, nege qaıtalanbaıdy? Qudaı biledi, qulaǵym shýlaǵan. Dál solaı, áıtpese meniń atymdy ataıtyndaı tiri pende káne?!..»

Jázıra basyn kóterip, moınyn soza jan-jaǵyna qarap qoıdy; áıtse de saıaly, arba kóleńkesiniń astynan shyqqysy kelmedi. Jaılana, shalqalaı qaıta jatty. Ústinde qyzǵylt, aq jaǵaly kóılek. Kerzi etik arbanyń artqy dońǵalaǵynyń qasynda táltıip tur, janynda jaıýly sarǵysh shulǵaý, áride eki qap qı.

Aıtpaqtaıyn... Sholaq múıiz sary ógiz júr me ózi? Sý izdep aýylǵa tartyp otyrmasyn...» Kelinshek úrkekteı jerden basyn julyp aldy, arbadan júz qadamdaı saı jıeginde jaıbaraqat shópti tilimen oraı shalyp júrgen ógizdi kórip, kóńili kónshidi me; alańsyz qaıta qısaıyp, kózin jumdy.

Endi qaıtyp ony jan balasy shaqyrmady, álden ýaqytta ol sút munarly tuńǵıyqqa túsip ketkendeı boldy. Jo-joq, aıdynda júzip barady; mine endi tipti halyqtaı ushyp keledi. Tómende jotaly qyrattar, taq-taqta jasyl oıpattar syrǵyp qalyp jatyr. Áldeqaıdan salqyn, shıpaly samal esedi. Káýsar, tap-taza aýa. bulaqqa endi birde syldyr-syldyr etken názik, jaǵanyń qıyrshyq topyraǵyn aımalaǵan bolmashy tolqyn úni shalynady.

Beti aınadaı jarqyrap, shymyrlap jatqan mynaý ózen ǵoı. Ózenniń arǵy betinde qunan jaldana qaraýytyp orman kórinedi. Kún araıy qan qyzyldana onyń ústinen asa, tógilip ketti. Jázıra kógildir sýdy qos qolymen kósip alyp, betin shylamaq bolǵan, súırikteı náp-názik aq saýsaq arasynan synapsha syrǵyp, túk qalmady... Osy kez ol qıyrdan qara noqattaı bir nárseni kózi shaldy, mine, qyzyq... alystan qanaty qatpaǵan úırektiń balapany sıaqty, álgi jan ushyra júgirip, kókke samǵaı ushqaly talpynǵandaı da bolady... Jázıra ózenge sýǵa kelgenin de múlde umytqan, eki kózi sol bir judyryqtaı qarada. Ol jaqyndaǵan saıyn zoraıyp, úırek balapanynyń tumsyǵy birte-birte súıirlene, qanat qaǵysy serpindi, qulashtaı sozyla tústi. Balapan — qaıyqqa, qanat — alymdy uzyn qara eskekke aınalyp keledi. Ústindegi kún qaqty, qara shashty, jalańbas jigittiń oınaqy, shalqalaı túsip, yrǵaı jep-jeńil tartqan eskegi sý betin shapalaqtamaı, eki janyna aq kóbik, qozy quıryq tolqyn tastap barady. Jelsiz typ-tynyq kúnde maıdaı jaltyrap jatqan aıdyn betin qaıyqtyń pyshaq júzindeı ótkir, súıir tumsyǵy jep-jeńil tilip keledi. Ekpini aryndy, úrdis. Shańq-shańq etken ashshy aq shaǵala úni de ony qamshylaı túsetin tárizdi, ózen de tereń kúrsine tolqyp, qaıyqty kelinshek tusynan zymyrata ótkizip jiberdi. Mine, onyń alǵashqy tolqyndary da jaǵaǵa kep soǵyldy. Jázıra bir sát mynaý maqpaldaı jup-jumsaq aýany, tańǵy tátti tynyshtyqty serpilte án salǵysy, jańǵyryqtyra aıqaılaǵysy keldi. Áıtse de oǵan batyly jetpedi; óıtkeni bul jańa túsken jas kelin úshin ıbasyzdyq qoı, ári áldekim estı qalsa, kúlip júrer dep yǵystady.

«Qara qaıyq... Shaǵala tumsyq qara qaıyq aǵysty ózen betinde qalyqtaı uzap barady. Múmkin, ol meniń qustaı ushqan jastyǵym shyǵar? Qaıyqty qol bulǵap nege toqtatpadym? Al, «meni de ózińmen ala ketshi, tastamashy» deseshi, Jázıra? Bálkı, daýystamaǵany jón bolar? Qaıdam... Jyly uıasy — týǵan aýylyn saǵynyp júrse she?.. Qazir áketaıym ne istep otyr eken? Aýǵa shyqty ma? Mine, osy aýylǵa kelin bop túskenime de úsh juma. Úsh juma emes-aý, baqandaı úsh jyl deseńshi. Ras, Naýryz jýyq arada baryp qaıtarmyz abzaly» dep ýaǵda etken... Iá, aıtpaqshy álgi qaıyq zym-zıa qaıda joǵalyp ketti?»

Jázıra bes-alty qap tezek, shóp salǵan bákene arba ústinde beıqam jatyr. Sál kózi ilinip ketken, kádimgideı tynyǵyp qalypty. «Iá...» — dedi ol. Sary ógizdiń sylbyr aıańy da, zársiz mynaý kúnniń shýaǵy da, aınala boıkúıez tynyshtyq ta oǵan bir túrli tanys, netken daǵdyly tirshilik edi! Osylaısha soǵys aldyndaǵy beıbit ómirde de, qaq qazirgideı shyǵarmaq, shýaqty kúnde tezek terip qaıtqan tuǵyn: ıá, onda Jázıra jas, bul aýylǵa jańa túsken kelin...

At tuıaǵynyń dúsirin estip, ol selk ete tústi, asyǵa-aptyǵa kóıleginiń óńir ilgegin túımelep, basyn kóterip aldy. Arbamen qaptaldasa kelip qalǵan salt atty aqsur, dóńes muryn, áskerı shıneldi jigitti kórgende Jázıra boıyn taban asty bir sergektik bılep ishi-baýyryn jyp-jyly tolqyndy sezim sharpı jóneldi. Eriksiz alqyzyl qytyqshyl ernine kúlki úıirilip, kóz astynan kúlimdeı qaraı qaldy. Jigittiń de ash janary osy bir jyly sáýleni izdep kelgendeı eken de; ilip áketti.

— Jol bolsyn, Jázıra!..

— Áleı bolsyn.

— Qaıdan kelesiń?

— «Kóp qudyqtaǵy» eski qystaqtan tezek ákelem. Ózińiz she?

— Seni izdep shyqqam?!

— Ras pa? Qyzyq eken...

— Senbeımisiń? — dedi jigit saý, oń aıaǵymen atyn tebine túsip.

— Shúbám bar.

— Nege?

Jázıra joldyń jıegindegi shópti shalyp, ábden jaıbaraqat bir kúıge túsken sholaq sary ógizdi qamshylap qoıdy: tamaq astynan oraı tartqan qyzyl ala káseńkesiniń mańdaıǵa qashqan jıegin qol syrtymen, oınaqy erke-totaı qylyqpen jedel keıin ysyryp ta úlgirdi. Jigittiń de áldeneni kútip, súısine ózine telmire qalǵanyn da ol jańa baıqady. Uıaly bota kózin, uzyn qaıqy kirpiginiń aıasyna jasyrmaı jarq etkize tóńkere tastap kúlip jiberdi; kóńil jaılaýyna qýanysh qusy qonyp, bir sát mynaý surǵylt kúzgi dala da oǵan shyraıly, ystyq tartyp barady. İle ózin bılegen tosyn sezimnen shoshynyp: «Maǵan ne kórindi? Nege kúldim?» dese de, ózin-ózi toqtata almady. Kómeıge tyǵylǵan kúmis kúlki, syńǵyrlaı tógile berdi, áldene qytyqtan, eleýretip jibergendeı. Jigittiń qysylyp, tipten dármensiz kúıge túskenin de eleıtin emes. «Sonda qalaı, myna jigit kisi kúlerlikteı bolǵany ma? Al, onyń nesi kúlkili?» Jigit te kúldi. «Bunyki ne kúlki?..»

Jas kelinshek óz-ózinen qýystana qyzaraqtaı, ázer toqtady. Jigit te jaltaqtaı kóz tastap, irkile berdi. Ekeýi de kúlkileriniń esh sebepsiz, tipti orynsyz ekendigin de endi sezgendeı, áıtse de pálendeı sókettigi joǵyn tek oılamaǵan jerde kezdesip, birin-biri mań dalada, kóldeneń keseldi kózden bólek, erkin qyzyqtaı kórip, tildeskenderine qýanyshty edi... Qazir bulardyń osy bir baqytty sátin áldekim kórse ǵoı — san saqqa júgirtip, oıdaı ósekke qaldyrady! «Ózi netken ashyq, aqjarqyn, tipten qorǵansyz, á?! — dep oılady Jázıra,— qarapaıym, Naýryzdan góri munymen til tabý da ońaı shyǵar...»

— Jázıra...

— Aý?..

— Shyn kóńilimnen, júrek ámirimen bir saýaldyń ushyn sezdirgendeı edim. Sen ony jel sózge balap, bos qyljaq dep uqtyń-aý deımin. Senbediń be?

Jigit julyna bergen atynyń tizginin shirene tartyp, tejep qoıdy. Arba ústindegi qalyń, jumsaq kók shópte tolyqsyp, júris yrǵaǵyna qaraı terbelip otyrǵan jas kelinshektiń shyraıly júzinen ol kóz alar emes, jaqyn da bolsa — alys sıaqty. Tóńirekte tiri jan joq, bul ǵalamda tek qana ekeýi!

— Dúnıede úrip aýyzǵa salǵandaı qyz az ba? — dedi Jázıra qarsy saýal aıtyp.— Al, meniń dál ózińdeı jigitim, ashyǵyna kóshsek, kúıeýim bar.

— Bilem,— dedi Yqsan basyn tómen sap.

— Mine, munyń durys, bilseń sol.— Jázıra nelikten «siz» demeı, «sen» dep kele jatqanyna tańdandy; ári mynaý jigit sıaqty ózi de áldenege ókinishti, renishti ekenin sezindi. Sol bir jumbaq jáı qytyǵyna da tıip, yzalandyryp keledi.— Qysqasy meniń basym bos emes.

— Bilem.

— Men Naýryzdyń zańdy áıelimin,— dedi ol aıtpasa da aıdaı anyq, belgili jáıdi asyǵa-aptyǵa bildirip.

— Bilem.

— Kúıeýimniń kózine tirisinde shóp salmaq nıetim de joq.

— Túsinem.

— Demek, biz bir-birimizdi izdemeýimiz kerek.

— Bilem.

— Óte jaqsy, bilseń, meniń jaýabym osy.

— Kózim barda, sizdi kórmeı men tirlik ete almaımyn. Kimniń áıelisiz, meniń onda da sharýam joq... Erkińiz bilsin. Tek maǵan qarama demeseńiz eken,— dedi jigit nalyp.

Jol ıreleńdeı jorǵalap, túıe taıly bel ústine ıek artqanda, etektegi aýyl da alaqandaǵydaı al-aıqyn, aldynan shoǵyrlana shyǵa keldi. Yqsan únsiz, muńaıa otyryp qalǵan kelinshekke:

— Ázirge saýshylyqta bol, Jázıra,— dep atyn tebinip, aýyldyń shyǵys betindegi fermaǵa bet túzedi. ol kelinshektiń abyroıyn oılap, el adamdary birge kórmesin, ósektemesin degeni edi.

Jázıra jigit sońynan uzaq qarap, kózimen uzatyp saldy da, ógizdiń delbesin qaǵyp-qaǵyp jiberdi:

— Shý!

Ógiz julqa tartyp, aýyldyń jaqyndyǵyn sezdi me, búlkekteı jóneldi.

2

Jázıra hatty oqyp bolysymen kórshisi Balym qarıany shaqyrǵaly umsyna túsip, irkildi; daladaǵy beımaza jaýynnan jasqanyp qalǵan sıaqty. Kúpeıkesin qazandyqqa taıaý qaǵylǵan qara shegege qaıta ilip jatyr. Ylǵı tań qulanıektene turyp, salyǵyp júrgendiki me, joq álde boıy jylyp, marǵaý tartty ma, kim bilsin; áıteýir ol kúndegideı sergek emes, qazir tym súlesoq. Moınyna ysyrylyp ketken shálisin de túzemesten qazandyq aýzyna kep otyrdy. «Úsh kún otasqan saǵan ne aıyp? Úsh kúnge bola baǵyńdy baılama. Estımisiń, ol sen kórgen, sen súıgen Naýryz emes. Eki aıaǵy, qoly joq, ǵarip. Beıshara. Sábı ǵoı. Iá, sábı. Sábıden de jaman. Úmitsiz tirlik... «Kel...» deýiń balalyq. Oılan. Áli keshtik etpeıdi. O da óz peshenesine jazǵandy kórer. Úkimet bar. Dalaǵa tastamaıdy. Seni de eshkim jazǵyrmaıdy» — deıdi pochtashy áıel. Ol árıne seni de, meni de bilmeıdi. Maǵan jany ashyp aıtqany ǵoı... Naýryz... Naýryzym meniń. Áli sol bala mineziń qalmaǵan eken-aý. Keleıin be degeniń ne? Qyzyqsyń-aý... Kelme deımin be men saǵan? Móldiregen kóziń kórip, júregiń men dep soqsa qaıda barasyń? Qudaı-aý bul óz úıiń emes pe? Estımisiń?..»

— Óz úıiń! — dep qaldy. Daýsy qatty shyqty. Ol óz úninen ózi shoshyp basyn kóterip aldy. Aldyndaǵy janyp bitýge taıalǵan qýraıdy qazan túbine kómeılete ysyryp, qara kóseýmen qopsytyp qoıdy. Byqsyp, sónýge aınalǵan otyn qaıta laý ete tústi...

Jas kelinshektiń kóz aldynan Naýryzben qosylǵany, ony maıdanǵa shyǵaryp salyp turǵany... Segiz aı boıy habar-osharsyz ketkende meńireý adamdaı talaı tún kirpik qaqpaı osylaısha qazan aýzynda otyryp ótkizgeni, boıyna bitkeninen aırylǵan borandy kúnderi tizbektele syrǵyp ketip jatyr. Bárine shydaǵan. Tistenip, ózekti órterdeı alaquıyn saǵynysh jalynyn ishinen tunshyqtyryp syrt kózge syr aldyrmaı kelip edi; bu joly shydaı almady. Úzilip ketti... Endi mine ózin-ózi toqtata almaı, jábir kórip, muńyn shaqqan sábıdeı egildi.

Daladaǵy jaýyn tolastaıyn degen sıaqty; tereze shynysyn sabalamaı syrt-syrt shertip qoıyp qana tur. Ógeısigen ala-kóleńkede bólme ishi onan ári buıyǵy tartyp, boıkúıezdene túskendeı. Jázıra manaǵydaı emes, keýdesin kóterip, aldyndaǵy otqa qarap tas músindeı qatyp qalypty. Sytyr-sytyr janyp jatqan qýraıdy da ysyryp qoıatyn ýaq bolǵan. Áıtse de ony kórip otyrǵan Jázıra joq. Aq kóbiktene qaınaǵan qazan da arakidik: «Meniń qaqpaǵymdy ashyp, sapyrar ýaqyt bolmady ma» degendeı shyj ete qalady. Qazynyń sur ıisi ǵana jadaý úı-ishine toqtyq pen jylylyq uıalatyp tur. Bir sát kelinshek uıqysynan oıanǵandaı selt etip basyn kóterip aldy; jan-jaǵyna jaýtańdaı qarap, ornynan turdy. Byqsyp, sónýge aınalǵan qýraıdy qazan kómeıine ysyryp tastap, tórgi bólmege kirdi. Murjasy jaryq-jaryq, jartylaı qaǵaz japsyrylǵan jetilik maı shamdy ustap, qazandyq basyna qaıta kep otyrdy. «Naýryz... Naýryz kele jatyr»,— deı beredi baıaý kúbirlep. Júzinde alyp ushqan jas jannyń asyǵystyǵy bar. Shamdy jaǵyp, murjasyn kıgizdi. Piltesin kóterip qoıdy. Munyń bári erkinen tys isteldi. Ornynan turyp, tórgi úıdiń terezesiniń aldyna aparyp qoıdy. Shymyldyq peshpen bólingen bir-aq bólme ǵoı. Qazandyq jaq otyn-sýdyń orny. O jerge kóktemde tól de baılaıdy.

Qazaqtyń kópshilik úıi osyndaı: tórgi bólmege kiretin esik bir jaq shetinde bolsa, ol az degendeı, qazandyqtyń tusynda úńireıgen tereze ornyndaı tesik jáne bar. Sol jerden aýyz úıdegi as ıisi kelip, bólmeni ystaıdy. Qazirde sur ıisi úı ishine túgel tarapty. Jázıra sham jaryǵyna qýana qarady. Iá, bul úıge birazdan beri jaryq ta jaǵylmaǵan. Únemi egis basynda, fermada júrip, bas qısaıǵan jerge myzǵyp alatyn; qandaı tar zaman, qysyltaıańda da el keń ǵoı. Qaı úıge qonsa da, ol úshin kórpe-jastyq qalaıda tabylatyn.

Jázıra ıyǵynan jerge túsip ketken oramalyna eńkeıip edi, kıiz ústinde betin shań basyp jatqan synyq aınany kózi shaldy. Qýana qolyna alǵan; endi úrkip tur. Onsyz da surǵylt júzin onan saıyn buldyrata túsken tozańdy da súrtkisi kelmedi. «Neden úriktim? Eki betim dýyldap, qysylam. Ne kórindi maǵan? Qudaı-aı, beti ashylmaǵan qyzdaı boldym-aý?» Bir tizerleı otyryp ústindegi tik jaǵa, qynama bel aq kóıleginiń etegimen aına betindegi shańdy jasqana sıpap ótti. Ar jaǵynan oń jaq betinde burshaqtaı meńi bar, bıdaı óńdi, qyr muryn, suńǵaq boıly kelinshek shyǵa kelgende ol kádimgideı úrkip qaldy. «Janym-aý, bu kim? Men be?» Qoıý qara qasy kerile, kirpigi jıi qaǵylyp ketti.

— Sen shynymen-aq... Jázırambysyń, á? Qoı, áziliń shyǵar,— dedi de, ol óz úninen qatty shoshyndy. «...Jázırambysyń, á? Qoı áziliń shyǵar...» Qaıdan oıyma tústi. Tipti Naýryzdyń óz úni qulaǵyma estilgendeı boldy ǵoı. Bu nesi? Qatty saǵynǵannan ba? Iá, sonan... Ony saǵynbay múmkin be? Ol sábı de, ol er de, ol asyl da edi ǵoı. Orta boılydan sál uzyn, jaýryny qaqpaqtaı, shalqaq júretin. Aıaqta kerzi etik, úste brezent beshpent. Qońqaq muryndy, mańdaıy kere qarys. Shashy da kirpiniń túgindeı qatty, qalyń tuǵyn. Moıny da jup-jumyr, jýan. Kún qaqty, kúreńitip turatyn. Alshaq bitken qıyq kózdiń bir sýyq tartqanyn, qalyń qara qabaqtyń túıilgenin Jázıra kórgen emes. Árkez jyly sáýlelenip, tóńiregin sergitip, shýaqtandyryp jiberetin. Ol jumystan qaıtqanda birden úıge kirmeıdi. Aýla ortasynda turyp kıiminiń shańyn qaǵatyn, sonsyn belýaryna deıin jalańashtanyp jýynatyn.

Keıde Jázıranyń qolyndaǵy qumandy alyp jerge qoıatyn da, ózin kóterip áketetin.

— Bireý-mireý kórip qalyp uıat bolar, Naýryz. Qoıshy... Jibershi,— dese de tyńdamaı:

— Sen ne, meni saǵynǵanyń joq pa? Kún uzaǵyna kimdi oıladyń, Jázırash? Meni me? Aıtshy, kimdi? — dep sábıdeı qıylatyn.

— Aıtpaımyn.

— Á, aıtpaısyń ba? — dep saqyldaı kúlip, úıge kóterip kiretin. Sondaıda Jázıra onyń bulshyq eti temirdeı, qarýly qolynda jep-jeńil terbelip, keń tósine judyryqtaı basyn qoıatyn: dúrs-dúrs soqqan jigit júreginiń dybysymen birge jýsan ıisi burq etip, tanaýyna kelgende, ol qalyqtap keń dalada ushyp bara jatqandaı da bolatyn edi-aý...

Dúsirlete bireýdiń syrtqy esikti soqqany estilip, kelinshek kóńili bólinip ketti. Ol urlyq ústinde ustalǵan jandaı sasqalaqtap, qolyndaǵy aınany tastap jiberdi. «Mezgilsiz ýaqytta bu kim boldy eken? Oıbaı-aý, aınaǵa jyrtıa qarap qalǵanym, ne qylǵanym? Uıat-taǵy...» Júgirip qazandyq basyna kep kúıbeńdep birdeńe istegen bop júr. Ystyq jalynnan eki beti qyzyl-kúreńitip ketken; sónýge aınalǵan otty kóseýmen qopsytyp, tezek, qıdy mástemirmen usaqtap qalap jatyr. «Qap, kútip qaldy-aý...» Aptyqqan adamnyń isi óngen be, Jázıra otyn tastaı berip, tórgi bólmege kirdi, qaıta shyqty. Eshteńe qolyna ilinbedi me, joq, áldene izdegenin umytty ma, qalaı; kúıgelektene kúbirlep sál turdy da, qalyń qara shálisin jamyla esikke bet aldy.

Úıleri eski edi. Aýyz bólmeniń esigi birden mal qoraǵa shyǵatyn. Qoranyń úıge azdaǵan qamshaýlyǵy bolmasa, bólmege sandyǵy shamaly. Tórgi buryshynyń ár jerinen jaýyndy kúnderi tamshy aǵady. Qazir de sol tastaı qarańǵy saz ıistengen qoranyń ár buryshynan syr-syr etip tur.

Kóıleksheń júgire shyqqan Jázıranyń boıy bir túrli titirkenip ketti.

— Bu kim? — dedi ol qaltyrap.

— Men... Áh, Jázırash, men. Jaman apań... Sálımamyn ǵoı.

— A... Apataı, siz be edińiz? Qazir...

İshten shyldyr-shyldyr etken shynjyrdyń, aýyr ilgeshektiń saldyrlap jaqtaýǵa soǵylǵany estildi. Kópten maılanbaı tot basqan esik topsasy saqyrlaı-suqyrlaı ashyldy. Tabaldyryq aldyna qaq turypty. Qara plash búrkengen, eńgezerdeı bireý sýdy keshe-meshe ishke kirdi. Shińkildegen shaqpa daýsy bolmasa, kóldeneń kózge mynaý áıelden góri erkekke kelińkireıtin, onyń da kez kelgeni emes, palýany eken degendeı ıyqty jan.

— Týf, myna kúnniń ushyryp bara jatqanyn qarashy. Yssha-aı. Kirińiz apa,— dedi Jázıra qalbalaqtaı esigin keń ashyp.

— Iá, qara sýyqtyń aldy osy. Sýyrtpaqtap soqpaıdy. Yzǵyryqtatady. Etińnen ótip, súıegińe jetedi. Qarǵashym-aý, bu neniń jeli sendegi. Tipti jeńil júrsiń ǵoı. Aıtsań da jas-aý, á?

— Asyǵyp... Siz kútip qalady-aý dep.— Jázıra qaltyrap, onan ári eshteńe aıta almaı kidirdi. Sálden soń, aýyz úıdiń esigin ashyp jatyp til qatty.— Jaqsy keldińiz. Jalǵyz otyr em, apa!

— E, qudaı-aı. Men eldeı shaqyrtý tilep qaıteıin. Synaıym ba. Qýanyshyń qutty bolǵaı.

— Raqmet... Raqmet, apa.

— Qashan keledi? — Sálıma ústindegi sur plashyn kireberis bosaǵada sheship jatyp, kelinshek júzine baǵdarlaı qarap qoıdy. Silkingen saıyn jeńiniń sýy aýyz úıdiń esigine jaqyn qazandyqtyń otyna tamyp, shyj-shyj etigi qaq jatqanymen isi joq. Jázıra qazan qaqpaǵyn jaýyp jiberdi.— Naýryz qashan shyǵady deısiń, Jázırash?

— Aldaǵy aıda. Jolyna bir-eki juma ketetin bolar. Ýkraınada kórinedi.

— Ýkraın de. O da bizdiń Úıshik sıaqty úlken shahar ǵoı shamasy.

Ol munan ári jaýap tospaı júzin taıdyryp aldy. Plashyn Jázıraǵa ustata salyp, kebisin esik aýzyna tastamaı, tórgi bólmeniń aǵash edenine deıin súıretti. Aq taqyr aýyzǵy úıde qara jolaq izi qaldy. Toqyma jyly shulyqpen júrgen Jázıra sý tıip ezilgen jerdi baspaı, attap ketip baryp kebisti keıin aldy. Sálıma bunyń birde-birin ańdamady ma, joq álde oǵan mán bermeıtin óziniń ádeti me; burylyp artyna qaramady. Qolynyń syrtymen betiniń tary búrshiktene jyltyraǵan terin sypyryp tastap, jaýlyǵyn moınyna bos saldy. Baıaǵy kelinshek kúnindegideı yrǵala basyp júrmek edi; balyq qaqtalǵan sur bóshkedeı bolǵan bóksesi qurymaǵyr yryqqa kónbeı siresti de qaldy. Basy qaltalaqtap, aıaǵy shatqaıaqtanyp ketti. Sálıma qyzaraqtap qatty qysyldy. Ol uıalǵan tek turmastyń kerin jasap, álginde Jázıra qolyna ustaǵan aınany tańyrqaı qarap toqtady. Ezýinde bir jymysqy kúlki bar. Qıyq kózi jumyla, kelte tanaýy kóterile tústi. Qara kóleńke terezeniń ar jaǵynan sirińkeniń jaryǵyndaı bir jylt kórinip ketken; izinshe shatyr-shutyr ete qaldy.

— Myna kúnniń túri jaman bop bara jatyr-aý ózi. Kórdiń be, shelektep tógýin. Jázırash, aınam, sýlyǵymdy qazandyqqa jaqyn ilshi.

— Maqul, apa,— dedi kelinshek jaıdary júzben. Daýsy qazandyq jaqtan ashyq, jarqyn estildi.

Sálıma tańdanǵandaı qasyn kerip, oılanyp qaldy. Bir nárseni túsine almaǵandaı kózi jypylyqtap ketti. Jázıra qazandyq jaqtan kúlimdeı shyqty. Oń jaq betindegi burshaqtaı meńi aıqyndala, eki kózi bal-bul janady. «O, beıbaq, nege jetisip, oınaqshısyń?» İshteı oılaǵany bolmasa, munysyn Sálıma tis jaryp aıtpady. Qolyndaǵy aınany jańa kórgendeı qaraı bastady.

— Eski aına ǵoı,— dep Jázıra oǵan mán bermeıtinin tanyta sóılep, tórge ótip, tereze aldyndaǵy shamnyń piltesin kóterip qoıdy.— Maıy joǵyn bilsemshi. Qap...

— Iá, aınany ustamasa shań basady. Kóńil shirkindi kótermeseń kir basady degen,— dedi Sálıma masattana. Ózinshe máteldep, astarly aıtqansyp otyr.

Jázıra qonaǵynyń sózin kúlimdeı tyńdaǵany bolmasa, onsha mán bere qoımaǵan tárizdi. Áli sol shamnyń maıyn erterek, kúndizgi jaryqta qamdamaǵanyna ókinin otyr. Shamǵa jıi kóz tastaıdy. Sálıma sal qıtyqtanyp qaldy: «kisini durys tyńdaı da bilmeı me, qalaı ózi? Erkek degende de pátýa bolsashy. Osynyń nesine Yqsan ólip-óshedi, á? — dep oılady ol.

— Bir jerińiz aýryp otyrǵan joq pa, apa? — dedi Jázıra qonaǵyna kózi jaýdyraı qarap.

— E, qaraǵym-aı, men beıbaqta aýrý az ba? Júregimniń basy judyryqtaı bop túınegende bar ma, janymdy kózime kórsetedi. Paroq degen páleket pe, kim biledi.

— Qudaı saqtasyn, apa. Aıta kórmeńiz.

— Paroq bolam eken dep yǵyp júrgen men joq. Kúı tańdaıtyn zaman ba? Qolǵa túsken shaı ataýlynyń kógin de, qarasyn da iship jatyrmyz. Keshe álgi İqsan qaınym keldi. Onan nemdi aıaıyn. Eki qaınatymdaıyn aq qumanǵa bir-aq urdym. Ózi qashannan júrgen qasqaldaqtyń qanyndaı saqtaýly, sandyq túbinde jatqan shaı emes pe. Álgi she?.. Eki shynyaıaq ishti De, turyp ketti. Obaldaǵy-aı... Oý, taǵy da ishseńshi. Bul indi shaıy ǵoı desem, «fermaǵa baram. İndi bolsa qaıteıin, jarylyp ól deımisiń» deıdi. Erkek shaıdyń qadirin bilgen be? Qoı, nesin suraısyń... Esil shaı kesilmegen kúıi qaldy da bardy.

— Tógip tastadyńyz ba?

— E, jo... joǵa! Tókkeni nesi! Meni jyndandy deımisiń, esil dámdi ysyrap qyp. Kórpeni tórt búktep astyma salyp ap, kópten júrgen qurt, sarysýym bar edi; solarymdy shyǵaryp óıdeı kep tartaıyn. Ómirimde ishken shaıymnyń dámdisi osy bolar-aý; ter onnan da, munan da kep aqsyn-aı. Óziń bilesiń, sońǵy kúnderi bir terleı almaı júr em ǵoı. Qurys-tyrysym jazylyp, tyńaıyp qaldym...

Jázıra tereze aldyndaǵy óleýsiregen jetilik shamǵa qarap, kúlimdep otyr. Qonaǵynyń raqattana aıtqan áńgimesin estıtin emes. Tátti bir oı qushaǵynda. Ózimen-ózi. Bıdaı óńi kúreńite, tuńǵıyq qara kózinde ushqyn oınady; múmkin ol osy qazir qıalynda Naýryzben kezdesip, basynan ótken jalǵyzdyq, úreıli qystyń uzaq túnderi jaıly aıtyp jatyr ma, joq álde sonaý bir soǵys aldyndaǵy kóktemniń jaýyndy kúninde, aı daladaǵy jalǵyz maıanyń yǵynda turǵandary oıyna oraldy ma; áıteýir ol sálden soń kúrsinip qoıdy.

«E, myna beıbaq múgedek baıyna «kel» degenine qýanyshty tárizdi ǵoı. Kózin... Kózin qarashy. Móldiregen qandaı ádemi edi, á? Qatyn deýge aýzyń barmaıdy-aı... On jetidegi qyzdaı ýyljýyn... Yqsan da jigittiń tóresi. Qoı bu joly mynaǵan ol jaıly ses bildirmeıin; yńǵaıy jaman eken — baıym keledi dep ólip-óship otyr, úrkitip alarmyn. Ańysyn ańdamasa bolmas»,— dep oılady Sálıma. Ómirde kórikti kelinshekti, ne qyzdy jynystasynyń qyzyqtaýy, súısinýi sırek qoı. Jázıranyń qazirgi shyraıy ony eriksiz oıǵa qaldyryp, áńgimesin úzip ketti. Áıtse de Salıma oǵan ókinbeıdi; ilkide janarynda tańdaný bilingen, endi muń bar. «O, sor mańdaı!.. Beıbaq. Qandaı aq, adal eń. Qandaı baqsyz eń. Sendeılerge alla taǵala kúıeýdi de kópsindi-aý. Kisige týra kelip, «sen» demeýshi ediń. Qatyn bitkenmen bir tistesip qalmasam ishim aýyrǵandaı bolatyn meniń ózim de senimen qabaq shytysqanym joq. Álgi soǵysy qurǵyrdyń kesapaty ǵoı. Áıtpese etek-jeńi keń, jeti-segiz balanyń anasy, báıbishe bop otyratyn darıa jan emespisiń?»

— Ǵafý et, apa. Áńgimeńizdi bóldim bilem,— dedi Jázıra qysylyp.

— Oqa emes, janym.— Sálıma óz oıynan aıyǵa almaǵandaı kózin ýqalap, tómen qarap sál otyryp qaldy.

— Men asty túsireıin. Siz qol jýa berińiz. Sý quıaıyn...

— Á, qaıtesiń. janym. Ózim baryp jýam ǵoı.— dep Sálıma quman, shylapshyndy aldyrtpaı ornynan turdy. Osy cát úıdiń ishi jap-jaryq bop ketti de, izinshe satyr-sutyr ete tústi.— Bissimella... Bissimella, myna aspannyń túbi tesilgen shyǵar. Oıbaı-oı, seldetti. Má, tókti-aı...

Ol tereze aldyna baryp, dalaǵa qulaq túrip tur. Basyn shaıqap qoıady.

Astan keıin de Salıma asyqpady. Jázıranyń júdeý dastarqany qaıta jaıylyp, shaı quıyldy. Nannyń da, tisteıtinniń de qat kezi ǵoı. Túıe sútinen qaınatqan qurt pen kermek tatyǵan shaı ǵana iship otyrǵandary. Úlbiregen alqyzyl erniniń ústi sál tershı túsip Jazıra sonaý bir jyldardy: balyqshy atasyna barǵanyn, sonda Naýryz ekeýi aýǵa shyqqanyn, qozy qaryn sary sazan, qara jón kókserke, aq qaırań, eki úlken jaıyn ustaǵandaryn; ony aýylǵa kelisimen aıaq jeter jerdegi kórshi-qolańǵa úlestirgenderin eske alyp, qyzyqtaı áńgimeledi. Qoı eti, bal tatyǵan balyq ta sóz bop, at basyndaı qant, qyzyl kúreńdenip babymen pisken aq nan da araǵa tústi. Salıma eriksiz eligip, qolyndaǵy ashshy qurtty tastap jiberdi. Shaıdy da qoıdy. Kózin syǵyraıta oılanyp qalypty.

Uzaq arnaly áńgime Naýryzǵa kelip tirelgende ǵana tereń kúrsine túsip, ernin jalanyp:

— Iá, o da bir dáýren edi ǵoı,— dedi ol baıaý.— Ómir degen de ıt qoı. Áıtpese eki aıaǵy, qoly balǵadaı arys azamatty qor ete me? Bári... Bári qarǵys atqyr soǵystyń kesapaty da. Jasaǵan ıem-aı, eki aıaǵy, qoly joq deı me? Apyr-aı, sonda qalaı... O da adam ba? Samaýryn sıaqtanyp qaldy-aý, á?

— Apa, ne dep kettińiz?

— Tup-tuqıanyń záý-zátiń qurysyn, pashes! Osynsha jandy qor etip, zar ıletken haıýan!

— Sálımanyń jińishke, shińkildek daýysy buzylyp, tarǵyldanyp baryp úzildi. Qunjyńdap, jan qaltasynan oramal shyǵaryp kózine aparyp qaıtty.— I-ı, ózi de bir kúıgelek bala edi ǵoı... Endi ol qaıtyp kún kóredi. Ony tisi shyqpaǵan, buǵanasy qatpaǵan sábıdeı qolyńnan nár berip asyraý kerek-aý. Arǵy tórkini óz betimen dalaǵa da shyǵa almaıdy, á?! O, qasiret!.. Áıel sorlynyń kóreri kóp eken de. Baǵy janbaǵan jazǵandar-aı... Ondaı beıbaqtar kinámshil keledi ǵoı taǵy. Qaıtkenmen de jarym jannyń kóńiline aqaý túsirmeý ońaı emes. Men bilsem ol elp etpe, aýmaly-tókpeli, qyzba bala-tuǵyn. Kúıip-pisip júretin. Endi sabyrly deımisiń.

— Apa, muny maǵan nesine aıtasyz?

— E, janym-aı, meniki jáı qımastyq ta. Qýanyshyń uzaǵynan bolǵaı.

— Raqmet, apa... Sizdiń meni túsinetinińizdi sezip em,— dedi Jázıra alqyna. Júzinde óziniń «kel»,— degenine asa razy, úlken qýanysh bar.— Taǵy da bir quıaıynshy, apa?!.

— Qaıtesiń, aınalaıyn, boldym. Júregim tolyp ketti.

— Bul sizdiń qonaq aıaǵyńyz. Óıtkeni sırek kelesiz ǵoı.

— Á... Solaı ma? Endeshe munan bulaı kelisti jıiletermiz.

— Sóıtińiz, apa, onyńyzǵa Naýryz da qýanady. Ol qonaqjaı...

Sálıma túńilgendigin sezdire ystyq shaıdy baptana, ysyldap-pysyldap soraptaýǵa kiristi. Qatqan nannyń eki-úsh túıir qaldyǵyn shyny aıaǵyna salyp jiberdi. Arakidik raqattan «ýf-f...» — dep qoıady.

3

Yqsan aıaq astynan burqan-talqan boldy. «Joq-aý, fermadaǵy baqtashy shal on altydaǵy qyzdy alypty. Seksenge kelgende taǵy nege úılenbeıdi tipti. Yqsannyń ondaǵy jumysy ne?» «Shal qýlyq istedi. Jıǵan-tergen mata-shatasymen qyzyqtyryp, baılyǵyn aıtyp basyn aınaldyrǵan ǵoı»,— deppin men. «Ósekshi kórinem. Sóıtip elge sóz taratyppyn». Ol aldynda búkjıip otyrǵan qara saqaldy shalǵa jaýyǵa qarady. Mundaıda adamnyń oıyna ne kelmeıdi. «Osy jyǵyp alyp syrıtyp turyp sabasam ba? Joq, ol bolmaıdy. Onyń arty pále. Sotqa tartýy múmkin. Ári el keshirmeıdi. Ákesindeı kisige qol kótergen kórgensiz ǵoı dep jazǵyrady. Beker sóz. Bireýlerdiń aıdap salyp shaǵystyrǵany. Ósek. Men sizdi áńgimelep qaıteıin. Áıel emespin pysh-pyshtap júretin, desem túsiner» dep oılaǵan; endi onan da aınyp qaldy.

Shal basyn kóterip, qol oramalymen sý tıgen kóp terideı qyrtys-qyrtys mańdaıyn, jasaýraǵan qońyr munar kózin, sáńkıgen sý aǵaryn súrtti. Beti tutas saqal; ıekke kep naıza bastanyp tuıyqtalypty. Ústinde jeńi uzyn sur shapan. Aıaǵynda úlken kerzi etik. Otyrysynda sustylyq bar; Yqsannan kópten júrgen bir malyn daýlap kelgendeı. Tórge shyqpaı esik aýzyndaǵy tóńkerýli shelekke jaıǵasypty.

Jańaǵy aqbezer de kókbezer bop aqtalǵany bekershilik ekenin Yqsan túsindi; ne de bolsa sózdi sabyrly bastamaq. Áıtpeıinshe mynaý aljasqannyń jýyq mańda ketetin túri joq.

— Aqsaqal!— dedi ol shaldyń janyna taıaý kep.— Sizge bul ósekti kim jetkizdi? Ondaıdy zerikken qatyn-qalash shyǵaratyn!

Shal senimsizdeý odyraıa bir qarap, syrt aınaldy.

— Maǵan sizdiń qatynyńyzdyń da, ózińizdiń de qajetińiz joq. Men...

— Qaıdan bileıin, qaraǵym. Sen degensin júdá kúıip kettim. Yrashjannyń shaıyna da qaırylmaı, maldy jaıǵasymen shyǵa jóneldim. Láıim ósek bolǵaı. Seni qarakettep qaıteıin,— dep shal Yqsannyń sózin asyǵa bólip jiberdi. Taban astynan júni jyǵyla qaldy. Manaǵy bir adýyndyǵy kóz qorqytýy sıaqty. Basyndaǵy túlki tymaǵyn qolyna alyp, taqıasyn túzete kıdi.

— Joq, siz ózińiz kimnen estidińiz?

— E, shyraǵym-aı!.. Bu jalǵanda kimnen bildiń, kim aıtty deriń bar ma? «Otyz tisten shyqqan sóz — otyz rýly elge taraıdy»,— dedi shal taıaǵynyń ushymen edendi tyqyldatyp otyryp.— Bir alla bilmese, ony kim bilipti.

— Aqsaqal-aý, baspaldaqtatyp tabýǵa bolady ǵoı. Sizge aıtqan kim? Aıtyńyzshy, kim?

— Yqash, qaraǵym... Baıaǵyda bir naq ózińdeı jas, pysyq jigit kúzdiń qara sýyǵynda bar pále osy jelde, sonyń kózin taýyp bekitpesem be dep atqa salt mine shapty dep edi. Sol aıtqandaı sen de tura júgirmeksiń ǵoı shamasy.

Qarttyń júzinde kekesindi kúlki oınap tur. Kózi jymyń-jymyń etedi. Yqsan qatty bir nárse aıtsam ba dep oqtalǵan; sony sezgendeı qart:

— Bosqa shabylyp qaıtesiń... Sendim sózińe. Tileýińdi bersin, maǵan bir kómek qyl,— dedi.

Yqsan elp ete qalǵan joq. Syrt aınalyp tórdegi quraq kórpeniń ústine baryp, jaılana jatty. Jan qaltasynan shylymyn shyǵardy; asyqpaı tutatyp, burqyrata, qushyrlanyp sordy. Shaldyń qıpaqtap otyrǵanyn kórse de ańǵarmaǵansyp, moıyn astyna eki birdeı jastyqty jumarlaı tyqty da, oq tıgen, búgilmeıtin oń aıaǵyn kósile tastady.

— Maǵan eki arba pishen kerek, Yqash. Bıyl qys qatty bolatyn túri bar ǵoı. Mal erte qolǵa qaraı ma deımin.

— Aqsaqal-aý, ony basqarmaǵa aıtsańyzshy.

— Seni tyńdaıdy. Olar meni qaıtsin. Áskerden jaraqattanyp aman kelgenderdiń qumalaǵy órge domalap turǵan joq pa. Ári sen ferma meńgerýshisisiń,— dedi shal ústindegi shapanyn sheship. Qaǵyp-qaǵyp jiberip, ornynan turdy. Temir shelektiń ústine áspetteı, eki búktep qoıdy. Munyń bárin óz úıindegideı asyqpaı istedi.

— Syrtym bútin bolǵanmen ishim tútin degendeıin men siz oılaǵandaı sap-saý emespin. Tórt ret jaralandym. Aqyrynda mine aıaq kelisaptaı, búgilmeıdi.

— Oıbaı-aý, Yqashjan-aý, men ne dedim?

— Joq... Ne deseń o de. Ol meniń qolymnan kelmeıtin sharýa. Orynsyz jerge qınamańyz.

Shal kúlimdeı, búkjeńdep kep jigittiń janyna otyrdy. «E, alla...»— dep saqalyn sıpap qoıdy. Taqıasyn alyp, jaltyraǵan basyn kóldeı oramalymen súrtti de qaıta kıdi. Jymyńdap Yqsanǵa eki-úsh ret kóz tastady; bir nárse aıtpaq bop oqtalady da qoıady. Ferma meńgerýshisi ózimen-ózi. Sol shalqasynan jatqan kúıi áli qozǵalǵan joq; shylym tútinimen ystanyp bozań tartqan úıdiń tóbesine túıdek-túıdegimen jiberedi.

— Iá,— dedi sál únsizdikten soń Isahmet tamsanyp. — Azamat degenimiz mynaý jatqan sensiń. Halqyń — bizbiz. Qudaı kórdik, qudiret dep bildik ózińdi, Yqash. Sondaǵy syıymyz káne? Eń bolmasa jón sózińdi durys aıtpaısyń. Jazyǵymyz ne?

İqsan jerden basyn kóterip aldy:

— Qaıt deısiz endi, aqsaqal?

— Men ne isteıin? Ne aqyl beresiń?

— Já, men sóılesip kóreıin. Eldiń bári ózińizdeı ǵoı, aqsaqal. Qaıta sizdiń sharýa-jáıińiz jaqsy.

— E, Yqashjan-aı, bizdiki de qaıbir ońyp tur deısiń. «Bóri aryǵyn bildirmestik» te,— dedi Isahmet álgindeı bolmaı jaılana.

İqsan tereń kúrsinip qoıdy. Taǵy da sol sónip qalǵan temekisin tutatyp, burqyrata soryp jatyr.

— Qaraǵym, osy sen nege úılenbeısiń? — dep Isahmet qyryldaı surady.

Elsizde qalǵan jalǵyz-jarym eski qazyqtaı ár jerden sarǵysh tartqan qasqa tisi kórindi. Aýyz aınalasy qalyń túk. Tek qyzarǵan erni qalypty. «Erni nege qyzyl? Sábıdiń ernindeı me, qalaı?! — dep oılady Yqsan. Kózine kózi túskende ǵana suraǵyna jaýap kútip otyrǵanyn ańdady:

— Reti kelińkiremeı tur ǵoı, aqsaqal!

— Onyń ne qıyny bar. Soqtaldaı jigitke qyz tabylar-aý. Qolda barda altynnyń qadiri joq degen, aınam. Sen tóńiregińdegi qazdaı tizilip, aqqýdaı qalyqtaǵan kóp qyzdyń qadirin bilmeı júrsiń.

Jigitke jaqyndaı otyrdy. Qolynan tastamaı júrgen bórkin áspetteı janyna qoıdy. Ústine gazet jabylǵan, qazandyqqa jaqyn turǵan aqjarǵaqtanǵan jalǵyz stol men eki-úsh arqalyqsyz oryndyqqa, kire beris oń qabyrǵadaǵy súıeýli temir kereýetke, onan mynaý tórde jaıýly jatqan eski alasha men quraq kórpeden ózge eshteńe joq, jupyny bólmeni syǵyraıǵan júırik kózimen ol taǵy da súzip ótti. «Áıelsiz erkektiń kúni qursyn. Tońǵaǵyna bylǵanǵan sábı sıaqty osynsha dármensiz bolar ma»,— dep oılap ta úlgerdi. Yqsannyń kúlimdep otyrǵanyn kórip daǵdardy; jıyrmanyń o jaq, bu jaǵyndaǵy jas jigittiń qazirgi oıyn bilsem degendeı áýestik bılep barady. Azdaǵan ókinishi, qyzǵanyshy da joq emes. «Jastyqtyń qadirin bilmeıdi. Ótkinshi tirlik, shaıqap ótý abzal. Shirkin, munyń ornynda ózim bolar ma em. Beli qyldyryqtaı, betiniń nury bar qyzdardy... Aıtyp aıtpaı ne kerek, hosh ıisti gúl emes pe. Myna shirkin solardy ýaqtyly julý kúná deı me eken?» Ol bir sát ómir jaıly syr shertkisi kep ketti. Jigitke qarap edi; áli kúlimdep shylym shegip otyr. «Maýbas neme... Pyryldap uıyqtaǵannan ózge bileri joq. Sen ne, ómir degen tap-taza, tuzsyz, qardyń sýy deımisiń. Ol senińshe tátti qant shyǵar? Erteńnen keshke shekti táttimen ǵana asyrar ma edi; sonda kórer em súrindi. Joq, balaqaı, aqylgóı qarttardy tyńdaı berme. Myna meniń sózime qulaq túr; oılan: ómir — tuzy betine shyqqan sor dala men shatqaldy, quzdy, ózekti, taý-tasty basyp, jazyq jaılaýdy janaı aǵyp, ashshy, tushshysy ishinde zyrlap ótip jatqan darıa. Onyń qadiri de, qasıeti de osynysynda. Adamnyń da ulylyǵy kópti kórgeninde; súıe de, kúıe de bilgeninde. Olar da áıeldi qadirlep, kereginde aldap, arbap, aınyp, kúńirene qaıta tabysyp; gúl nárin, hosh ıisin ala bilgen ǵoı. Ómirge óziniń qonaq ekenin túsingen jandardan izde ulylyqty. Sizder ómir jaıly qıalı bir áýezge berilgendi táýir kóresizder. Men de seniń jasyńda kóp biletin sıaqtanatynmyn, betim búlk etpeı keıde qarttarǵa aqyl aıtyp otyrǵanymdy sezinetinmin. O, allanyń shapaǵaty. Adamnyń ol da bir eser ýaǵy eken-aý». Qart túsip ketken basyn kóterip aldy; taǵy da jigitke buryldy. Yqsan onyń júzine tańdana qarap qalypty:

— Ne jaıly oılandyńyz, aqsaqal?— dedi ol kúlimdeı.

— Jaı...

— «Ómir» deısiz be?! Túsiniksiz... Kúbirleısiz.

— E... Yqashjan-aı, bul ne bir jaqsylyq deısiń. Qartaıǵannyń belgisi de,— dep qart qyt-qyttaı kúlgen boldy.

— Qoı, qosaǵasy... Qaıdaǵy qarttyq sizge. Oınasańyz da ondaıdy aıtpańyz.

— E, qaraǵym-aı, qarttyq — qadirsizdik emes qoı. Jasyryp qoıý da, qashyp qutylý da qıyn. Ony elemeıim degenmen bola ma? Já, myljyńdap otyryp qaldym bilem. Qaıtaıyn úıge.— Qart shubatyla ornynan turdy. Yqsan da oǵan ilese kóterildi.

— Qýys úıden qur shyqpa degen. Men sizdi jibermeımin. Shaı qoıam,— dedi Yqsan qazandyq jaqqa bettep.— Qaıda asyǵasyz, dala jaýyn. Yrash jeńgeıge ózim aıtarmyn mende bolyp edi dep.

— Qoı oıbaı... Qaıtesiń. Aıtpaı-aq qoı.

Yqsan jalǵyz qalǵysy kelmedi. Kúndegideı emes, búgin onyń kóńili qatty alań; sózine tursa Sálıma jeńgetaılyqqa belsene kirisip Jázırany buǵan «ıip bermekshi». «Meniń Sálıma ekenim ras pa? Ras qoı. Endeshe qatyn tóńireginde ońynan kelmeıtin sharýa joq. Ári meniń ol ómiri «ısha» desken áıelim emes», degen. Áıtse de Yqsan senimsiz. Keshikkeninen qorqady. Árıne, Sálıma ol úıden shaı-sý ishpeı shyqpaıdy. «Joq... Qazir jalǵyz qalmaǵan abzal. Shaldy jibermeıin» dep oılady.

— Áńgime aıtyńyz, aqsaqal.

Qart úndemedi. Bórkin qaıta sheship, búgejektep tórge otyryp jatyr. Yqsan onyń estimegenin bildi, sonysy da durys. Manadan beri áńgimege tartsa qaıda qalypty. Tóbeden túskendeı qyp «áńgime aıtyńyzy» ne? Ári-beriden keıin shalǵa ókpeleıtin de reti joq qoı. Bireý yzǵyshtyryp ádeıi isteýi de múmkin. İshteı qýystanyp júrgen shal onyń qandaı oımen aıtylǵan ósek ekenin baıyptap qaıtsyn; ashý ústinde shyǵa jónelgen. İqsan qartqa qarap edi; o da tómenshektep, kóne alashanyń oıý-órnegin qolynyń ushymen sıpalap otyr eken. Úı ıesiniń ózine qadala qaraǵanyn sezindi me, kúlimdeı basyn kóterdi. «Ezý tartqanynda, sóılegeninde bir súıkimdilik bar. Jigit kúninde talaı qyzdyń basyn aınaldyrǵan shyǵar». Yqsan eriksiz eligip, qalaı jaıdarylana bastaǵanyn ańdamady. Osy qazir ol otqa úırilgen kóbelek sıaqty kózsiz edi; tipti júrek túkpirindegi tátti sezimin aıtyp shaǵynǵysy keletinin baıqaǵan joq.

— Aqsaqal,— deı berdi de, kúmiljı qaldy.— Qosaǵasy, siz Yrash apamyzǵa qalaı úılendińiz?

Yqsan qarttyń «aqsaqal» degende kirjińdep jaqtyryńqyramaıtynyn biletin; álginde kúmiljip «qosaǵasyǵa» kóshkeni sonan. Oılaǵanyndaı shal jelpinip, elp ete qaldy.

— Qoı, oıbaı...— Qart uıalǵan bop, jan-jaǵyn qarmandy. Yqsan taqymdap qoımady.

— Qosaǵasy-aý, bu jerde bóten kim bar?!

— Qaıtesiń ony, Yqash,— dedi qart tómenshektep. «Iá, buǵan bári qyzyq. Meniń úılengenim de, súıgenim de... Samaıdy bozqyraý shalǵanmen kóńildiń sol kúıi talǵaıtynyn, sol kúıi sezinetinin bul boqmuryn qaıdan bilsin. Júrektiń syzdaǵanyn, lúpildeı soqqanyn estýdi aıyp kórseń tirliktiń qajeti ne?! Ac iship aıaq bosatý úshin be? O basta bir áýmeser ıbalyq, qartaıǵanda qol qýsyryp sábılik kúıge túsý dep shyǵarǵan ba ózge tońmoıyndar soǵan den qoıǵannan qalǵan ádet qoı»,— dep oılady: áıtse de onysyn syrtqa shyǵarmady.— Adamnyń bar qyzyǵy, boıyndaǵy qazynasy — jastyq shaǵy. Maǵan keıde adam tek sol úshin ǵana ómir súretin sıaqtanady.

— Túsinbedim, qosaǵasy.

— Iá, meniń sandalyp otyrǵanym sen túsinbeıtin jaı. Basyńnan ótpeı bilmeısiń, qaraǵym.

— Múmkin,— dedi Yqsan nemkettileý.

— Meni ǵoı, Yqash, sen bir jumbaq qart» kóresiń, á?

— Ótirik pe?

— Solaı de... Já, pálsingen bolmaıynshy. Eń alǵash meni úılendirgen ákem. O kezde on segizdemin. Ákem er-turman jasaıtyn ismer kisi edi. Bir kúni erteńgi shaı ústinde: «Isajan, on beste otaý ıesi degen. Sen o jastan astyń. Úılenseń qaıtedi? — dedi de. meniń jaýabymdy tospastan onan ári sóılep ketti. — «Biz balyqshy Qalıahmettiń qyzyn jón kórdik. Qazir daıyndal, soǵan júremiz...» Áke sózi — ámir. Bas tartý — uıat. Salpaqtap ere berdim. Mine, men sóıtip te úılengem. Budan tórt-bes jyl buryn qaıtys bolǵan kempirim sol balyqshy qyzy. Qursaq kótermedi...

— Onan keıin úılenbedińiz be?

— Yrash she? — dedi Isahmet kúlimdeı.— Abzaly asyqpaǵan ǵoı, Yqash. Áıel kóp... Saırandap qalý kerek.

— Arandap qalsam qaıttym?

— E, onda turǵan ne bar"? Qaljańa jaqpasa qaıǵyń ne, óz jónińdi tabasyń da. «Qyzǵa sózdi kim aıtpaıdy, qymyzdy kim ishpeıdi».

— Sizge bári de op-ońaı.

— Qoı jasyma, balam. Kóńilińe uıalaǵan jandy alaqanǵa qondyrý qıyn emes.

— Ket ári dese de me? — Yqsan myrs etti.

— E, qudaı-aı... Áıel bitkenniń pálsinbeıtini bar ma. Janynda kóbirek bol. Uıatyn óziń kór... Túsinemisiń? Uıatyn óziń kór! Sonan keıin muryndyqtalǵan taılaqtaı jeteleı beresiń,— dedi shal jigittiń arqasynan qaǵyp, jyrtyńdaı kúlip.

Úıdiń ishi jap-jaryq bop ketti: tóńirek satyr-kútir ete túsip baryp basyldy. Bólme qara kóleńkelene qaldy.

— Pismella. Pismella... Jasaǵan ıe, saqtaı kór. Iá, alla,— dep kúbirlep jatyr qart. Janyna qoıǵan bórkin basa kıip, ornynan turdy. Esik aýzyndaǵy qara shelektiń ústindegi tórt búkteýli shapanyn qolyna alyp, jazdy.

— Aqsaqal-aý, munyńyz qalaı? Shaı qaınap qaldy. Otyrmaısyz ba?

— Taǵy birde, aınalaıyn... Taǵy birde,— dep qart asyǵystyǵyn bildire bas ızep, ketetin yńǵaıyn tanytty. Yqsan kóp qystalamady. Esiktiń ilgeshegin salyp bekitti de, tórge kep jatty.

«Apyr-aı, álgi ne dep ketti? Meni ynjyq kórdi-aý. Kóńilińe unaǵan adamyń bolsa nemenege kólgirsısiń?! Batyl kirispeımisiń. İshińnen tynyp júre beremisiń?! O, ne sonsha... Áıeldiń áýlıesi me? Jo... joq, tómen etek áıel bitken sen oılaǵandaı emes. Olar da kózben arbasýmen kúnuzatqandy táýir kóre bermeıdi, degendi sezdirdi-aý, á? Óıtkeni jastyq ómir ótip barady. Qaıta aınalyp kelmeıdi deıdi. Múmkin... Shaldyń sóziniń jany bar shyǵar? «Qaljańa jaqpasa qaıǵyń ne?» dedi-aý. Unatpasań qalar degeni ǵoı. E. táńir-aı men ony unatpaq turǵaı alaqanyma sap, áýlıe tutar em-aý. Jázırashtaı áıel meniń qyljaǵyma jyly paı tanytsa jaqsy, tanytpasa she? Onda... Onda quryǵanym ǵoı. Sumdyq-aı, qaıttym endi? Shal aıtqan joldy baıqap kórem be? «Uıatyn óziń kór...» «Uıatyn óziń kór». Sonan keıin kónbeıtin amaly qalmaıdy deıdi. Uıatyn óziń kór». Qalaı? Qaıtyp? Kóne me? «Jigit emespisiń. Retin tap». Óıtip kóndirgen tirlik qurysyn. Áıtpese qalaı? Qalaı, á? Álde bas tartamysyń?» Joq... Men ony súıem. «Ol she?» Ol ma?! Syılaıdy bilem. «Syılaıdy bilem?» Seni qurtyp júrgen osy «bilem». Batyldyǵyń qaıda? Ári-sári bop júre bermekpisiń? İshten jelinip, qurısyń ǵoı. Bir qareket isteý kerek emes ne? «Uıatyn óziń kór». Joq. Ol haıýandyq. «Endeshe ne?» Yqsan ornynan turdy. Jan qaltasynan shylym shyǵaryp, qolynyń ushy dirildeı tutatty da qushyrlana sordy. «Ózge jol bar ma? Men súıem ǵoı. Jázırasyz qalaı júrem... Shaldyń aıtqanyndaı istesem be? El ne deıdi? Eldiń mendegi jumysy ne?.. Bireý esik soǵyp tur ma? Iá... Sálımanyń júrisi sıaqty eken».

Yqsan shylymynyń tuqylyn qazandyqtyń aýzyna tastaı salyp, esik ashty. Qara plashty eńgezerdeı bireý shubatyla kirip kele jatyr.

— Oıhoı, myna kúnniń tógýin-aı,— deıdi túngi jolaýshy shińkildeı.— Jatyp qalǵan joqpysyń, áıteýir, Yqashjan?

4

Jazıra kóp uıyqtaı almady. Tań aq jıekten qyzyl quıryq túlkideı qylań bergende, o da oıandy. El malyna bola turady. Meniki ne? Qýanǵan men qoryqqan birdeı. Múmkin qýanǵandiki shyǵar ? Naýryz synyq múıiz, ala bel qyzyl sıyr qaıda der me eken? Nege soıdyń? Soqa basyńa sıyr soımaı-aq jilikke qatyssań da jetpeı me?

Joq, sen óıdemeısiń». Tósek-ornyn tez jınap, tórden tómen jaıýly jatqan toqymdaı shaǵyn, qalyń kórpege kep otyrdy. Bilekteı bir burym shashyn tarqatyp jiberip, qaıta óre bastady. Óz-ózinen kúlimdeı kúbirlep, endi birde qabaǵy túksıe, aýyr oı qushaǵyna beriledi; syrly, tuńǵıyq qara kózdegi qýanyshty ushqyn sónip, mundaıda sýyna qalady. «Iá, ol bir aýyldyń júdeńkirep, soǵystyń da, qystyń da qaıshylaı qyspaqqa alǵan shaǵy bolatyn. Qasaptyń óli eti de kórinbeı murjadan kóterilgen tútin sany da kún ótken saıyn sırep bara jatty». Jázıra shashyn tastaı berip, mańdaıyn syǵymdady. Tereń kúrsinip, sol ıyǵynan tógile túsken tolqyndy qara shashyn keıin serpip jiberdi. «Bas aman bolsa sıyr tabylady». Iá, Jázıra bar tezek, qıyn qalap aıamaı-aq asty. Áli esinde sol kúni qar qalyń túsip, japyraıǵan sur qaqyralardy basyp salǵan; keshke qaraı syqyrlaǵan sary aıaz turdy. Dalaǵa bir shyqqanynda ol úıine qumyrsqanyń izindeı ár tustan jalǵyz aıaq jol tartylyp qalǵanyn kórdi. Kóńirsitip as pisirmeı, tańdaıǵa tatyryn maıdanǵa, jaýdy talqandap jatqan erlerge dep aýyzdarynan jyryp jiberip otyrǵan el emes pe: ıis shyqqan jaqqa tańdana qarap, qatty eleńdesetin ǵoı. Bu joly: «Alda altaı qys bar. Soǵystyń da qashan biteri beımaǵlum. Jalǵyz sıyryńdy ne bilip soıdyń, beıbaq-aý»,— degen jan bolmady. Qajyǵandary da. Ashtyq degen de ótkir qanjar. Qarysa berseń qyrqyp túsedi.

Úzdik-sozdyq sálemdese, saýqattasa kirgensip, sonda búkil aýyl Jázıranyń osy bir japyraıǵan eski qaqyrasyna jınalǵanyn; «azamatyń aman oralsyn. Baǵyń jansyn. Janyń jamandyq kórmesin»,— dep batalaryn berdi. Árıne, ol jalǵyz sıyryn bata alý úshin soıǵan joq. Soǵys aldynda ǵana ol kúıeýge shyqty. Toıy da jaqsy ótti. Sonda shyraılasqan jaıdary, aqjarqyn adamdardyń qazirgi susty, muńdy júzderinen bir sát jylylyq shalǵysy kep ketken-di. Áıtse de jan balasyna tis jaryp «ıá, solaı edi» demegeni ras. «Naýryzdyń jolyna qurmaldyǵym»,— dedi. Jas kelinshektiń munysyn el shet kórmedi. Qaıta quptap, keıin jaz shyǵa shaılyq sútin, aǵarǵanyn moınyna alatyndaryn bildiristi... Munyń bári neden shyqty? Qaıdan oıǵa oraldy? A... E, malǵa baılanysty eken ǵoı. Iá, sonan beri shaılyq sútsiz otyrǵan kúni joq. «Qoı, turaıyn. Salsúıektengenim jetti endi». Ol túbit shálisin moınyna bos jamylyp, esikke bet aldy. Tabaldyryqty attaı bere tórgi bólmege kóz tastaǵan; úı keshegideı emes, jınaqtalyp qalypty. Seldir tereze japqysh kógildirlene jelbirep tur. «Tań araıynda qyzǵylt tartyp, munan da góri qulpyra túsedi-aý»,— dep oılady Jázıra. «Oń jaq qabyrǵadaǵy jasyl ala júk-aıaqtyń ústine qatar-qatar jınalǵan kórpe, jastyqta da bir ásemdik bar; jyp-jyly bolmashy sabyn ıisi shyqqan taza tósektiń de aıtary az ba eken? Táńirim-aý, ol keıde áldeqandaı ystyq demdi, qupıaly dúsirleı soǵyp, alyp-ushqan júrek syryn, beıjaı tynysty, tynysh tirshilikti, tátti uıqyny da eriksiz eske salady ǵoı». Eki betiniń ushy dyz etip, ol óz oıynan qýystana kózin taıdyryp jiberdi.

Dalaǵa nege bet alǵanyn da umytqandaı. Ekiudaı kúıde keri burylyp, júkaıaqtyń janynda jatqan tórt búkteýli qalyń kórpege júreleı qaıta otyrdy. Jazyq mańdaıyn syǵymdaı ustap, sál oılanyp qaldy. Álgi bir jaıdary kóńili taban asty laılanǵandaı álem-jálem. Neden bolǵanyn, kimnen kórerin bilmeı álek... Kózi alasha betindegi aq sortań, dóp-dóńgelek maı daǵynda. «Sorpa tamshysy ma? Bu qaıdan?.. Á, Naýryzdan hat alatyn kúngi eken ǵoı. Sol túnde et asyldy. Sálıma apaı boldy. Iá, ıá... Dál ózi. Sonda tamǵan... Talaı sypyryp, úıdiń ishin qaǵyp-siliksem de baıqamaǵanymdy aıt da. Onan beri de bir juma ótti, á? Zyrqyraǵan ýaqyt-aı... Sálıma apaı da qyzyq kisi. Buryn Naýryzdy qatty aıaıtyn, músirkeı kózine jas ta alatyn; endi ylǵı Yqsandy maqtaıdy da otyrady. Kelýi de jıiledi. Keshe tipti ne dedi? Ne dep ketti? «Yqsan seni súıedi deı me? Qolyńdy jyly sýǵa malyp qoıyp otyrasyń. Ózińdi sorǵa aıdaı berýiń qalaı?» Súıgen adamyńmen ómirdiń ashshy-tushshysyn birdeı kórý sor ma eken? Onyń janynda Yqsan kim?» Jázıra tereń kúrsinip, shala órilgen shashyn tarqatyp, asyǵa qaıta óre bastady. Bilekteı jalǵyz burymyn jaýrynyna serpe laqtyrǵaly bir oqtaldy da, onysynan taban asty aınyǵandaı oń ıyǵynan samarqaý asyra saldy.

«Kúıeýimdi súıem be?». Boıy tońazyǵan jandaı búrisip, qos tizesin qushaqtap otyr. «Naýryz er tulǵaly. Yqsan qyz minezdi, úni de bıazy. Naýryz batyl, qorǵan bolǵandaı jan. Yqsan kóz qýantqandaı kórikti. Áıtse de ol tuıyq, jasyqtaý ma qalaı?!. Naýryzdaı erkin kúlip, kóńilin irkilmeı ashyq bildire almaıdy. Janym-aý, maǵan ne kórindi? Ekeýin salystyrǵanym ne qylǵanym?» Ol Yqsandy alǵash kórgende qashqaqtap, tesile qaraǵanynan qatty qaımyǵyp, shoshynatyn; endi mine sońǵy kúnderi ony ózi izdep, kózben tildesýdi, saǵynatyndy tapty. «Bitti... El bilmeı turǵanda boıdy aýlaq salǵanym abzal. Erteń Naýryz kelgende áldeneni byqsytyp otyrsa, kimniń aýzyna qaqpaq bolasyń...»

Esiktiń syqyr ete túsken dybysy estildi. Jázıra eleńdeı qaldy.

— Bu kim?

— Men ǵoı, Jázıra.

— Meniń kim? Sarala tańnan neǵyp júrgen jansyń? Jaıshylyq pa? — dep ol ornynan serpile shapshań turdy.

Aýyz úıden er adamnyń batylsyzdaý tamaǵyn kenegeni, jótkiringeni estildi. Yqsan aıaǵynyń balshyǵynan yńǵaısyzdanyp, esik aldynan uzaı almady; sur shınelin qaırylystaǵy úlken qara shegege ilip jatyr. Ústinde kóp jýylyp óńi qashqan sarǵysh gımnasterka men áskerı kónetoz galıfe, aıaǵynda kerzi etik. Tórt eli qaıys belbeýdi tarta býynǵan, ol ashań júzdi, taldyrmash jigit edi; qazir burynǵysynan góri kishireıip, Jázıraǵa bala sıaqty kórindi. Jaq urty ishine túsip ketken; samaı shashy da ósińkirep, qulaǵyn jaýyp tur. Tegin kelmegenin ishi sezse de kelinshek dúrse qoıa bere almady, músápir kórip, qatty aıady.

— Yqsan? Senbisiń?

— Iá... Menmin, Jázıra. Men...

— Tórlet... Neǵyp tursyń? Tórge shyq,— dedi ol boıyn bılep.— Men shaı qoıaıyn...

— Joq... Men kóp otyrmaımyn. Jaı... Kirip shyǵaıyn dep.

— Nege? Bolmaıdy. Men qazir kórshi Balqıa shesheıdi shaqyryp kelem. Birge shaı ishemiz,— dedi Jázıra jigittiń jolyn kes-kesteı. «Ol el óseginen qorqady eken ǵoı. Balqıa qarıa kýálikke, áıelderdiń seziktenbeýine kerek te». Yqsannyń boıyn qaıdaǵy bir usaq diril bılep, júregi lúpildep qoıa berdi; múmkin ol osy jerde qarttyń «uıatyn óziń kór» degen ósıetin eske alǵannan shyǵar. «Munan ári bundaı jaǵdaı kezdese bere me? Sarala tań... Aýyl uıqyda. Jýyq arada tura da qoımas... Ári oıaý eken. Shoshynyp, daýystaıdy deıtin». Ol Jázıranyń bileginen ustaı aldy.

— Sál sabyr etshi. Toqtashy, janym.

Daýsy kúmiljip shyqty. Estilmedi.

— Ne boldy saǵan, Yqsan? Aýrýmysyń? Túsiń qashyp ketti ǵoı.

— Men sensiz kún kóre almaımyn, Jázıra...

— Qolymdy jibershi, Yq...san. Ne kórindi saǵan? Jiber deımin...

5

Sálıma daladan daýryǵa kirdi. Yqsannan qysylǵanyn sezdirmeıin deı me, joq óziniń kóp keshikkeninen qýystana ma; áıteýir ystyq tamaqtan keıingi balbyrap, tershı túsken júzin jasyra berdi; qaýdyrlaǵan sýlyǵynyń qyrtys-qyrtysyna irkilgen jańbyr sýy synaptaı syrǵyp ketip jatqanymen de isi joq. Búgejektep, tabaldyryq aýzynda kebisin sheshe almaı, ahlady-úhledi. Qarańǵy túnde balshyqta, ne shalshyq sýda qalyp qoıar dep kendir jippen shandyp tastaǵan ǵoı. Onysy shı baılanypty. Yqsan esikke jaqyn oryndyqtyń birin usynǵan, oǵan otyrmady. «Qyzyq adam. Júzi jyly. Áıtse de áıelder kádimgideı yǵysady. Shaıpaý sózinen qorqa ma eken?»

— Sáke, aıaǵyńyzdy sheshpeı-aq tórlete berseńizshi. Qaıtesiz, onsyz da edenniń ońyp turǵany shamaly,— dedi jigit tamaǵyn kenep qoıyp.

— Qazir... Qazir, sheshiler.

Osy kekse áıeldiń soǵys aldyndaǵy keń dastarqany jutamaı, qaıta burynǵysynan góri maılana, molaıa túskenin el kúńkil-súńkil áńgimeleıtin; sony Yqsan ár jerde estip edi; úıine baryp bir rette shaı da iship ketken. Asyǵystyqtan da bolar, sonda dastarqandaǵy taǵamǵa kóńil bólmepti ǵoı. «E, jarytymdy dúnıe kózge ilinbeı me?! Joq ta. Shaly ólgeli de úsh jyl. Jalǵyz bas. Astyń dámdisin, artyǵyn saqtap qonaǵynyń aýzyna tosatyn shyǵar. El sony aıtýy da múmkin». Ol jan qaltasynan temekisin shyǵaryp, tereze aldynda sarǵysh tartyp jatqan gazettiń shetinen jyrtyp alǵan qaǵazyna orady. Jıegin tilimen sýlap japsyrdy da, bir ushyn jalpıtyp sol jaq ezýine qystyra saldy. Asyqpaı tutatyp jatyr.

— Qalaı, bolatyn emes pe, Sáke?

— E-e, qarań qalǵyrdyń dúnıasy...

— Qoı, Sáke, olaı demeńiz.— Yqsannyń daýsy úrke shyqty. Bala jasynan qarǵysqa kóp mán bermeıtin. Elemeıtin de. Osy qazir tula boıy titirenip ketti. Mynaý ózi túsinip turǵan stol marqum apasynan, qaryndasynan qarań qalǵan zat sıaqtanyp barady.

— Túsiń qashyp ketti ǵoı. Aýzym jeńil men beıbaq áldeneni shattym ba? — dep Sálıma kózi jypylyqtaı, telmire qaldy.

— Joq, Sáke... Joq.

Sálıma kebisin qalaı da sheshpek áreketinen qaıtty. Mahorka men shulǵaýdyń ıisi ańqyǵan boıdaqtyń úıinen tez taıyp otyrýdyń qamyn oılaýǵa kóshti; ne bitirgenin aıtpaı tura jónelý de qıyn. Sálıma jótkirine, tamaǵyn ústi-ústine kenep-kenep qoıdy. «Ne deımin?» Ylǵı emeksitip: «birdeńe bolar» deý de ózin jalyqtyrǵan sıaqty. Jol boıy oılaǵan qısyndy ótirikteriniń biri basynda joq, qazannyń býyndaı jym-jylas. Qas qylǵandaı Yqsan da úndemeıdi. Shyǵyp ketý de yńǵaısyz. Erteń kerek adam. «Qoı... súmireıip tura bermeıin. Ákesiniń ólgenin de estirtedi. Ne sonsha». Sálıma ishteı qaırattanyp:

— Yqash,— dedi.— Álgi júziqara kónbedi. Naýryzym dep ójekteıdi. Qaıbir emeshesi quryp barady deısiń sol múgedekke.

— Olaı demeńiz...

— E, qoıshy, táıiri. Elge naz qylǵany da. Baıaǵy bir ataqqumarlyq. «Jaqsy kelin», «adal jar» atalý,— dep kele jatqan, Yqsan onyń sózin bólip jiberdi.

— Sáke, sizge raqmet. Az eńbek sińirgenińiz joq. Talaı tún, kún demeı sóılestińiz. Qaıtemiz... Súımese kóndirý qıyn. Júrekke buıryq júre me?

Sálıma sál irkilip qaldy. Jańa ǵana tereńnen býsanyp, kóterile bastaǵan kelinshekke degen qyjyly sý sepkendeı basylǵan tuńǵysh ret ol Yqsanǵa tańdana týra qarap, qatty aıap ketti. «Apyr-aı, myna balanyń nıeti bólekshe eken ǵoı. Men beıbaq jyltyraqqa qyzyqqandaı kóp erkektiń biri me desem, súıedi bilem».

— Jaqsy jatyp, jaı tur. Kóńilimniń bótendigi joq. Qolymnan kelmedi,— dedi Sálıma ústindegi sýlyǵyn qaýdyrata sheship, basyna búrkenip.

— Raqmet, Sáke.

Yqsan tereń kúrsindi. Tereze aldynda jypylyqtap turǵan shamnyń piltesin kóterińkirep qoıdy. Bólme ishi qyzyl kúreń tartyp, Sálımanyń qabyrǵaǵa túsken kóleńkesi kishireıip, molanyń basyndaǵy qulpy tas tárizdenip qaldy. «Apam men qaryndasyma qulpy tas ornata almadym. Topyraǵy taptalyp, shógip barady. Ne istesem?» dep oılady Yqsan. İle kúıbeńdep ketkeli jatqan Sálımaǵa buryldy:

— Sáke, siz Balym qarıanyń qaıǵysyn bilesiz ǵoı...

— Iá... ne bopty? Bireý aıtyp úlgerip pe?

— Joq. Soǵan saq bolsańyzdar. Qarıanyń tirlik tiregi...

— Qudaı saqtasyn! Ne kórinipti sonsha bizge. Ólsek ózimizben keter. Qyńq demeımiz... Keshe Yrash egil-tegil jylap keldi. Shalyn jamandaıdy da baıaǵy. «O, beıbaq-aý, o basta ne oıladyń. Qatyn bolý qazanǵa qara kóje qaınatý dep pe eń. Al, tárbıele... Ol shaljıyp jatsyn, aýzynan aq maıy aǵyp, jerdiń betinde joq maı, ún senderde. Ne jetpeıdi? Aty baqtashy demeseń seniń shalyń tabysker emes pe? Qoı ári. Endigári jylap kelme. Kúıeýinen kim taıaq jemeıdi. Seni birdeńe túsinsin, ár nárseniń parqyn bilsin dep urady da. Úıińnen, oshaǵyńnan bezbe. El sabaıtyn, ishkish kúıeýge de jete almaı júrgen joq pa? Osy qarǵys atqyr soǵys ta senderdeı toıyp sekirgen qatyndardyń kesapatynan»,— dep edim, tyıyldy. Esti bala ǵoı. Túsinse kerek.— Kishkentaıly bolarsyńdar... Bári de umytylar. Jeti-segiz qara domalaqty ósirseńder, qartaıǵanda ortalarynda qazdaı qalqyp júrersińder áli. Tek ana ájeńe tis jaryp, ákeń týraly bildire kórmegeısizder. Shı borbaı ini-sińlilerińe qolǵabys et,— dedim. «Sálıma apa-aý, solarǵa septigim tısin. Qalǵan-qutqan kóje-kókir, nan-pan da bolsa jetkizip turam ǵoı dep shyqpadym ba. Isahmet ótkende Serikti sabady. Jep otyrǵan nanyn julyp alyp, «tas jutqyrdyń shaınańdaýyn» dep jelkelep úıden qýyp jiberdi. Sońǵy bir juma Sholpan da tóbe kórsetpedi. «Sabasa ózińdi sabasyn. Shalyńnyń qoly uzaraıyn degen eken. Qorǵansyz emespiz. Saq bolsyn. Japyraqtaryma tıgizbeımin»,— dep ájem de ursyp ketti deıdi. Balekeń de qyzyq qoı bizdiń. Nemeresiniń úlkeni ornyn tapqanyna qýanbaı ma? Shalǵa tıgenin keshirmeıdi...

Sálıma bir sózdiń ıininde Jázırany da «Yrashqa jel beredi», dep jiberdi de, onysyn keıin sezip:

— O sorly da qaıbir jetiskennen aıtady. Jylap kelgensin aıaǵan da,— dedi jýyp-shaıyp.

Yrashtyń qazirgi tirligine kúnáhar mynaý aldynda turǵan kekse, etjeńdi, búırek bet, sol jaq kóziniń qarashyǵyna aq túsken iri áıel ekenine Yqsannyń endi esh shúbási qalmady. «Iá, adam kúıingende bar muńyn senetin syrlasyna aıtady. Shaǵynady. Sálımaǵa Orash emes, Isahmet kerek. Óıtkeni ol tabysker...» Yqsan munan ári ony tyńdamaı júzin taıdyryp ala berdi.

— Qoı keteıin. Myljyńdaýym jetken shyǵar. Keteıin - Sálıma túksıip, qaıta-qaıta shylym shegýmen bolǵan İqsanǵa seziktene kóz tastap esikke bettedi. «Toqtańyzshy...» der dedi me, sál aınalshyqtap qalǵan; Yqsan úndemedi.

Ol shyǵysymen aıaǵyn súırete basyp kep, temir kereýetine shalqasynan uzaq jatty. «Isahmet belgili ǵoı; tirligi de túsinikti. Ár qadamy esep-qısap, nesıe qarys qadam attamaıdy. Al, myna Sálımaniki ne? Ne oılaǵany bar? Soǵys aldynda osylardyń bári de jasy úlken aǵa, apa esepti edi. Olardy biletin de tárizdi bolatynmyn. Qazir ózgeshe minezdi tanytyp júr. Kim bular?» Yqsan eleńdeı basyn jastyqtan kóterip aldy. Oıy bólinip ketti. Kesheli beri terezege tysyr-tysyr tıgen jańbyr tamshysynyń dybysy estilmeıdi. «E, basylǵan ǵoı. Qashanǵy jaýsyn-aý endi». Ol jaılana ornyna qaıta jatty. «Sálımany túısiksiz deý qate...»

Maıalanǵan pishendi qarap fermaǵa kele jatty. Kún shýaq. Jol boıy borpyldaq shań. Jıren tuǵyryn sıpaı qamshylap, taı shaptyrym jerdegi «Alty qudyqqa» bet túzegen mezette tý syrtynan:

— Yqash... qaınym! Toqta,— degen daýys estidi. Keń etek aq kóılegi jelpildep, borpalańdaǵan Sálımany kórdi. Áride bir salt atty jyńǵyl arasynan tóbesi qyltyńdap uzap barady. Sonda onyń Isahmet ekenin tanysa da Yqsan kórmegensin suramaǵan. «Jesir áıel ǵoı. Shal da bolsa teńi. Meniń jumysym ne» dep oılaǵan.

Sálıma entigin ázer basyp:

— Seni kútip júrmin, qaınym. Aıyp etpe. Jolyńnan bógedim,— dedi. Árıne Yqsan onda «eki jarty bir bútin bolǵymyz keledi. Saýynǵa sıyr berseńizder» der dep kútken; Sálıma ol oılamaǵan saýal aıtty.

Ol attan jeńil yrǵyp túsip, shylbyryn qolyna aldy. Jasy úlkenmen at ústinen sóılesken uıat qoı.

— Keshirim surap qaıtesiz, Sáke. Jaısha ma?

— Úrikpe, Yqash. Óz basyma baılanysty tirliktiń qamy da. Alys otarlarǵa shyǵyp turatyn dúkenshilikke kisi kerek kórinedi, qaınym. Soǵan meni ornalastyrsań qaıtedi. Bul jaqsylyǵyńdy ólgenshe umytpaıyn,— dedi aldyn kes-kesteı.

— Sóılesip kóreıin. Onyń sizge qajeti ne?

— Tirlik úshin de.

— Tirlik? Saýynshylyq az ba? Nesine qyzyǵasyz? Únemi jol ústi, qıyn is. Siz múmkin ol dúkenshiliktiń aýyr eńbek ekenin bilmeıtin shyǵarsyz?

— Bilem.

— Endeshe ne? Jasyrmaı aıtyńyzshy. Esh búkpesiz, Sáke,— dedi Yqsan áıeldiń júzine týra qarap.

— Solaı ma? Jaqsy... Soǵys aldynda dúkenshi boldym. Alys otarlarǵa talaı shyqtym.

— Iá, onyńyzdy bilem.

— Bilseń sol, tabysty edim; úsh somnyń dúnıasyn altyǵa ótkizetinmin. Daladaǵylar aqshanyń qadirin qaıbir bilip jatyr. Keıde úsh metr shyt pen bir shı qalpaqqa ózimsinip ortań qoldaı isekti óńgerip alasyń. Qazir árıne ol dáýren joq,— dedi ol kózin qıaldana bel astynan kóringen fermaǵa jiberip. Ańdaýsyz tamsanady.— Áıtse de soǵymdyq, azdap tıyn-syıyndyq et-met tabylatyn shyǵar. Olarǵa un, qant, shaı-múı berse, onan da eptegen kir ústinen aýys-quıys bolar. Otyrǵannan da júrgen jaqsy. «Júrgen aıaqqa jórgem ilinedi». Sarala tańnan sıyrdyń saýyryna tas keneshe jabysyp, ne taptym. Artymda jylap qalar balam káne. Neden qaımyǵyp jaltaqtaımyn... Soǵystyń da beti túzelip keledi. Alla tynyshtyq berse, o da basylar; sol kezde men de beldi dúkenshi sanalyp júrmeımin be? Yqashjan-aý, óziniń tesik tamaǵynan aıanatyn bu kúnde kim bar?» — degeni qaıda sonda. «Iá, ol jeńgetaılyqqa tegin kelispepti». Yqsan qurystanǵan jaýrynyn jazbaq bop, serpile ornynan kóterildi. Tik jaǵa gımnasterkasynyń ilgekterin túgel túımelep, tórt eli qaıys belbeýin qynaı býdy. Aıaǵyn súırete basyp tereze aldyna keldi; mańdaıyn jaqtaýǵa súıep, jartylaı jabyq jeldetkishten soqqan ylǵaldy, salqyn lepke tershigen betin tosty. Qabaq kirbińi jazylyp, tynysy keńigendeı jeńildikti sezine, tereń kúrsindi.

Qatty jel turǵan tárizdi; shym aýlanyń ústindegi eski qara maı shelektiń dańǵyrlaı qulap túskeni, qoranyń tóbesindegi qamystyń ysyly anyq estilip ketti. Aýlanyń eski topsasy synǵan esigi sart-surt ashylyp-jabylady; Yqsannyń oıyna qaqpaǵa ilgeshek jasamaq bolǵany; úsh-tórt úlken shegeni, balǵany Isahmettikinen ákelgeni oraldy. Fermanyń qyrýar sharýasy qol bosata ma? Ári sońǵy eki juma oń jaq aıaǵy men sol jambasynyń jaraqaty bultty kúnderi qatty syrqyrap, ábden sharshatyp tur. Oqtyń qaldyǵy ma, joq álde synǵan súıektiń dáriger kózinen jasyryn jatqan jaryqshaǵy ma kim bilsin; sýyq tıse bitti, isinip shyǵa keledi. Áıtpese osy úıdiń tóbesin ashyp, qaıta jaýyp almaı ma? «Júdeý aýylǵa erkektigimdi bildirip, sharýaqor kórinbeı-aq qoıdym. Jigitter oralsynshy. Kórermiz. Naýryz da kelsin». Yqsan tereze jaqtaýynan qolyn tartyp aldy; mup-muzdaı mańdaıyn syǵymdaı ustap, bólme ortasynda tur. Naýryz onyń esine Jázırany túsirdi. Men úı bop dáneńe bitirmeımin. Sálıma aıtqandaı «qarań qalǵan dúnıa» da. Iá, solaı».

Yqsan áldeqandaı bir iske belin bekem býǵan sıaqty; esik qaırylysynda ilýli shınelin alyp gımnasterkasynyń syrtynan jeleń jamyldy da, dalaǵa bet túzedi.

Jańbyr basylǵan, azynaǵan jel. Ol asyǵa shınelin kıip, jaǵasyn kóterip, uıpalaqtanǵan shashyn serpe qaıyryp tastady; bas kıimsiz shyqqany osy jerde esine tústi. «Shamdy sóndirip pe em?» Qaıyrylyp kep, aýlaǵa qaraǵan terezeden ishke kóz jiberdi. «Sóndirgen ekem ǵoı». Sýyq jel jaǵa, jeńdi keýlep, keıde ol az degendeı qoltyq astynan bir sańlaý taýyp muzdaı saýsaǵyn titirendire suǵyp-suǵyp alady. Yqsan qymtana túsip tur; ilkideı emes endi qarańǵylyqqa da kóz úırengen. Aspan alasapyran. Beıne bir qaınap jatqan alyp qazandaı. Beti kádimgi kirli kóbik.

Jel údeı soǵyp, kóbesin ár jerden sógip jiberse de, neshe kúnnen ıemdenip, myzǵymastaı sezingen qara bult qaıta jalǵasyp, seldireı sozylyp barady. «Jalt» ete qalǵan jalǵyz-jarym juldyzdy jutyp jibererdeı bolady; ile joıqyn qozǵalys ustastyrmaı, parsha-parsha bólshektep, súıreı jóneledi. «Ólermenin-aı. Qarashy,— dedi Yqsan kóbeıip kele jatqan juldyzdarǵa qarap. Júzine jyly sáýle júgirip, qýanyp tur.— Ólispeı bepispeıdi...»

Ár jerde jarqyrap qaq jatyr. Aınanyń jaryqshaǵyndaı kóz tartady. Eski tymaqtaı japyraıǵan qaqyralar ıyq súıese okop túbinde uıyqtap otyrǵan soldattar tárizdi; buıyǵy, qybyr etpeıdi. Yqsan kósheni boılaı júrip keledi. Aıaǵynda áskerı kerzi etik. «O, ómir-aı. Kúni keshe osy etikpen Moskva túbinde, Ýkraınada júrdim. Sol eldiń topyraǵyn basyp, tańyn kózimmen atqyzǵan da kezim boldy. Aýylǵa aman-esen oralam eken; apam men qaryndasymdy kóre almaspyn-aý dep oılappyn ba? Iá, talaıdan júdetip júrgen jińishke aýrý aqyry áketipti...» Ol basyn jerden kóterip, tóńiregine muńaıa qarady. Jalǵyzdyǵyn, álsizdigin sezindi. Syrty áktelgen, shaǵyn aǵash qaqpaly aq úıdiń aldyna kep turǵanyn jańa ańdaǵan sıaqty; jaltaqtap qaldy. Áıtse de syrt aınalyp ketetin onda kúsh joq. Kózine árkez jyly ushyrap, qıalyna, oıyna serpin berip, ómirge degen qushtarlyq uıalatatyn osy úı ekenin de endi anyq sezingendeı. «Shynynda basqa qaqyralardan ózge, appaǵyn qarashy. Qara kóleńke kóshede jas kelinshektiń oramalyndaı aǵarańdaıdy-aı. Qudaıym-aı kózge ne degen jyly edi». Jańaǵy bir jadaý kóńil, júdeý tirshilik yǵysyp, júregi lúpildep qoıa berdi. «Jázıra... Jázırash»,— dedi baıaý.

Kósheniń qarsy betindegi úıdiń aýla ishinen bireýdiń jótkiringeni estildi; ol «el áldene oılap júrer» dep aıaǵyn basyp aýyldyń ekinshi shetindegi Isahmettikine bet aldy.

Terezesinde ot bar eken. Jata qoımaǵan sıaqty. Áıtse de Yqsan kirmedi; ańǵarmaǵan jandaı tusynan ári asty. «Jeti túnde bórliktirip júrem be. Uıyqtamasa da yńǵaısyz ǵoı». Ol aýyldyń syrtyna shyǵyp, uzap barady. Kerzi etiginiń shylqyldaǵan sý bolǵanymen de isi joq. Jańbyr men shyqqa malynǵan qalyń, jasyl qar óleńdi kúreı basyp keledi; úlken joldan qaı tusta aıyrylǵanyn biler emes. «Jázıranyń kúıeýi... Naýryz. Iá, jaqynda olar tabysady. Qandaı baqytty edi Naýryz. İzetti, asyl jaryn... Jetti, endi onyń mazasyn alǵandy qoıý kerek», - deı beredi kúbirleı.

Ol úıge qatty tońyp qaıtty. Shamdy jaǵyp, úı-ishin jınady. Peshke ot jaqpaq bop kórgen; ystanyp turǵan murja tútin tartpaı, byqsyp, keıin lyqsyp qaqalyp-shashalyp bitti. Kózin ýqalaı qazan aýzynan ketpekke yńǵaılanǵany sol edi, álgi óz-ózinen laý ete tústi. «Áh jeńdim be. Joq, apa... Sen jaqqan, ákem qalaǵan oshaqty sóndirmeımin. Sen maǵan, apa, sene kór. Meıli men súıgenime qosyla da almaspyn. Sonda da sóndirmeımin»,— dedi de Yqsan sol jaq búıirin ustap, únsiz uzaq otyrdy. Ol terezeniń kógildirlenip, onan ári bozań tartyp kele jatqanyn kópke deıin ańdamady.

Uıqysyz ótken tún óz yrqyna aqyry kóndirdi; qabaǵy aýyr tartyp, kózi ilinip kete berdi. Saǵynysh jeńgen júrek ony qıyn jolǵa ıtermeleı bastady. Ári Isahmettiń ázili ázázil: «Uıatyn óziń kóri» de qamshy bolǵan tárizdi. «Naýryzdan meniń nem kem? Men de súıem ǵoı. Baqytsyzdyq bir maǵan jazylǵan ba? Ol aıaq-qolynan aırylsa men ońyp turmyn ba? Ákemnen, anamnan, qaryndasymnan aıyryldym. Soǵys bolmasa mundaı kúıge túser me em. Ózimniń de oq tımegen jerim káni? Aıaq mynaý... Jázırany súısem, o da meni tastamas. Joq... Bermeımin. Jetti...» Yqsan julqyna turyp, shınelin kıdi de esikti ashty. Tabaldyryqty attaı bere toqtap, jupyny bólmesine kóz tastady. Sham óz-ózinen sónip qalypty. Áıtse de úı ishi jaryq.

Jańa kún týyp kele jatty.

6

Isahmet qart Yqsandikinen shyǵa bere jalp ete qaldy, ońbaı qulady. İlkide qolymen jer tireı, bir tizerlegen: asyqpaı kóterilgende túk te joq qoı, jas jigitteı yrǵyp turam degende boldy bar pále, sol aıaǵy taıyp ketti de shalqasynan tústi. Bórik bir jaqta, ózi bir jaqta. Sasyq shalshyqqa malshynyp qansha izdedi. Aıt paqtaıyn taqıam eken dep sıyrdyń ezile bastaǵan japasyn ustap alǵanyn qaıtesiń. Qudaıdyń ózi bilsin, ol maldiki me, joq...

Tisi-tisine tımeı úıge zorǵa jetken; kelse... Yrash jatyp qalypty. Eki saǵat aıqaılap, nesin suraısyz. Egiske túsken shegirtkeni de bulaı qıqýlatpaıtyn shyǵar. Kóshedegi terezeni dúrsildetkende baryp aǵarańdap kórindi-aý áıteýir. «Bul kim? Neǵyp júrgen jansyz? Isahmet joq deımin»,— dep ishten daýryǵady. Ózi tyńdamaıdy.

— Oý, malǵun! Malǵun-aý... Menmin ǵoı!

— Meniń kim? Atyńdy aıt! —dep shúldirleıdi. Esikke jaqyndamaı áriden daýys etetin tárizdi. Kúmilji estiledi.

— Baıyńmyn! Isahmet!..

— A... E, qudaı-aı! — Áıeldiń kóńildi úni, syldyr-syldyr temir shynjyrdyń esiktiń jaqtaýyna soǵylǵany keledi qulaqqa.— E, jazǵan-aı... Sóıdemeımisiń. Dirildep sonsha ne kórindi. Kúıeý bop aıttyrǵaly kelgeniń joq qoı...

— Sandalmaı ash! Kórsetermin men saǵan dirildegendi!

Isahmet ishke tútige kirdi. Áı-shaısyz tórgi bólmege basa-kókteı ótti. Tabaldyryqqa deıin jaıýly jatqan túkti qyzyl kúreń kilemdi aıaýsyz taptap júr; ánsheıinde «Yrashjan, kún búgin shańytyp tur bilem. Myna kilemińdi jınap qoıamysyń, qaıtesiń»,— dep otyratyn. Qazir sarala balshyq, túıe tabandanyp qalǵan izine qaraıtyn emes; shúńirek kózi shapyrashtanyp ketipti.

Esiktiń qaltarysyndaǵy İrashty, da kórmeı, janynan ekpindeı ótti. Tórde jaǵýly turǵan ondyq sham tańdanǵandaı jypylyqtap baryp basyldy. Uzyn boıly, túrik erin, etjeńdi, jas áıeliniń birden kózine shalyna qoımaǵanyna da kúıip-pisip júr. Balshyqqa aýnaǵan aryq qashardaı ústi-basy saýys-saýys. Qolynan tastamaı, sýyn sorǵalatyp taqıasyn tórge ákelgenin endi ǵana ańdaǵandaı; aýyzǵy bólmege qaraı laqtyryp jiberdi.

— Ýa, qatyn, qaıdasyń?! Shyq bermen!

Yrash qara kóleńke bólmeden úrkekteı jaryqqa shyqty. Ústinde tik jaǵa, etegi qos búrme aq kóılek. Buzaý jalaǵandaı jylmıta taraǵan qońyr shashy qaq mańdaıdan eki aıyrylyp órilgen eken; kúrjikteý jaýyrynyna qulap túsipti. Murnynyń ushy sholaq, búırek bettileý. Aıaq-qoly balǵadaı, iri. Orta boılydan joǵary. Uıaly qara kózinde úreı bar. Únemi qyzǵylt tartyp turatyn eki betiniń ushy, jińishke moıny ǵana onyń áli de bolsa sábı, tym qorǵansyzdyǵyn sezdiredi. Aıaǵyn ushynan basyp kep, ımene toqtady. Isahmettiń qoly shymyldyq peshtiń ústindegi keńerede jatqan úsh órme qysqa sapty, jylan qamshyǵa sozylyp bara jatqanyn kórgende titirene, jıyryla qaldy... Álginde ǵana ol úıine bir aıaq tary, unnyń arasyna tyǵyp synyq súıem órkesh berip jibergen; «Sálıma apam beker aıtpaıdy. Meniki shynynda toıyp sekirgendik. Isahmettiń arqasy ekenin bilmeımin. Nemenege buldanam. Zorlaǵan jan joq. Ózim keldim... Seıit, Seriktaı men Sholpanjandarǵa jańaǵydaı kómegim bola ma dedim ǵoı. Ájem ony túsinbeıdi. Syrt aınalady. Áne, sol men berip jibergenderdi kishkentaılardyń aýzyna tosyp otyrǵan joq pa? «Jaman, jaqsy deme. Ómir qosaǵyń ǵoı. Buldana berme» dep uıytqy bolmaı ma? Men endi ony kútem. Babyn tabam. Meıli el ósekteı bersin. Kimniń kimge tıgeninde jumysy ne?» dep oılap jatyp, uıyqtap ketipti...

«Ys-s» ete qalǵan qamshy jaýrynyn tilip tústi. Ol qalaı «ah» uryp, qalaı qaıqalańdaı baryp, tabaldyryqqa súrine qulaǵanyn bilmeıdi. Tóbe-quıqasy shymyrlap, ár jerine bireý ıne suqqylap jatqandaı soqqy tıgen saıyn dir-dir etedi. İlkide úlbiregen qolyn qamshyǵa tosyp, qalqalanǵan jylan qamshy ysyldaı shaǵyp, aq bilegine shyrmala oralyp serpilgende qalaı ushyp túskenin de ańdamady; endi jer tyrnap, kilem túginen janyna medet izdegendeı sıpalaı berdi. «Apataı»,— dep bir ún shyǵardy da, onan ári túsi buzylyp, tistenip aldy. Munysy kúıeýine bildirgen qarsylyǵy emes, moıynusynǵandyq edi; elge sezdirmeı, shalynyń abyroıyn saqtaǵandyq syńaı. «Baıym maǵan qol kóterdi» dep atoılap mılısıaǵa japqan áıeldiń ne ońǵany bar. Baıaǵydaǵy erkektiń sabaǵanyn bilmeıdi ǵoı. Sonsyn esiredi» deıtin ájesi de, keshegi Sálıma da. «Joq... Yrash ondaı tikbaqaı qatyndarǵa eliktemeıdi. Shydaıdy...» Ol tistene basyn kóterip, tizerleı otyrdy. Syrt aınalyp, jonyn eriksiz tosa, betin basty. Qamshynyń ótkir, salmaqty ushy ash belin oraı ótip, ushyryp túsirdi. Shydaı almaı turmaq bolǵan, qarýly qol jelkesinen búrip, basyn tuqyrta nuqyp-nuqyp jiberdi. Kózi qaraýytyp, munan ári ol qunysa, bir tizerlegen kúıi qaldy. Aq shilteri kóılektiń jaýryn tusynda qara jolaq iz josyla, kúreńitip barady. İrs-yrs etken shaldyń úni men qamshynyń ysqyryǵy jarysa estiledi. Shyp-shyp... Shyp-shyp... Áıelde dybys joq.

Qart qoıyn soıyp bolǵan ákki qasapshydaı qolyndaǵy qamshysyn nemketti búktep, esikke qaraı laqtyryp jiberdi; jaýryny búlkildep, únsiz jylaǵan áıeline jaýyǵa qarap:

— Maýbas!.. Ac iship, aıaq bosatar shirik! Aldymnan esik ashyp, kútip ala almasań neme kereksiń. Tún balasy tentirep júrgenim de bir seniń tirligiń emes pe. Qashanǵy taıaqtaımyn! Uǵynaryń bolmady ma! Sý ákel! Taza kıim ber,— dedi de, ústindegi sý-sý shapany men etigin, bórkin, kóılegin esikke qaraı laqtyra bastady.

Aýyr soqqydan boıyn jıyp ala almaı, esiktiń jaqtaýyna súıene, shubatyla turyp jatqan Yrashqa edireıe:

— Ýa, endi qashan! —dedi.

Yrash shymyldyq peshke súıene sary kebejege bet aldy. Oń jaq qabyrǵaǵa tireı qoıylǵan júkaıaqtyń ústine qatar-qatar taqtalaı jınalǵan kórpe, qyzyl jibek qozy kónshikter kózdiń jaýyn alyp tur. Tórge taman, bir basyn terezege berip bıik kereýet ornalasqan; ústinde ashyq aspan tústes kógildir aljapqysh. «Bireýdiń bergeni, bazarlyǵy kórinedi. Netken tegin dúnıa. Qaıdan alypty? Nege saǵan ǵana beredi? Alma... Keregi joq. Á, solaı ma? Eldiń bárin ózińdeı kóredi ekensiń ǵoı. Ras, saǵan tiri pende soqyr tıyn syılamaıdy. Sonda qaıtpekpiz? Jo, sandalmaı tynysh júr»,— dep onda da sabaǵany esine tústi. Yrash tereń bir kúrsinip, kózin taıdyryp aldy. Munan ári óń men tústeı aıaǵyn sendele basyp, aýyz úıden jyly sý ákeldi. Shalyn jýyndyryp, taza kıim berdi, samaýryn qoıdy. Qazandyq aýzynda qurǵaq otyndy jańqalap otyrǵanda ǵana óziniń kámzolsyz, kóılekpen júrgenine tańdandy. «Ábden kókala qoıdaı qyp soısyn degenim be, ne qylǵanym. Kámzol az da bolsa qamshaý, qorǵan edi ǵoı. Qara basyp, sheship tastaǵanymdy kórmeımisiń» dep oılady. Oıynshyǵyn joǵaltqan sábıdeı soǵan qatty ókinishti.

Shaı aldynda Isahmet nan týrap bir aıaq etti sorpa ishti; tós qaltasyn túrtinip otyryp shı taýyp alǵan, sonymen endi pys-pys etip tisin shuqıdy, tamsanady. Álsin-áli terezege moınyn buryp, dalaǵa qulaq túrip qoıady. Jańaǵy bir qalyń bult tarqap, qabaq kirbińi ashylǵandaı.

— Yrashjan, shaıyń ne kúıde? — dedi ol únin jumsarta, kómeıinen shyǵaryp. Meıirimdi áke daýsyndaı jyly estildi; jas kelinshektiń janyn eljiretip, álgi bir taıaqtan qalǵan jarany syzdatyp ótti. «Shaǵyna jylaı qoımas; áıtkenmen ishi jylysyn, qaıtem jasyta berip.

Eti ólip soqqyǵa úırenip alsa, tipten pále bop júrer»,— dep Isahmettiń bul baspalap, ózinshe úrkip qalǵan áıelin qaıta baýyryna tartqan aıla-sharǵysy.

Ol oılaǵandaı boldy. Yrash biraz únsiz qaldy. Qazandyq aýzynda uzaq jylady. Kámzolynyń jan qaltasynan qol oramalyn alyp kózin súrtti. Munyń bárin Isahmet estip otyr. Ábden babyna kelsin, sherin tarqatsyn deıtin sıaqty. Asyqtyrmaıdy.

— Yrash... Aý, Yrash?!

— A...

— Balekeńe... Anaý kishkentaılarǵa kóje-qatyqtyq birdeńe berseıshi. Solardyń tákapparlyǵyn kektep qaıtemiz. «Kedeıdiń kerbezinen saqta» degen. Qansha kókirek kergenmen olarǵa bizden janashyr tabylmas.

Isahmet muny túk bilmegen jandaı aıtty. Ol Yrashtyń eptep-septep úıin qur qoımaı júrgenin sezetin; ári keshe Sálıma: «Serik pen Sholpan sizdikinen shyqty. Qoldarynda aq shúberekke túıgen qoıannyń basyndaı birdeńe bar», – degen.

— Meli, ózderinen kórsin,— dedi Yrash jańaǵy bir únsizdikten keıin taban asty qolq ete qalyp.

— Nege? Qoı, Yrash... Bilmegenniń bilmestigin keshirmesek, biliktiligimiz qaısy. Anaý shıetteı qara borbaılarmen birge týmap pa eń. Balqıa qarıaǵa qalsa men de jibıin dep otyrǵanym joq.— Isahmet osy tusta tistenip qatty jek kóretinin anyq sezdirip aldy. Áıtse de tis qaqqan emes pe, onysyn ile jýyp-shaıdy.— Átteń, ózi adam eriksiz syılaǵandaı ornyqty, aqyldy jan. Seniń ájeń... ári ana kishkentaılardy súıem. Qansha degenmen baýyr et... Baldyzdarym emes pe, İrash...

Samaýryn kóterip esikten kóringen Yrashqa eljireı qarady. Onyń kóp jylaǵanyn bileýlene isinip turǵan kózinen ańdady. Sózin maquldap, qymsyna ezý tartqanyna, basyn ızegenine ol tańdanbaıdy; «Áıel de bir, mysyq ta bir», — dedi ishteı. Onysyn sezdirmeı, Yrash jaıǵan dastarqannyń shetin túzete, ózine qaraı tartyp qoıdy.

— Sen osy «Qalqadaǵy» Baqandy biletin be eń?

— O kim?

— Aýdandaǵy Rapkopta isteıtin. Etjeńdi qara, aq shashty kelgen...

— E, qudaı-aı, kóktemde tústenip ketetin mes qaryn ba? Bilmegende she... Shala baýyzdalǵan isekteı qoryldap uıyqtaıtyn ǵoı.

— Sol... Sen tek erteń kózinshe qoıyp qap júrme,— Isahmet bir tizesin basa janyna otyrǵan kelinshegine jyly ushyraı qarap.

— Neni?

— E, álgi... «Mes qaryn» degenińdi de.

— Aty kim dediń?

— Baqan.

— Baqan? Aqan shyǵar? Jaqan dese de birsári. Baqany nesi?

— E, ıt bile me?! Sonyń ákesi birdeńe bilip qoıdy deımisiń.

— Joq, durysy Jaqan ǵoı degenim de.

— Áı, Baqan deseń ushynyp ketpeısiń. Bildiń be?! Taqa bolmasa Báke de!

Isahmet taǵy da keıı bastaǵanyn sezinip, ózin-ózi tejedi. Onysyn Yrash baıqamaǵan bop, jaıbaraqat otyra berdi.

— Iá, sonymen ony nege aıttyń?

— Sol erteń keledi. Densaýlyǵy shamaly adam. Ári áıeli de salaq, aýrýly eken. Bala kótermegen kisi ǵoı. Ózi ulyqsat etipti. Úılensem dep edi. Jázırany aýzyna aldy. Oǵan ne deıim. Mynaý shaı men maı, qant sodan kem jatqan joq pa. Bir jóni bolar dedim.— Isahmet basyndaǵy taqıasyn alyp, tizesiniń ústindegi súlgimen moınyn, mańdaıyn ysqylaı súrtti.— Qoradaǵy baǵlandy soǵan daıynda. Arbasyna salyp jiberersiń.

— Bátir-aý, onyń kúıeýi kelmek kórinedi. O, beıbaq kóne me?..

— Kóndi ne, kónbedi ne?!. Múmkin kóner, múmkin kónbes.— Shal óz-ózinen sóılenip ketti.— Múmkin týlar, múmkin týlamas.

— Shaıyń sýyp qaldy. Ne dep barasyń. İshseıshi,— dedi Yrash shyny aıaqty shalyna qaraı ysyryp. Shaı qasyqpen barmaq basyndaı sary maıdy oıyp ap, aýzyna saldy. Shaınańdap áıeline buryldy. Kózi kúlimdeı İrashtyń jaýrynynan qaqty, qyljaqtaı qolyn myqynyna júgirtip qoıdy.

— Ketshi ári!.. Qytyǵymdy keltirmeı.

— Qoı, Yrash, tentek bolma.

— Bala emessiń ǵoı,— dep Yrash samaýrynǵa qaraı ysyryla, jaqyn otyrdy. Ár kez qyzǵylt tartyp turatyn búırek betiniń ushy onan ári kúreńitip ketti. Qymsyna syrt aınalyp, tershigen murnynyń ústin jeńimen súrtti. Uıaly, tunyq qara kózin jalt etkize, tóńkere tastap, shalynyń ózine baǵdarlaı, qadala qalǵanynan yńǵaısyzdana júzin taıdyryp aldy. Birtúrli ishi-baýyry jylyp, Isahmetti aıap, ózin jazǵyra bastaǵanyn sezindi.

«Soǵystyń alǵashqy qysy qatty boldy»,— dep oılady Isahmet jas kelinsheginiń dóńgelengen myqynyna, qyzylshyraıly júzine qaraı otyryp. Ol kezde Isahmet jalǵyz edi. Otyz jyl otasqan áıeli dúnıe salǵan; «Iá, ıman júzdi jaqsy joldas, ómirlik jar bolatyn». Soǵys aldynda aýdanda, saýda ornynda istegen Isahmetti joldastary ár nárseniń jón-josyǵyn biletin, qolynan kelse jigittigin de aıamaıtyn azamat dep syılaıtyn. Sonan ba, áıteýir kolhozǵa kelip, densaýlyǵym nashar edi, baqtashy bolmasam degen, onysyn da el ersi kórmedi. Qabyldady. Aýrýly, jasy kelgen adam degen sıaqtymen maıdanǵa jiberilmedi.

Baqtashylyqtyń ýaqytsha ekenin ol árıne bildi; kóp keshikpeı ásker semásyna kartochkamen nan beretin dúkenge ornalasty. Qıyndaý bop bara jatsa baqtashylyǵym daıyn ǵoı, taıqyn shyǵarmyn dep oılady. Keıin solaı istedi de. Burynnan jınaǵy, dúnıe-múlki mol Isahmet soǵystyń aýyrlyǵyn sezingen joq; áıtse de eldiń qatty kúızelip, ne bolsa soǵan kózin satyp júdeı bastaǵanyn kórdi de bildi. Ásirese shıetteı nemerelerimen jalǵyz qalǵan Balym qarıa ony qatty alańdatatyn; otyn da, nan da tapshy ýaqta tistesip, balapandaryn baýyryna basyp otyrǵan kári ananyń ólermendigi tańdandyratyn da edi; ózine bala bitpegenine qynjylatyn. Ol sonda da úılensem dep oılamady.

Qar japalaqtaı jaýyp turǵan jańa jyl túninde ol óziniń úıine ákele jatqan bir shana qyzyl jyńǵyldy joldan Balym qarıanikine túsirip ketti. Qatty razy bop jalbalaqtaǵan qarıaǵa tez qoısyn dedi me: «balań maıdannan aman oralǵanda tólersiń»,— dep qutyldy. Ol kezde dúkenshilerdi jumasyna bir tekserip, qysyp turǵan ýaq qoı. Kúndesin-kúnde esep-qısabyn jasamasa, shatasyp ketý op-ońaı bolatyn. Úıine kelgishtep, kir-qońyn jýǵyshtap júrgen Sálıma birde: «anaý Balym qarıanyń úlken nemeresi Yrashty shaqyraıyn. Keshe ǵana mektep bitirdi. Segiz klass degen de az bilim be. Qaǵazyńdy kóshirtip alarsyń»,— dep qalǵan; Isahmet kelisti. Tipti ózi baryp qarıadan ulyqsatyn surady. Moıny shilmıgen, súıegi iri qyz eken. «Úlken kózin bajbıta, kisige birtúrli tańdana qaraı ma, qalaı»,— dep oılaǵany da bar Isahmettiń.

— Ákeńdeı adam ǵoı, botam. Kómektes. Bizge de qol ushyn berdi emes pe,— dedi qarıa.

Isahmet sol kúni qalaǵa ketken; qaperinde eshteńe joq, qaıtyp oralsa, esigi ashyq; ishten ettiń ıisi shyǵady. Ol úıge qýana kirdi; dala saqyrlaǵan sary-shunaq aıaz bolatyn. Sálıma eken. Raqmetin aıtyp, sheshinip tórgi bólmege órlegen; aldynan Yrash kezikti. Imene sálem berdi. Bári de qazirgideı kóz aldynda, shaıdan keıin et keldi. Sálıma qaıdaǵy joq araqty taýyp ákelipti. İshpeıim degenine qaratpaı úsh stakanǵa bólip quıdy. Ortasynan kelip tur. Ájeptáýir araq. Aýyryp qalmasam jarar edi dep qaýiptene otyryp iship saldy. Áıeli dúnıa salǵaly aýzyna almaǵan páleketi ǵoı; ózegin órtep ketti Sýyq soryp, qatty tońyp kelgennen be, tula boıy uıyp bir jylynbastaı kóringen; endi mine býsanyp, býyn-býynyna otty qan júgirip, dýyldata alyp barady. Erni de kóntıip isingendeı; boıyn eserlik bılep jeńildengendeı boldy. Qyza bastaǵanyn sezip, sabyrly qalyp saqtaǵansydy; áıtse de bir kúsh erkin bılep, elpildetip, jelpildetip ákete berdi. Sálımaǵa ilese esh rıasyz, shalqaqtaı kúlgen Yrashtyń aq marjan tisteri, balbyraǵan júzi júrek túkpirin qytyqtap, tynyshyn ketirip-aq otyr. «Iá áli shıki. Tipti sábı. Súıektiligi bolmasa... Kórmeımisiń etegin jınaýdy da bilmeıdi. Toq baltyry, jumyr, túzý eken. Joq, men maspyn! Áıtpese munym ne? E, táńir-aı bu kúnde kim jetisip jatyr deısiń. Meıli... Erkin saırandasyn, kóńil kótersin. Men de syrttaı qyzyqtaıyn. Qyz da qyzyl gúl, kóz qurty emes pe».

Isahmet ózin-ózi ustaı biletin; astan keıin sholaq tony men ultartqan qara pımasyn kıip, shyǵaryp salmaqqa daıyndaldy. Qazandyq jaqta saldyrlap júrgeni Sálıma ony toqtatyp: «Jeti túnde tentirep ne bar. Ulyqsat etseńiz, biz qonamyz»,— dedi. Yrash ta kúlimdeı, kete qoıatyn yńǵaı tanytpady.

Joq, ol áli umytqan joq. Ol tórgi bólmede; túpki úıde qonaqtar. Terezeden kógildir, qarly dalanyń jaryǵy túsip tur. Uıqysy shaıdaı ashylǵan Isahmet sol túnde buǵan deıin ómiri sezinbegen kúıge tústi. Kóńili ala quıyndaı uıytqyp, ishtegi jalyn da júregin lúpildetin barady; áldeqaıdaǵy jylan-qurt qaıta qozǵandaı, alasuryp jatyr.

Osy sát jaman aǵash eden «syqyr» etti. Uzyn aq kóılekti bireý kólbeńdeı kórindi. «Bu kim? Sálıma ma?» Isahmet qybyr etpeı qaldy: «Periniń ózi bolsań da... kelshi»,— deıdi ol ishteı. Áıtse de basyn kótere almady.

Betine ystyq dem tıgende ǵana ol keıin yǵysty:

— Tur... Meni qaıtesiń. Anda bar,— dedi Sálıma sybyrlaı. Isahmet óz qulaǵyna ózi senbedi me, joq estimedi me:

— Qaıda? Onda ne? —dep kúmiljidi.

— Qyzǵa... Ottaı janyp jatyr. Tuf, pálekettiń yssysyn!

Isahmet Sálımanyń bunysy ázili emes, shyny ekenin endi túısindi; áıtse de birden turyp kete almady; uıytqyǵan ala quıyn kóńilin basa almaı jatyr. Araq býy, qyzdyń ońashalyǵy, onyń ystyq tynysy... júrek túkpirindegi tátti bir sezimdi qytyqtaı, dýyldatyp alyp barady. Qazip ornynan turmasa bul sáttiń qaıta aınalyp kelmesin de biledi; sol táýekelge bel býdyrǵandaı boldy...

Qyzdyń «aǵataılap» jylaǵanyn, erteńine de qoımaı: «moınyma tas baılap ózenge ketem» dep kóp alysqanyn Isahmet áli de umytqan joq.

— Yrash... Sonaý ekeýmiz alǵash tabysatyn tún esińde me? — dedi ol samaýryn túbinde otyrǵan jas kelinsheginiń qulaǵyna aýzyn taqaı sybyrlap. Dastarqan basynda ekeýinen ózge jan joǵyn da umytqandaı. Múmkin ol «e, qoıshy sony» deı salar degen shyǵar.

Yrash shalynyń betine tańdana qarady; sál ezý tartty. Jaýap qatqan joq. Samaýrynnan pıalanyń birine sý quıyp alyp, bosaǵan shyny aıaqtardy manaǵydan góri qatty saldyrlata jýa bastady.

— Nege úndemeısiń? — Isahmet oınaǵan bop kelinsheginiń búıirinen túrtip qaldy.

— Esimde...

— Iá?

— Ne ıá? — Yrashtyń qabaǵy túıile qaldy. Janary sýyq. Shalyna túsi qasha buryldy.— Sol kezde ólmegenime ókinbesem ne isteıin...

— Áı, ottama! Muqym o nesi-aı?!.

Ekeýi taǵy da birine-biri jaýyǵa qarap, syrt aınalysty. Isahmet áńgimeniń tym nasyrǵa shaýyp bara jatqanyn ańdap, ile túsin jylytqan boldy. Samaýryndy aýyzǵy bólmege áketpekke yńǵaılanǵan Yrashty ıyǵynan basyp, ornyna qaıta otyrǵyzdy.

— Já, renjimeshi, kógershinim... Baqań sharýasyn umytpa.

— Jázıradaǵy sharýam ne?! Sen osy soǵan tistenesiń ǵoı. Aıaǵyńdy basyp ketpegen sıaqty edi?

— Sen be, sen! Túk adam bolmaısyń. Basyńda sańlaý joq. Seni pishenge shyqsyn. Mashınanyń óreline otyrsyn. Soǵystan buryn oqyǵan deıtin kim? O kezde sen jetinshidesiń be joq, altynshydamysyń bir qudaıdyń ózi bilsin. Endigi úırengenińdi umyttyń da. Ony olar qaıtsyn. Seni masqaralaý.

— Soǵystyń aldynda emes. Kúni keshe segizinshide. Pravam bar. Umytty dep kim aıtty?

— O, qosyr-eı! Qosyr-eı! Pishenge barǵan ómirdiń raqaty deımisiń. Mashına búlinse pálege qalmaımysyń, mısyz-aý. Sony nege oılamaısyń. Qap, ol qatyndy ma tura tursyn. Men áıelimdi aldattyryp qoımaspyn,— dedi qart kelinsheginiń aldynda qoqılanyp, álde kimge syrtynan judyryq túıip.— Já, endi jetti. Kergimeı jına tósek sal...

Ol ornynan turyp, dastarqan jıegin qaıyrmaı attap ótip ketti.

7

— Tý...ý, jibershi. Jyndandyń ba?!. Ne kórindi saǵan...

Jázıra jigittiń qulaq ústin jaýyp, tym ósińkirep ketken shashyn, jaq urty ishine túsip, júdeý tartqan óńin endi jaqynnan kórdi. Kún qaǵyp, shóp ıisi ábden sińgen sary gımnasterkadan áldeqandaı tanys, Naýryzǵa ǵana tán ter ıisi kelgendeı boldy: áıtse de jat qylyq, ecciz arpalys munyń birde-birine oıyn turaqtatpaı, qaıta ashyndyra uıytqytyp alyp barady. Meni osy ǵana túsiner-aý degen syılasty adamnan buny kútpegen edi; ilkide abdyrap boı aldyra jazdaǵany da sonan, áıteýir beti-júzin syrt tartyp baqqan, taban astynan kúsh bitkendeı shirene berip, qos qoldaı keýdeden ıterip kep jiberdi. Yqsan mas adamdaı qańǵalaqtaı baryp, shymyldyq peshke soǵyla toqtady. Júzi shúberekteı qýańdana, keshirim ótingendeı telmire qarap tur.

— Adal degenim aram. Aqyldy degenim aqymaq. Jigit degenimiz ıt bolar ma...— Kelinshek muny kúıine, qatty toryǵa aıtty.

Ómirde ókinish jaman. Yqsan súıgen adamynan: «ket, joǵal. Kórmegenim sen bolsyn!» —sıaqty áıelshilik bir minez kútken. Ókine qoıarmyn dep oılamaǵan. Kelinshektiń qamyqqan úni, onyń saı-súıegin syrqyratty; Isahmetter emes myna ózi qorǵansyz qyz-kelinshektiń uıatyn attap júrgendeı qatty túńildi. Kóńilinde bótendik joǵyna ol túsiner me? Sener me? Osy úıdiń tabaldyryǵyn attaǵandaǵy nıeti she? «Uıatyn ózi kórip» ıliktirmek edi ǵoı. «Oıbaı-aı, — deıdi júrek túkpirindegi bir ún, — men ony súıem, qaıteıin...»

— Yqsan...

Kelinshektiń daýsy alystan estilgendeı. Ol selk etip, basyn jerden julyp aldy. Mańdaıyna shashyraı túsken shashyn keıin serpip jiberdi: kózi tereze jaqtaýyna súıenip turǵan Jázırada. Kúnniń qyzǵylt nury kelinshektiń alaýlaǵan júzin tutas sharpyp, syrǵı kep júkaıaqtyń ústindegi shaqpaq qanttaı qatarlaı jınalǵan kórpe-jastyqqa tireledi. Qulaǵy tas bitip qap, endi ashylǵandaı Yqsan daladaǵy sıyrdyń móńiregenin, aýyl ıtteriniń shabalańdaı úrgenin anyq estidi. Jázıranyń ne aıtpaǵyn sezdi me, unjyrǵasy túse esikke bet aldy. Kireberis oń jaqtaǵy qabyrǵada ilýli turǵan sur shıneliniń ilgeshegin syrt etkize julyp, shyǵa jóneldi.

— Yqsan, toqta...

Júzi alaburta kelinshek baıaý jabylǵan esikke umsyna irkildi. «Meniń jazyǵym ne? Qaırylmaǵany nesi?» Áldeqaıdaǵy ókinish ózegin órtegendeı boldy. Qolqasyna jas tyǵyldy. Kóńilinde árkez bir jylylyq týdyryp, qorǵan kórinetin Naýryz da bul joly umyt; tórdegi kórpe ústine tizerleı otyra ketti. Únsiz, býlyǵa jylady.

Syrtqy esiktiń ashyq qalǵanyn, kórshisi Balym qarıanyń tabaldyryqty attaı bere tańdana qarap toqtaǵanyn ol ańdaǵan joq. «Bordaı úgitilip sonshalyq kim maǵan? Naýryzymnyń sadaǵasy... Tek jalǵyz ǵoı dep aıaımyn...»

— Jázırash...

Balym qarıanyń daýsy úreıli shyqty. Ol shoshyna buryldy; tula boıy tońazyp, tóbe quıqasyna deıin shymyrlap ketti. Uıaly qoı kózdi, dóńgelek júzdi aqsary, áljýaz; syrtynan qaraǵanda tipti bala sıaqty osy bir qarıanyń talaı tuıyqqa tireldim degende jol taýyp, qamqor bola bilgenin, meıirbandyǵyn, kishipeıildiligin, ótkirligin talaı kórgen de. Aýyldyń jamany yǵyssa, jaqsysy syılaıtynyn, ony syrttaı músirkeıtinin, maıdandaǵy jalǵyz ulynan qaraly qaǵaz kelgenin oǵan eldiń aıtpaýy da sonan. Kelinin jerlep, úsh birdeı nemeresimen ilinip otyrǵan qartqa bul ońaı emesi de ras. Estise kúrt shógip ketýi múmkin.

— Jázırash, sen kózińe jas alǵanbysyń? Qoı, aınam... Óıtip jaman yrym bastama.

— Apa, Naýryz keshikti ǵoı. Qorqam... Aınyp qalmas pa eken, — dedi ol úni dirildeı.— Jol boıy shańytyp tur. Qaraı-qaraı kóz taldy. Munarlanatyndy shyǵardy, apa.

«Qaıran jastyq-aı... Qaıtsyn endi. Kórgenshe asyq. Saǵynǵan ǵoı»,— dep oılady Balym. Áıtse de kóńildegisin aıtpaı janyna kúlimdep kep, jaýrynynan qaqty. Analyq meıirimen baýryna basyp:

— Seniń janaryń munar tartsa, bizdiń tirligimiz ne?

Hatyń qolyna tıgenshe so bolyp jatyr da. Onyń da usharǵa qanaty joq otyrǵan shyǵar. Olaı deme, janym, — dedi. Kózi syǵyraıa túsip, qyzǵylttanǵan terezege tireldi.

Osy sát tańǵy aýyl kóshesin jańǵyryqtyra aıqaılaǵan áıeldiń shaqpa daýsy estildi. Óktem ún, ashshy qarǵys dúr silkindirip, muńdas eki jannyń da ózegin tilip ótkendeı boldy.

— O, kógermegir! Jalǵyzyńnan jabysqyr! Mola bol, mola bolǵyr! Nege sen jer jastanbaısyń! Qudaı-aý qudaı!.. Shaljıyp tapa-tal túske sheıin jatqany ne»: maldy shyǵarmaı!.. Kókteme, kóktemegir!..

Balym qarıa túsi qasha Jázıranyń qolyn ustaı aldy. Eleńdeı dalaǵa qulaq túre qaldy.

— Julynyńdy úzip jibereıin be!..

Ol endi Jázıraǵa qarady, «bu kim?» deıtin sıaqty.

— Isahmettiń zaıyby ǵoı. Kúndegisi osy.

— Qatyny deseıshi! Aýzyń barmaı ma? Mundaılardy erkekter de qatyn deıdi.— Balym qarıa tútigip ketti.

Úlken nemeresiniń kún ótken saıyn ózinen uzap, jat tartyp bara jatqanyn biletin; áıtse de keri tebe almaı, shalynan taıaq jep kókala qoıdaı bop kelse, baýryna basyp únsiz, uzaq otyrady. Shıetteı balalaryna tary talqanynan kóje istep berip, sońynan syǵyrańdaı shashyn taraıtyn. «Yrashtaıym. Kishkentaı botaqanym», — dep qushyrlana mańdaıynan súıip, basynan ıiskeıtin «Ákeńe hat jazshy. Qolyńa qaǵaz-qalam al. Men aıtaıyn»,— deıtin. Sonan ol balalardyń bas-basyna toqtap, oqýlarynyń jaqsy, sharýalarynyń túzý ekenin; bir toqal eshki men eki qoıy qalǵanyn bildirmeı attap ketip, óz amandyǵyna suraıtyn. Jyly kıinip júr. Ókpeńe calqyn tımesin. Keshe sizderge dep jún-shulyq, qolǵap toqyp tapsyrdyq. Bizderdi ýaıymdama, kóńiliń alańdamasyn,— deıtin. Sóıtip hattyń eń sońynda: «mynaý Seriktiń qoly, Sálem berip tur»,— dep alty jasar sábı qolynyń byttıǵan sýretin salyp bitiretin. Seriktiń qoly keıde úsh buryshty hattyń syrtyna da shyǵatyn.

«Seriktiń qoly. Sálem berip tur»,— degen hattarǵa jaýap sońǵy kúnderi múlde joq bop ketip edi; qarıa qatty alań. «Jaralandy ma, álde qaıtty? Soǵys qoı. Jyl boıy habar-osharsyz ketkenderden de hat keldi emes pe? Jamandyqqa jorymaıynshy... Yrash ta sońǵy kezde kórinbeıdi. Nege? Úı sharýasy, pishen, qala berdi azdy-kópti qonaq-qopsysy bar. Qoly tıedi deımisiń? — dep júrgen. Jańaǵysy ne? Ne qylǵan tasattyq? Qarǵysy nesi?»

— Apa, otyrsańyzshy. Tize búgińizshi. Men shaı qoıaıyn - Jázıra jaýtańdaı qarap, aıaq astynan abyr-sabyr bop qaldy.

— Qoı, aınam, qaıtesiń. Áýrelenbe,— dep Balym qarıa túsi qasha júdeý kúńk etti.

Aýla bettegi terezeden bos temir shelek tutqasynyń shyldyry, bireýdiń erkin jótkiringeni estilgen, ile esikti denesimen tutas jaýyp, eńgezerdeı Sálıma kirip keldi. Eki ezýin jıa almaı, kúlim-kúlim etedi. Aq bátes oramalyn mańdaıyna túsirińkireı qoqyraıta tartqan, ústinde sý jańa temirjolshylar kıetin qara shınel. Álgini tynym taptyrmaı sıpalaı beredi. Jaıshylyqta qaıdam, úıdegi kelinshek pen býryl shashty qarıa buǵan asa nazar aýdara qoımady; sonan ba, Sálıma sál yǵyp, ishteı salqyndap qaldy. Endi keıin shyǵyp ketýdiń jónin taba almaı qıpaqtaıdy; áıtse de syr bermegensip dańǵyrlap tur.

— E, starsheı doıarkemiz osynda eken ǵoı. Al, Báke, júrmeımiz be? — dedi ol Jázıra ekeýine alma-kezek qarap. Kózi jınaýly tósek orynǵa tirelip, onan ári baıaý tolqyp turǵan kógildir tereze japqyshqa syrǵyp ketti.

— Já, júrý kerek.

Qarıa oramalyn túzeı tartyp, kúpeıkesin túımeledi.

— Káne, shaı ishpegenderiń bizdikine júrińder,— dedi Balym qarıa sózin jalǵap.— Samaýryn qaınap tur. Balalardy tamaqtandyrdym. Saǵan kelgenim edi, alańdap...

— Ýaqa emes, apa.— Jázıra jadyraı kúlip, onyń kóńiline qaıaýsyz senetinin bildirdi.

— Jalǵyz adamǵa as ta batpaıdy eken ǵoı. Balalarmen astyń máni joq, turyp-turyp júre beredi. Ári sońǵy kúnderi júregim alaburtyp, uıqym ońbaı júr,— dedi Balym, manaǵydaı emes, júzine bu joly qan júgirip. - Júrińder, bizdikine.

— Báke, jańa ǵana ishtim. Yrashtikinen shyǵyp em. Qoly ashyq qoı. Túıe sútin qatqan shaıy qandaı onyń... baldaı jumsaq-aq.

— A... Jón, jón,— dep qarıa onyń sózin jaqtyryńqyramaı bólip jiberdi.— Sen she, Jázırash?..

— Men baram.

— Endeshe daıyn shaıdy tez-tez iship júrelik. Saýyn bop qaldy ǵoı.

— Men kettim. Keshikseńder baqtashyǵa aıtarmyn. Kúıeý balańyz emes pe, Báke?!. Ustaı turar.

Sálıma bul áziliniń qarıaǵa aýyr tıerin sezse de bilmeı, ańǵaldyqpen aıtqansydy. Kúlgen boldy.

— Qudaı-aı, el arasyna, kisi arasyna bitýaja júrýge erinbeısiń-aý. Jas kúnińde bir sári edi. Túsinbeıdi, bilmeıdi deýshi ek. Endigiń uıat-taǵy, Sálıma. Isahmetke óz sharýań bolmasa men úshin terlemeı-aq qoıshy. Onsyz da tirligiń jetpeı me?

— E, jetse ne? Sózińdi jutpa, aıt. Ne?

— Dáneńe emes. Júr, Jázırash, — dep Balym qarıa oramalyn túzeı, qymtana túsip esikke bet aldy.

Dalaǵa shyqqannan keıin Sálıma olarǵa ilese túsip irkildi; shaı ishpeıim degenine opynǵandaı boldy. Jáne de qarıanyń áldeneni jumbaqtap, shymshyp, mysqyldaǵany da qazir kóńiline ınedeı qadalyp tur. «Qudaı-aı, qudaı! Bu kúnde meniń aqylgóıim, tildeser teńim osylar bolypty. Óńkeı sút sasyǵan ergejeıliler. Kórdiń be qorlyqtaryn. Báke, Báke! — desem be, seni. Baqadaı ashtyrarmyn aýzyńdy!» Ol kósheniń qarsy betindegi úıdiń kún sáýlesimen shaǵylysa jylt-jylt etken terezesine jaýyǵa qarap, qushyrlana tistendi. Iyǵyn kekjeń etkizip júrip ketti. Shelegi oń qolynyń qarynda bulańdap barady.

8

Baqannyń ersi, ersi emes-aý bir jaman ádeti bar; janynda otyrǵan adamy dosy ma, joq bolmasa jáı tanys pa, beıtanys pa onymen eseptesip jatpaıdy; oıyna áldene túsip ketse, búıirińnen túrtip qalady. Árıne sen ilkide oǵan mán bermeısiń. Janyńa batyp ketse de yrjalaqtap sebepsiz kúlgensısiń. Óıtkeni kókeıińde ózimsingeni ǵoı degendeı jeńil-jelpi birdeńe jatady. Degenmen keıin sol jeriń ashyp aýyrǵan sıaqtana ma, qalaı; shydaı almaıdy ekensiń. «Eı, aqyryn, búıirimdi tesemisiń?» — dep kirjińdeısiń de. Ol saǵan qarap jaıalyqtaı aýzyn ashyp, kómeıin kórsete kúledi. Ózi bir kórmege jelǵabaz, elpildep-jelpildep qalǵan adam. Kádimgi taý halqyndaı dóńes muryndy. Mańdaıy da sol tóbesine qaraı túıe-taılylaý; áıtse de shekeligi shyǵyńqy. Shash ta qýań jerdiń shóbindeı samaıdy saǵalap qalǵan.

Jasy Isahmetpen qaraılas bolsa da áli sol ıeginde bir qyltanaq joq, kók tuqyl. Bir ǵajaby janary; sonshalyq keń, mol pishilgen betke toraıdyń kózindeı áldeneniń jyltyraýy ókinishti-aq. Qasy suıyq, jińishke. Bu jaǵynan Isahmetke uqsaıdy. Iegi de sol baltanyń sabyndaı jumyr, myqty. Jalpy qaratory, etjeńdi, júzi jyly adam. Tek álgi ádeti jaman.

Isahmet shaı ústinde shydap-aq baqqan, etke kelgende sál irgesin ápi sala otyrdy. Áı, sonda da qutqarmady-aý ol.

— Sen ony qoı. Bermen qara,— dep Baqan aýzynan túkirigi shashyraı úı ıesin sóıletpedi.— Maǵan senemisiń, a? Senemisiń? Aıtshy óziń, senemisiń?

— Báke-aý...

— Joq, sen ony qoı. Senemisiń?

— Árıne.

— Endeshe o jaǵynan qam jeme,— dedi Baqan eki qus jastyqty qoltyǵynyń astyna basa, jambastaı túsip.

Ústinde óńiri alqa-salqa aǵytýly aq kóılek; túkti, arshyp túsi kórinedi. Sur penjegi tereze japqyshynyń shegesinde ilýli tur. Onysyn mana aýzyna «ashshy sý» tıer-tımes sheship tastaǵan; sonan erkin kósilip jatyr. Ótkendegideı emes bu joly asqaq, óktem.

— Sálımany da, seni de keıin bir jyly jerge ornalastyram. Joq, qasyma aldyram,— dedi ol ıyǵyn qomdap.

Et sońynan eki aıaq sorpa iship, tisin shuqyp Baqan ár nársege kúlýmen otyrdy. Ol el kózinshe ashyq ta, seri de kórine alatyn. Maqtanbaǵanmen óziniń ótkirligin, ázilqoılyǵyn sezdirem dep álek; úı ıesiniń tymaq ishinen bir tastamaıtyn kók taqıasyn, uzyn jaǵasyz shapanyn, kerzi etiginiń ersiligin áńgimeleı kep, endi ketik, sarǵysh tartqan tisterin syqaqtaı bastaǵanda, İrash onyń ázil ekenin sezse de qorlanǵandaı boldy. Shydap baqty. Áıtse de kópke uzamady; ornynan shubatylmaı serpile, shıraq kóterilip tabaq pen dastarqandy tez jınap áketti. Oǵan mán bergen Isahmet joq. Baqan kelinshektiń namystanǵanyn baıqap qaldy. Sózin kúrt úzip, manaǵy as aldynda bastalǵan áńgimege oraldy.

— «Sútke kúıip qalsań — sýdy úrip ishersiń» — degen. Baıaǵyda bir kúıgem. Sen meni asyqtyrma. Aldaǵy seısenbige soǵam,— dedi de, Yrashtyń kóp únsiz, shalynyń janyna otyrǵanyn ańdap jótkirinip qoıdy. Jas jannyń dene bitimin suqty kózimen timiskileı bastady. Isahmet onysyn jaqtyrmaı tyjyrynyp:

— Báke,— dep edi, anaý sóıletpeı aýzynan qaqty:

— Já, bilem ne aıtpaǵyńdy. Bajalysta sabyr et!

— Shyǵaıyq... Shaıdy qaıtyp kep ishpeımiz be?

Baqan jas kelinshektiń toq baltyryn, qaz tóstengen keýdesin, dóńgelengen myqynyn ashqaraqtana qyzyqtap, aramdap bitti. Ortada turǵan ondyq shamnyń sáýlesi Yrashtyń kóz astyna kóleńke úıirip, júzine nur júgirtip sulýlandyra túskendeı. Jańa ǵana boı túzep, ysylyp, suńǵaqtana bastaǵan kelinshektiń qazirgi raıy ózgeshe názik, ýyljy, tátti. Áne bir jaýyryn kúrjiktigi, balalyq, shıkilik belgisi de jym-jylas. Baqan jigit kúninde kórgen qyz ataýlynyń tanysyn kóz aldynan ótkizip otyr. Olardyń bári de shı borbaılaý kórinip, kóńili bitpeıdi-aq. «So kezde jolyǵar ma eń! Iá, men tolyq, súıektisin armandaýshy em». Ol birte-birte Isahmettiń baryn umytyp, Yrashqa suqtana qarady. Jas kelinshektiń boı-boıyna kóz júgirtip, qıalynda sheshindirip te qoıdy. Beti tershı jyltyrap, jylymshy ezý tartty. Teke saqaly bizdıip, toqalyna jaýtańdaǵan shalǵa ol jaýyǵa buryldy:

— Áı, ishetiniń qaıda?

Isahmettiń tunjyrap qalǵanyn elemeı, oǵan alaıa, tigil til qatty. İshteı tynyp otyrsa da úı ıesi dastarqannyń da, araqtyń da joq ekeninen yńǵaısyzdanyp qıpaqtap qaldy. Ári Yrashtyń aýyz úıge shyǵyp ketpeı, áldenege alańdap tapjylmaǵany zyǵyrdanyn qaınatsa kerek.

— Qatyn!.. Nemenege jalpıa qaldyń. Bizdi ne, jer shuqıdy dediń be? Tur!.. Bar ákel,— dep zekip tastady...

Baqan araqty óz qolynan quıdy. Isahmettiń umsynyp, usynǵan oımaqtaı rúmkasymen soǵystyrmaı, qyrystanyp eki ezýinen aǵyza qylqyldata ishti. Kishileý ydysqa sap ákelgen ettiń sarǵyshtaýynan urtyn toltyra asap, qolyn súrtti. Úı ıesiniń umsynyp qap, áli ishpeı otyrǵanyn endi ańdaǵandaı da. Shalqaqtaı kúlip, munarlanǵan kózin súrtip qıyǵyna shyqqan sirkesin aldy.

— İshseıshi-eı!

— Batpaıdy.

— Ket ári!.. Ana qurdasqa ber endeshe.

Ol Yrashty meńzedi. Yrash qysyla tómenshekteı berdi.

— Qatynǵa araqty qorlatyp qaıtem,— dep Isahmet qaǵyp saldy.

— İship salar dediń-aý, á? Qorqasyń... Oı, qý-aı!

— Joq...

— Já, aqtalmaı-aq qoı.

— Báke...

— Oı, qý-aı! Ge, ge, ge,— dep Baqan shalqaqtaı kúlip aldy da, álýetti qolymen qańǵalaqtaǵan Isahmettiń qarynan búre ustap ózine qaraı tartty. Yrashqa estirte, sybyrlaǵansıdy: — Bilem... bilem... isherin ishti, jerin jedi. Endi júrmeı me deısiń ǵoı. He, he, he... Já, tartynshaqtanba?! Túsinem. Jas toqylyńmen ońashalanbaqsyń da?! Asyqpa... O, serim-aı!..

Isahmet Baqannyń qaı qyljaǵyn túsinip jatyr. Qazir de sol beıqam, aıaǵyn kósilte tastaǵan; jýyq mańda qozǵalatyn jan sıaqty emes. Aıylyn da jımaıdy. Osy úıge ótkizip qoıǵany bardaı erkin; Isahmet qabaǵyn shytyp, tiksinip qaldy. Sonysyn sezdi me, Baqan álgindeı bolmaı ezýin jıyp aldy; asyqpaı sabyrly, bapty qalpyn saqtap omyraý ilgegin túımelegen; endi ornynan yńyrana aýyr kóterildi. Yrash ushyp turyp, tereze japqyshynyń shegesine ilýli kostúmin ákep izetpen usynsa da, ılige qoımaı kekireıe tústi.

— Bake, qonasyz ba, júresiz be? — Isahmet jaıbaraqat aıtty.

— Júrý jón shyǵar,— dedi Baqan jymıyp. Dóńes murnynyń ústin qasyp qoıdy. Yrashqa buryldy: «sen osy ne oılaısyń? Mynaý súmelekten góri men táýir emespin be? E, bala-aı... Shaldyń da jónin taýyp tımegen ekensiń»,— degendeı oǵan baǵdarlaı qarap, sál kúrsindi de, penjagyn nemketti aldy. Jańaǵy bir jarqyldaq minezi sý sepkendeı basylǵan, mastyǵy da taraǵandaı; «álgini beker-aq ishippin ǵoı. Ómirinde araq, sharap dámin tatpaǵan jalańaıaq balasha jyrtaqtaǵanym ne qylǵanym»,— dep ókinip qalǵandaı júzinde kóleńke bar.

«Joq... Baqan ne bolsa soǵan moıyrylmaıdy. Kúndegendeı Isahmet onyń qaı teńi. Básekege de ózindeı myqty kerek emes pe?» — Osy qazir ony birdeńe biledi, túsinedi, aqyldy-aý dep Baqan oılamaıdy. Áıteýir kóńil jyqpas kóp qurdas-qurbymnyń biri ǵoı deıtin sıaqty. «Áıeli jaqsy eken dep túıilý rabaısyzdyq. Bilekti túrinip shyqsam men de ilip túsem. So da sóz be? Buıyrsa... anaý ádemi kelinshektiń aty kim edi?» Ol syrtqy esiktiń tutqasyn ustaı bere keri buryldy:— Iseke, aty kim... ananyń?

— Ananyń?

Isahmettiń kózi jypylyqtap ketti. İrashtyń esimin suraı ma degendeı sekemdenip te qaldy. Baqan dosyn qapsyra qushaqtaǵan bop turyp, qulaǵyna sybyrlady, Isahmettiń janary jylt etti; izinshe ezý aınalasyndaǵy up-usaq ájimderdi qýalaı kúlki júgirip bara jatty.

— Jázıra ǵoı...— Qyt-qyttaı kúlip Isahmet basyn shaıqaı qoıdy. «Bolashaq toqalynyń atyn umytyp qalypty» deıtin sıaqty.

— It bile me...— Baqan kúmiljip tómen qarady.

Syrtqy esik ashylyp, úıden túsken mol jaryqta eki betiniń ushy araılana Yrash kórindi. Kún qaqty, qara kóz dala perishtesine kezikkendeı Baqan men Isahmet serpile, sheginshekteı irkildi. Dalaǵa shyqqanyn ańdamaǵannan ba, joq álde ekeýiniń kóńil kóleńkesinde naq osyndaı Yrash jatqannan ba bir-birine tańdana qarap, sebepsiz kúlip jiberdi. Baqan shalqaqtaı, ishin basyp qarqyldasa, Isahmet qaıta-qaıta kóz jasyn aıǵyzdaı súrtip qyt-qyttaıdy. Uzyndy-qysqaly eki shaldyń nege osynsha máz bolǵandaryna túsinbese de Yrash ezý tartty.

Qatty kúlse de tez basylatyn Baqan ǵoı. Bu joly da aıaq astynan jym bola qaldy.

— At jegýli,— dedi İrash tómenshekteı, esik aldynan ysyryla olarǵa jol berip.

Úıde — áıel, túzde — erkek degenmen, túzdiń sharýasyn da aýylda áıel istep ketetin kezi az ba. Yrash sondaı maılyǵy, sýlyǵy birdeı jan. Atty arbaǵa jegý sóz be eken; ol Isahmettiń atyn erttep, mingizedi de. Keıingi kúnderi shaldyń ózi: «dalada shóp shaldyryp, shap aıylyn qaıta tartsam bir turǵyza almaımyn. Qolqyldap túsip qala jazdadym. Qarań qalǵyrdy endi sýǵarmaımyn da, shóp te shalǵyzbaımyn. Bar óziń ertteshi»,— dep kirjińdeıtindi tapty.

— Atty sen jektiń be? — dedi Baqan tańdana. Kózi sharasynan shyǵardaı úlkeıip barady.

— Ia...

— Onyń ne? Eki birdeı erkek otyryp...

— Oqa emes. Yrekeń bizdiń oǵan mol. Dalada atym týarylyp qalady eken dep qoryqpaı-aq qoı,— dedi Isahmet manaǵydan góri batyldaý onyń sózin bólip.

— Oı, qý-aı!

Ol Isahmettiń búıirinen túrtip qaldy. Kómeıin kórsete: «ge-ge-ge-leı» kúlip, dalaǵa bet aldy.

Aspan ashyq. Samsaǵan juldyz. Aýla ortasynda jegýli, jeńil, qara tarantas. At pysqyrynyp, jer tarpyp qoıdy. Kúrt-kúrt aýyzdyǵyn shaınap tur. Aýlanyń tórinde jataǵandaý, túrikpenniń tóbeli qara bórki tárizdi úıilgen shóp qaraýytady; aýada jýsan ısi bar. Buzaýbastyń bezildegen úni de sol tusta. Baqan onan ári, bir búıirdegi teksheleýli tezek pen qıdy ajyratty; kózi qarańǵyǵa úırenip keledi. «Mynaý beker jylaıdy eken-aý, ózi tipti baıyp bitipti ǵoı. Aı, sonda da toıym joq-aý. Tilemsektenedi de turady. Árıne onysynyń maǵan zıany bar ma? Meıli... Qaıta taǵy da bir shetperti un berip aýzyn alý kerek. Anaý qoranyń asty uraǵa kelisti jer emes pe? Jegendi jaqsy kórgenmen úıine eshteńe jolatqysy kelmeıtin qý ǵoı. Iá, kelispeıdi. Jo... joq, baýrym, qońqyldama. Urany áli-aq jasaısyń! Men tegin ketedi deme...» Baqannyń jınaqy, esepti oıyn Isahmet

bólip jiberdi. Óz-ózinen sebepsiz kúlip kep, onyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Báke, «oramal ton bolmaıdy, jol bolady» deıdi qazaq atamyz. Kelin be, qurdas pa... qalaýyńmen ata, sol saǵan kóńil belgisi bolsyn dep bir isek daıyndaǵan eken. Arbańa sala ket.

— Qoı, oıbaı... Ony qaıtem?..

— Qaıtkeni qalaı? Etsiz otyrmaǵan shyǵarsyń, áıtse de jas sorpa ǵoı.

— Ataǵandaryńa raqmet. So da jetip jatyr.

— Áńgimeni doǵar,— dedi Isahmet ózimsine,— e, biz de adambyz. Tirligimizdi bildireıik te. Almasań jırengeniń shyǵar. Endeshe syılastyq, dostyq degenniń keregi ne...

— Oıbaı, kóndim. Sen óltirdiń.

— Men senen ózge kimge bas ıem...

Yrash shalynyń jaıshylyqta qulaǵy tosań, músápir jan sıaqtana qalatynyn biletin; Baqannyń tipti sybyrlaǵanyna deıin estip, myrzasynyp qolynan is keletinin, bir kádege jaraımyn saǵan, «er moınynda qyl arqan shirimes» dep jatyp jastyq, turyp tósek bolǵanyna tań. «Saýynshylyqqa da, pishenge de Yrashty jibere kórmeńder, ilinip ázer júrgen adammyn. Maǵan da qaraıtyn kisi kerek. Ol ketse kúnim ne bolady. Qylshyldaǵan jas emespin. Qatardan qalmaı sıyr baqsam da sonyń arqasy. Óltirmeseńder endi»,— degeni qaıda Yqsanǵa? Baqannyń aldynda, mine, jeldeı esedi».

— Sózdi qoı da otyr arbaǵa. Kelesi seısenbi kútemiz. Óziń aınymasań qatyn qaıda qashady,— dep Isahmet sóziniń aıaǵynda Jázırany da anaý isekteı óńgerip beretinin sezdirip, kúpsinip qoıdy.

Baqan dosyn munan ári jalyndyrmaı jáıilip sala berdi. Arbanyń artyndaǵy bıshigin aldy da, julqyna túsken isekti aýyr aıaǵymen moınynan basyp qoıyp, júrip ketti. Úlken aǵash qaqpany shalqaıta ashyp yrjıyp turǵan Isahmettiń janynan kúlimdeı ótti.

— Munan góri myqty... «isegińdi» daıarlaı ber! Aıaǵymnyń salmaqty ekenin bilesiń ǵoı. Baılamaı... typyrlatpaı áketem! — dedi, typ-tynysh aýyl kóshesin jańǵyryqtyra kúlip.

— Aqyryn...

Isahmet úrkip qaldy. Tóńiregine saqtana kóz tastady. Beısaýat eshkim kórinbedi; ár jerden ıt úrip, jylqy kisinegendeı boldy. O da kóp keshikpeı basyldy. Uzyn aýyl kóshesin boılaı saldyrlap bara jatqan at arbanyń dúsiri ǵana estiledi.

— Yrashtaı... Álginiń sóz tórkinin kórdiń be? « İsegin deıdi ǵoı. Anaý kesken tomardaı aıaǵymen taqymyna basyp almaq. Naǵyz er...

Isahmet muny Yrashqa qarap aıtty. Jas kelinshek búgejektep úıge kirip bara jatqan ony ańdamady ma qaırylǵan joq. Oǵan qart kádimgideı qıtyqtanyp: «osy qatyn qashan adam bolar eken. Kisi tyńdaý bilmeıdi. Tárbıesiz...» — dedi. Úlken qara qaqpany saldyrlata, áıeline qyr kórsete jaýyp jatyr.

* * *

Jázıra úıden tań qarańǵysynda shyqqan; sonan aýyldan tórt-bes shaqyrym jerdegi jyra-jyqpyldy qýalaı júrip, uly sáskege deıin qol oraqpen qýraı ordy, shópshek terdi. Otyn tańdaıtyn zaman emes qoı; «tezek, qıǵa tamyzyqqa jarasa bolǵany da»,— dedi de, qolyna ilikken jas, qyzyl jyńǵyldy da bort-bort syndyryp ákelip, jarqabaq basyna ıtarqa ǵyp qorbıtyp jınap jatyr. Qystyq qoryn tisteleı tartqylap, ıleýine súırelegen eńbekqor qumyrsqa tárizdi — saıǵa túsedi, órge órleıdi. Bıyl ózen arnasynan asyp, jetpis shaqyrym qashyqtaǵy qum jıegine jetken; en alqapty kól-kósir jaılap, shóp te jyldaǵydan ala-bóten bitik ósken edi. Qamys-quraq degen de syńsyp, murty qaǵylmaı turyp alǵan; qarýly shal-shaýqan, bozbala — erkek kindigi mol aýyldar baý-baý qamys túsirip qaryq bop qaldy. Jázıra sıaqty birli-jarym qoly qysqa jadaýlar ǵana jazdyń uzaq kúni jetpeı, kúzdiń qatqaǵy men qara sýyǵyna urynyp, jasyl jynys ataýly aqseleý tartqanda tyrbanyp júr. Onda da taý-tóbe ǵyp tıep arbalap tasymaıdy, óısitip tirnektep, qan-sorpa terge malynyp jınaıdy, arqalaıdy. Surasa basqarma turǵaı, ferma meńgerýshisi Yqsan da ógiz-arba jaǵynan járdem eter edi; sondyq kolhoz aldynda da eńbegi baryn biledi. Áıtse de bir qolyn eki ete almaı jatqanda tilemsektene aıaǵyna oralýdy ar kórdi. Teginde suraǵan degen-aq aýyr. Berse — jaqsy, al, ony jaǵdaı kótermedi, sonda qaıtty? Tipti sonaý soǵys aldyndaǵy beıbit tirlikte de bireýden bir sabaq jip surap pa eken?Áldekimge bergen qaryz aqshasyn da ýaqytynda ózi bilip ákelmese, izdetip kisi salǵan emes. Naýryz sondaıda kúıinip: «Jerde qalǵan dúnıamyz joq. Mańdaı terimizdiń aqysy. Seniki ne baılyq?! Erteń bar da al» deıtin ǵoı. «Bala-shaǵaly kóp jan. Qysqa jip kúrmeýge kelmeı qınalyp júrgen shyǵar. Digerektep jelkeleýimizdiń jóni bolmas. O da ózindeı oshaq ıesi. Qatyn-balasynyń aldynda uıaltpaıyn deıim de. Altyn basyn azamattyń aıaq asty etýimiz kelissiz. Abyroıdy kóterý qıyn, Naýryz, túsirý ońaı. Erkek nalymasyn. Olar nalysa, nazalansa áıel, bala qaıtyp kún kóredi?!» — degen-tuǵyn sonda qatty qınalyp. Jo-joq, suramaǵany lazym. Solaı... Aı, qaıdam? Ógiz arbamen bir-aq túsirip alǵanǵa ne jetsin. Ana joly kólikpen tezekke bardy emes pe?! Mine, endi, sony áli talshyq etip keledi. Osylaısha apta saıyn arqalap tasysa, ne jany qalar edi?! Bir arqa otyn aıǵa da jetpeıdi. Qara kúzdegisi osy. Bozqyraýda qaıtti? Demek Naýryzdiki jón de... Kim biledi? Árıne, dál qazir Naýryz kórse: «al, arshyl qatynym, qalaı eken?!» — dep shaı qaınatym ýaqyt qyljaqtap baǵady. Qaryzǵa baılanysty áńgimede de: «O, danyshpan qatynym-aı! Erkek bop bir ǵasyr erte týsań netti. Dos degende astyndaǵy jalǵyz mástegin túsip berer myrza jigit atalar eń. Kórdiń be, tabıǵat shirkinniń saǵan kelgende qysastyq istegen jerin, á?» — degeni bar ilip-qaqpaılap. Jázıra sonda «túsingiń kelmeıdi»,— dep egil-tegil, ókpeleı jylaǵan. «Qudaıym-aı, tipten sol kezde, ship-shıki bala ma edim?»

Jázıra tereń kúrsine, bir sát sábı shaǵyn esine aldy. Sol-aq eken, kóz aldyna aqsur, býryl murtty ákesi kep tura qaldy. Ómiri júzi sýyq soryp, kún qaǵyp bir totyqpaıtyn. Ylǵı da Jázıraǵa kúlimdeı qarap: «botashym-aý»,— dep júredi. Úsh balasynan ony bólek kóretin. Piste muryn, qyzylshyraıly apasy ekeýi bir-birine qabaq shytý degendi bilgen emes. Ózge erli-zaıyptylar bet jyrtysyp qalyp jatqandaryn Jázıra talaı baıqaǵan. Sondaıda shoshyna úıge júgirip kelip: «apa, sizder kókem ekeýiń nege ursyspaısyńdar?» — deıtin tańdanyp. «Sábıiniń bul qaı suraǵy?» Anasy qyzyna meıirlene uzaq qarap alatyn da: «Botashym, ursysaıyq pa?» — deıdi. «Joq, apa, tek aıtam»,— dep ol óz suraǵynan taban asty aınyp, búldirdim-aý degendeı qorqatyn. İzinshe balyqtan qaıtqan ákesiniń aldynan shyǵyp, «kóke, apam saǵan urysqaly jınaldy. Sen tek úndemeshi»,— deýshi edi. Áı, sábılik-aı. Ákesi qyzyna úndemeıtin bop ýáde beretin de, apasy saǵan ne kórindi dese: «Seni renjitpeıim dep Jázırashqa ýáde etkenmin»,— deıtin kúlip. «Áketaıym meniń...»

Keshegi hatta sińlisi kókesiniń bronmen áskerge alynbaǵanyn, maıdandaǵy Tursyn aǵasynan amandyq habar alǵandaryn jazypty. Kókesi balyqshy, jaqynda teńizge shyǵyp ketipti. Eptep aýyrady deıdi. «Aman bolǵaı edi»,— dedi kúbirleı Jázıra.

Ol basyn jerden shoshyna kóterip aldy. Kún tas tóbege kelip, shaqyraıyp tur. Shaǵyrmaq, zársiz. Áıtkenmen kádimgideı kóz uıaltady. Qurystanǵan boıy jazylyp, álgindeı bolmaı tynysy da keńip sala berdi. Kúpeıkeniń astynan jaýyryny da tership ketken. Basyn judyryqtaı etip, tamaq astynan oraı tartqan bozǵylt oramaly da ystyqtatyp shydatar emes. Jázıra sonda da sheshinip, jeńildenbek nıetten aýlaq. Ótken kúzdikte et qyzýymen kúpeıkesin sheship tastaımyn dep salqyn tıgizip alǵanyn ańdamaı qatty opynǵany bar. Beline ter qatyp, eki apta tósek tartyp jatyp qalǵaly berli saq. «İstyqtan ólmespin. Sýyqtan saqtanaıyn»,— deıdi ol kúbirleı qýraıǵa qaıta eńkeıip. Ketpen ustap, sál-pál kartoshkeni shóp tegenniń ózinde eki alaqany kúldirep, oıylyp-aq shyǵa keletin; saýsaqtary da súırikteı tym názik sıaqty edi, endi mine, o da isinip, qoıdyń toq ishegindeı byrtıyp irilenip ketipti. Qolyna osy qazir ózi de tań: soǵystyń úsh-tórt jylynda múıizdenip alǵan, temir qyshqashtaı ustaǵan jerinen aırylmaıdy julyp túsedi. «Áne bireý nemene? Qýraı ma? Ábden solyp bitipti-aý. İrisin qarashy...» Kóp kúshke túspeıtin, qýraǵan otyn da mundaıda qýanysh. Jázıra tórt-bes aq qýraıdy ýystaı, basyn qoltyǵyna qysa, tamyrymen qopara julyp aldy. Álgini áspetteı ákelip, jota ústindegi ıtarqa otynǵa qosty. Alaqanyn qaǵyp turyp, dánige taǵy da tóńirekke kóz tastady: saı ishindegi qalyń syńsyǵan qamys quraqqa qoıyp ketýge júregi daýalamady; qyzyqqanmen kúsh-qaıratty da shamalaǵan abzal. Qol oraqpen áli de biraz otar-aý, kóterýin qaıtedi? O da dáneńe emes, jetkizý jaǵy qıyn soqpasa?! Aýyl shalǵaı. Myna jınaǵanynyń ózi de talaı máltekteter. «Qoı... Barǵa qanaǵat»,— dedi Jázıra kúbirleı. Sary kenep dorbadan eshkiniń qylynan esken Naýryzdyń qarala shylbyryn shyǵaryp, baqabas, jalpaq taban erkek etikpen ústinen kútirlete basyp turyp, eki jerinen qazyqbaý shalyp baılady da, belin jazyp: «ýf...» — dep demin bir-aq aldy.

Kúpeıkeniń óńir ilgegin aǵytyp, etegimen mańdaıyn, betin súrtti. Oramalyn da sheship, qaǵyp-qaǵyp jiberdi de qyrtysyn jazdy: sóıtti de moınyn kózin sonymen aqyryn jelpip, shómeledeı úıilgen býmanyń ústine otyrdy. Júzi alaýlaı, shashyn tarqatyp jatyr. Qasqyr tisi doǵasha ıilgen jasyl taraq ta kúpeıke jan qaltasynan tabyla ketti. Áp-sátte qos burym jazylyp, eki ıyǵynan sýsı tógilip jalaýdaı jelbirep aldyna tústi. Aýyq-aýyq mańdaı shashy buıralana yryqqa kónbeı, qyr murnynyń ústinde tura qalady; ondaıda kelinshek úlbiregen alqyzyl ernin shúıirip, úrlep qaıyryp tastaıdy. Ushy-qıyrsyz mań dala. Tóńirekte kózge iliger qara joq. Lypa jelsiz, typ-tynyq. Obadaı jalǵyz kelinshektiń mynaý qylyǵyn qyzyqtaǵandaı kún baıaý jyljıdy.

Áne, kelinshek shashyn qaıta órdi; bilekteı qos burymdy keıin qaıyra ákelip, tostaǵandaı ǵyp jelkesine túıip te úlgerdi. Aldynda jatqan oramalyn aldy; basyna, moıyn astynan oraı tartty. Endi manadan beri toqymdaı jerde aǵarańdap qalǵan kenep dorbany eńkeıip kóterdi de, ornynan turdy. «Mynaýsy nesi? Álginde ǵana myqtap tańyp tastaǵan otyndy qaıta tarqatpaq pa? Joq... Kánigi kelinshek qoly eki jerden otyndy jaýrynǵa salǵanda qoltyqqa iler tuzaq jasamaq bilem; ıá, dál ózi... Anaý dorbany ne istemek? Á, jaýryn tusyna qystyrmaq eken ǵoı. Jumsaq bolsyn degeni de. Áp, bárekeldi... Kóterip te ketti. Tý-ý, ózi de ájeptáýir qomaqty, bir esekke jeterlikteı júk qoı. Kelinshektiń býmanyń astynan qybyrlaǵan eki aıaǵy ǵana kórinedi. Shynashaqtaı bop alyp, qajyrlysyn qarashy, á?

Adam jaryqtyq ǵajap-aý. Jerdiń bir búıirin órt shalyp, soǵys júrip jatyr. Mynaý kelinshektiń aýylyndaı talaı qystaq zym-zıa joǵaldy. Qanshama adam dúnıemen qoshtasty. Al, bu jaqta bolsa, kúni-túni tynym joq; egis egedi, orady, jınaıdy, dıirmenge tartady, úı soǵady, bala ósiredi, ósedi, ónedi. Sonda ne, taǵy da qyrylý úshin be? Osylar jerdiń ekinshi betindegi dúnıe-búliktiń jaıyn bilmeı me? Úsh-tórt jyldan beri tirnektep jınaǵandaryn jylansha ıreleńdegen ot arbasymen batysqa qaraı jiberedi. Onyń biri jetse, biri jolda anaý temir qaraqustyń joǵarydan tastaǵan opat oǵynan óptenip, qırap qalady. Bular sonda da qaıtpaıdy. Oıbaı-aı, qanshama at-kólik, mal aram óldi deseıshi. Esil eńbek-aı... Óıtkenshe, olar sol dúnıelerin myna kelinshek sıaqtylarǵa berseshi. Adamdy eki aıaqty demeseń, tórt aıaqty haıýannan aqyldy, esti demeýshi me edi?! Tórt aıaqty janýardyń júgin ózi kótergeni nesi?! Oı, aqyldylarym, bularyń qalaı?» — deıtin tárizdi kún álgi bir qyzyqtaı qalǵanyn umytyp, endi túsine almaı. «Qap, myna kúni qurymaǵyrdyń kereksizde shaqyraıýyn-aı. Shańy shyǵyp, qýraǵan jerdi úıitip jeı me, qaıtedi? Kóktemgi mol jaýyn kezinde ǵoı jylymshylanyp kórinbeı-aq qoıǵan. Qaskúnemin qarashy»,— dep kelinshektiń ábden jerlep kele jatqanyn da eleıtin emes.

«Meıliń. Senen kórgen qysastyqtyń arty osy deımisiń. Qorqyp, yǵa almadyq. Úskirik boranyńdy da, syqyrlaǵan sarshunaq aıazyńdy da, ókpeden oqtaı óter kúzińniń qara sýyq jelin de, kók taıǵaq muzyńdy da bastan keshkenbiz. Jeńildik pe, qurydyq pa? Joq... Áli de jeńemiz. Tek soǵys bitip, er-azamat elge oralsynshy. Tura tur, sonda sen bizge qyzmet etesiń. Men... Men de... senen jeńilmeıim. Óledi deımisiń? Jo-joq, ólmeıim. Men osy bir arqa otyndy jetkizem. Tek... Tek myna saıdan óteıin... Sonsyn anaý bir túp jyńǵylǵa júgimdi artyp tynystap alaıyn»,— deıdi Jázıra kúńkildeı, ózine-ózi kúsh berip. Saıyn dalada daýystaı sóılese de, shyrqaı án salsa da qysylyp-qymtyrylar jan joǵyn bilse de, ıbalyq jeńip endi bir sát kúbir-sybyryn da qoıǵan. Eki kózi aıaq astynda. Mine, mynaý kóldeneń qazylǵan, úńireıgen balpaqtyń ini. Ústinen basyp óte berse de dáneńe etpeıdi. «Áp»,— bárekeldi. Oıbaı, kótek, mynaý tip-tik qazyq ornyndaı ne shuńqyr. Soǵys aldynda Naýryzdyń astyndaǵy kókparshyl kók besti osyndaı inge aıaǵyn tyǵyp alyp mert bolǵan; ózine adamnyń aıaǵy da sıyp ketkendeı ǵoı. Jylannyń uıasy emes pe? Oǵan kelmeıtin tárizdi. E, qudaı-aı, sarshunaqtyń ini me edi? Tfý, qajyǵan adamnyń isi qurysyn?! Tańdanbasqa bas qatyryp, ýaqyt ozdyryp alǵanymdy qara da. Al, myna saıdyń túıe-taıly betinen bir qyryndaı kóterileıin».

Ol aıaǵy qıyrshyq, ystyqtan aq tozańdanǵan topyraqtan taıǵanaqtaı, ilgeri basqan qadamy keri tartyp keledi. Aýyr otyn eńseni ezip, qoltyq astynan ilgen arqan baýy ókpesin qysa túskendeı tynysy da jıilep, alqyndyryp barady. Kóz aldy qyzyl-kók shuǵylaǵa bólenip, buldyrap ta ketti. «Jo-joq, «sheshingen sýdan taıynbas»,— degen, endi irkilip, keıinshekteýdiń jóni joq. Artqa qaraılamaıyn. Táýekel taý jyǵar... Tek ilgeri, alǵa... Mine, osylaı. Qulasam turý muń. Ony da oılaý kerek. Kerek... Alǵa... Bes qadam qaldy. Taǵy... Taǵy alǵa... Jaraısyń, Jázıra... Solaı, taǵy eki... bir qadam... Ýf, shyqtym-aý». Kelinshek bir túp jyńǵylǵa júgin artyp, arqasyn súıeı otyra ketti. Mańdaıynan sorǵalaǵan ashshy terdi kúpeıkesiniń jeńimen sypyra súrtti. Kóz aldyndaǵy kireýke de álgindeı bolmaı jazylyp, tynysy keńip sala berdi. Aıaǵyn sozyp jiberip, qyl shylbyrdyń tuzaǵynan eptep qolyn shyǵardy; qoltyq astyn, ıyǵyn tilip, qyzyl shaqa qajap tastaǵan ba, qalaı? Kádimgideı ashyp, syzdaıdy. «Shirkin-aı, mynaý jerge shalqalaı jatyp, biraz damyldar ma edi»,— dep oılady. Áıtse de, qybyr etip, ornynan kóterilýge júregi daýalamady. Mynaý bir túp qyzyl jyńǵyldyń ústinde kóldeneńdeı, janyshtaı sulaǵan býma otyn bul tursa, domalap jerge túspek. Qazir ol osy qalpynda ony qaraqusymen tirep otyr. Qulatyp almaǵan lazym. Sál tynystap, aıaq-qoldy jazǵansyn eptep túregeledi de, eki tuzaqty qoltyǵyna ilip, kóterip ketedi. Tóńirekte demep jiberer jan joq. Kimge senedi. Bir yrǵap jaýyrynyna túsirse bolǵany.

Kógildir aspan shaǵyrmaq kún nurynan aq tozańdanyp tur. Kókte jalǵyz qaraqus. Qara noqattaı qalyqtaı ushyp, shyrqap barady. Birde quldyraı tómen quıylyp, endi birde sary dala ústimen tazynyń kúshigindeı kóleńkesin júgirtip, qara qanaty sýsyldaı, qandy kózin bir tastap tóne ótedi. Saıyn dala óz menshigi tárizdi: «Áı, sen qaıdan júrsiń? Ketkin»,— deıdi bilem, taǵy da quldılap keledi. «Buǵan da jer tar. Ómirde kóp jasasa da toıymy joq malǵun. Qaskúnemin qaıtersiń, á?» Jázıra kózin almaı qarap otyr. Qaraqus samǵap kókke órleı berdi. Órleı berdi... «Á, bálem, júregiń shaılyqty ma? Adamdy yqtyryp, qorqyta almassyń». Jázıra kózin súrtti. «Aspan bıiktep ketken be? Túnde sary maıdyń tortasyndaı qoımaljyńdana dymqyl tartyp, tipten alasa, qol sozym jaqyn sıaqtanýshy-tuǵyn»,— dep oılady ol janaryn aq shańdaq aspanǵa qaıta tastap. Álgi bir jetim qaraqus ózge mańǵa aýdy ma, kózge túspedi. «Já, men de kóterileıin». Jázıra kádimgideı tynyǵyp, tyńaıyp qalǵanyn endi sezdi. Bir arqa otyndy jep-jeńil yrǵap, kóterip ketti. Sonan úsh shaqyrymdaı jer júrisinen jańylmaı, nebir saı, jyra-jyqpyldardan ótti.

Buldyrap saǵym ústinen aýyldyń, tóbesi kóringende ǵana telmeńdep, aıaǵyna kirdiń tasyn baılaǵandaı ár qadamy kúshke tústi. Keń mańdaıdan sorǵalaǵan ashshy ter kózine quıylyp, kúkirtkideı kúıdirip barady. Erni kezerip, tańdaıy qurǵaqsyp jutyndyrmaı keledi; bir túrli ózegi talyp, jaq túbi qatty tistengennen be sýyrylyp aýyrady. «Shirkin, meıir qandyrar bir urttam sý-aı... Qadiriń ótti-aý»,— dep ol óz-ózinen sóılenip, kúbirlep qoıdy».— Aljastym ba, maǵan ne kórindi! Shynyǵa ylǵı da sý quıyp alýshy em ǵoı. Túnde sary kenep dorbaǵa qyl shylbyrdy salǵanda da oıyma túspeýin qarashy. Jo-joq, bári anaý Manaı beısharanyń kesiri... Alla, belim... Úzilip keter me eken? Bittim... Shydamym taýsyldy. Búıtken otyny qurysyn. Ólerdeı osynsha nege kóp jınadym. «Myna qatynnyń tamyzyqtyq otynynyń sıqyn-aı»,— dep aýyl áıelderi kúler dedim-aý».

Ol bir búıirde qalyp bara jatqan úsh-tórt túp qyzyl jyńǵylǵa qaraı táltirekteı buryldy. Aıaq astynda jartylaı qum basyp, sý tıip, kún qaǵyp sarǵyshtanǵan gazet qıyndysy jatyr, «Bu qaıdan kelgen? Aýyldan shalǵaıda bu neǵylǵan qaǵaz?» — degendeı irkile túsip, ústinen attap ótti. «Tentek dala quıyny ákelgen de. Áıtpese, mań dalaǵa qalaı jetti deısiń. Oıpyr-aı, sonyń maǵan ne qajeti boldy? Ondaǵy jumysym ne? Ábden qajyǵandiki me, álde jyndanýdyń aldy ma? Aýylymyzǵa bir Manaı az edi? Endi oǵan meniń qosylýym qaldy de». Jázıra jyńǵylǵa jete bere súrinip ketti, bir býma otynnyń salmaǵy, ári ekpinniń áserimen ol etpetinen omaqasa qulaı jazdap baryp, boıyn ázer jıyp úlgerdi. Burylyp artyna qarasa... súringeni bir túp, búrgemniń túbiri. Oıy da áp-sátte bólinip ketti. «Qudaı saqtady. Qoı, azdap osy jerde tynyǵyp alaıyn». Ol manaǵy bir ádetinshe býmasyn jyńǵyl ústine artyp, arqasyn súıeı otyrdy. Qoltyǵynan shylbyrdyń tuzaǵy shyǵaryp, mańdaı terin súrtti; «Ýf...» — dep tereń kúrsinip te qoıdy. Jalma-jan oramalyn sheship alyp, jelpinip jatyr. Álden keıin tańdaıyn jipsitkeli kúpeıkesiniń jaǵasyn aýzyna salyp, tistelep te kórdi; aýzyna matanyń kermek ystanǵan dámi kelip, birtúrli júregin kilkitti. Ony tastaı berip, oramalymen ústi-ústine jelpinýge kiristi. «Manaı baıǵustyń jóni bólek qoı»,— dep oılady ol birte-birte jelpinýin de doǵaryp.— Soǵys aldynda mektepte án-kúı úıretetin muǵalim emes pe edi?! Toı-tomalaq Manaısyz bereke tappaıtyn. «Balalar úıinde» tárbıelengen jalǵyz basty jigit-tuǵyn. Tabıǵat ana kúıshilik ónerdi bir ózine bere salǵan; salaly uzyn saýsaqtary qos ishekti ilip-qaǵyp, on alty perneniń ústinde mysyqtyń balasyndaı jorǵalaı maımańdap, sekirip oınaǵanda búkil aýyldy siltideı tyndyrýshy edi. Tynysy keń kúmbez dombyra kómeıinen tógilgen sıqyr ún birde áldılese, birde sary jaılaýǵa aparyp samaldatyp-aq tastaıtyn. Aýyldyń ter sasyǵan shaǵyn, qapyryq klýbynda otyrǵanyńdy umytyp, jemis sharabyn jutyp alǵandaı janyń jaılana raqattanatyn. Ol bolsa badyraq kózi kúlimdeı, kelte tanaýynyń juqa jelbezegi jelbireı eki ıyǵyn julyp jep, jelkildep ketedi. Naýryz ekeýmiz qosylǵan toıdyń da bereke-qyzyǵy bir ózi bolatyn. Iá, ol sondaı asyl azamat edi. Qarǵys atqyr soǵystyń tıgizbegen lańy az ba?!

Maıdanǵa ketti. Ýyljyǵan jas-tuǵyn. Eki jyldan keıin oraldy. Oq basynan tıipti. Ajaly joq eken, sonda da tiri qalypty. Dárigerler jamap-jasqap, alty aı emdepti. «Sen úshin, baýyrym, soǵys bitti. Elińe qaıta ǵoı»,— depti. Tóbe súıegi on quraý, sábıdiń eńbegindeı búlkildep turady. Kózińe tússe, janyń túrshigedi. «Áı, mynaý qatarǵa qosylmas-aý»,— deıtin aýyl qarttary Manaıdyń keıde bet-baǵdarsyz laǵa sóılegeninen shoshynyp. Jylamasqa jylap, kúlmeske kúlgeni emes, jigittiń qolyna dombyra ustasy unamaıtyn; ózderi talaı tánti bolǵan kúıshiniń tartysynda da, súrinshektik kóbeıgen; bulbulsha saıraı túsip, ıtshe úre jónelgende tyńdaýshy kóp ózdi-ózi qysylyp qalatyndy tapty. Aqyry Manaı eki aı tósek tartyp jatyp aldy. Aýyl kezektesip kútisti. «Beti beri qaraıtyn túri joq»,— dese, el qoryqty. Maıdandaǵy er azamattaryn da bir sátke umytyp, tilekteri sonyń ústinde júrdi. «Manaı búgin sút ishti». «Keshegi sen bergen sorpaǵa tary bóktirgem, súısinip jedi». «Iá, alla, as bolǵaı. Boıyna qýat bergeı»,— desip te qýanysty.

Qýat beripti. Manaı moıny yrǵaıdaı bop tósekten turdy. Kóziniń aq eti qyzyl tamyrlanyp, ózgeshe bir múláıim kúlkisi kóbeıdi. Birde Sálıma ony tórt jasar sábımen qum-topyraqta oınap, «ket»,— deıdi «maǵan»,— dep jylap otyrǵanyn kórip, aýyldy aıaǵynan tik turǵyzdy. Kórshiles qystaqtan emshi qarıany aldyryp, úshkirtip te baqty. Qaladan dáriger de shaqyryldy. Ol «endi em qonbaıdy. Jyndyhanaǵa tapsyrý kerek»,— dep úkim kesti. Manaı baqyryp jylap, aýyl aıap ara túsip alyp qaldy. Sol búgin tań qarańǵysynda kep:

— Táteshi, Táte! Táte deıim! — dedi terezeni dúsirlete qaǵyp.

Oıyna áldene endi túskendeı Jázıra kúlimdeı tańdanyp basyn shaıqap qoıdy. «Tátesi ne? Ylǵıǵysy osy. Ózi menen úsh jasy úlken... Esiniń ábden aýǵany-aý. Aq kóılek, dambalmen jalań aıaq júredi. E, júrse qaıttik? Meıli... Ondaǵy meniń jumysym ne? Tý-ý, taǵy ne dep kettim? Bos qıal, ári-sári oıǵa berilýim kóp. Sonyń aıaǵyn qushpaıyn men de»,— dep ol kádimgideı tiksinip qaldy. Áıtkenmen kelgenim de durys boldy. Erte turdym. Otynǵa tamyzyqty qaıdan alam demeıim. Bu da bir bitken sharýa. Tek sýdy umyttyrǵany ǵoı janǵa batqany... «Men de baraıyn, Táte»,— dep edi beker-aq júr demegen ekenmin. Mynanyń bir jaǵynan kóterisse de, paıdasy tımes pe edi. Aýyl kórse, árıne, qyp-qyzyl sózge qalam. «Jázıra Manaı sorlyǵa otyn arqalatyp júr»,— deıdi ǵoı.

Qurysyn óıtken kómegi... Oıpyr-aı, terezemdi kúlpara syndyryp jibere jazdady-aý, á? Ashsam... Basynda bórik, aq kóılekti arýaqtaı solpıyp, kúlip tur.

— Tátetaı, nan bershi! Qarnym ashty,— deıdi. Men baıǵus jamanat habar ákelgen bireý me dep záre-qutym qalmaı shoshynyp júrsem, sózi osy. Bul bir emes, talaı óstip júregimdi ushyrǵan; mundaı zyǵyrdanym qaınamas. Maǵan sonyń qarny ashqany mindet sıaqty. Oı, ózimdi de uryp óltiretin adam joq. Kóje-kókirime deıin aýzyna ustaıym. Kóshede qańǵyp júrse, ertip ákelip shaı berem. Sonsyn ol dánikpegende qaıtedi. Biraq bir men ǵanamyn ba?! Eldiń bári sóıtedi.

— Nan joq,— desem, álgi tipti nalyp, qabaǵyn da shytpaıdy. Aqyry qur aýyz jibermeıtinimdi sezedi-aý deıim. Shot mańdaıy búrisip, badyraq kózi kúlimdeı ómiri basynan bir túspeıtin bórkin basa kıip:

— Táte, jymyq bershi,— deıdi. Úıimde eki taqta jymyqtyń baryn qaıdan biledi, á?

— Jaraıdy, osylaı tura tur. Bereıin,— dep úıge kirip ketip, bireýin qaq bólip ákelip berdim. Eki urtyna balanyń tońǵaǵyndaı jymyqty shyqshyttaı tyǵyp, al kep jesin. Ne degen tamaqsaý edi. Sumdyq...

Arasynda Isahmet qartty da jamandap jatyr...

— Táte, nan bershi deı bergem, ol má je!— dedi de qamshymen myna jerimdi aýyrtty...

Manaı jaýyryn tusyn qaıqalańdaı kórsetti.

— Maǵan ıtsiń deıdi. Naǵyz páshesti ózi...

— Já, bara ǵoı endi... Bar. Men otynǵa baraıyn, — dedim.

Ol ilestirmeıtinimdi sezip, búlkekteı júgirip ketti. Áı, Isahmet te ońbaıdy. Bu baıǵusty uryp qaıtedi. Beıshara emes ne?! Nege sony túsinbeıdi...»

Jázıra tuzaqty qarynan qoltyǵyna ótkizip, bir arqa otyndy yrǵaı tartyp kóterildi. «Bu joly uzaq otyrǵan men ál jıyp úlgermepti. Sálden keıin beli uıyp, aıaǵynyń qara eti sozylyp eńsesin birden jıyp kete almady. Ár qadamy aýyrlap sala berdi. «Qıyndyqty tistene jeńe bilý de — óner. Yńǵaıyna baqpaı qasarysa tartsań, boıyńa ózgeshe kúsh bitedi»,— degen. Kim edi sol? Á, Yqsan eken ǵoı. Iá-ıá, sol. Naýryz ondaı emes. Tý-ý, taǵy da ekeýin nemenege salystyrdym». Jázıra kóldeneńnen shyǵa kelgen aıdaý joldy kórip qýanyp ketti. «Aýyl da, áne, kórindi. Mynaý endi bultalaqsyz týra ústinen túsiredi». Tastaq aq taqyr jol Jázıra aıaǵyna jeńil tıip, júrisin shıratyp jiberdi. Borpyldaq qumdaýyt jerdiń aýyrlyǵyn endi ańdaǵandaı bop keledi. «Yqsan beker aıtpaıdy. Shynynda da qaısarlyq kerek. Ótken aıda mal qorasyn soqtyq. Talaı áıel, shaldar shoıyrylyp otyryp qaldy. Biz Sálıma ekeýmiz tize búkpedik. Yqsan da janyn saldy. Erteńine aıaǵynyń jaraqaty isip, júre almaı jatty. Ózi qyzyq, sonda da syr bermeıdi. Degenmen myqtymyz ǵoı. Ekindige talas tóbesin de jaýyp úlgerdik emes pe?! Erinsek eki kúnge sozylar edi. Naýryz ondaıda: «Áı, jetti. Erteńnen qalǵan jumys joq»,— dep bárin tastap qol kóterip shyǵar edi, qudaı biledi sóıtedi. «Ábden sharshaǵanda kóńilińdi aýlap, bógde oımen ózińdi-óziń aldarqatsań sharshap-shaldyqqanyńdy da umytasyń»,— deıdi Yqsan. «Qyzyq qaıdaǵy-jaıdaǵyny taýyp aıtady...» Jázıranyń salyńqy júzine bir sát shýaq júgirip, úlbiregen sábı ernine tátti kúlki úıirildi; eńseni ezip, eki búktep jibergen aýyr, otyn salmaǵy da umyt, kóz aldyna ámen «qyzyq», jumbaq Yqsan men eti úırengen, óńmen tústeı qılym bir zamanda qudaı qosqan kúıeýi Naýryz. Eriksiz salystyryp alyp, esi kirgende opyrynyp-aq qalady; ony aqylǵa jeńdirip, aqtaıym dep áýre. «Bu ne azap? Yqsannyń araǵa qystyrylar ne jóni bar? Naýryzdyń janynda ol kim? Onyń keregi ne?» — deıdi ol qalaı erkinen tys dalanyń san qıly eshki soqpaǵyndaı oı ıirimine túsip ketkenine aıran-asyr bop.

Áıel bitkenniń sonaý qyryq birdiń shildesinen beri oı men muń qosaǵyna aınalyp, enshisine tıgenin sezbeıdi; júdeý, jetim júrektiń emi, kókireginiń jubanyshy ekenin bilse de — ózimdiki degizbeıtin kishiktik jeńip, qanǵa bitken ıbalyqpen, bireýdi enshileýge ázir turatyn ádetine boı uryp qalǵanyn da ańdaıtyn emes; «Yqsan aıtty»,— dep keledi. Myń-mıllıon qyz-kelinshek, bala-shaǵa, qart áke-sheshe janarynda jazýly surǵylt zil batpan qorǵasyndaı muń, úzdiksiz syzdaǵan saǵynysh, úmit otyn kórip Yqsandaı birli-jarym azamattyń oqyp júretinin Jázıra qaıdan bilsin. Ómirdiń shyndyǵynan týǵan jigit kúrsinisi ekenin de sezbedi. Al, shyndyq qashanda kókirek kózine uıalaǵysh-aq qoı. «Áne, aýyl... Shetki úılerdiń tereze shynysy da jylt-jylt etip, ap-anyq kórindi. Beride úsh-tórt qozy, laq, buzaý júr. Alla, belim... Ýf...» dep Jázıra irkilip, bóksesimen qaǵyp býmany jaýrynyna qaraı serpip tastady. Qoltyq astyna saýsaq júgirtip, tuzaqty tartyp-tartyp qoıdy. «Qaıta túsip keter-aý»,— dep qaýip etti me, boıyn jazbaı basyn onan ápi tómen sala júrip ketti.

— Tileýiń aldyńda, jassyń. Qan sorpa janyǵyp, aýyr kóterýińdi qoı. Erteń kúıeýiń kelgende ne betińdi aıtasyń. Ne baı, ne bala joq. Sálımaǵa eremisiń. Saq bol, janym»,— deýshi edi Balym qarıa. Qazirgi sıqymdy kórse: «O, ımansyz qar. Bunyń ne qıanpurystyq? Aljasqan shyǵarsyń. Tasta ári... Maǵan ber»,— dep dúrse qoıa berer edi. «Buıyrǵan bir shıki ókpe dúnıege keler, apa. Qudaı kópsinbesin, áıteýir Naýryz aman ǵoı. Bir jóni tabylar. Jurtta qalǵan eski qystaýdaı otyn-sý, dám-tuzsyz úıi qańyrap turmasyn deıim da. Jyly uıa, oshaq basy bútindigin ǵana kórmeı, barlyǵymyzdy da bilsin. Mensiz kúnderiń qarań ba edi»,— demesin. «Mańdaı ter, beınetsiz nan qaıdan tabylady, apa», — dep ázil-shyny aralas kúle jaýap qatyp qutylǵan-dy. «Tilim aýzyma syımaı, tańdaıym keýip kele jatqanda kól-kósir ter qaıdan shyǵady. Kózimdi ashytyp jep barady». Ol eńkeıip, betin jeńimen súrtti. «Anaý aýyldyń shetinde aǵarańdaıtyn ne? Túý, onyń maǵan qajeti ne edi? Oıpyr-aı, qolym-aı... Úzilip keter me eken? Aǵarańdaǵan... mal emes... Adam ba? Iá-ıá, kisi. Dalaqtap júgirip keledi. Sekirip-sekirip qoıady. Bala ma? Kimniń balasy? Jo-joq, baladan góri. Oý, mynaý Manaı... Iá-ıá, dál ózi. Meni alystan tanyǵan sıaqty. Kómektespek pe, álde «nan bershi, táte» deı me? «Óleıin dep kele jatqan adamnan suraı qoımas»,— dep oılady Jázıra, áıtse de kóńilinde Manaıǵa degen senimi az. Jyndy adamnan jóni túzý sóz kútý, árıne, qıyn.

— Táte... Tátetaı...

Jázıra irkilip, bir arqa otynnyń astynan basyn kóterip qarap tur. Manaı taırańdaı júgirip, qarsy aldyna kep tura qaldy. Basyndaǵy bórkiniń bir qulaǵy qalqıyp, bireýi jymyrylyp ketken. Ózi jalań aıaq. Baıaǵy sol aq dambal, kóılek. «Tońbaıdy da, sýyq ta tımeıdi. Tymaýratyp aýyrǵandy da bilmeıdi. Múmkin boıynyń tońazyǵanyn sezbeıtin de shyǵar? Arsalańdaǵan sury mynaý...»

— Táte, men jymyqty jep qoıdym,— dedi ol Jázıranyń kóńilin bólip.

— As bolsyn, Manaı... Men sharshadym.:. Jol ber.

— Júr, táte.

— Kómektespeısiń be maǵan?

— Kótereıin be, táte?

— Kótere ǵoı. Kúshiń jete me?

— Jetedi, táte. Ákel...— Manaı Jázıranyń arqasynan otyndy bir ıyǵyna artyp, búlkekteı jóneldi.

— Aqyryn, Manaı...

— Táte, men erteń Naýryz kelse, ony da kóterem. Birge qydyramyz.

Jázıra: «Naýryzdyń júre almaıtynyn bul qaıdan biledi», — degendeı ańtarylyp turyp qaldy. «Qoı, olaı dep qarsylyq bildirmek edi, aýzyna sóz túspedi. Uzaı bergen Manaıdyń sońynan tańdana ilesip keledi. Buǵan shekti kúıeýiniń aıanyshty daǵdyryna qaıǵyryp, bir jóni bolar-aý dese de, osynshalyq, Manaı arqalaǵandaı dármensizdigin oılamaǵan. Júrek túbi qatty syzdap ketti.

Iá, ony sábıdeı kóterip júrmegende qaıtedi. Bu jerde Manaıdyń jazyǵy joq. Shyndyǵy sol... Jázıranyń eriksiz kózine jas úıirildi.

— Táte... Tátetaı, qazir úıge kelgensin shaı ishemiz be? Meniń qarnym ashty.

— İshemiz... İshemiz, Manaı.

— Alaqaı...

9

Ózen bettegi qalyń, shoq-shoq qyzyl jyńǵylǵa álginde ǵana bir salt atty kep kirdi. İlkide tóbesi ár tustan qyltyńdap kóringen, endi mine qumǵa sińgendeı zym-zıa joq. Bir janyp, bir sóngen jaman shamdaı kún kózi toqymdaı-toqymdaı bultqa enip, kóleńke úıirilip qap tur. Murty sarǵaıǵan bıdaıyq, qyryq býyn sabaǵyna ilingen aq monshaqtaı tańǵy shyq ta ondaıda jylt ete túsedi. Ala jazdaı kebirtektenip, keı jeri taz bastana shańytyp jatatyn jotalardyń qazir ajary bóten; jaqsy pisken nannyń syrtyndaı qońyr kúreń; ylǵaly mol, bógip tur.

Yqsan anada Jázırany renjitip alǵansyn, erteńine qyrlyqtaǵy pishenshilerge shyǵyp ketken. Sonan oralyp keledi. At shaldyrǵaly toqtaǵan tárizdi; bir búıir oıańda jaman jıreni shiderleýli, aqjasyl ajyryqty aýyzdyǵy shyldyrlap kúrt-kúrt shalyp júr. Ótkendegideı emes Yqsan azdap totyqqan eken. Basynda áskerı fýrajka, ústinde kıizdeı siresken sur shıneli. Ózen betke moınyn sozyp-sozyp qarap qoıady: «Adam ba, jyn-shaıtan ba? Qaıda joǵaldy-eı? Aýyl-aımaqtyń jáıin suraıyn dep em, kórdiń be». Ol eńkeıip jyńǵyl túbinde, jartylaı kómilip jatqan qaǵazdy aldy; topyraǵyn qaǵyp-silkip, álgige kúlimdeı qarady. Sý tıip sıasy jaıylǵan dápterdiń bir paraǵy. Áldeqandaı quıyn ba, jel me uıtqytyp ákep osy jerge jasyrypty. Mektep balasynyń qalyptaspaǵan qoltańbasy; aıaǵynda qyzyl sıamen qoıylǵan baǵasyna deıin tur. «Eki... Nashar oqyǵan eken. Qazir qaıda sol bala? Kim ol? Soldat pa, ofıser me? Múmkin ınstıtýtte shyǵar?» Yqsan kúrsinip qoıdy.

Sálden soń álgi qaǵazdy laqtyryp tastap, atyna bet aldy. «Kún uzatpaı tez jetip alaıyn. Balekeńe tapsyryp edim, ferma ne kúıde?» Ol manaǵydaı emes, endi asyǵa atqa qondy.

Bir bel asqanda ǵana ańdady: tý syrtynan salt atty jetip qalǵan eken. Astyndaǵysy taıpalǵan jorǵa; aýyzdyǵyn súze tartady. Yqsan burylyp, kóldeneńdeı toqtady.

— Ýa, Yqash, aman ba?!

— Shúkir... E, Iseke, siz be edińiz! Tanymaı qaldym ǵoı,— dedi Yqsan qýana.

Isahmet basyndaǵy tymaǵyn alyp, ishindegi taqıasyn jóndep kıip jatyr. Astyndaǵy kók jorǵa oınaqtap, bılep tur. Ótkendegi sur shapan emes ústindegi etegi kelte, qońyr juqa palto. Jaýyryny tompaıyp qartqa qonyńqyramaıdy-aq; ári etegi sholtıyp ózin bala sıaqtandyryp jiberipti. Áıtse de jańanyń jamany bola ma; kóz tartady, eriksiz qaraısyń. «Astary jumsaq, jyly shyǵar? Yqsan mundaı palto kımegenine qansha jyl, aı ótkenin oılady. Arada jyl da, aı da emes bir ǵasyr ótkendeı «Osy shal qaıdan taýyp kıedi?»

— Sen tanymaǵandaı ózgergenim de, Yqash?!

Isahmet qýlana kózin qysyp, jymyń-jymyń etedi.

— «Aǵash kórki japyraq, adam kórki shúberek» degen, Mynaniki de,— dep ol ústindegi paltosyn nemkettileý túrtip qoıdy.

— Iá, ásem tigilgen, qonymdy.

— E, táıiri-aı, tigisin onyń kim bilsin. Bizge sulýynan jylýy ǵoı,— dep Isahmet tizesinen joǵary tyltıyp turǵan etegin qoly qaltyraı basyp qoıdy. Yqsanǵa kóziniń astynan synaı qarap tur; «kelemej etip otyrǵan joq pa osy?» — deıtin sıaqty. Tamaǵyn keneı túsip, sózin onan ári jalǵastyrdy.— Yqashjan, jasy kelgen adamnyń dos-jarany az bolmaıdy. Mynaý sondaı joldastarymnyń biri bergen bazarlyq...

— Bazarlyq?

— Iá... Osynsha nege tańdandyń? Áldeneni oıyńa túsirdim be? Iá, alla, jaqsylyqty túsirgeıim, jaqsylyqty,— dedi Isahmet jas jigittiń betine jylmańdaı, jaǵympazdana qarap. Úrkektep, osqyryna bergen attyń úzeńgisin sartyldata tebinip-tebinip jiberdi.— Saǵan degen ystyq iltıpattan ózge bóten oı joq edi...

«Túk túsinbeıdi» dep oılady jigit bolmashy ezý tartyp. «Ol oq-dári men qan sasyǵan maıdan dalasyn kórgen joq. Janynda kúlimdep otyrǵan qyrshyn jastyń bir shabýylda qatty jaralanyp, «apataılap» óle almaı jatatynyn, jaqsy qurbyńdy óz qolyńmen jerlep, týma-týystaryna sıa qalammen soıdaqtata hat jazýdyń qandaı azap ekenin bilse ǵoı. Arǵy tórkini týǵan aýlyńa túsken soǵys aýyrtpalyǵyn sezinse de shúkirlik eter eń-aý. «Qaı jerden oıyp jesem»,— dep ońdy-sol kóz alartýmen júretin jandar «aýyl», «el» degendi qaıtsyn.

«Bularǵa «bazarlyq» tosyn kórinbeýi de sonan ǵoı. Meniń jónim bólek, ony Isahmet árıne eshqashan túsinbeıdi . Yqsannyń kóńili sál óskendeı; keýdesin kótere túsip, qartqa ol joǵarydan qarady. Isahmet birtúrli jigittiń jalt ete qalǵan janarynan ótkirlik ańdap, kózin taıdyryp aldy: «Túbi osy ıt basqarma bolatyn shyǵar», - dep eriksiz oılap úlgerdi.

— Yqash-aý, bunyń «bazarlyq» degen aty ǵoı. Zaty qaıda... Soǵys ýaǵynda ne bazarlyq bolýshy edi.— Isahmet máımóńkelep barady. Mynaý aldyndaǵy jigitti ózimsinip ıliktirmek te oıy bar.— Bizdikine nege kelmeısiń? Jaman aǵań osyndaı bir paltosyn ústinen sheship bere almaıdy deımisiń. Allaǵa shúkir, ázir sonshalyq sorly emespiz ǵoı.

Ol jótkirinip, áldeneden yńǵaısyzdana saqalynyń ushyn ǵana sıpady. Yqsan atyn tebinin júrip ketken; o da únsiz ilese qozǵaldy.

— Yqash, men...

— A? A, ıá... keıin soǵam ǵoı. Ferma basynda ne jańalyq?

— Tynyshtyq... Tek álgi anaý Bákeń... bizdiń Bákeń she?!

— Iá, taǵy ne aıtpaqsyz ? — dedi Yqsan at basyn irkip.

— Bákeń áıelderdiń birqataryn pishenge bar dep jatyr. Óziń bilesiń, túgel júrip saýyndy shaq úlgeredi. Úsh-tórt adam ne isteıdi. Ýaqytynda saýylmasa maldyń kúıi bola ma? Sýalyp ketpeı me?

— Aıtsa úlgeretin shyǵar.

— E, qaıdam... Qısaıyp kónbeıdi. «Shópti úlgerý kerek. Tasyp almasaq kezinde jer sabap qalamyz» deıdi. Quddy basqarma dersiń. Basqarma da qatyn emes ne, sony qostaıdy.

— Já, jetti. Keıin kórermiz, pishenge qol kúshi jetpeı jatyr. Anaý İrash ta erteń shyqsyn. Mashına jóndeıdi. Rúlge onan basqa kim bar otyratyn. Bos júrisi jeter.

Qart ot basyp alǵandaı yrshyp tústi; júzinde manaǵy máımóńkelik joq, kúldeı sup-sur. Qalyń qabaqtyń astynda monshaqtaı jyltyrap turatyn qońyr kózinde yzǵar oınaıdy. Teke saqaly sekeńdep, erni jybyr-jybyr etedi. «Mes qaryn, jaman jırenge mingenge máz aqymaq. Kórsetermin áli, qudaıyńdy tanymaıdy ekensiń. Boqmuryn neme». Ózegi órtengendeı tyjyryndy; áıtse de syr aldyrmaı:

— Yqash-aý, jaman jezdeńdi jalǵyz qaldyrmaqpysyń?! — dedi zorlana ezý tartyp.

— Qaıteıik, Iseke, jigitterdiń joqtyǵy ǵoı. Sizdiń Yrashyńyz turǵaı, anaý Bákeń de júrgenin kórmeımisiz...

— Ýa, zorlaımysyńdar! İstemeıdi al, qaıtesiń, á?

Yqsan úndemedi; saǵan sózim shyǵyn degendeı atyn tebinip júrip ketti. Isahmet aldyn oraǵytyp, kóldeneńdeı jolyn bógedi; astyńǵy erni kógildir tartyp, jybyr-jybyr etedi, asa ashýly:

— Áı, nemene... meniń qatynymsyz ólemisińder! Er teńdi-qarakesh dirdektep meniń júrgenim az ba, á? He basynasyńdar-eı! — dedi shal aqıyp, túkirigine shashala. Astyndaǵy aty da elire qulaǵyn qaıshylap qoıdy.

— Zorlamaımyz... Yrash kelisti.

— Toqta!.. Keliskeni qalaı? Kimmen? Qashan? Ózi me?

— Iá... Nemene qyr sońymnan qalmaısyz. Ol bala emes qoı.

— Dúnıe shirkin bir Yrashqa tirelip-aq qalǵan eken-aý. Qan jaýǵyr tirlik,— dedi qart surlana, kekesindi myrs etip.

Julqynyp turǵan kók jorǵanyń basyn keıin buryp, qamshyny saýyryna kómip-kómip jiberdi. Qatty tıdi me, joq álde basynyń bosaǵanyna masattandy ma at kisinep aspanǵa atyldy da, izinshe quıryǵyn tik shanshyp ytqı jóneldi. «Mynany túsirip ketpese jarar edi... Qoı, tas kenedeı qadalýy jaman, qulaı qoımas. Yqsan shaldy kózimen uzatyp sap, aýylǵa at basyn túzedi. «Sabaıdy deıtin İrashty. Aralaryna ot tastaǵandaı boldym-ay, Qap, Ýa, men aıtpasam da bilmeı me? Juma kúni shyǵarmyn demep pe edi? Jumysqa jasyrynyp keleıin dep júrmegen bolar. Sonshalyq ynjyq kórinbeıtin...»

Ol aýyldyń qısyq-qısyq, shóp ósken, retsiz kóshesine kep kirgende aspan da tutas jabylyp, jańbyr ıisi bilindi. Murjadan kóterilgen qıdyń ashymaq tútini de uıytqı soǵyp, kóńilin sergitip jiberdi. Jaman jırendi sydyrta qamshylap, «shý, shý... ý»,— dep tebine túsken; janýar búlkilinen jańylyp qorq-qorq jelip, ábden silesin qatyrdy. Yqsan amalsyz at basyn irikti; kóldeneń kósheden ógiz jekken irdýan arba da kórinip qalǵan-dy, o da keri buryldy...

10

Jázıra úıge qaljyrap ázer jetti; eki qary saldyrap kótertpeıdi. Keshe ystyqtap kep baqyrashpen senedegi úlken aǵash bóshkeden muzdaı sý ishken; sonan ba búgin kúnuzaǵyna basy zeńgip, tamaǵy jutyndyrmaı júr. Ter joq; sál mańdaıy jipsise jeńildenip, tipten jazylyp ketetin de sıaqty. Ol úshin búrkenip turyp jatýy kerek. Oǵan jaǵdaı qaıda, osy úıdiń kákir-shúkir sharýasy shash-etekten. Anaý ótken jumadan beri qaǵylyp-soǵylmaı jatqan kıiz, alasha ekesh o da jumys. Naýryz kelgende úńireıip, júdep turmasyn dep qazir jalǵyz da bolsa shaı qoıyp, úıge as iship júr. Erteńgisin esik-terezeni ashyp tastap jel qaqtyrady. Ár isi ornyqty, kúıbeńi joq. Tipti mynaý daǵaradaı aýlasy ekesh o da jylan jalaǵandaı; tórdegi ıt arqa sıyr qora da áktelgen, janynda shaqpaq qanttaı tekshelene jınalǵan qı, tezek. Ústin eski-qusqy alasha, keneppen jaýyp tastapty. Beride aǵash sáki -úıdiń kóleńke betin ala ornalasypty; bir buryshynda masahananyń baýyn baılaıtyn baqan shanshýly tur. Álgige shańnan ábden aqbozdanǵan beshpentin, qońyr oramalyn qaǵyp-silkip ilip jatyr. Onan ishke kirip, samaýryn alyp shyǵyp qoıdy.

Kúnge ońyp, jaýyryn tusyna jamaý túsken qyzyl gúldi shyt kóılegi jelbirep, kólbeńdep júr. Qos burymyn tostaǵandaı ǵyp jelkesine túıgen, qulaǵynda aı qabaq sary syrǵa. Aǵash sákige otyryp beti-qolyn jýyp, kerzi etigin sheshti. Jumyr toq baltyryna qara, shoıyn qumannan sý quıa bergen:

- Aman ba, Jázıra! — dedi oqys, er adamnyń daýsy. Ol shoǵyna selk etip, etegin túsirip jiberdi de, ile yńǵaısyzdana tamaǵyn kenep qoıdy.

Alasa shym aýlanyń syrtynda sylq-sylq kúlip salt atty syǵyr kóz, etjeńdi adam tur. Qamshysynyń ushymen basyndaǵy qalpaǵyn «meni anyqtap kórip al»,— degendeı mańdaıynan tóbesine qaraı ysyryp qoıdy. Jázıra suǵanaq kóz kisiniń ádepsiz, ashqaraqtana iship-jep bara jatqanynan ilkide qýystanyp júzin taıdyryp alsa da, endi birtúrli ón-boıy tutas shimirkenip úreılene bastady.

Onysyn sezdirse álgi atyn qańtaryp tastap, ózin kóterip keterdeı kórinedi; ol «ket» —degeli oqtalyp basyn burǵan, beıtanys jolaýshy zym-zıa joq. «Táńirim-aý, jańaǵy kim? Óńim be, túsim be? Neǵylǵan jan? Kórgen adamym sıaqty. Osy Isahmettikine kelip júretin kisi emes pe?» Ol tez jýynyp ornynan turdy; baqan basyndaǵy beshpentine qolyn sozǵany sol edi; manaǵydaı taǵy da eki shekesi solqyldap qoıa berdi. Kóz aldy munar tartyp: «alla-aı» — dedi ol eriksiz júreleı tizesin búgip. Sol kúıde qansha otyrǵanyn kim bilsin, bir zamatta álgi munar seıilip, kózin ashsa aýla ortasyndaǵy búıirli sary samaýryny shyjyldap tógilip jatyr eken. Anadaı jerde eki tizesin qushaqtap Serik otyr. Ústinde aq shyt kóılek, sholaq qara shalbar. Úlken qara kózi móldireı qalǵan; Jázıra áldeneden sekemdene ushyp turdy.

— Serikjan, neǵyp otyrsyń? Qashan keldiń? Nege úndemeısiń, bireý renjitti me?— dedi ol ústi-ústine suraǵyn jaýdyryp.

Balym qarıanyń balaǵa tımeıtinin biledi; eresekteý balalardyń biri renjitti dep oılady. Samaýrynnyń kamforkasyn jaýyp, qaqpaǵynyń dem shyǵaryn ashty.

— Apa, ájem jylap... Apa, meniń endi kókem joq.

— Ne dep otyrsyń. Serik? Olaı deme, janym...

— Ras apa, papa... Papam kelmeıdi.

Seriktiń eki ıyǵy búlkildep ketti; betin basyp, únin shyǵarmaı jylaıdy; álsin-áli kádimgi bir úlken kisideı kókiregi qars aıyryla dirildeı «ah...» — urady. Jázıra shydaı almady, júgirip kep qushaqtap baýyryna qysty. Qansha tistense de sábıdiń ystyq demi, «papa... papa, bizdi tastaǵanyń ba? Men seni kútip em ǵoı, papa. Mama da óldi. Seni kúttim men, papa»,— dep kúbirleı sóılegeni júregin syzdatyp jiberdi. Kózine eriksiz jas úıirile qaldy.

— Aınalaıyn... Serikjan, qoıshy. Jylamashy. Onyń ne, sen jigitsiń ǵoı. Papań keledi,— dep Jázıra sábıdiń qara buıra shashyn sıpap, baýyryna basty.— Ol tiri, tiri, janym...

— Jo... jo, apa... Isahmet aıtty... Kelmeıdi.

— Isahmet deımisiń?

— Iá.

Jázıra ne derin bilmedi; tistenip qaldy. Aq mańdaıyna shashyla túsken shashyn da jınaıtyn emes, qasqaıyp tur. «Haıýan! It te bolsa nemere qyzyn aldy, endi jekjat. Aıamaı ma?.. Túndigi jabylyp, oshaǵyndaǵy oty birjola sónsin degeni me? Ondaı úıler joq pa eken. Yqsan qaıtpasa, anaý onyń shyraǵy janar ma edi?!

Estirtýdiń de orny bar ǵoı. El etek-jeńin jıǵansyn da bildiretin adam tabylar... Joq, mynaý sumdyq, qaskúnemdik...» Ol titirene, boıyn jıyp aldy.

Tóbesi kók qańyrtyrlanǵan, eńseli Isahmet úıiniń murjasynan qyzyl ushqyndana, qoıý tútin býdaqtap jatyr. Álsin-áli uıytqyp ketip, aýla, qorany jaılaıdy. «Bireýdiń pishenine tıip órtep júrer-aý»,— dep oılady Jázıra. Seziktene tóńiregine qarap ta qoıdy; qoranyń yq beti, qaltarys, aýlanyń burysh-buryshtaryna kádimgideı kóleńke úıirilip qalypty. Samaýryn túbinen túsken barmaq basyndaı shoq mysyq kózdenip jylt-jylt etedi.

— Serikjan, tońǵan joqsyń ba? — dedi Jázıra eńkeıip.

Sábı birden jaýap qatpady; únsiz tura berdi.

— Men mynalardy jınap tastaıyn. Sonsyn sizdikine baramyz, jaraı ma? Úıde kim bar? Ózderiń be?— dedi ol bala júzine úńile qarap.

— İqsan aǵa... Sonsyn álgi... atyn bilmeıim... E, jaqsy. Eshteńe etpes.

Samaýryn sýyn tógip, kúlin qaqty. Beshpentin kıip, esikti kúrekpen tirep bekitti. Munyń bárin tez istep tastaǵan, etigin kıer jerde bógeldi; Serikke kúlimdeı qaraǵanda, ánsheıinde jadyraı qalatyn sábı bu joly tipti selt etpedi. Júzinde baladan góri kekse kisige tán aýyr muń, sharasyz jannyń kóleńkesi bar eken. Kishkene erni búrile shoshaıyp, tomsyraıady. Bárin de biledi... «Men ákemniń dúnıe salǵanyn munshalyq sezinip pe em? Úı ishi azan-qazan jylap jatqanda da kózime jas almaǵanym qaıda? Múmkin zaman tynyshtyǵynan shyǵar? Beıbit kúnde adam ólimi asa joqtalmaıtyn bolǵany ma? Týma-týys, jekjat-juraǵattar aza tutty, ózge kim eledi? Qazir árbir qara qaǵaz búkil aýyl qaıǵysy, qasireti...» Jázıra etigin qolyna ustap bir orynda tapjylmaı áli otyrǵanyn endi ańdady. Manaǵydaı emes jel kóterilipti: qoranyń tóbesindegi qamys ysyldap, qaqpanyń topsasy bos jaman esigi sart-surt ashylyp-jabylyp, bezek qaǵady. Aspanda jylt etken juldyz joq. «Uzaq jaýynnyń aldy ǵoı. Aýada jańbyr ıisi bar. Erteń pishenge shyǵatyn ek. Kórdiń be... Oıbaı-aý, álgi bala qaıda?» Ol qoranyń yǵynda aq kóılegi jelbirep, búrisip turǵan Serikti kórip:

— Beri... Beri kel, janym. Tońdyń-aý ábden. Qoı... Meni qoı,— dedi.

Jázıra oramalyn tamaq astynan oraı tartyp, etigin kıip jatyr. Áldeqaıda bir nárse dańǵyrlaı qulap, shabalaqtaı ıt úrdi. Isahmet úıiniń murjasynan býdaqtaǵan manaǵy tútin joq; aýyl tutas otyn sóndirip, endi qaıter eken dep áldeneni kútip otyrǵan sıaqty.

— Serikjan...

— Jo..joq, apa. Men... men tońǵam joq.

— Sózdi qoı. Kel... Kelshi jylytaıyn,— dep Jázıra meıirlene sábıdi kóterip aldy.

Mup-muzdaı bolǵan Seriktiń qoly denesine tıgende ishi-baýyry qaltyrap, onan ári ushyp kete jazdady. Syr bermeı tistenip balany sholaq penjagynyń etegimen qymtaı tústi; áıtse de denesi jylynar bolmady. Ol az degendeı kúzdiń sýyq, ókpek jeli muzdy saýsaǵyn tamaq astynan, kóılekti keýleı suǵyp-suǵyp alady. Endi birde dirdektete qýyp, eteginen olaı-bulaı julqylap, tálkekteıdi. «Taǵy da tońdym-aý... Tósek tartyp jatyp qalmasam jarar edi da»,— dedi ol tisi-tisine tımeı kúbirlep.

— Apa, maǵan birdeńe dedińiz be?

— Joq, Serikjan...

— Úıge kep qaldyq qoı. Men túseıinshi.

— Hege?

— Sholpan: «kishkentaı bala, bópe»,— dep kórse kúledi.

— E, solaı ma. Jaraıdy. Túse ǵoı.

Serik júgire jóneldi.

— Qulap qalma! Abaıla, Serikjan!

— Qulamaımyn!..

Ol quldyrańdaı josyp bara jatqan aq kójek sıaqty, «Zyp» berip aýlaǵa kirip te ketti.

Balym qarıaniki kósheniń qarsy betinde, syrt qaraǵanda eńseli, qora-jáıi keń, bıikteý jerge oryn tepken úı. Áıtse de qaqa tórdegi eki mal qoradan ózge, eren dáneńesi joq; úıi shaǵyn eki bólme. Kúnde kep júrse de tabaldyryqty attaı almaı júreksine ol aýla ortasynda turyp qaldy: «Ne deıim? Qaıtyp kóńil aıtam? Jamandyqqa qıatyn-aq adam ba?» — dep qınala tolqıdy. Jel tartqylap, jelpildetken etegin qymsyna basyp jaltaqtaıdy.

— Áı, shyraq! Sý... Sy ákel! — dedi bireý kenet.

Jázıra shoshyna selk ete tústi. Daýys shyqqan jaqqa jalt qarady. Aýlanyń tórindegi qoranyń biri ashyq eken ǵoı. Bıik, ári keń esiginen ishindegi óleýsiregen soqyr shamnyń jaryǵy, surǵylt qabyrǵany boılaı sendelgen, ebedeısiz, úlken kóleńkelerdi kórip, qaıralǵan pyshaq dybysyn, kúbir-súbirdi estip ony endi ǵana ańdady. Beride, eski arbanyń qorabyna súıenip, erbıip turǵandy da ajyratty. «Jańaǵy daýystyń ıesi bolarsyń-aý»,— dep topshylady.

— Áı, máńgirip neǵyp tursyń? Sý ákel! — dedi erbıgen kóleńke. Úni ámirli, qatqyl shyqty.

Óziniń qalaı «qazir» degenin, qalaı úıge qaraı jortaqtaı jónelgenin Jázıra baıqamady. Batylsyzdyqtyń qaıda ketkenin bilmeıdi. Ol tek qarakóleńke, qapyryq bólmege kirgende ǵana esin jıǵandaı boldy. Tórgi úıden syńsyǵan áıel daýsyn, «ýf!» — dep kókiregi qars aıryla bireýdiń aýyr kúrsingenin estip, tóbe quıqasy shymyrlap bara jatqanyn sezindi. Aýyzǵy bólmede aıaq-tabaqty syldyrlatyp eki-úsh kelinshek kúıbeńdep júrgenin ajyratty; sonyń jaqyndaý kelgen birine:

— Qoradaǵylar sý suraıdy,— dedi kúmiljip.

— Ne deısiń?

— Sý...

— Á... Sý ma?! Erkejan, sen aparshy. Bolǵan ǵoı. Sol jerden ishek-qarnyn tazalarsyń...— Munan arǵy sózdi Jázıra estı almady. Qaıtadan daýys anyq shyqty. – Bas-sıraǵyn kúıdirmeı durys úıitsin. Onyń soıǵan qoıynyń qyl-qybyry kóp bolýshy edi. Qarashy...

İzinshe baqyrashtyń qazan túbine tıgeni, sýdyń syldyrlaı quıylǵany estildi. Tórgi bólmedegilerdiń: «Qaıtesiń... Táńiriniń jazýy solaı bolar. Bizdiń de ne bilgenimiz bar. Eki birdeı suńqardan aırylyp, endi qalǵan jalǵyzdyń tileýinde otyrǵanymyz joq pa?! Jylaǵannan tiriler bolsa, qandy jasty az tektik pe?!»

«Iá, ólgenmen birge ólmek joq. Keıingi kishkentaılarynyń tileýin tile. Bordaı ezilgenimizden keler paıda ne. Báke?!» — dep basý aıta bastaǵanyn ańdap, sál sergip qaldy. Qazandyq kómeıinen beri shyǵyp, qyzyl jalqyndana, sytyr-sytyr janǵan qýraıdy eńkeıip, epti ysyryp jiberdi. Iyǵyna áldekimniń qoly tıgendeı bolǵan, ol basyn kóterip aldy.

— Jázıramysyń?

— Iá.

— Qaıda júrsiń? Apam seni áldeneshe surady.

«Shaqyrsańdarshy o beıbaqty»,— dedi.

«Apam» — degesin ol Yrash shyǵarsyń dep oılaǵan; sóıtse buıra shashty, búırek bet, únemi kúlip júretin badyraq kóz Saǵynaı eken. Ótken jyly ǵana onjyldyq bitirgen, qazir altynshy-jetinshi klasqa muǵalıma. Joǵary bilimdi jigitter maıdanǵa ketkensin, osy Saǵynaılar olardyń izin basqan. Joqtatpady. Ózi bir jınaqy, taza jan. Asa ajarly bolmasa da, dene bitimi ásem; suńǵaq boıly, beli qyldyryqtaı, qaz tós. Syrtynan kóz toq tatqan tańdaı qaqpaı qalmaıdy. Aıaǵy da oqtaýdaı túzý. Júrisi de erekshe, tal shybyqtaı buralady. Aýyl ony «kerbez» deıdi. Aýzy jeńildeý Sálıma sıaqtylar sol jeń ushynan, ne selteńqulaq jeńgeılerge bir kósheniń qaltarysynda basy túıisip qalsa: «tákappar ǵoı»,— dep sybyr etetini bar. Áıteýir soǵan eleńdep, kúıip-pisip jatqan Saǵynaı kórinbeıdi. Eki betiniń ushy oımaqtyń shuńqyraıyp, adamdy elite, syńǵyrlaı kúledi.

Kıgen kóıleginiń de qyrtysy joq; qashan da qyzyl oramaly jıi útektelgennen be, jyltyrańqyrap turady. «Yqsandy jaqsy kóredi deıtin. Ras pa, álde eldiń alyp qashpa ósegi me?» Jázıra jas muǵalıma qyzdyń júzi baǵdarlaı qarady: «Súıse onda turǵan ne bar? Men osy Yqsandy qyzǵanyp qalmadym ba? Qyzyq...» Ol oıynan qysylyp, kózin taıdyryp aldy. Qazandyqtan túsken ot sáýlesi kelinshek júzine qyzǵylt araı júgirtip, móldiregen qara kózinde oınap ótti:

— Jázıra.

— A?..

Ekeýiniń de únin aýyr kúrsinis, bireýlerdiń: «Oıbaı belim»,— dep ornynan kóterilgeni bólip jiberdi. İzinshe esikten Balym qarıanyń ózi kórindi. Júzi shúberekteı qup-qý. Kózi bulaýdaı; jas shyqpaı yqylyq ata beredi. Sońynda kóleńkesindeı bop úsh-tórt áıel júr; olar da egil-tegil.

— Jázıra, senbisiń?

— Balym apa...

— Jázırash, aǵań bizdi tastap ketti ǵoı. Endi qaıttyq,— dep qushaqtaı eńirep qoıa berdi.

— Apa, onyń ne? Apa, er eń ǵoı, shydasaıshy... Qaıratty emes pe eń?!

— Báıteregim... Qorǵanym, arysym, asylym! Qulaǵanyń ba? Muny estigen qulaǵym kereń bolsashy. Muny kórgen kózim kórsoqyr bolsashy! Qaıttyq endi, qaıǵymyz qaıyrlady ǵoı? Jázırash... Botam!.. Qolyma bir ýys topyraǵyń buıyrmady-aý...

Jantúrshiktirerlik zarly ún Jázıranyń saı-súıegin syrqyratyp, tóbe-quıqasyn shymyrlatyp jiberdi. Bir sát qarıa óz týǵan anasyndaı kórinip, qazirgi jan kúızelisi ózegin órtep barady. Jázıra kirpiginen úzilip ketken móldir shyqty ustaı almaı qaldy. Álgi sál qýań tartqan kelinshek júzin syza kep, úlbiregen erin ústine jetip móldireı irkilip tur.

— Báke, ne boldy.

— Aýaǵa... kishkene aýaǵa alyp shyǵyńdarshy,— dedi eńkish tartqan, shynashaqtaı qara kempir buıryq ete. — Sergisin, jel qaǵyp seıilsin! Óler boldy ǵoı...

Ol jip-jińishke qara syryqtaı qolyn kóterip, kók tamyrlanǵan judyryǵyn túıdi. Jaýǵa laǵnet jaýdyrdy. Maı sham men qazandyqtyń jaryǵynan alakeýgim bop turǵan bólme ishinde erbeńdegen jalǵyz qoldyń kóleńkesi qabyrǵaǵa jylan sıaqtanyp túsip, ys-ys etkendeı úreı týǵyzdy; Jázıra shydaı almaı betin basty. Qarıalar Balymdy qoltyqtaı dalaǵa shyǵyp barady. Jázıra sol kúıi qaltıyp óziniń qansha turǵanyn sezgen joq. Áldekimniń tý syrtynan kep baıaý:

— Jázıra,— dep ún qatqany, ıyǵyna qolyn salǵany kóńilin bólip jiberdi. Jańaǵy jylan ústine túskendeı:

— Apa,— dedi de, yrshyp ketti.

— Qoryqpa... Men ǵoı. Shoshynǵanyń ne?

Álginde Saǵynaıdy shek-qaryn tazalaýǵa jumsaǵan áıel, tańdana, kúlimdeı qaraıdy. Basynda aq bátes oramal, mańdaıyna túsirińkireı tartypty. Ústinde ıyǵy jamaý qyzyl ala shyt kóılek:

— Neden qoryqtyń osynsha? — dedi ol Jázıranyń júzine úńile.

— Jáı...

Esik ashylyp daladan shelek ustaǵan Saǵynaı kirdi. Jaınańdap tur. Álsin-áli ústi-basyn qaǵynyp, oramalyn túzeı beredi. Eki betiniń ushy qyzǵylt tartyp, júzi alaburtyp ketipti. Jázıra oǵan qyzyǵa qarady.

— Qalaı, bitti me ? — dep edi áıel, ol ile jaýap qatty...

— Iá, apa. Tek bas-sıraq qaldy. Ony Yqsan úıitip jatyr:

— Ne deıdi?.. Erkekke oshaq butyn ustatqany nesi. Shelekti Jázıraǵa ber de, basty úıit. Jeńeshem ursyp jatyr de. Zerikse myna Jázıraǵa erip sýǵa baryp qaıtsyn. Es bolady ǵoı. Shaıǵa urttam sý joq. Otyramyz ba qańsyp.

— E, men barmaımyn ba? — Saǵynaı erkinen tys shyp etti.

— Saǵynaı barsyn. Men úıiteıin bas-sıraqty,— dedi Jázıra qyz kóńilin túsinip.— El ósegine qalarmyn qarap júrmeı.

— Ózgeni bilmese de el seni renjitpes.— Ol jaqyn kep Jázıra qulaǵyna sybyrlaǵan boldy. Onysyn Saǵynaı estip tur.— Erkejan áli bala... jigit aldynda ózin ustaı almaı qala ma dep qorqam. Bóten kórmeıtindigin sezdirmegen qyzdan aınalmaspysyń.

— Iá, saǵan... Kim aıtty ony,— dep Saǵynaı ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Biz de bir kezde qyz bolǵanbyz. Kózimiz joq emes. O, sorly bala, ebelektep kúıip qalmaqsyń-aý. Erkekke seniń súıgeniń ne kerek. Ózi eliksin, sen buldy bol. Tym erkinsitpe, sonda o da uzap kete almaıdy. Já... Quıma qulaqqa jeterlik aıtyldy, aqpa qulaq bolsań bar. Aldyńnan jarylqasyn...

Shelek tutqasyn baıaý shyldyr etkizip, Saǵynaı Jázıraǵa berdi de, burylyp dalaǵa shyǵyp ketti. Áıel basyn shaıqap sál turdy da:

— Áli bala. Aıtpasań Yqsanmen yrqyldap-jyrqyldap ózen jaǵasynda júrmek,— dedi.— Adal, aq kóńildi erkek bile bere me...

Jázıra endi ǵana baıqady; bul jáı jeńge emes, meıirimdi ana. Qaıynsińlisine sóziniń ótimdiligi osynda eken ǵoı. «Úsh balasyn, ólmeli kempir-shaldy baǵyp, muǵalim de bolsa áli jas Saǵynaıǵa da bas-kóz, aqylshy. Esti jan»,— deıtin el. Jalǵan aıtpapty. Já, ony qoıshy... Ótken jylǵy shabyndyqta talaı áıel, kempir-shaldy qaırattylyǵymen tańdandyrǵany qaıda?! Iá, sonda ǵoı Sálımanyń oıbaılap: «qatpa qara qatynǵa epip, zoryǵyp óletin jáıimiz joq. Jetti» degeni. So kezde kúıeýinen hat-habar sırep, júdeńkirep júrgen. Bir kúni...

Umytpasam kóktemde hat keldi. Eki-úsh qaraly qaǵazdan keıingi bul ashyq tústi, kózge jyly ushyraıtyn, úsh buryshty hat bolatyn. Iá, búkil aýyl buǵan eleńdeı qýanysyp, pochtashy qartqa ilese munyń úıine keldi Saǵynaı oınaqtaı júgirip kep hatty jeńgesine bermeı ózi alǵan. Joq... Sondaǵy osy áıeldiń janqubylysyn umytý qıyn. Qolyndaǵy shelegin tastaı berip, kenjesin baýyryna basa, esik aldynda turyp qalǵan: «ıá, alla, meni aıasań jamandyqtan aýlaq. Estirte kórme... estirte kórme jamandyǵyńdy»,— degendeı edi-aý onyń úreıli janary, dirildeı sábı basyn sıpalaı bergen saýsaqtary.

Saǵynaı hatty epti ashyp, birden oqı jónelmeı kóz júgirtip ótti. Onan soń áldenege túsine almaı qalǵandaı ańtarylǵan aýyl adamdaryna qarap qoıdy; kógildir qaǵazǵa qaıta úńildi de, júzi kúreńite aıqaılap jiberdi:

— Kóke... Á, Kóke! Mama!.. Apataı!..

— Ne boldy, qaraǵym? Ne?..

— Tátem... Tátem batyr! Táteme batyr ataǵyn beripti. Aman!.. Mine...— dep ol qaǵazdy syldyrlatyp asyǵa oqı bastady.

El «ýf...» — desti. Saǵynaı jeńgesiniń ernin tistelep, bildirmeı kózine jas alǵanyn sonda kórdi me eken? Iá, oǵan da jylǵa jaqyndap qaldy.

— Jázıra, aınam, kıimiń jeńil ǵoı. Anaý meniń kúpeıkemdi kıshi,— dedi álgi áıel onyń kóńilin bólip.

— Qoı qaıtesiz...

— Já, qysylma. Kı... Sýyq bildirmeı urady.

Uıytqyǵan kúzdiń qara sýyq jeli kúsheımese basylmapty. Uzyn jeń, mol pishilgen kúpeıkeni kıgeni beker bolmaǵanyn Jázıra endi sezdi. Jaryq jerden shyqqannan ba, birden qarańǵyǵa kózi úırenbeı tizesin áldenege ońdyrmaı soǵyp aldy; aıaǵyn syltı basyp aýyldyń shyǵys betine tartyp keledi. Sháýildeı úrgen ıtten qorqýdy da umytqan, dyzyldap aýyrǵan tizesin ustap-ustap qoıady. Sońynda bolmashy tamaǵyn kenep, kóleńkesindeı bireýdiń kele jatqanyn bilgensin be; erbıip adam sıaqtanyp kóringen jyńǵyl, jalǵyz-jarym butadan qoryqpady... İlkide júregi zý ete qalsa da, izinshe artyndaǵy aıaǵyn súırete basqan kerzi etikti esine túsip kóńili jaılandy. Manaǵydan góri tóńirek sál bozańdanyp, jerdiń oı-shuńqyry aıqyndala tústi. «Osy qazir Yqsan ne deıdi? Jaqsy men kidireıin. Qatar-aq júreıin...» Áıtse de qosshysyn jaqyndatqysy kelmedi. Olar aýyldan da shyqty. Mine sońǵy úı... Onan ári kishkene qunan jal, jota. Jota deıtindeı úlken de emes; kóktemgi sý tasqynynda ózen arnasynan shyqsa bógesin bolsyn dep aýyldyń soqqan toǵany.

Ózenniń shappa jaryna jetkende ǵana kelinshek irkildi; tolqyn qutyryna kópirship jaǵany tepkilep jatyr. Áldekim móp-móldir sýǵa qaramaı quıyp jibergendeı aýyr, ajarsyz. Aq ezýlene ókiredi. Jázıra yǵysyp qaldy; mynaý oǵan ertegi dúnıesindegi aıdahardaı qorqynyshty, jaqyndasa shelegimen qosa ózin de julyp áketerdeı kórindi. «Qaıtsem eken? Yqsanǵa aldyrsam ba? Ol nege úndemeıdi. Mine, sirkirep jańbyr da jaýa bastady. Báli, kúsheıip barady ǵoı». Jázıranyń qolyndaǵy temir shelekti tysyr-tysyr jańbyr tamshylary sabalaıdy. «Ózi shylymdy ústi-ústine tarta ma, qalaı?!» Jigittiń temekisiniń tuqylyn laqtyryp tastap, jaqyndaǵanyn ańdap:

— Yqsan, sen Saǵynaıdyń jeńgesin bilesiń ǵoı? — dedi. «O, ne degeni?»

— Bilem.

— Aty kim edi sonyń?

— Merýert... Shelekti maǵan bershi, Jázıra! — dep Yqsan qolyn sozdy.

Aldy da, bolmashy kúrsinip qoıdy. Túıe taıly jerden sekirip túsip, kórinbeı ketti. Sol bir sátti ańdyp turǵandaı on qadamdaı búıirden eki salt atty úzeńgi qaǵysa ótti. Olar Jázırany ańdaǵan joq. Ári asty. Áńgimeleri úzik-úzik estiledi:

— Kelýge tıis... Táıiri...

— Ótkizip alsa... Qaıyq,— deıdi. Keıde attardyń pysqyrynǵany da shalynyp qalady.

— Bu kimder?

Yqsan da daýysty ańdapty. Eki shelekti móltildetip ákelip tur. Demin kelinshek betine tıgize sybyrlaıdy:

— Anaý monshanyń tusynan jalǵyz qaıyqty shyqty. Mana at sýǵarǵaly kelgenimde eskeksiz, shynjyrlaýly edi.

— Toqta... Bular da sol jerge kidirdi. Estımisiń? «Aqyryn»,— deıdi.

— Iá... Ó, kimder eken? Men baıqastap keleıin...

— Tynysh...

Jázıra buq degendeı Yqsannyń ıyǵynan basa qoıdy. Eki salt atty keri burylyp, bularǵa jıyrma qadamdaı jaqyn kep toqtady. Tolqyn dybysyna aralas aragidik eskektiń sýǵa «shalp» etkeni estildi. Jańaǵy qaıyqtiki bolsa kerek. Sálden soń álgiler úzeńgi qaǵysa, attaryn «shý... shý...» — lep ári asty.

— Qap... Seniń buq degenińe erip meniki ne,— dedi Yqsan ózine-ózi yzalanyp — Kimder? Neǵylǵan sýyq júristi jandar.

— Kim bilsin.

— Joq. Muny aýdanǵa habarlaý kerek. Tegin emes.

Jaýyn manaǵydan góri de sabalap, tókpektetip ketti. Áp-sáttiń arasynda ár jerge jyltyrap qaq turyp qaldy. Jázıra ınaǵashty bir ıyǵyna sap, buralańdaı basyp aýylǵa bet túzedi. Yqsan shelekti kótermek bolǵan, bermedi. Kelinshektiń taǵy da boıyn aýlaq sap, sekemdenip kele jatqanynan yńǵaısyzdandy ma:

— Maǵan renishtisiń ǵoı. Bilem... Haıýan deıtin de shyǵarsyń. Esh ókpem joq saǵan. Keshir... keshir, meni,— dedi.

Jázıra úndemedi. Tek aýyl shetine ilikkende ǵana toqtap, ınaǵashyn ekinshi ıyǵyna aýdaryp jatyp:

— Yqsan... Sen Saǵynaıdy qandaı dep oılaısyń? Menimshe ol jaqsy qyz... Óte jaqsy qyz...— dedi baıaý.

Jigit birden jaýap qatqan joq: «Munyń maǵan qajeti ne? Nemenege aıtty? Men surappyn ba? Ondaǵy jumysym ne?» — degendeı kelinshekke ańyra qarap qana qoıdy.

11

Jańbyr sebelep tur. Syldyrlaı aqqan jaýyn sýynyń sybdyry estilip qalady. Áne, attyń pysqyrynǵany, «shalp» etkize qaqty keship ótkeni de qulaqqa shalyndy. Qorq-qorq jelip, áldekim jótkirine bergen, syńǵyrlaı úzeńgiler qaqtyǵysyp ketti. Tóńirek kózge túrtse kórgisiz tastaı qarańǵy.

— Súıkenbese júre almaıdy-aý bu qanjaýǵyrdyń maly. Shý! — dedi qajyǵan ún shińkildeı.

— Jamaldatqyr ǵoı bul. Mal dep... O, shirkin, burynǵynyń qaz moıyndaryn aıtsaıshy.

— Osy qyrshańqynyń ózin áldeqandaı qylmaı ma? Ne soǵymǵa joq. Kókbaqa nemeni,— dedi taǵy da jańaǵy jińishke, jaryqshaq daýys.

Naızaǵaı jarq ete qalǵan: betinde myń san shabaq oınaǵandaı jybyrlap jatqan qaq, quıryǵyn short túıgen eki salt atty kórinip ketti. Ózderi de ábden malmandaı sý bolǵan ba, qalaı; qap-qara, tóbesi shoshaq, dýlyǵaly batyrlardyń tas músini sıaqty.

Tún qatqan eki jolaýshy arasynda qorq-qorq jelip te qoıady; aldan qara-qura kórinse at basyn irkisip, kúbir-sybyrsyz qalady. Ondaıda erdiń qasyna, jalqusha eńkeıip, at moınyn sıpap: «tá, janýar, tá!..» deıdi kúbirlese. Qulaǵyn qaıshylap kisinep qoıa ma deı me áıteýir alańdap baǵady. Malǵa senim bar ma; óleıin dep kele jatsa da úıirlesin kózi shalsa bolǵany ǵoı. Sonsyn qazaq jón-josyq suraımynmen búkil ómir tarıhyńdy aıtqyzbaı jibere me?

Olar aı dalany biraz shıyrlap, aýylǵa tún ortasy aýa jetti. Typ-tynysh jatqan kóshemen júrmeı syrtqary, ózen betten kep kirdi. O jaqta mańqyldap úre qoıǵandaı saqqulaq joq edi; ári ózge kósheden góri bul dalıǵan keń, alań ispetti bolatyn. Mynadaı jaýyndy túnde attyly turǵaı, el kerýendini de terezesinen qansha súzile qarasa da, ajyrata almaıtynyn jolaýshylar árıne biledi. Áıtse de saqtyqtary ǵoı.

— Oı, malǵun-aı, ábden basymdy aınaldyrdyń-aý. Tý-ý, qaıdan kep shyqtyń,— dedi attylynyń biri eńseli úıdiń aldyna túsip jatyp.

— Tıysh...

— Seniń osy «tıyshyń» jaman. Adamnyń ımanyn zirk etkizedi.

— Já,— dep jaryqshaq úndisi qaıyryp tastady.

Bulardyń qaıtýyn da úıde kirpik qaqpaı kútip otyr eken; qaqpa syqyr etip, ashyla berdi.

— Yrash?

— Aý...

— Má, áket!.. Qańtara tur. Jatarda pishenge qoıarsyń.

— Maqul.

— Áı, berseıshi attyń tizginin.

— Ózim...

— O, serim-aı... Óziń istep jaman úırengensiń ǵoı. Já, meıliń,— dedi álgi jińishke ún. Áıtse de úıge birden kire qoımaı, esik aldynda aınalsoqtap ájeptáýir júrip aldy. Qora túkpirinen qarańdap, júgirip kele jatqan áıeldi kórgende ǵana úıge bet aldy.

Yrash daladaǵy qonaq atyn jaılap kelgenshe shalyna qurǵaq kıim berip, tórt búktep kórpe jaıyp tastady Ábden yljyraı pisken etti túsirip, ótken juma Baqan ákeletin spırtke sý qosyp jatyr. Daladan «oıhoı»-lap kirgen jolaýshy pesh túbinde qýtyńdap otyrǵan joldasyn kórgende:

— Páli, sen mynda ekensiń ǵoı,— dedi.— Shirkin, áıel degen osy Yrashtaı-aq bolsyn da. Al-laý baladaı tárbıeleıdi-aý sizdi... Erkek sorlyda pátýa bar ma. Sonda da sol qyz kórse, qyzyl kórgen, qarǵadaı jutynyp bolady-aý.

— Tek... Ne deıdi-eı mynaý?

— Paı... paı, endi túk bilmegendeı jyltyńdaýyn qarashy,— dep Baqan dastarqan jaıyp jatqan Yrashqa kúlimdeı kóz qıyǵyn tastap qoıdy.

— Áı, sen endi sóıleseń búldiresiń. Sheshin...

— Aıta bersin qaıtesiz,— dedi Yrash aýyz úıge bet alyp. Ózi jarasty ázilge kúlip barady.

Ol shalynyń sapardan kóńildi oralǵanyna-aq razy; mana tús aýa tútigin, kisi óltirgendeı surlanyp kelgendi qatty shoshynǵan. Sonda tistenip:

— Ákeńdi tanytpasam ba. Byt-shytyńdy shyǵararmyn áli tura tur,— dedi áldekimge sustana. Kóziniń aq eti qantalap qalsh-qalsh etti.— Áı, sen qatyn, taıtalaqtaýyńdy qoı! Tyrtańdama! Baıyńmen shúıirkelespeı daladaǵy buralqy ıtteı Yqsanmen aqyldasyp, jumysqa shyǵamyn degeniń ne sóz? Sandalmaı júr...

Osy sát esik shalqasynan ashylyp, Baqan kirip kelgen Isahmet túk bolmaǵandaı jyltyńdap, jáıilip sala berdi. Tórge kórpe jaıdyryp, dosyn ózi sheshindirdi. Sybyrlasyp, qyt-qyttasa kúlisti. Sálden soń Baqan tyǵyz sharýasy baryn sezdirdi de, ekeýi kóp otyrmaı qýyrdaqpen shaı ǵana iship júrip ketti. Erkektiń isin qazaqtyń qaı qatyny tekserip, suraıdy deısiń. Yrash ta eshteńeni túsingen de, bilgen de joq. Áıteýir jańaǵy bir qara dúleı daýyldyń órshimeı, saıabyr tapqanyna, basylǵanyna shúkirlik etti. Shyǵyp bara jatyp: «taǵy da uıyqtap qalma. As sal. Kóp keshikpeı oralamyz»,— dep shaly ámirli ún qatqan-dy; sonda Yrash onyń jibı qoımaǵanyn birtúrli jany túrshige sezinip, úreılene turyp qaldy.

«Nege renjidi? Ne jazdym? Jumysqa shyǵam desem, onyń ne sókettigi bar? Jo... joq, sabatpaımyn... Sabasa ólem! Óltiredi...» — deı bergen sonda ol kúbirleı.

Kıiz-alashalaryn qaǵyp, edendi jýsa da, qazanǵa qazyǵa aralastyra qoıdyń jas etin sap, sý quısa da shaldyń jaryqshaq daýsy, qantalaǵan kózi oıyna oralyp, ábden zárezap qyldy. Sonan ol úıden qarys attam shyǵa almaı, tórdegi kórpege kep tize búkti. «Jo... joq, naq ótkendegideı sabasa... ólgenim. Iá, óltiredi. Kókem bolsa...» Aýyr muńdy jas kelinshektiń janary kúlimdeı, jylt ete qaldy. «Kókem tiri... Túnde túsimde kórdim. Meni kóterip júr. Jylama deıdi... Ol ólse apammen birge kóriner edi ǵoı. Jalǵyz keldi. Joq, men qara qaǵazǵa senbeımin. Ólmeıim. Kókemdi kútem». Yrash eleńdeı dalaǵa qulaǵyn tikti. Tereze tusynan dúsirleı attylar ótti. «Iá, solar...»

Qazan astyndaǵy otyndy kómeılete ysyryp tastap, júgirip shyqty. Isahmetter eken; kóńildi, sambyrlasa kirdi. İrashtyń kútkeni ýly sóz, ashshy taıaq emes pe edi; mynaý ne? Shaly: «atty qańtara tur. Jatarda pishenge qoıarsyń?»,— degende ol qatty qýandy...

Endi mine Yrash Baqannyń áziline syqylyqtaı kúlip otyr; ár kez qyzǵylt tartyp turatyn eki betiniń ushy onan ári nurlanyp, uıaly qara kózi ondyq shamnyń jaryǵymen shaǵylysa oınaqtaıdy. Aýyzǵy bólmede sýlyǵyn sheship, tórge jeńildenip kep jaıǵasqan Baqan qoltyǵyndaǵy qos qus jastyqty myjǵylaı túsedi; aıaǵyn kósilip jibergen. Aýzyn ashyp, ózin qolpashtaǵan dosynyń áńgimesine elitip otyrǵan Isahmetke qaraı araq pen eki taı stakandy áıeli ysyryp qoıdy.

— Tic qaqty, kári shóńge emes pe. Yrashqa tigisin bildirmeı istegensıdi. Eh... Jón ǵoı. Tek sen oılaǵandaı Yrash bala ma eken. Qarashy,— dedi Baqan myqyndy, qos anary jeńsiz keýdeshesinen bilinip-aq turǵan uıań kelinshekti qyzyqtaı túsip. Onyń júzin jasyryp, syrt aınalǵany da qytyqtaǵandaı edi.— Qudaıǵa shúkir ózgeni bilmese de, seni sezedi, Iseke. Já... já... Aqtalmaı-aq qoı, Yrash!.. Shalyńnyń qazirgi túrin qarashy. Qandaı mop-momaqan! Qarashy, Yrashtaı... Qarashy... Osy qoı aýzynan shóp alatyn-aq jigit pe, á?

— Báke...

— Á, solaı ma?

— O tuqymyń quryǵyr,— dedi Isahmet zilsiz, qyt-qyttaı kúlip.— Oıynnan ot shyǵyp júrer qoısańshy-eı?!

— Qorqady eken, Yrash, á?

— Nege, Báke, qoryqpaıdy. Syılaıdy. Men senem ǵoı oǵan.

— Á, solaı ma?

Baqan basyn jastyqtan julyp aldy.

— Iá...

Yrash marjandaı tizilgen kirshiksiz tisterin kórsete erkeleı, qylyqty kúlip qoıdy. Oǵan ilese Isahmet te máz; sasyq kúzenniń inindeı úńireıgen, opyryq aýzyn ashyp qalypty.

— Iá, sender baqyttysyńdar. Birdi — eki, ekini — úsh qyp otyrǵan, alda qyzyqtaryń bar jansyńdar,— dedi Baqan, sálden soń muńaıa.

— Já, moıyma, Báke. Bári de áli-aq qoı.

— Qaıdam...

— Sen maǵan senseıshi. Ótkende óziń kelmediń. Qaıt deısiń endi,— dedi Isahmet qozǵalaqtaı. Bir ıyǵynan túsińkirep ketken kúrtesin túzeı, qaıta jamyldy.

— E, tirlikte tyrbańdap ýaqyttyń qalaı ótkenin bilemiz be?

— Onyń ras, Báke...

— Káne, as alyńyzdar. Sýyp qaldy ǵoı,— dep Yrash úıme tabaq etti qonaqqa qaraı ysyryp qoıdy.

«Úni qandaı bıazy. Syńǵyrlap, búkil júrek, qolqańdy sýyryp barady». Baqan Isahmetke qyzǵana kóz tastady; áıtse de onysyn sezdirmeı baqty. Aldyndaǵy etti qarpı asap-asap jiberdi. Qyrly stakanǵa móldirete quıylǵan araqty da kóp tartynbaı qaǵyp saldy, sonan tabaqtaǵy et eńserilgenshe basyn da kótergen joq. Isahmet te pálen dep dosynyń kóńilin bóle qoımady.

— Sorpa ákeleıin be, Iseke? — dedi Yrash qolymen jer tireı turmaq bop.

— Meıliń... Qatyq bar ma edi?

— Bar...

— Ony da ákel.

— Ýa, Iseke, sizge ne bolǵan, á? — dep Baqan tabaqtan basyn kóterdi. Aýzynyń aınalasy jyltyraǵan maı; kózi mólıe qalypty. Manaǵy jarqyldaq janar joq.

— E, ne?

— Janym-aý, Yrashqa quımappyz ǵoı.

— Qoı, oıbaı. Alla saqtasyn, ishpeıim,— dep Yrash ot basyp alǵandaı yrshyp tústi.

— Otyr. Bolmaıdy. Eń bolmasa bir al.

Isahmet qyzyp qalǵan; áıelin ıyǵynan basyp, eriksiz qaıta otyrǵyzdy. Jańaǵy Baqannyń «baqyttysyńdar» degeni, Yrashtyń «men senem shalyma» dep yńǵaıyna jyǵylǵany túrtki boldy bilem; óziniń sózi ótimdi, ótkir ekenin kórsetip, maqtanǵysy kep ketti:

— İrashtaı, káne meniń saýlyǵyma tartyp jibershi.

— Kóp qoı...

Jasqana stakandy keıin ysyrdy; ara túser dedi me Baqanǵa qarady. Óńir ilgegin aǵytyp, túkti bilegin kórsete jeńin túrip jatqan, ańdamaǵansyp:

— E, báse... Mine, naǵyz jigittiń sózi,— deıdi gúr-gúr etip.

— Áı, alamysyń? Seniń ne, janyń menen artyq pa?

— Qazir... qazir, Iseke. Asyqtyrmashy,— dep sál júreksine, jırene qarap otyrdy da, soraptaı uzaq iship, ázer taýysty.

Dastarqan basy dýyldap, qaıta qyza tústi; et sońynan shaı ishildi. Ázil-qaljyń bir tolastaǵan joq. Qyzdy-qyzdymen erkekter dalaǵa shyǵyp, attaryn ózderi jaılady. Olar dabdyrlasa, jańbyrdyń basylǵanyn, erteń kúnniń shaǵyrmaq, shýaqty bolatynyn áńgimelep qaıta kirgende aıaq-tabaq jınalyp, tósek te salynyp qalǵan edi.

Shala baýyzdalǵan qoıdaı tósekke basy tıisimen Baqan qorqyraı jóneldi. Isahmet te kúshiktiń qyńsylaǵanyndaı bir dybys shyǵaryp yńyrsıdy; shamasy tús kórip jatyr. İrash qana oıaý; ol aýyz úıde ony-muny istep kúıbeńdep júrip, jańa ǵana tize búkti; qarsy aldynda shar aına, sol jaǵynda jetilik maı sham. «Bir betim — qara, bir betim aq... Solǵa sál burylsam she?

Eki betim de nurly... aq, tý syrtym kúńgirt?» — dep shashyn tarqatyp, ózi-ózinen kúlimdep otyr. Keıde qolymen aýzyn basyp, suqtana tórgi úıdiń esigine qarap qoıyp dybyssyz kúledi. Araqtyń býy ma, joq álde jastyqtyń qyzýy ma; júregi alyp ushyp, órekpı túsedi. Shashyn qaıta órmeı, ıyǵynan asyra jaýyrynyna serpip tastady da ornynan turdy. Buryn jyly tósekten jany túrshige, áldeqandaı zorlyqshyl qınalysqa júzi shydamaı aýyz úıde júrip alatyn; bu joly kóp kúttirmeı, ózi bet aldy.

Bir qyryn, qabyrǵaǵa qarap jatqan Isahmet jaýryny kúrjıip, jamylǵan kórpesi ashylsa da qozǵala qoımady; ádebinde joq, qylyqsyz, sábı minez Yrash tuńǵysh ret shalyna tyǵyla túsip, moınyna aq bilegin artty.

— Órtenip barasyń ǵoı. Ári... Ári jatshy,— dedi Isahmet kúńkildep.— Uıyqtaıyn da. Qudaıdyń bir tynyshtyǵy joq...

Kúızele sóılep jatyp shaly taǵy uıyqtap ketti.

Terezeden túsken bozań sáýle sibirlep tańnyń atyn kele jatqanyn sezdiredi. Alakóleńke bólmede Baqannyń qorylynan ózge dybys joq; aýyq-aýyq tereń kúrsine, uıqysyz Yrash qana tóńbekshıdi. Joq, Isahmet te oıaý eken; tiri arýaqtaı qaltıyp ornynan turdy;

— Yrashtaı, jata ber. Maldy óriske shyǵaraıyn. Áıtpese álgi Yqsan tóbemizdi oıar,— dedi ol kelinshegine eńkeıe sybyrlap.— Esikti ilmeı-aq qoı. Men tez oralam. Qaıtyp kep kóz shyrymyn almasam, basym synyp barady.

— Ketpeseıshi.

— Oıbaı-aý, mal ıesiz ǵoı. Erterek jınap alaıyn. Ala jaýynda uzaı qoımaǵan shyǵar. Tez oralam,— dep shal kıine bastady. Tórgi bólmedegi qorylǵa qulaǵyn tige qap, ile kóz qıyǵyn kelinshegine tastady. Ondaıda aýzyn ashyp, eki udaı turyp qalady. Fermanyń saýyn sıyrlary esine tússe, asyǵa qaıta kıinedi.

— Iseke, men de saýynǵa baraıyn da, á?

— Qoı ári, sandalmaı jat. Buralqy ıtteı tentiregen jalǵyz basty jigittiń yńǵaıyna jyǵylatyn jáıim joq,— dedi ol qaharlana.— Esikti ilme. Keshikpeıim... kelem...

Yrash únsiz qala berdi; jamylǵy kórpesine qymtana túsip, kózin jumdy. Áıtse de kirpigi iliner emes. Uıqysy shaıdaı ashylyp, oıy ári-sári. Órekpigen júregi alyp-ushyp, úrkektep, lúp-lúp etedi. Qulaǵyn qus jastyqqa japsyra tyń tyńdaıdy: «Áne, qaqpa aldyna atyn jetektep Isekeń shyqty. Mindi... Mynaý tuıaǵy syqyr-syqyr etip ketip bara jatqan baspaq. Iá, ol qazir basy bulǵaqtap: «qaı aýlaǵa qoıyp ketsem, á»,— degendeı qyńyr tartyp barady. Naǵyz qyzyl kóz páleket. Soıyn alatyn-aq mal. Qaıtesiń... Tuqymy sútti dep Isekeń jýytpaıdy. Ózi qý, onyń aldynda qashpaıdy. Mine, Isekeń dúsirleı tereze tusynan ótti. Men qashan uıyqtaıym? Ne kórindi maǵan? Kúndegi osy... typ-tynysh. «Joq, bireý aýyz úıdiń esigin jaýyp, bekitti ǵoı. Kim? Dalaǵa shyǵyp júrgen Baqan ba? Qoryly estilmeıdi, sol árıne... Qoı, men ilgeshegin salma deıin!» Ol kórpesin serpip tastap, ornynan qýnaqy, jeńil turdy. Qalyń, kelte shashy jaýrynyna tógile sýsıdy. Salqyn lep alaýlaǵan, jup-jumyr tánin qaýyp aldy; ón boıyn eren bir sergektik bılep, ár múshesiniń qýatyn, oıynsaqtyǵyn sezindi.

Jarma esik syqyr etti. Yrash shoshyna, qolyndaǵy áli kıe qoımaǵan kóılegin tastap jiberdi. Torǵa túsken elikteı eki kózi jaýdyrap: «aǵataı...» — deı beredi kúbirlep. Salaly, názik saýsaqtarymen keýdesin kólegeılegen bolady. Tabaldyryqty attaı toqtaǵan deneli qara da baspalap; jaqyndap keledi.

— Yrash,— deıdi úni dirildeı.

Kelinshek óz-ózinen yǵystap, tósegine de jetti. Súrinip ketti. Tizerleı sheginshektep:

— Ne?.. Ket! Ne kerek saǵan. Ket... Qoıyńyz deımin. Ne isteısiz. Jib... ber,— dedi ol tunshyǵa.

— Yrash, janym...

— Aǵataı, onyń ne... Aǵa... Uıat qoı...

12

Yqsan úıdiń syrtyna shyqty. Sur shıneliniń jaǵasyn kóterip alǵan; jalańbas, aıaǵynda kerzi etik. Júzi qýań. Túnimen kirpik ilmegeni kórinip-aq tur; kóziniń aınalasy qaltalanyp ketken, qabaǵy salyńqy. Tizesinde buǵyp jatqan bombanyń jaryqshaǵy bultty kúnderi shanshyp, mazalaıtyn; sonysy taǵy qozǵalyp, qatty qınaǵan tárizdi. «Joq, qalaǵa baryp qaralmaı bolmaıdy. Asqynsa jaman... E, táıiri-aı, qaıtedi deısiń. Kún ashyldy ǵoı. Tynshyr. Kóterilse bararmyn. Jaýdaı jumystyń ýaǵynda emdelip júrem be». Mine, ol osylaısha tań qulanıektene túnimen kirpik ilmeı, zar qaqsatqan jaraqat azabyn umytyp, ilki oıynan aınyp shyǵa keletin. Bul joly da sol bir kúıde.

Dala qara kúreń; kesheli-bergi jaýynnan bógip qalypty. «Shirkin, osy jańbyr shildede bolsa ǵoı. Tandyry kepken jer qulpyryp keter edi-aý, á?!» dep oılady Yqsan aýlanyń irgesinen bastalar, bozań tartyp kele jatqan dalaǵa qarap. Mol ylǵaldy, kúńsi jer ıisi seziledi; álgi birtúrli tynysty qytyqtap, sergitkendeı de. Ár tustan qylǵyna qoraz shaqyrady. Sıyr tuıaǵynyń syqyry, qozy-laqtyń jamyraı mańyraǵany, áldeqaıdan túıeniń úzilte bozdaǵany tańǵy aýada jańǵyryqpaı, qalyqtaıdy.

— Ák!.. Ák ári! Oıbaı-aı, qarań qalǵyrdyń maly-aı, á! Aıaǵymdy ońdyrmaı ezip ketti-aý,— dep kórshi aýladaǵy áıeldiń bajyldaı qarǵanyp, sart-sart malyn urǵanyn, temir shelektiń dańǵyrlaı qulaǵanyn estigende ǵana ol oıanǵandaı selk etti.

«Kúıinedi ǵoı, qaıtsyn. Turmys aýyr. Soǵys áli biter emes». Yqsan jótkirine, tamaǵyn kenep qoıdy. Jan qaltasynan shylym alyp, gazet qıyndysyna oramaq bop bir oqtaldy da, onysynan aınyp qaldy; túnimen tartqannan ba, júregi kilkip bettetpedi. «Quryp ketkirdi qaıdan úırenip edim. Áldeneni joǵaltyp alǵandaı shekpeseń esalań kúıge túsesiń...» Osy sát Yqsannyń qulaǵyna yńyrsyp, uıqysyraǵan sábıdiń úni shalyndy. Oıy bólinin ketti; ol tańyrqaı burylyp:

— Bu kim? — dedi.

Typ-tynysh... Esh dybys joq. Úıdiń esigi jabyq tur. Oǵan jalǵas bos, alqa-salqa ashyq mal qora. Aq tós qara qarlyǵash ushyp kep úńireıgen esikten kirip ketedi de, zaýlap terezesinen shyǵady. «Neǵylǵan dybys? Qaıdan shyqty? Aýyl ishinde buralqy mysyq kóp. Sonyń biri terezeden úıge kirip ketti me?» Ol úıge qaraı burylǵan, álgi ún naq aıaǵynyń túbinen shyqty. Yqsan shoshyna keıin serpildi.

Qos judyryqtaı qara tumsyq, aq kúshik; ábden jaýrap tońǵan, diril-diril etedi. Eki qulaǵynyń ushy balshyq. Yqsan kóterip alǵan, onan ári qyńsylap qoıa berdi. Aýladan asyra laqtyryp jiberer deı me, moınyn sozyp, jalbaryna qaraıdy. Úıge ákep sút, usaqtap nan bergensin sháýildeı úrip, yryldap aıbat shege bastady. Oǵan Yqsan balasha máz bop:

— Munyń namysqoı, arshylyn qarashy,— dedi túrtkileı.

Jupyny úı ishine taǵy bir jan qosylǵandaı qýanyp, eki kózel sút iship, nan jedi de Yqsan ornynan turdy. Adam tabıǵaty degen sol-aý; sál nárseden ashylyp, jaıdarylana qalady. Aqyl toqtatyp eseıse de ózin qansha úlken sanasa da ár jaǵynda, jan-júıesiniń qaltarysynda ana sútimen sińgen erke, sábı qylyq joǵalmaıdy eken de.

Yqsan oı ústinde; aıaǵynyń astyna kep jaıǵasqan aq kúshikke kózin syǵyraıta qarady. «Munyń aty kim? Joq, ne de bolsa jańadan qoıý kerek. Ózi yzaqor, shaqar eken. Sál boıy jylyp, ishine nár baryp edi, — arsyldap qoıa berdi ǵoı. «Kishkentaı dep basynba! Qytyǵyma tıme», — deıtin sıaqty. Arlysyn qaıtersiń... Iá, ıá... Bul naǵyz Arlan... Arlan degen jón». Yqsan kúshikti kóterip aldy:

— Arlan! Ká, Arlan! — dedi ol qulaǵyna aıqaılap. Kúshik úrkekteı basyn kóterip, qyńsylap qoıa berdi.

— Já, qoryqpa. Tımeımim... Seniń atyń Arlan! Túsindiń be? Arlan!..

Áldekim tereze shynysyn dúsirlete qaqty. Kúshigin kóterip baryp qarasa, kóshede Serik tur. Dalaǵa shyq dep ymdaı tústi de, shalbarynyń yshqyryn kóterip qoıdy; qolynyń syrtymen tanaýyn bir sıpady. Jaqyndaı bere Yqsannyń qolyndaǵy aq kúshikti kórip, ańyryp qaldy. İle ishke qaraı ózi júgirdi. «Á bala, solaı ma eken». Yqsan masattana sábı minezine kúlip jiberdi.

Mine, esik aldynda Serik. Eki kózi kúshikte. Nege kelgenin de umytqan. Ústinde mol tigilgen kúpeıke, balaǵy uzyndy-qysqaly shalbar. Basynda japyraıǵan jaman, sur kepki; bir jambastaǵan qyzǵylt báteńkesiniń baýy baılanbaǵan, shubap jatyr.

— Qasqyr ıttiń kúshigi me? — dedi ol birazdan soń.

— Joq, ańshy ıtinen... Qaıyńqaptal ǵoı. Kórmeımisiń?

— Ym... Satasyń ba?

— Qanshaǵa alasyń?

— Bilmeıim,— dedi Serik kúmiljı. Yqsan kúlip jiberdi.

— Já, má... Saǵan bereıin. Tentek bolmaısyń ba?

— Jo... joq, Yqsan aǵa. Aq kúshikti qushaqtaı kóterip, esikke baryp qalǵanda ǵana İqsan onyń nege kelgenin suramaǵany esine tústi:

— Serik...

— Aý?..

— Nege keldiń? Kim jiberdi?

— Ájem... pishenge baram deıdi. Meni de áketedi. Sizge kelip shaı ishsin deıdi.

— A... Men aýqattandym. Raqmet aıtty de. Jaraı ma?

— Maqul.

Serik birden shyǵa jónelmeı qıpaqtap tur; aq kójekteı kúshikti baýyryna qysa túsedi. Yqsan kúlimdeı qarady.

— Bar... Bara ǵoı, aınam.

— Aǵa...

— Iá.

— Aty kim?

— Kúshiktiń be?.. Arlan.

— Arlan... Arlan meniki ǵoı endi, á?

— Seniki. Báteńkeń baýyn baılamaısyń ba?

— Qazir. Ol kúshikti janyna qoıyp baılamaq bolǵan; álgi aıaǵyna oratylyp, balaǵynan tistep oınaı bastady. Seriktiń zilsiz «jat», «ket» — degenine eregese aıbat shege, yryldady. Yqsan ekeýiniń tirligine shek-silesi qata kúldi. Ári-beriden keıin kúshigine ózi qyzyǵyn, bermeı, aınyp qalar dedi me; Serik báteńke baýyn shala-sharpy baılap, tompalańdaı shyǵa jóneldi. Kúshikti baýyryna qysyp alypty; shınelin bir ıyǵyna ilip, ilese shyqqan Yqsanǵa, artyna qarap qolyn bulǵaıdy.

«Bala degen sol-aý, á? Qýanýy da, renjýi de áp-sátte. Qyzyq»,— dedi ol oıǵa qalyp. Fermaǵa bet alǵanda da, álgi bir sábı qylyǵy kóz aldynan ketpeı qoıdy.

Ferma aýyldan eki-aq shaqyrym; qalyń qyzyl jyńǵyldy, ózenge jaqyn órdiń ústindegi uzynsha, shym qystaý. Tóbesiniń ár jerinen qasqyr tistengen bóreneniń ushy kórinedi. Aýyl jaq bette etekti oıań bar; jaz, qara kúz mal sol jerde saýylady: ornyn kóp aýystyrmaıtyny sıyrdyń japasy ár tóbeniń, saıdyń ishinde qalmasyn degendik — ol qystyq otyn ǵoı. Anaý uzynsha qora da kóktemge salym úlken «zavod» ispetti; taý-tóbe qı oıylady. Bıyl pishen az: Yqsandy qınaıtyny osy.

Ol basy bulǵaqtaǵan jıren tuǵyryn sıpaı qamshylap keledi. Álsin-áli moınyn sozyp oıańdaǵy saýynshylarǵa qarap qoıady; áldekimdi izdeıtin tárizdi. Qarala oramaldaryn shashaqty, kóne sharqattaryn tamaq astynan oraı tartqan kúpeıke, plash, keıi tipti palto kıgen áıelderdiń bárimen áýdem jerden daýystap amandasyp, atyn qoranyń janyndaǵy jalǵyz túp qyzyl jyńǵylǵa baılady.

— Ýa, qalaısyzdar? Úlgere alatynsyńdar ma? — dedi Yqsan qamshysyn etiginiń qonyshyna tyǵyp jatyp; shetkergi, qyzyl shyraıly saýynshy suraqtyń ózgege emes bir ózine arnalǵanyn ańdap buryldy.

— Qaınym, qalaı deıtin nesi bar, kórip tursyń ǵoı. Aýyr. Kisi basy on segiz sıyr. On úshtiń jóni bólek eken da. Eki qarymyz saldyrap qalady...

«Balym qarıa keshe ǵana balasynyń jetisin ótkizgen; shynymen pishenge shyqpaq pa? Nemerelerin qaıtedi. Serik oqymaıdy jas... Jaqsy ony áketsin, Sholpan she? Anaý Seıitin kimge qaldyryp ketpek? Estıar degenmen de balanyń aty bala emes pe?.. Pishenge on adam kerek. On adam jetpeıdi. Iá, myna kisiniń aıtyp turǵany ras. Aýyr. Keıin úlgere almaımyn báribir dep shala saýýy da múmkin. Qazir tań da sýytty. Qoldy muzdaı sýmen jýǵasyn kúldirep, ábden qajytady,— dep oılady. Men bu kisini tanımyn. Saǵynaıdyń jeńgesi... Merýert... Iá, Merýert...»

— Qaınym, maǵan taǵy birdeńe dediń be?

«Daýsym shyǵyp ketti, á? Uıat boldy-aý. Jumysynan qaldyryp áldeneni suraımyn da, ózim tyńdamaımyn. Nesin tyńdaıym; belgili, biletin jáıim. O da sezedi meniń bile tura suraǵanymdy. Men suraýǵa tıispin. Ol aıtady. Sál de bolsa, sonan jeńildik tabady».

— Iá, Isekeńdi kórmedińiz be?

— O kisi jańa ǵana kelgen, álgi qyzyl qashardy izdep ketti. Ótken tún malǵa qaraýǵa qoly tımegen be, qalaı.

— A... Basqasy túgel me?

- Túgel. Qudaı saqtaǵan ǵoı. Keshegi jaýynda bóri tıse jer sabap qalar ek, — dedi Merýert basyndaǵy oramalyn túzeı tartyp.

— Aǵaıdan hat-habar bar ma?

— Bar... Keshe taǵy keldi. Aman...

— Kúndegideı emes, búgin tym kóńilsizsińder ǵoı, — dep qaldy Yqsan keýdesin kótere túsip. Munysy ázildegeni.

— Anaý Kenjeqyzdyń kúıeýinen qaǵaz keldi.

— Á...— «Taǵy da bir azamat oralmaıdy de. Qashan taýsylady, bitedi. El qaraly demeı-aq «qaǵaz» deıtin bolypty. Báribir sol, orny tolmas qasiret».— Otyn-sý jaǵy qalaı eken? Jetisin, qyrqyn ótkizgendeı nesi bar?

— İri qaradan da, usaq jandyqtan da quralaqan emes. Kúıeýi sharýa edi ǵoı.

Yqsannyń esine budan úsh aı buryn, eki jumalyq qysqa demalysqa kelip ketken tankıst jigit tústi. Kóntek erin, uzyn qara edi. Yqsannan úsh jyl buryn onjyldyqty bitiripti. Ózderi kóp aǵaıyndy; áke-sheshesi bar bop shyqty. Kórshi kolhozda turatyn kórinedi. Bir juma sonda jatyp, óz úıine kelip otyrǵany osy eken. Soǵystyń aldynda ǵana enshi alyp, bólek oshaq qurypty. Úlken bir shabýyl kezinde kózge túsip, erlik kórsetkensin demalys bergen be, qalaı. Áıteýir sol, bul qandaı demalys deı qoıǵan adam bolmaǵansyn Yqsan da shuqshıyp suramaǵan.

Sarala tańnan turyp qora-jaıynyń aınalasyn ońdap, úıiniń tóbesin ashyp qamyspen qaıta japqany da kóz aldynda; el sonda: «qaıtsyn-aı, ketpen men kúrekti saǵynǵan ǵoı. Qarý asynyp, jaýdy qyra berý de mezi qylatyn shyǵar-aý», — degen. Endi mine «sóıtse kúni ótip barady eken de», — dep otyr. «Kúıeýi sharýa edi ǵoıdyń» ár jaǵynda osy bir ashshy, sońǵy kúrsinis bar...

— Túsiń qashyp tur, Yqsan, eski jarań mazalap júrgen joq pa?

Merýert jigit júzine úńile qarady.

— Joq... Múmkin pishendi qoıa turarmyz, Máke, á? Qalaı oılaısyz? — dedi Yqsan anadaı jerde jatqan kespeltek aǵashtyń ústine jaılana otyryp jatyp.

— Qoı oıbaı... Ótken qysty bilmeımisiń. Qurysyn, ólmespiz, úlgeremiz ǵoı. Pishensiz qıyn bolar. Oǵan táýekeldenbeıik.

— Iá...

— Pishende ózi kimder bar?

— Bala-shaǵa, shal-shaýqan da.

— E, olar ne óndirýshi edi. Joq... Pishenniń jóni bólek. Bólgen adamdaryńdy jiber. Maıdannan erlerimiz oralǵanda jutap otyrmaıyq. Ánsheıinde «teń pravalymyz» deýshi ek qoı,— dep Merýert kúlip aldy.— Jaqsy... Men qurbylaryma baraıyn. Kómekteseıin.

— Máke, Balym qarıa da pishenge shyqpaq kórinedi...

— Shyqsyn... Ózi tilenip otyrsa qaıtesiń. Úıde bala-shaǵanyń arasynda qashanǵy qara jamylady. Serikti áketem deıdi ǵoı. Estıarlary bizdikinde bola turar. Keshe Saǵynaı kelisip kelipti Bákeńmen.

— E, onda bir jón.

— Al, jaqsy endeshe,— dedi de, Merýert qaryna ilgen sheleginiń tutqasyn syldyrata saýynshylarǵa qaraı ketti.

Yqsan da ornynan turdy. Aq boz jıek qar betine tamǵan qandaı qyzǵylt tartyp keledi. Jigit kózi soǵan irkildi, endi ǵana ańdaǵan tárizdi; eki qolyn artyna ustap, surǵylt qystaýdyń tusyndaǵy dóńeske bet túzedi. Qalyń qara óleńdi kúreı basady: etiginiń mol shyqtan shylqyldaǵan sý bolǵanymen de isi joq. Dóńeske kóterilgende ǵana «ýf»,— dep demin bir-aq aldy.

Talaı sándi, baý-baqshaly qalalardy kórgen, aralaǵan da; áıtse de mynaý shaǵyn, úsh-tórt kóshesi bar, jınaqy meken oǵan árkez jańa, ystyq. Aýyl eki kúngi jaýynnan munar tartyp, tún balasy kórinbeı qoıǵan; búgin ol teńiz betindegi balyqshy katerlerindeı qaraýytyp, qulanıektengen jıekten aıqyndala shyǵyp keledi. Uzyndy-qysqaly murjalardan kógildir, tap-taza aspanǵa ırek-ırek órnek tógip, tútinder jarysa kóterilip jatyr. «Shirkin, dala qyranyndaı qanatty bop, joǵarydan kóz tastar ma em», — dep oılady ol.

Áne, kún de shyqty. Etektegi búrinen aırylyp sıdań seldiregen boz jýsan, dándi qara, japyraqty mıaǵa túnimen bireý ádeıi júrip sý búrkip qoıǵandaı balbyrap turǵan; mine olar da buıyǵy kúıinen serpilgendeı: móp-móldir shyq shóp betindegi kishkene kún tárizdi; shaǵylysa jylt-jylt etedi. Qara kúreń dala tereń tynystap, býsana bastady; aq sharby kireýke aýyldan osy dóńeske qaraı baıaý jyljıdy. Aýdyń qaltqysyndaı ekeý-ekeý qylt etip, sonyń arasynan kórinip ketedi.— «Pishenge júretin saýynshylar ǵoı. Mal-janyn, sharýa-jáıin bir rettep aýyldan endi ǵana shyqty. Iá... On kúndeı dalada shal, bala-shaǵaǵa kómektesedi»,— dep oılady Yqsan. Kóz aldyna bir sát sonaý Ýkraınada, Kıev qalasynda bolǵany kele qaldy.

Kún shýaqty; jeksenbilik edi. Ývolnenıe alyp qala aralaýǵa shyqty. Armıaǵa kelgenine de asa kóp bolmaǵan; eki-aq aı. Záýlim úıler, kóshe jıegine sap túzep turǵan áskerdeı báıterekter ony qatty tańdandyryp, alystaǵy jupyny óz aýylyn eske túsirgen. Aǵylyp ótip jatqan halyq, ıin tiresken mashına, ara-kidik at jekken tarantas ta kórinip qalady. Aq kóılek, qara shalbar kıgen ıyqty sary shashty jigitter, moıyldaı kózi móldiregen symbatty qyzdar syqylyqtaı kúlip, jarysa sóılesedi. Iá, bul umytpasa maı aıynyń orta sheni.

Álginde ǵana bıik, tas úıler eńsesin basyp, birtúrli ózin dármensiz sezingen Yqsan Kreshatıkke shyqqanda tynysy keńip, úlken gúldi baqqa tap bolǵandaı jelpinip qaldy. Jaltaqtap, jan-jaǵyma qaraı bersem, áldekim: «nadan»,— dep kúler dedi me; alaq-julaq etpeı kósheniń halyq kóp ótip jatqan buryshyna kep aıaldady.

Jasyl japyraqty qalyń aǵashtyń arasynan túsken kún kóshe jıegine keste tógip turǵandaı; báıterekter sybdyrlaı baıaý terbelip, áldıleıdi; álsin-áli jelpip ketip, qońyr samal da Yqsannyń saǵynyshty júregin eljirete túsedi. Naq qasynan erkin, erke kúlip ári asqan eki-úsh kúmis shashty qyzdardyń qypsha beline, jumyr kún qaqqan tolyq baltyr, qaz moınyna Yqsan eriksiz súısine qarap qaldy; bir sát jýsan ıistengen týǵan el, keń dala tynysyn sezingendeı boldy. «Qandaı symbatty edi? Iá, olar pılotka kıgen qazaqtyń qara balasyn qaıtsyn»,— dep oılady Yqsan. Árıne bul sulýlar onyń at qulaǵynda oınaıtynyn, «Kókpardan» oljasyz qaıtpaıtynyn, ándi de úziltip salatynyn bilmeıdi; kúreske tússe de ónersiz emes. Ózin tanytar-aq edi. «Átteń, ne paıda»,— degendeı jigit dıdaryna ókinish taby bilindi.

Janyna kep toqtaǵan appaq, qyr muryn, qara shashty, symbatty áıel Yqsannyń armandy kóńilin bólip jiberdi; álginiń qolynda torsyq sheke bala. Ásem kıindirip qoıǵan, qýyrshaqtaı súıkimdi. Shashyn jelkesine tostaǵandaı ǵyp túıgen, ústinde jeńsiz aq kóılek, kózinde qara kózildirigi bar kelinshektiń jup-jumyr moınyn, byttıǵan kishkene qolymen sábı aımalaı qysyp, talpyna túsedi. Yqsan onyń sý qarańǵy ekenin endi ǵana ańdady; kisige nazar salmaı tas músindeı bir baǵytqa qarap qalypty; tyń tyńdap ta turǵan tárizdi. Kenet júzi jaıdarylana, marjandaı tisin kórsete ezý tartty da, ile eleńdeı:

— Oles! — dedi daýystap. Úni qandaı jumsaq, jaǵymdy edi; birtúrli bir erketotaılyq bar.— Oles!..

Aǵylyp ótip jatqan kóptiń ishinen óziniń kúıeýiń qalaı tanydy; álde sansyz aıaqtyń ishinen júrisin ajyratty ma dep Yqsan tań. Ústinde qara shalbar, sholaq jeń kógildir kóılekti, jıren shashty uzyn sonadaıdan moınyn sozyp irkildi; onyń da kózinde qara kózildirik. Qolyndaǵy taıaǵyn kóterip alyp qoltyǵyna qysty. Sál kidirip, tyń-tyńdaǵandaı boldy.

— Oles!..

— Aý... Aksana! Senbisiń? Oksýsha! — dedi ol kúlimdeı. Jalt ete qalǵan jigit júzinde kúnniń ashyq, shýaqty sáýlesi oınap ótti.

— Iá, menmin. Qarashy... Qarashy, Oles, seniń tentegińdi. Taras, qoı deımin! Taras... Seni tanyp talpynýyn qarashy, Oles. Ushyp keter me eken, qaǵyp alshy...

Jigit umtylyp kep kóterip aldy. Jas kelinshek syńǵyrlaı kúlip, kúıeýiniń qoltyǵynan demedi. Úsheýi de qýanyshty. Jaımashýaq, sáýletti Kreshatıkte ǵana emes, dúnıede tek úsheýi... baqytty úsh jan ǵana bar sıaqty. Ol sonda baqytty jannyń tóńiregindegiler de kúnnen nurlanǵandaı júzderi jylyp, belgisiz bir qyzyqty, ásem sezimge bólenetinin tuńǵysh ret ańdaǵan-dy...»

— Ýa, Yqsan! Yqsan...

Dóńniń eteginde daýystap turǵan Isahmetti kórgende onyń kóńili bólinip ketti. «Esalań adamdaı sóılenip ózi-ózimnen kúlmedim be eken? Qoı, óıtpegen shyǵarmyn. Kóp te ýaqyt ótpegen sıaqty ǵoı». Aýyl jaqtan fermaǵa qaraı kele jatqan birli-jarym adamdar qarańdaıdy; áne, túıe arbalylar da kórindi. Pishenshilerdiki. «Mynaý ne dep daýryǵady?» Yqsan shıneliniń jaǵasyn túzep, taǵy da Isahmetke buryldy. Jeteginde aty júr. Jańaǵy bir daýystaǵanym jeter degendeı aıqaılamaıdy; kúnsap joǵary qarap qoıady ara-kidik. «Sol kıevtik áıel keıde Jázıraǵa uqsaıdy, á? Ǵajap...» Yqsan tańdana basyn shaıqady.

— Ýa, İqsan!..

Qart qamshysyn bulǵaı shaqyryp tur. Yqsan qyrdan tómen búlkekteı túse bastady; manaǵydaı emes shóptiń beti aq-jasyldanyp, jer de kádimgideı degdipti, sarǵysh tartyp jatyr. Móldiregen shyq ta joq; tóńirektegi kóz súrinerdeı qaraıǵan bitken jaqyndap kep qalypty. Jıekten tusaý boıy joǵary toqymdaı bult kórinedi; bir jaq saýyry qyzǵylt. Kógildir aspanda qap-qara noqattaı dala búrkiti qalyqtaı júrip alatyn, búgin o da kórinbeıdi.

Saýyn aıaqtalǵan sıaqty; áıelder dabyrlasa, uzynsha, surǵylt, shym qoranyń kúnshýaq betine jınalyp jatyr. Isahmet qart Yqsannyń erin ushymen bergen sálemine qalbalqtap qaldy;

— Aman ba?

— Shúkir...

— E, bopty. Tumaý-sumaýdan adasyń ǵoı áıteýir?

— Malyń... Malyń qalaı? Túgeldendi me deıim? — dedi Yqsan onyń suraǵyn estimegendeı aıaqsyz qaldyryp. Áldenege qıystanyp tur.

Isahmet sál yǵystap, kúmiljı kúńk etti; «mynaý qaıtedi-eı? Qyra ma, á? Álde birdeńe sezip júr me? Baqanǵa saq bol deý kerek eken. Tym erkin, alań-ashyq ketpelik deıin. E, ol topas óńireńdep, kóne me? Allaý, ne degen aqylsyz edi; kúndiz kórine berme desem, kúledi. Qazir ǵoı qoryldap, qannen-qapersiz uıqyda. Uıqyda ma?» Isahmettiń kóńiline qaıaý túsip sekemdenip qaldy; birtúrli júregi alqynyp, taban asty asyqty. Manadan beri úıdegi jas toqaly men dosy Baqannyń ońashalyǵyn oılamaǵanyna opynǵandaı boldy. «Sol maldaǵy jumysym ne, á? Qonaqty óz qolymmen attandyryp kelsem de úlgeretin em ǵoı. Alda ǵana sorly basym-aı... Esikti ilme dedim-aý. O ne qylǵanym?»

— Iseke, sizge aıtyp turmyn ǵoı. Malyń tabyldy ma?

— E, ıt jeıme, kókbaqa nemeni. Myna jyńǵyldyń ishinde júrgen jerinen aıdap keldim,— dedi Isahmet etiginiń qonyshyn qamshysymen sart-surt uryp.

— Iseke, Bákeńdi tabalaǵandaı bolǵanyńyz qalaı? Keıin de estirtetin edik qoı. Eń sońǵy úmitin úzip, mertiktirý me maqsatyńyz?

— Ashý-dushpan ne istetpeıdi, Yqsanjan,— dep Isahmet qateligin tez moıyndady. Aqtalyp jatýǵa erindi me; joq álde tiresip qaıtem dedi me eken; áıteýir sylq tústi.

— Men sizden muny kútpegem, Iseke.

Yqsan ábden túńilgendeı syrt aınalyp, qaryshtaı adymdap saýynshylarǵa bet túzedi. «Ózinen basqany kisi sanamaı, kerdeńdep ósken qyrjyq shal... Qarashy pálesin»,— dep oılady jigit tistene; ómiri yńǵaıyna kónbeı taqymdap otyrmaqqa bekinedi.— «Syılaǵandyqty aqymaqtyqqa saıasyń ǵoı. Saǵan keregi jylpostyq, jylymshy qylyq pa? Jaqsy... Ony jasaıyn».

Isahmet te ilesti: qalmaı qatarlasyp keledi. Álde aıtpaqqa oqtalady da, batyl ete almaı júzin taıdyryp áketedi. Qyr ústindegi uzynsha qystaýǵa taıaǵanda tamaǵyn keneı túsip ún qatty:

— Yqsanjan, asyl tastan, aqyl jastan degen. Al jasqan menen ne suraısyń? Qalqıyp júrgenimizdiń ushpaq emes pe? Dirdektep tań qarańǵysynan turdym. Úıimde qonaǵym da bar edi. Orazamdy da ashqam joq áli. Sonda anaý basqarma qatyn úshin tentirep júr deımisiń? Bir-eki aryq-turaq joǵalsa, ornyna asha tuıaq tóleı alatynymdy biletin shyǵarsyńdar? Men ózimizdiń kolhozǵa bola atqa qondym. Erteń jigitter maıdannan jeńispen oralǵanda uıalmas úshin: ózimde joq, solardyń kishkene qara sıraqtary úshin...

Isahmettiń úni buzylyp, úzilip ketti. Yqsan da qatty tolqyp, álgi bir ábes oıynan uıalǵandaı boldy:

— Siz de renjimeńiz, qol kúshi jetpeı, ári mal ıesiz júrgensin shydaı almadym, Iseke.

«Á, solaı ma? E, seni qoıshy. Álgi Baqan qalaı? Sony aıtsaıshy... Jumysqa shyǵarsam barmaǵymdy tistep bulaısha turar ma em? Joq... joq, tez úıge... úıge jón. Onyń kózin joǵaltý kerek. Múmkin aman bolar. Kim biledi? Seziktene bergen de uıat. Meniń tirileı kózime shóp salady deımisiń. Áı, qatynnyń aty qatyn emes pe?! Qudaı oǵan qanaǵat bersin de. Kim biledi olardy. Jyltyraq kórse jylmyńdap, jaıylyp sala beretin jandar ǵoı. Pátýa kútý qıyn-aq... qıyn. Baqan da bir ash bóri. Kóz kórgen dos, attar deımisiń arymdy. Qoı, óıtpes, adam ǵoı»,— dep Isahmet ózin qansha jubatpaq bolsa da, aramza oı júrek túbin syzdatyp, shydatpaı barady.

— İqsanjan, men birer kese shaı iship keleıin.

— Iseke-aý, maldy órgizip tastap ta úlgeresiz ǵoı.

— Men qazir... qazir jetem. Áne, Bákeń men kishkentaı baldyzym... ge-ge-ge... Serik te kele jatyr. Olar pishenge júretin be edi?

— Iá...

— A... – dep Isahmet atqa qondy.

— Sonsha nege asyqtyńyz?

— Qonaq jalǵyz... Qonaq bar-tyn,— dedi ol alaq-julaq etip. Kózinde úreı aralas yzǵarly ushqyn oınaıdy. Astyndaǵy atyn bir ezýlete jalt buryp, aýylǵa qaraı quıǵyta jóneldi.

Yqsan bu nesi degendeı ań-tań, tańdana qarap tur.

13

Dala jelkem, salqyn. Kún shaqyraıyp tas tóbede tursa da, alystap ketkendeı esh jylýy joq. Erteńgisin ústin bozǵyl munar shalǵan qyrattar, endi ábden jalańashtanǵan, ajarsyz. Jol jıegindegi alabota da órt shalǵandaı qara qońyr, solǵyn. Túngi sýyq soqqan tárizdi; jasyl butaqty mıanyń da japyraǵy búrisip qalypty. Shildede beımaza ysqyryp, sekirip júretin shegirtke de, qyzyl ala qanat kóbelek te kózge shalynbaıdy; ár jýsannyń túbinen bir qylt etip, úzilte shyrqaıtyn boztorǵaı da boı tasalaǵandaı; tek qysqy, uzaq uıqyǵa kete qoımaǵan saryshunaq pen kúreńjon balpaq qana mynaý túıe jekken arbaly qyz-kelinshek, bala-shaǵa, shal-shaýqanǵa tańdana, ininiń aýzynda qaqqan qazyqtaı seltıip turǵan kúıi, úrikpeı uzatyp saldy. Birde Seriktiń qolyndaǵy aq kúshik sháýildeı úrip edi; oń búıirde qalyp bara jatqan ıesiz, jalǵyz qystaýdyń tóbesinen qanatyn samarqaý qaǵyp, dala búrkiti kóterile berdi. Sonan ol shyrqaý kókke shyǵyp ap, qara noqattaı qalyqtap uzaq aınaldy. Áne, endi aldaǵy kúreń belden qos qońyr qozydaı egiz quıyn jarysa domalanyp keledi; biri túlki quıryqtana jalt berip saı qýalap ketti de, ekinshisi jolǵa tústi. Álgi surǵylt bórenedeı shyr aınalyp, kókke órmelep barady. Túıeli kerýenniń qarsy betinen daýyldata kep soǵyp ótken; aldyndaǵy nar «arf» etip, tapyraqtap arbanyń dertesin qıratyp kete jazdady. Kebý jerdiń tuzdy japyraǵy, shóptiń qıqymy, oshaǵan arbadaǵy pishenshilerdi múlde kómip saldy; tis arasy qyshyrlap, túkirinip jatqan bireý:

— Tý...ý, páleket!

— Tfa, tfa! Pisemella, pisemella...

— O, jaratqan saqtaı gór,— dep arba ústindegiler bórligisip jatyr.

— Tfa, tfa ózimen ketsin. Ózimen...

— Ózimen ketsinińiz ne, apa? — dedi búırek bet, qara tory qyz tý syrtyn berip otyrǵan qarıaǵa burylyp.

— Quıynda shaıtan bolady deıtuǵyn. Shaıtan ketse deımin da.

— A...

— E, ony nege suradyń?

— Jáısha, apa.

Qarıanyń júzinde qyz suraǵyna degen sekemdik bar, pálendeı ilik taba almady ma, qalaı; suqtana qalǵan sýyq kózin taıdyryp, kúńkildeı qozǵalaqtap qoıdy.

— Áı, ózi qaı jaqtan kelip soqtyqty?

Shıkil sary, qoı kóz Qojan muny jalbyraǵan uzyn kirpigin jıi qaǵyp, oılana surady; quıynnyń kelgen baǵytyn bilse bolǵany, onyń shyǵý tegin, sebebin taldap aıtyp beretin-aq tárizdi. Jázıra jaqynda bir aıaǵynan aıyrylyp, maıdannan qaıtqan ustanyń balasy ekenin tanyp, on jeti-on segizderdiń shamasynda bolarsyń-aý dep syrt topshylady. Ózi boıshań, jińishke Qojan basyna ákesiniń pılotkasyn tynym taptyrmaı bir shekesine kıip, qaıta sheship áýre.

— Qaı jaqtan soqsa da báribir emes pe? — dedi kúpeıkeli, názik, bıdaı óńdi qyz. Qojannyń kózin ala oınaqshyǵan qara tory qurbysyna ym qaǵyp, ezý tartty.

— Nege báribir, Sáýle?

Qojan «sony da túsinbeısiń be?» degendeı qyz júzine tańdana qarady. Ústindegi shıneldiń jaǵasyn túsirip áldene aıtpaqqa yńǵaılanǵan:

— Endeshe ne? Ádirisi kerek pe edi? Aıtaıyn: «Dala pochtasy. N... bólimshesi...» — dep Sáýle sýdyrata jóneldi.

— Jo... joq,— deı bergen Qojan onan ári abdyrap, arbadaǵylar dý kúlip jiberdi.

«Balanyń ózinde kóńili baryn biledi-aý, á? Erkinin qarashy, myna jaman qyzdyń». Jázıra kúlimdeı bas shaıqap, jadyrap qaldy.

— Ýa, ne jamyraısyńdar, óńsheń shýyldaqtar! — dedi delbeshi, qarasur qart aqyra jalt burylyp. Kóziniń eti qyzyl tamyrlanyp, dorba saqaly selkildep ketti.

Qyz-kelinshek, balalar jym boldy. Jázıra delbeni qarttyń ázilqoı, qońyr daýysty ánshi ekenin, onyń ótken aıda maıdandaǵy jalǵyz balasynan qara qaǵaz kelgenin biletin; tek manadan pishenge nege shyqty degendeı bop otyrǵan. Qarttyń salyńqy qabaǵyn, dirildeı, qystyǵa aıqaılaǵanyn kórgende, áldenege túsingendeı edi; kempiriniń janynda bordaı egilip kúızelmeıin dep ketken ǵoı dep oılady ol.

Eki túıe arba sary jonǵa órmelep keledi. Kógildir jıek aqshańdaqtanyp tur. Seldir shań kóterile túsip seıilip jatyr. Kóz ushynda tórt qulaqty joǵary bulańdaıdy; álgiler jáıilip júrgen túıeler tárizdi. «Naýryzdan habar bolmady-aý. Nege keshikti?» — dep oılady Jázıra. «Nege? Aınyp qaldy ma? Qaıtkende de jaýap kelýge tıis qoı. Shynynda, kúzde jer bederi ádemi, oıý-órnektep tastaǵandaı. Anaý aq seleý, ajyryq, boz jýsan, jasyl mıa, kókshil túıe japyraq, qyzǵylt búr jarǵan jyńǵyl, myna alabota taqta-taqta, shoqtasyp tur. Bir-birine aralaspaıdy. Áne bir búrgenniń túbinde qyltyńdaıtyn ne? Qasqaldaq pa? Jo... joq, saryshymshyq qoı. Júgirsin... Júırigin qarashy. Saryshymshyq kórinse sýyq bolady deıtin qarttar...»

Oń jaǵynda, ıyqtasa otyrǵan Sálıma qozǵalaqtap, onyń oıyn bólip jiberdi:

— Jázıra, aınam,— dedi ol qabaǵyn kirjıte, súlesoqtanyp,- mynaý seniń dorbań ba?! İshindegisi ne edi? Jaýyrynyma batyp baratqasyn shyǵaryp qoıdym. Renjimeısiń be?

— Ýaqa emes.

— Oıpyr-oı, jetkizbeı-aq qoıdy-aý. Erteńgisin shaı salyp em. Kórdiń be, eki shekemdi solqyldatyp áketýin... ol júgermek, myna aramqatqyryńdy qolyńa alsańshy. Qoly basymyzdy jalap, aramdap bitti-aý.

Sálımanyń tiktene qaraǵanynan qaımyǵyp Serik kúshigin kóterip, mol tigilgen kúrtesiniń ishine tyǵyp jibergen, álgi balanyń tamaǵynyń astynan basyn qyltıta shyǵaryp, onyń erkeleı betin jalap-jalap aldy.

— Tý...ý, páleket!..

— Sáke-aı, qaıtesiz endi sony. Bala emes pe?

— Bala bolmaı ketsin! Tý...ýf...— dep Sálıma ústindegi plashyn qaýdyrlata syrt aınaldy.

— Oıhoı, zırat ta ósip ketken eken ǵoı.

— Iá, qý soǵys mynda da talaıdy áketti,— dedi áldekim qoshtaı, tereń kúrsinip.

Joldan bir búıir jota ústindegi tórt qulaqty, kúmbez zırat shoǵyry alystan beıne jaýgershilikti basynan ótkizip, qańyrap bos qalǵan aýyl tárizdi. Munda árıne tógilgen qan, sadaq oǵy, órtengen úı joq; áıtse de álginde ǵana osy jerde joıqyn soǵys ótkendeı, sál kidirseń áldekim yńyrsyp kómekke shaqyrardaı áser etedi. Eriksiz úreılene qulaq túresiń; tóńirek typ-tynysh, buıyǵy múlgı tur. Aı qasty qulpy tastar da tý syrtyn berip, júginip otyrǵan tiri arýaqtaı sýyq. Opyrylyp ishine túsip ketken, úgitilip qulaǵan eski zırat arasyndaǵy kókjasyl, jelbiregen alabota men qalyń ósken adyraspandy kórgende ǵana aýyl emestigine kóziń jetkendeı bolady.

Úlken qara jol jaqyndap kep, jalt burylyp shyǵysqa bet túzedi. Arbanyń ústindegilerde ún joq: árkim osy sońǵy eki-úsh jylda dúnıe salǵan týma-týys, jekjat-juraǵattaryn eske túsirip, oıǵa berilgen sıaqty.

Endi mine Jázıranyń da kóz aldynda sonaý bir kóne zamanda ómir keshken Záýresh qyz. Ol jáıli el ishinde án de, ańyz da kóp. Áıtse de: «áketaı...» — degen jalynyshty saǵynyshqa toly bir únine arnalar án de, jyr da áli aıtylyp bitti deımisiń?! «Iá, mynaý mol obanyń ishinde de, talaı Záýresh bar shyǵar-aý». Medethannyń otyz uly, jalǵyz qyzy bolypty. Áldeqandaı dertten otyz uly bir jylda dúnıe salady. Eń súıikti, kóziniń qarashyǵyndaı kórer Záýreshi ǵana qalady. Keıin ony jat jurtqa uzatady. Medethan arada birer jyl ótkensin kireshilermen uzaq saparǵa shyǵady. Boıyn saǵynysh bılegen áke qaıtar jolda saýly ingendeı bozdap, qyzynyń aýlyna bet alady. Saıyn dala. Kóz súriner qara joq. Nebir belderden de asady. Sóıtip aqyry eldi-kúndi jerge jetedi; jotanyń ústinde jas qabir, etekte jaıylǵan mal, sońynda qoıshy. Álgini kórgende áke:

— Aý, baýyrym, anaý jalǵyz zırat kimdiki? Kóp kórgen kóne kóz qadirli bireýlerińdiki me? Imandy bolsyn! — dedi.

— Á, aýmın!.. Qalaı desem eken. Joq, aqsaqal, bul Medethan qudamyzdyń jalǵyzynyń beıiti. Keshe keshkisin dúnıe saldy. Iman júzdi bala edi. «Áketaıym...» deýmen o da, bu jaryqtyq pánıden ótti ǵoı...

Záýresh kúte almapty. Tastap ketti. Mine mynaý býsanyp, kúreńitken jas topyraq-oba — onyń mekeni. Aınala mań dala. Atynan: «Ah» ura qulap túsken aqbas shal qyzynyń molasyn aımalaı qushaqtap, kúıik pen muńǵa toly kókiregi qarys aıryla zarlap jatyr...

«Ýa, Záýresh seniń úshin... aý elden kel...ldim,

Baıaǵy óziń kórgen... aý jerden kel...dim.

Sen nege men kelgende tebirenbeısiń,

Iiskep bir súıeıin... aý degen edi...dim aý...— »

dep sharyqtaı kóterilgen qońyr daýys, baıaýlaı baryp, dirildeı úzildi. Muny kútpegennen be, ústine bireý muzdy sý quıyp jibergendeı Jázıra titirkenip ketti. Qasirettiń de kópke ortaqtyǵyn, óz basyndaǵy ózgeniń de kókireginde jatatynyn ol qaıdan bilsin. Kemedeginiń jany bir degen osy. árkimniń muńy, saǵynyshy bar.

Záýresh sol júrektegi shemen bop jabysqan saǵynyshtan týǵanyn Jazıra túsine almaı dal... «Qaıtsem, ne istesem?» deıdi. Áıtse de ony toqtatar dármen joq. Aıta túskenin qalaıdy. Arbadaǵylar qozǵalaqtaı kúbirlep, sálden soń qaıta tyna qaldy. Delbeshi qart osy bir sátti kútkendeı, taǵy da qolqany ashshy jasqa kómdire «ah» urǵyzyp bastap ketti:

«Saqtalmas bolat pyshaq»... aý qyn bolmasa,

Ótirik nege kerek... aý shyn bolmasa,

Zarlanyp saýly ingendeı kelgenimde,

Basyńdy bir kótershi-eı, tym bolma...asa...a»...

Zırat artta qalyp barady. Áldekimniń jótkirinip úzdige jylaǵany estiledi. Kún betin munar shaldy ma, dala qara kóleńkelene tústi; jel de basylǵandaı, tynshý, boıkúıez qapyryq. Álginde ǵana jaırańdasyp, úlkenderdiń kózin ala berip ázildese kúlip otyrǵan jastar da únsiz; tústeri qashyp ketken. Qojan ánshi qarttyń búkil jan dúnıesimen egile, tolqı aıtqanyn kórgeni osy ma, joq álde: «kúızelte bermeseńizshi eldi, aqsaqal-aý»,— degisi keldi me, qalaı; umsyna túsip irkildi. Sáýleniń kirshiksiz, bota kózi jaýdyraı qalypty; bireý: «kim tıgen, saǵan? — dep músirkeı til qatsa, jylap jibererdeı júdeý. «Óı, ońbaǵan «kók esekti shal»,— dedi Qojan estirtpeı tistene kúńkildep. Sáýlege jany ashyp, muqatqany, áıtpese qarttyń Jeksen atyn biledi. Ózindeı joǵarǵy klastyń balalary úndemeı otyrǵanda kóldeneńnen kıip-jaryp ketýdi ábestik kórip, ne isterin bilmeı álek.

El kisige at tańǵysh qoı. Bireýdiń oqys minezine, qylyǵyna, bet álpetine qaraı dál esim beredi. Oǵan adamnyń aýyl aldyndaǵy bedeli de, qadiri de esep emes. Soǵystyń aldy bolatyn. Tynysh bir berekeli kez. Kolhozdasqandaryna da jeti-segiz jyl shamasy ótken. Bir kúni Jeksen qart aýyldy dúrliktire, qulaǵy salbyraǵan kók esekti minip qaladan keldi. Bazar shyqqany sol-tuǵyn. Tipten eldiń on uıyqtasa túsine kirmes, kútpegeni edi. Esek degeniń bul óńirdiń ómiri tutynbaıtyn, ar sanaıtyn-aq haıýany. «Ýa, Jóke, mynaý ne?» — desti tyjyrynysyp. «Esek te...» «E, onyń keregi ne? Saýyp súti, soıyp eti joq aramdy qaıtpeksiń-eı». «Minip, kólik etem de», - dep Jeksen qart qutylǵan. Sonan ol úsh-tórt jyl tepektetip, biraz mindi. Qyryq birdiń soıqandy boranynda álgi esegi dalada bórige jem bop kete bardy. Áıtse de Jeksen qarttyń sol qylyǵyn el keshirmeıtin sıaqty: «kók esekti shal»,— dep kóńiliniń qoshy joq kez kelgen bir shymshyp ótedi. Esek ólse de, esimi óshetin emes. Qojannyń da kijinip qalǵanda aýzyna túskeni sol...

— Ýf... sadaǵań keteıin-aı. Ákeńe bir ýys topyraǵyń aqyry buıyrmady-aý,— dedi etjeńdi qara kempir, munarlanǵan qońyr kózi ystyq jasqa tola zıratqa burylyp.

— Jeńeshe... Jeńeshe, qoıshy endi.

— Jasaǵan ıem-aı, qaıteıin... Qulynym...

— Apataı... Onyńyz ne? Sabyr etseńizshi,— desip janyndaǵy eki kelinshek qarıany jubatyp, abyr-sabyr.

«Eki dos bir-birine... aý syr aıta...ady,

Ákesi balasyna... aý shyn aıtady.

Aırylyp aq Záýreshten qalǵan...nan soń,— »

degende shıraq, qońyr daýys kúrt úzilip ketti. Kirlengen aspanda jalt oınaǵandaı boldy; múmkin Jázıraǵa solaı kóringen shyǵar. Áıteýir ol, izinshe býaldyrlana, jerdiń shyr kóbelek aınalyp bara jatqanyn sezinedi...

«Kókem dep endi meni... aý...ý, kim aıtady-aı»,

dep Jeksen qart ańyrata bitirgende, Jázıra da óziniń manadan egil-tegil jylap otyrǵanyn endi ańdady. «Joq, bordaı ezilip, azyp-tozatyn ýaq ótken. Azamattarymyz tam-tumdap bolsa da oralyp jatyr ǵoı. Aqyr zaman shaqyryp, nege zar ıleımiz? Qoı, jylamaıyq. Áli de keler azamat bar. Solaı emes pe?» — dep, ol óz oıyn quptatqaly tóńiregindegilerge qaraǵan; kúńkildesip, ne kúlip, qaljyńdasyp jyly raı tanytqandaı jan tappady. Báriniń de janarynda aýyr muń. Arba saldyrlap keledi.

— Apa... Sálıma-apa, «Kóp qudyq». Qarańyzshy «Kóp qudyqqa» kep qaldyq! — dedi Jázıra qýana aıqaılap.

— Káne...

— Kórinbeıdi ǵoı-aı?

— Áne...

— Iá, «Qudyq... Kóp qudyq»,— dep pishenshiler eleńdese, sál jadyraǵandaı boldy. Jázıra az da bolsa aýyr oıdan serpiltkenine qýanyp qaldy.

Shynynda, «Kóp qudyq» atalǵan oıpat ajarly-aq eken. Jańaǵy daladaǵy ala taqyr, taqta-taqta ósken shópteı emes; bu jerdiń kógi qalyń, nyǵyz. Qysta qar, jazda sýy mol jınalatyn shuńqyrlaý ma, qalaı; biregeı, qyrqylǵan qunan jalyndaı qaýlaı kóterilipti. Tolqyndanyp jatyr. Bozqyraýda mundaı shuraıly jer sırek ushyrasatynnan ba; shúıgin oıpat júdeý, zábirli kóńilderdi sergitip, kókirekterine jaz jylýyn ákep quıa salǵandaı boldy.

— Baıaǵyda bu meken talaı rýly elge qonys edi ǵoı. Jaryqtyq tozbaıtuǵyn.

— Iá...

— O da bir zaman eken-aý baqsaq,— dep qarıalar tamsandy.

Aldyńǵy arbadaǵy ingen úzilte bozdap, áńgimeni bólip ketti. Lekite soqqan salqyn samal tanaýǵa shirigen shóptiń ıisin ákeldi; beti qabyrshaqtana qatqan dala joly shańsyz, taqtaıdaı tep-tegis. İrdýannyń arbıǵan dóńgelegine ilese almaǵandaı, aq tozań kóterile túsip, seldireı basyldy. «Naýryzdan nege habar joq? Nege? Músirkegendi jaqtyrmaıtyn, meniń birden «kel, kel...» degenimnen sekemdendi me? Múmkin... Múmkin ol... osy qazir aýylǵa kep jatqan shyǵar...— Jázıranyń júregi lúpildeı soǵyp qoıa berdi. — «Jo... joq»,— deıdi ol sezimin sabyrǵa jeńdirip»,- habar-osharsyz júrmeıdi. Ári jaraqat...» Tuńǵysh ret kelinshek onyń múgedektigin oıyna aldy. Áıtse de óz atymen ataýǵa aýzy barmady. «Jaraqat... ıá, jaraqat» — degen áldeqaıda jeńil. Maıdanǵa ózim shyǵaryp sap em-aý. Áli kóz aldymda... Keń tósine basym qoıyp, sonda men qansha turdym? Bilmeıim... Áıteýir ýaqyt júırik eken ǵoı. Ótti de ketti. Iá, ol shýaqty, qońyr salqyn kúzdiń bir kúninde keledi. Keshe túsimde aıan berdi: «Jázırashym»,— dedi-aý... Sonda qalaı kórisip edim? Joq, áýeli aýyl qarttary kóristi. «Aman ba, aınam... qalqam»,— desti olar kúmiljise irkilip. Onan árisi shym-shytyryq esimde qalmapty. Men Naýryz mashına baspaldaǵyna shyǵysymen qustaı ushyp baram da, qushaqtaı alam. Uıat-taǵy... Qarttardyń kózinshe me? Jo... joq, úlkenderden keıin, eldiń sońynan, eki qadam jaqyndap baryp tizerleımin. Óıtkeni Naýryz etegimnen keledi ǵoı. Aıaq ta, qol da... samaýryndaı. «Etegin ıiskedim-aý»,— dep qorlanýy múmkin. Tizerleı baryp kórisem. Sol jón... Ne jón? Tizerlegen be? Kelemejdegen sıaqtanbaımyn ba? Jáı... Aptyqpaı, qarsy júrip qolyn alsam she? Qolyn?.. Qoly joq qoı...» Jázıranyń mańdaıynan ter shyqty. Qatty qysyldy. «Ne isteıim? Bul basy ǵana. Qonaqqa barǵanda qaıttym? Aýzyna tamaq salyp berip otyram ba? Oǵan qorlansa she? Namystanǵandaı munda turǵan ne bar? Bul jigit mini emes qoı. Soǵys kesapaty. Jo... oq, ol óıtpeıdi. Kolhozdan bir at-arba suraımyn. Sonymen qydyrtam. Jeksenbi kúnderi qaıyqpen kórshiles balyqshy kolhozyna aparam. Kórsin, sergisin... Áli kishkentaıly da bolarmyz. O da alańdatar. Kúledi, oınaıdy. Tek kelsinshi. Bir jónin tabarmyn-aý...» Arbanyń jaqtaýyn arqasyn tirep, óz oıynyń áldıinde otyrǵan Jázıra áldekimniń manadan beri batylsyzdaý jeńinen tartqylaǵanyn sezinse de, moınyn bura qoımaǵan. Sóıtse ol Serik eken; syrmaq qońyr kúrtesine kúshigin tumshalaı orap qymtaı túsedi. Aýyq-aýyq qabaǵyn kirjıtip:

— Arlan, tynysh... İshimdi tyrnama deımin-eı,— deıdi.

— Ne, Serik?

— Apa, ájeme barǵym keledi.

— Bara ǵoı.

— Meni... meni túsirip jibershi,— dep ol sybyrlaı jasqanshaqtap Sálımaǵa qarady.

— Kel...

Balym qarıa aldyńǵy arbada bolatyn. Jázıra onyń eki qolynan baıqastaı ustap, jerge úlken eppen túsirdi. Mol tigilgen kúrtesiniń shalǵaıyna oralyp qulasa da, qoınyndaǵy kúshigi qańqyldaı qyńsylasa da toqtar emes, etegi jalpyldaı, kúrjińdep júgirip barady. Pishenshiler raqattana kúlip jatyr.

— Syrtynan qaraǵanda ózi... namazdygerde kishi dáretke shyqqan molla sıaqty-aı. Qarańdarshy... búgejek tep qaıtedi-aı,— dedi Sálıma shyn tańdanǵan jandaı daýsyn qubyltyp.

— O, tuqymyń qurǵyr, Sálıma...

— Qoı, bu ma, munan shyǵady.

— Bala-shaǵanyń kózinshe aıtyp otyrǵan sóziniń túrin,— desip qarıalar betterin shymshylasyp, delbeshi qarttan uıalǵansyp daýryqsa, jastar jaǵy dýyldaı kúlin jiberdi.

Oǵan qysylyp jatqan Serik joq. Áne, ol aldyńǵy arbaǵa jetti; tyrbańdap minip te aldy. Kúshigi oqys daýystap qatty úrkip, esin jıǵandaı ústi-ústine sháýildeıdi. Álginde ǵana muńdy, zábir kórgendeı jandar osy qazir oıyn qyzyǵyna berilgen sábıdeı jaıdary. Erteńgisindeı emes, surqaı, kúzgi dalada syńǵyrlaǵan kúlkileri aq shaǵala únindeı ashyq. Qara kózi móldireı Jázıra da ezý tartyp otyr.

14

— Ýa, Sálıma! Sálıma!.. Sálıma!..

«Bireý osy terezeni soǵyp tur ma? Bul kim? Qaqyldap ketpeıtinin qarashy... Qap, ádemi bir tús kórip jatyr em, kórdiń be, á? E, sóıtseıshi báse. Qoıdy bilem... Paı, paı!.. Qanshama kilem, taı-taı mata, maqpal, jibek. Dúkenniń ishi qandaı? Jarqyrap tur. Oı, ıt-oı! Myna Isahmet ońbas! Násili jarymaǵan ǵoı bul. Meniń óz dúnıem deı me eken? Jatyp kep saýdalasady-eı. Álgi bir alabajaq, jaman báteske bola qabaq shytyp, kádimgi qyzyl-keńirdekke salǵanyn qaıtersiń. Áı, mundaı jynym kelmes! «Memlekettiń, halyqtyń múlki. Saýdalasqysh ekensiń, bazarǵa bar. Alsań adam ǵusap al, almasań tabanyńdy jaltyrat bu jerden deıim». Men de jyndy. Sen tur men aıtaıynnyń ózi emespin be?! Qyńbadym... «Raıpotrebsoıýzde» tanystary bop, erteń kóz alartar-aý dep yǵý joq. Qudaıym saqtasyn, aq kóńil, tym ańqaýmyn ǵoı. Basqa bir qý bolsa, mundaıda kórine qalar edi. Túk búkpentaıy joqtyń da qadyry shamaly-aý. Talaı sonymnan opyq ta jedim...

Toqta... Osy men qatty kettim be? Jo... «almasań tabanyńdy jaltyrat» degenim joq. «Almasań taıyp otyr», — dedim. E, báribir... «Bódeneni tasqa ursań da bódene óledi, taspen ursań da bódene ólediniń» keri eken de.

Qudaı-aý, halyq degeniń munsha kóp bolar ma? Sapyrylysyp, yǵy-jyǵy. Balym qarıanyń uzyntura balasy, marqum... álgi kim edi? E, Asqar... Asqar! So da júr. Ózi bir súıkimdi jan ǵoı. «Apama»,— dep kógildirleý sharqat aldy. Kıimi kónetozdaý, óńi júdeý. O dúnıelik adam qaıdan tolyq, ásem bop kórinsin. Maǵan tańdana qaraıdy. Umytpasam, ústimde kógildir jibek, joq, shymqaı aq... aq jibek kóılek. Qolda tórt eli kúmis bilezik. Qynama bel, kúreń qyzyl maqpal kámzelim de bar. Matalardy sýdyrlata ólshep, dar-dar etkizip bólip tastap jatyrmyn. Qolym-qolyma juqpaıdy. Eki kómekshim de qara ter. Júgirip júr. Qasymdy qaqqan jaǵymnan tabylady. Aqsha degeniń taý-teke úıilip qalǵan... Alla-aı, mynaý qoımady-aý. Terezeni syndyra ma, qaıtedi, á?! Kádimgi bir almaǵy bardaı-aq kórdiń be...» Sálıma aqbozdanǵan bólme ishinde shashy qobyrap, erbıip otyr. Jyly tósekti qımaı, ne turmaı súlesoq kúıde; qabyrǵadaǵy aspaly saǵat ta eleýsireı soǵady. Shynjyr baýyna ilgen eski topsa, alqa, barmaq basyndaı vınt, tot basqan kilt salbyrap jerge bir eli jaqyndap-aq qalypty.

Sálıma ústindegi qalyń, túıe jún salǵan jamylǵy kórpeni serpip tastap, ornynan sýyqtan tyjyryna kóterildi. Saǵattyń baýyn tartyp, uzyn, aq ish kóılegimen tiri arýaqtaı erbıip, teńselip júr. Kıinýdiń, ne osylaı dalaǵa shyǵa jónelýdiń jónin taba almaı sendeletin tárizdi; endi áne, syǵyrańdap alakeýgim aýyl kóshesine terezeden kóz tastap tur. Aýyq-aýyq óz-ózinen, estirte, kúbirlep te qoıady. «E, Merýert pe eń? Oı, táıiri-aı, sonshalyq bórliktirgendeı ne boldy? Qolyn silkilep ursama qaıtedi-eı?! Bu kúnginiń kelini de áne, sol... Tártipsizder-oı... Tilimen bolsa da aldap: «Ala, uıqyńyzdy bólip jiberdim bilem. Ǵafý etińiz»,— deýdi de bilmeıdi». Ol aýyzǵy bólmege bettedi; qazandyq jaqta kıim ilgishten ózge dáneńe joq-tyn. Sonan qolyna ilingeni kóne kópten qaǵyp-soǵylmaǵan qońyr palto boldy; álgini kıip, senege shyqqanda ǵana keshe Merýertke: «erte turasyń ǵoı. Erinbeseń jol-jónekeı soǵyp, meni oıata ketseń», - degeni esine tústi.— «Uıat-taǵy... Aı, osy umytshaǵym-aı. Qap...» — dep ol ishteı qysylyp, birden esigin asha qoımaǵanyna opynyp qaldy. Áıtse de syr bildirmeı:

— Á, Merýert... Sen be eń?— dedi jaırańdap. Aman ba, janym...

— Oıpyr-aı, Sáke-aı, uıqyńyz zor ǵoı. Qudaı saqtasyn týra bir saǵat soqqan shyǵarmyn!.. Sambyrlap turmyn ózi... uıat-taǵy... ár jaǵyńyzda búrkenip, «qaınaǵamyz» jatqan joq pa? — dep Merýert jarqyldaı kúldi.

Qatar júrip, syralǵy bolǵansyn úlkenniń aǵalyǵy, kishiniń iniligi joqtala bermeıdi. Buǵan Sálıma asa renjimeı, zilsiz zekip tastady:

— Tek ant atqyr! Qaınaǵasy nesi?! Shyǵarmaıtyndaryń joq-aý. Baıyń kelsin maıdannan... jonyńnan taspa aldyrarmyn áli...

— Jonymnan taspa túgil, júregimdi sýyryp alsa da kelsinshi, apa.

Merýerttiń ushqyndanǵan kózi sál munarlana, sýı qaldy; qoıý qara qasyna deıin túsirińkireı tartylǵan qalyń, qońyr oramalynyń astynan shyǵyp turǵan qara shashyn saýsaǵynyń ushymen árirek jasyryp qoıdy.

— Keledi, aınam... keledi.

— Qaıdam, apa. Qorqam...

— Qoryqpa. Tań aldynda at jetektep júrgenin túsimde kórgem. Jáne de qandaı deseıshi!.. Bir óńkeı qaz moıyn sáıgúlik... Keledi... E, osylaı turamyz ba? Kirseıshi úıge.

— Oıbaı, apa, asyǵyspyn. Fermaǵa baram, saýynshylar kútip qalǵan shyǵar. Sizder búgin pishenge júresizder ǵoı.

— Iá, senderge de qıyn. Erte qamdanbasańdar úlgere almaıtyndaryń da ras. Sýalta kórmeńder, áıteýir.

— Tyrysyp baǵamyz ǵoı, apa,— dedi Merýert etiginiń ushymen jer shuqı tómen qarap.— Samaýryn qoıyp jatasyz ba, atam men enemniń dastarqanyna barsańyzshy qazir. Bóten eshkim joq. Túsińizdi jorytarsyz. Olar da qýansyn.

— Oıbaı, sizdikine barǵansyn keń otyrý kerek qoı.

— Á... Jaqsy, endeshe men kettim. Orta boıly, aqjarqyn, kishipeıil osy kelinshekti kórgen jerde bir jadyrap qalatynyn Sálıma talaı ret sezingen, áıtse de neden solaı ekenin túsine almaı dal. Qaı kezde esigin ashpasyn ol kúlimdeı tórine shyǵarady; dastarqanyn jaıady. Bes-alty túıir taba nan men kermek tatyǵan shaı berse de, onysy bilinbeıdi. Erkin saırandap, jadyrap sala beresiń. Anaý aınala kilem tutyp tastaǵan Isahmettiki múlde basqa; obaly ne kerek, Yrash elpildep-aq baǵady. Býy burqyraǵan qýyrdaq, sary maı, túıe sútin qatqan kúreń shaıdy aldyna tosyp: «ishseıshi, apa, jeseıshi»,— dep jatsa da, qaıdaǵy bir zil eńseńdi basyp, qıpaq-sıpaq etýmen bolasyń; tipti birtúrli kózge túse qoımaıtyn tor ishinde otyrǵandaısyń, óz-ózińnen qunysyp eki qolyń aldyńa syımaıdy. «Nege olaı? Ǵajap... Joq men Merýerttikine emes, Isahmettikine soǵyp, shaıdy sonan isheıin. Men úshin dastarqan jaımas... Erteńgi jaılaryna iligem ǵoı. Áne, kórdiń be?.. «Men úshin dastarqan jaımas» deıim. Nege arnaıy samaýryn qoımasqa? - «İligem ǵoı...» Sonshalyq men ne? Sorlymyn ba? Merýerttikine mindetsı kirem, astyma kórpe jaıyp, jadyraı qarsy almasa qorlanǵandaı bolam. Adam degen qyzyq-aý. Jo... joq. Merýerttikine kóńil bir jabyrqaý tartyp, jalǵyzsyraǵanda soǵarmyn. Qazir Isahmettikine barǵan jón». Sálıma ishke kirip, esigin bekitti. Qazandyq jaqta byrqyrap, qashannan jýylmaı, jıýsyz jatqan ydys-aıaqtyń betine gazet jaba saldy; tósegin de kúndegisinshe: «keıin taǵy qaıta salyp júrem be»,— dep sol kúıi qaldyrdy.

Úıdiń murjalarynan kóterilgen kógildir tútin aýyl kóshesinde uıytqyp júr. Sıyrdyń móńirep, botanyń názik bozdaǵany estiledi. Áne, eki-úsh áıel on shaqty qoı-eshkisin kóshemen dúrliktire aıdap barady. Sálıma osy jerde óziniń jalǵyzdyǵyna shúkirlik etkendeı boldy. «O, sorly qarlar! Dirdektep malyn aıdan tastap, bala-shaǵasyn tamaqtaıdy. Ata-enesin kútip, shaılaıdy. Sonsyn fermanyń jumysy... Keshke súrine qulaıdy. Aı, qıyn-aý... qıyn. Keıde jalǵyzbyn deıim. Meniki zerikkendik bolmasyn...» Ol álginde oramalǵa kıim-keshegin bólek túıip alǵan; sonysy tarqatylyp kete bergensin, bir úıdiń buryshyna toqtap qaıta orap, baılady. «Bu kimniń úıi edi. Á, Kenjeshtiki me? Kenjeqyz... Baıǵus bala. Ótip jatqan ómir-aı. Úıin jóndep ketýge kelgen eken de. Kenjeqyz úıinde me? O da saýynda júr me? Qara jamylyp otyra alady deımisiń. Tiriniń aty tiri ǵoı. Zaman tynyshtansa bir jóni bolar-aý, kúıeýin aıtsaıshy. Qandaı asyl... bala edi. Jaqsyny qoıa ma, jaqsy qudaıǵa da kerek. Sálıma burylyp sońynda qalǵan úıge taǵy da bir qora qoıdy, syrtqy qabyrǵasy borlanǵan, jataǵandaý terezeli úı de oǵan: «ıá, solaı»,— dep, júdep turǵan kórinip ketti.

Sálıma asa dinshil, soqyr senimniń adamy emes áıtse de osy qazir ol Kenjeqyz úıinen kózge-kórinerdeı tiksinip, úrkip qaldy. «Maǵan birdeńe kóriner, ne bop baram?» Munan ári ol ústindegi plashy qaýdyrlap balpandaı jóneldi; burylyp artyna qaraǵan da joq. Isahmettiń ashyq qaqpasynan aýla ishine kirdi. Jyp-jınaqy aýla, keń qora, anaý júrgen taýyqtar ózgeshe ómir tanytyp, Sálımany taǵy da tálkektep, qytyq bastady. Jańaǵy ekpini bar bolǵyr úshti-kúıde jıi jaýtańdap syrly, bıik qaqpaǵa bir, úıge bir qaraı beredi.

Oıyna Isahmettiń: «Aýdan ortalyǵynan jyly jer taýyp qoıdym. Saýda jaǵy. Ábden kúder úzip ketip, Alla isimizdi ońǵarsa, qolyńa túbi tereń, ishi ma qazannyń qulaǵyn ustatqaly turmyz ǵoı. «Syıǵa syı syraǵa bal»,— degen, óziń ıman júzdi, jón biletin jansyń. Saǵan tápteshtep jatatyn ne bar. Keıin bir reti kelgende peıilińdi bildirersiń. Tek táńirińdi tanymaı «mynaý jaman baqtashy kim ózi? Nemenege jutynady? demeseń bolar. Já, tymyraıma! Oınap aıtam... Saǵan kúnimdi salmasyn. Jaman baqtashy ma ekem? Qudaıǵa shúkir, el syılar azamatpyz áli. Soǵystyń beti túzeldi. Tynyshtyq ta ornar. So kezde eski, qudaı bergen qut mekenime jetem ǵoı. Ázirshe bizdiki jan baǵý, mynaý tar kezeńnen ashtyq, jalańashtyq kórmeı, aýyryp-syrqamaı, jan qınamaı ótý ǵoı, Sálıma»,— degeni oraldy, kúıli mol dastarqan basynda qymtyrylmaı, erkin aıyrǵannan ba, Isahmettiń munysy kúpsingendik bop kórine kóńilge senim uıalatyp tastaǵan. İlkide «alla isimdi ońǵarsa», «maıly qazannyń tutqasyn ustatqaly turma deı túskenine tańdana jaqsylyqty jalǵyz ózi emes bireýler arqyly «birige isteı me eken» — dep uǵyna almaı, kádimgideı jatyrqaı tyńdasa da, oǵan mán berip jatpady. Tipti kim ekenin de suramady. Keregi ne? Onda ne tur? Qazir oılasa Isahmettiń ol ýaǵdasy qashpaǵan qashardyń ýyzy tárizdi býyldyr tirlik. O da áldekimge senedi; qaıdaǵy bir jat, túsiniksiz istiń ońǵarylýyn tileıdi. Úmit etedi. Tipti sol áńgimeniń ózi Sálımaǵa emes, alaburtqan óz kóńilin basý úshin daýystaı tolǵanǵany bop júrmesin. Osy ýaqqa deıin tátti armandaı maldanyp kelgeni aldamshy saǵymdaı birte-birte joǵalyp, ózinen bara jatqanyn sezingende Sálıma qatty ókinip, jylap jibere jazdady. Bul tildi, doly, ári ótkir áıel bolǵanymen keı minezinde áli de sábılik kóp jan edi: kimdi aldasa ony aldasyn. Tek meni aldamaýy kerek edi ǵoı. Jazyǵym ne? Ne istedim Isahmetke óshikkendeı?» — deıtin tárizdi ol.

Osy sát aýla tórindegi úńireıgen keń, qara kóleńke qora túkpirinen toq attyń jer tarpyp pysqyrynǵany estildi. Sálıma aýla ortasynda qalqıyp turyp qalǵanyn endi ańdap, qysyla jan-jaǵyna jaýtańdaı qarady. Jańaǵy bir ókinish, zábirlengendeı kóringen sezim júzinen bilinbeıdi. Baspaldaqty, úlken kók syrly esikke kúlimdeı kóz tastady: shamasy qıalynda túıe sútin qatqan kúreń shaı, túnnen qalǵan, áli tobarsyp kebip úlgermegen sary bódene baýyrsaq qalyqtaı júzip júr. Sony ol jeıdi, terlep-tepship shaı ishedi. Alys jolǵa pishenge shyǵardyń aldynda munan artyqtyń Sálımaǵa qajeti joq. «Isahmet fermaǵa ketýi kerek-tin. Maldy ol barmasa kim órgizedi? Qoı... Úıde bolmas. Endeshe anaý qoradaǵy at kimdiki?» Sálımany irkiltip turǵan osy.

Ol táýekelge bel býdy. Esiktiń tutqasynan tartyp kórgen, ishten ilýli eken, ashylmady. «Áli tósekte... Shaı iship jatsa esik ashyq bolar edi. Turmapty...» Sálıma qoltyǵyndaǵy kıim-keshegi oralǵan túıinshegin kóterińkirep qoıdy. Nege ekenin kim bilsin, endi esiktiń jaryǵyna qulaǵyn tosyp tur. Áne, aýzy sál ashylyp, kózi bajbıyp ketti. Júzinde úreı aralas tańdaný bar. «Aǵataı... Onyń ne? Jibershisi ne?» — deıdi túsine almaı óz-ózinen kúbirlep; ile esiktiń sańylaýyna qulaǵyn oramaldan túrip, qaıta taqady. İshtegi alys-julysqa túsine almaı dal. «Aǵataıy» nesi? — deıdi ol tańyrqaı — Isahmetke aıta ma? Jibershisi» nesi? Taǵy sabap, qylǵyndyryp jatpasyn? Oı, ımansyz-aı, bireýdiń jap-jas balasyn... Toqta... Ne deıdi? «Uıat qoıy» nesi? Mine qyzyq... Jyndanǵan shyǵar. «Myna qatyn saý bolmas».— Sálıma jaman plashy qaýdyrlap terezege jetip bardy; kózin qolymen kólegeıleı ishke qarady da, betin shymshylap syrt aınalyp ketti. Áldekim munysyn kórip qalatyndaı jaltaqtaı berdi. «Oıpyr-aı, mynaý masqara ǵoı. Baqan... Iá, sol. Naq ózi... Haıýan... Isahmettiń dosy emes pe edi? Qoı, bu erkek ataýlyda pátýa bolmas... O, sorly qar... baǵy ashylmaǵan Yrash... Aıaq asty... qorlady-aý».

Sonan beri eki jumaǵa jýyq ótti. Sálıma osy bir kelissiz kórinisti umyta almaıdy. Maıaǵa arqasyn súıep, tize búkkeni jańa ǵana, taǵy da sol aqboz tań, úı ishindegi dúsir, qysylǵan daýys qulaǵynda kúmbirlep, kóz aldyna kep tura qaldy. Sálıma syr saqtaýǵa joq-tuǵyn; áıtse de muny jan balasyna tis jaryp aıtpady. Keıingi kezderi ol Yrashty óz týǵan qyzyndaı kóretinin sezip júr; áldeqalaı saýynshy áıelder áńgimeleı qalsa shyr-shyr ara túsetindi shyǵardy. Sál jábirlense Yrashtyń «apataılap» jetetinin buryn jek kórse, qazir sony joqtap, jarasyp ketse ıgi edi,— dep, erkinen tys tileýin tilep otyrǵanyn óziniń talaı ańdaǵan. Óńkıgen iri, súıekti Yrashty qatyndar Sálımaǵa tartqan dese, ol soǵan da máz.

— Apa,— dedi bireý kúbirlep.

— A...

Jázıra betine úńile qarap tur eken. Oramalyn muranyń ústin bastyra tartyp alypty; ústi shań-shań, kózi ǵana jyltyraıdy.

— Nege kóńilsizsiz ? Aýyryp júrgenińiz joq pa?

— E, joǵy.

Ol jaqtyrmaǵandaı shópti sybdyrlata qozǵalaqtap qoıdy. Pishenshi qyz-kelinshek, bala-shaǵa, qarttardyń ár maıanyń túbine qaljyraı otyryp jatqandaryn qyzyqtaıtyn tárizdi; eki kózi so jaqta. Qabaǵy túıilip qalypty. Dala shańytyp tur. Shaqyraıǵan kúnniń ózi qyzǵylt kilegeılenip, laıly sýǵa batyp baratqandaı. Jel de joq. Órmekshiniń toryndaı boz kireýke kóterilmeı, ne seıilmeı qalyqtap qalyp jatyr; jasyl shóp te opalanǵandaı aqbozdanyp kórindi. Jázıra da munan ári eshteńe demeı Sálımanyń janyna jaıǵasty.

— Apa...

— E, nemene?

— Aýdanǵa bir mashına bala ákelipti. Áke-shesheleri joq kórinedi.

— Olar qaıda ketipti?

— Fashıser óltiripti... Ekeý-úsheýden baýyr basyp alyp jatqandar bar kórinedi. Siz de sonyń birin nege almaısyz? Aldanysh, keıin qolqanat bolady ǵoı, - dedi Jázıra Sálımany eliktire.

— E, janym-aı, meni kim deısiń? Bala baǵyp ne kelistirem.

— Onyń ne qıyny bar, apa?

— Toqta... Anaý ne? Attyly ma?

— Iá, attyly. Beri buryldy.

— Attyly deımisiń? Júrisi qalaı?

— Atyn sıpaı qamshylap keledi.

— E, endeshe tynyshtyq shyǵar. Sýyt júristiden qorqam. Jamanat júırik keletin edi da.

Qashannan Sálıma Jazıranyń aldynda sheshensip, bılik qurýǵa qumar. Kópti kórgen kóne kózdeı ár nárseni jorýǵa, soǵan maǵyna berip, astarly sóıleýge daıyn otyratyn. Áıtpese aı daladaǵy jalǵyz attylyny kim dep biledi; joq izdep aptyqqandar az ba? Áne, bel ústine shyqty, oıǵa qulap keledi. Iá, Sálıma úshin báribir. Tilge tıektikke jarasa bolǵan: ózgesin qaıtedi. Syralǵy Jázıra onyń bul minezin biledi; aıyp etpeı, zeıin qoıa tyńdaıtyny sonan. Keıde tipti: «Sýyt júristiden qorqam. Jamanat júırik keletin edi da»,— degendeı utyrly, taýyp aıtqanyna qýanatyny da ras. Qazir ol shynynda úrkip, oılanyp qaldy. Aýyldan shet shybyndyqtaǵy áıel, bala-shaǵaǵa osyndaı jalǵyz attyly habar jetkizbegende kim bildiredi; qýań júzdi, kónetoz kúpeıke kıgen, erinderi jaryq-jaryq, shań-shań áıelder bastaryn kógerip, úmittene qarasa, jasyl-kúreń maıa túbinen boıtasalana kirpik asty sál kógildir tartqan, ashyq, móldir qara kózdi qyzdar úrkektep shyqpaıdy. Dabyr-dúbir áńgime de saıabyr tapqan; álsin-áli estirte daýystasyp qoıady:

— Beri... beri buryldy ǵoı.

— Kim ózi?

— Kim de bolsa jaqsylyq habarshysy bolǵaı.

— Ámın!..

— Qudaıym-aý, mynaý Yqsan emes pe?

— Iá, sol.

— Yqsan!..

Úreılene uılyǵyp turǵan pishenshiler aıaq asty kúrt qozǵalyp, qarsy júrdi. Mine Yqsan da atynyń basy bulǵaqtap taıap keledi. Pishenshiler jamyraı qaýqalaqtasyp, áp-sátte ony qorshap ta aldy. Biri tizginine jabysa, endi biri bar jaqsylyq, Yqsannyń qalaı iltıpat bildirýinde turǵandaı jalbaqtaı tómennen moınyn sozysyp, jaǵympazdana qaraıdy. Báriniń de júzinde úmit pen úreı. «Jaqsylyq bolǵaı»,— desip, ishterinen tileý tilesip qalǵandaryn da ózderi sezbeıdi.

Yqsan atynan jep-jeńil tústi. Jeksen qartpen ǵana amandasyp qoımaı, pishenshilerdiń bas-basymen qoldasyp sálemdesti. Onyń jaıdary júzi tóńiregindegilerdi biraz serpiltip tastady; aýyldyń jylylyǵyn osy jerge ákelgendeı boldy. Sálıma ornynan erinshektene, sylbyr kóterildi. Jázıra maıanyń túbinde shanshýly qalǵan aıyrdy almaqqa ońtaılanǵan:

— Qaıtesiń ony... Kim alar deısiń. Tastashy ári, dedi ol qabaǵyn kirjıtip.

Erdiń aldyńǵy qasyna ilip qoıǵan sýmkesinen úsh buryshty hattardy burqyrata shyǵaryp Yqsan tarata bastady. Jańaǵy uılyqqan kópshilik siltideı tynyp, attary atalǵanda úkideı ushyp jetip barady; sál keshikse bermeıtindeı alǵansha asyq. Qoldaryna tıisimen toptan sytylyp, ońashalanýǵa tyrysady. Ázirge daýys ete qoıǵan jan joq.

— Jázıra!.. Jázıra, qaıdasyń? — dedi Yqsan daýystap.

Ol sirá kútpegen; selk ete tústi. Shoshyna qap, ile boıyn jınap aldy. Kózi kúlimdeı qýana umtylǵanda, tipti Sálımany qaǵyp kete jazdady. Onysyn ózi sezetin de emes:

— Men... men mundamyn!

— E, jazǵan-aı... qaıtsyn-aý.

— Jalǵyzdyq ońaı deımisiń,— dep sońynan estilip qap jatqan músirkeý sózdi de elemeıdi.

— Jázırash... Khe... Jázıra saǵan hat... Keshe keldi,— dep Yqsan ár sózin nyqtaı sóılep.

— Káne! Naýryzdan... Ol Naýryzdan ǵoı.

Jázıra ústindegi kúpeıkesiniń óńir ilgegi aǵytylyp ketkenin de ańǵarǵan joq. Úsh buryshty, kógildir hatty kele julyp áketti. Júzi bal-bul janyp barady. Kústenip, sýyqtan qaraqoshqyldana jarylǵan qolynyń ábden ebi qashqan ba; hatty qaýdyrlata, birden asha almaı álek. Kóziniń aınalasy aqshyldana, eki betiniń ushy qyzǵylt tartyp keledi. Hat ishindegi qupıaly, jumbaq syrdy bilgenshe asyq; asaý saǵynysh sezimi júregin lúpil qaqtyra, uıtqyta túsedi. Oqyp shyqqannan keıin ǵana ańdady; áli de birer aısyz jol júre almaıtynyn aıta kep, «kóriskenshe kún jaqsy bolsyn» dep, hat sońyn daǵdysynsha sholaq túıipti. Jázıra úshinshi ret kóz júgirtip ótip, tóńiregindegi abyr-sabyr áıelderden qymsyna syrt aınala, kókiregine basty; ernin tıgizdi. Beti shymyr etip, boı-boıy dýyldap jónedi. Qolqasyna ashshy jas tyǵylyp, «ah» ura tereń kúrsingende erni dirildep ketti; ol mańdaıyn syǵymdaı, maıa túbine kep qısaıdy. Qýrap sytyr-sytyr synǵan dala shóbiniń qyshqyl ıisi sezilip, tynysyn keńitkendeı boldy.

«Áli de birer aı kút deıdi»,— dedi Jázıra óz-ózinen kúbirlep.— Seni kútermin-aý, janym. Tek kelshi... Meıli aıaǵyń da, qolyń da... meıli... shúkirlik... Sol jaqta máńgige qap jatqandar az ba? Men qaıta baqytty... baqytty áıel ekem da! Óıtkeni, sen barsyń! Eki kóziń móldirep aldymda otyrsań, onan ózgeniń maǵan keregi ne? Tek sen... Sensiń meniń armanym. Men seni túsimde de kórdim. Sondaǵy kúlkiń, áziliń qoıý qara shashyńdy keıin qarata serpip tastap aıtqan ániń áli jadymda... Jo... joq, sen birer aı deme! Kel... Tez kel!. Estımisiń, kel!..»

— Báli, Jázıra qaıda desem munda jatsyń ǵoı. E, ne jańalyq bar? — dedi Sálıma onyń kóńilin bóle. Kúlimdeı, tóne qarap tur.— Sen nemene, balamysyń? Jylaǵanyń ne? Bermen qarashy-eı... Naýryzdan ba edi? Aman ba?

— Iá, sonan... Aman...

— Qudaı saqtasyn, endeshe jaman yrym bastap ne kórindi?

— Áli de birer aı kidirem depti.

— Tý, balalyq-aı. So ma bar bolǵany... Áı, bizderde analarǵa qosylsaq qaıtedi, á?! Káne, sóıtelik. Tur... seniki ne tasqandyq. Óı, beıbaq-aý, soǵan da adam qabaq shyta ma eken. Qoı, ári... tur...

Sálıma Jázırany qolpashtaı jaýrynynan qaǵyp qoıdy. Tóńiregine baǵdarlaı kóz tastap, dalanyń munarlana, sýyta túskenin ańdap:

— Myna kúnniń soıy jaman, jaýmasa ıgi edi,— dedi. — Táttige jınalǵan shybyndaı Yqsannyń tóńiregine jastar ıirile qalypty ǵoı. Mata-muta birdeńe berip jatpasyn. Ýa, kóterilseńshi-eı...

Jázıra men Sálıma jetken kezde İqsan toptyń ortasynan syrt shyqty. Jan qaltasynan shylymyn alyp, tutata bastady. Sálıma irkilip qaldy; pishenshiler sol kúıi toptalyp tur. «Bu ne? Bir qyzyq boldy-aý shamasy...» Sálıma kımelep kep, kóptiń ústinen úńildi. Ortada mektep balasy, áljýaz qyz Sáýle. Shińkildep hat oqyp jatyr:

«Qadirli apa, qaryndas! Sizderdiń jibergen shulyq, qolǵap sıaqty sálemdemeleriń bizdiń qajyr-qaıratymyzdy ósirdi, janymyzdy jylatty. Nemis-fashıst basqynshylaryn talqandaýda sizderdiń kómegińiz zor...»

Sálıma óz-ózinen qýystanyp, yǵystaı maıaǵa bet aldy. Túıe jún, jańa eki shulyq bar bolyp turyp bermeı qalǵan; ony Jázıra ǵana emes, búkil aýyl biletindeı qatty qysyldy. Yqsannyń sońynan ere túsip: «Sáke degenin de baıqamady. Aıaǵyn aýyr basyp ketip barady

15

Baqan kıinip alǵan; Isahmettiń shaı ishkende jaýyrynyna jamylyp otyratyn, túıe júninen toqyǵan kúrteshesin bir ıyǵyna ile salypty. Tereze aldyndaǵy dóńgelek aınaǵa kerbezdene qarap, samaı shashyn sıpaı tarap tur. Shulyǵyn kımegen; arbıǵan báshpaılary túkti, qyzyl kúreń kilem betinde kóńniń arasyndaǵy aq qurt tárizdi, shalbarynyń uzyn, keń balaǵynyń astynan jybyrlaı kórinip qalady. Kózi jylymshy jyltyrap dalaǵa samaýryn qoıyp, kirip-shyǵyp júrgen Yrashta; onyń júzi kúıip syrǵaqtaǵanyn, týra kep qalsa dý etip qyzaryp ketetinin ańdap, sony qyzyqtaıdy. «Isahmet ıttiń aýzy ne degen salymdy edi. Táńiri, maǵan da osyndaı beti ashylmaǵandy buıyrtsashy...» Mundaıda Baqan boıyn belgisiz bir yza bılep, «mende joq oıynshyq, onda bary qalaı»,— dep kórshiles úıdegi balanyń aǵash qulynshaq, túıesin buzyp, ne jata qap jamandaıtyn baıaǵy sábılik, sotqarlyq minezi ustap ketti. Jas kelinshektiń jaýyǵa qaraǵanyn da elemeı, janasa bergeninde qolyn onyń nyǵyz myqynyna júgirtip úlgerdi. Yrash surlana yrshyp tústi; ıtti kórgen mysyqtaı kózinde ushqyn oınap, jıyryla qaldy. «Myna pátshaǵar qaıtedi-eı. Betimdi qanjosa tyrnap alar ma eken? Syńaıy jaman, onan da júzi janbas. Ózine birdeńe kóringen shyǵar. Túnde qoıdan jýas, momaqan sıaqty edi»,— dep ol eriksiz irkildi.

Endi bir aınalysta Baqan Yrashtyń qarsylasqanyna qaramaı ash belinen oraı qushyp, aq tamaqqa tumsyǵyn kómip-kómip jiberdi; balyqtaı shorshyp, týlaǵanyn da eler emes. Yrash úıdiń dóńgelenip, tóńkerilip bara jatqanyn sezindi... Kóshe jaq bettegi tereze tusynan salt atty dúsirleı ótti de, ile qaqpanyń esigi sart ete qaldy. Baqan eleńdeı serpildi. Ekeýi birin-biri jańa kórgendeı sostıyp tur...

Yrash shoshyna sheginshektep, jaýryny shymyldyq peshke baryp tireldi; úrkekteı, uıpalaqtanǵan shashyn, aq kóıleginiń óńir ilgegin epsiz, dirildeı túzetip jatyr. Eki ottyń ortasynda alasurǵan elik tárizdi; tostaǵandaı eki kózi jaýdyrap, áldekimge jalbarynǵandaı bolady. Baqan keıin buryldy. «Menen qaıran joq. Tirligińdi óziń iste» degendeı aıaǵyn kerdeńdeı basyp, tórdegi kórpege keldi. Qus jastyqtyń birin qoltyǵyna kópirte tyǵyp, aıaǵyn kósilte tastap jantaıdy. Basyn jerden kóterip alǵanda Yrash joq bop shyqty; ornynda ýmajdalǵan oramal ǵana qalypty. «Peri me, adam ba? Qaıda ketti?..» Ol samarqaýlana tóńiregine kóz tastady.

Terezeden qıǵash túsken kúnniń órmekshi jibindeı kúmis sáýlesi kúreń qyzyl kilemniń betine qonaqtaǵan eken. Kilem túgimen astasyp toqylyp jatqandaı. Túnde daladaı keń kóringen bólme, esikke tutqan barqyt, júkaıaq, bolyskeı kereýet, onyń ústine jınalǵan taýteke qus tósek, kórpe-jastyq, ár jerge ilingen alpynshaq-salpynshaqpen málmirep, qýshıyp qalypty. «Anaý bir syrty kók qańyltyr, dáý sandyqty shyǵaryp tastasa talaı jer keńir edi-aý, á?» — dep oılady Baqan eriksiz. «E, onyń maǵan qajeti ne?»

Aýyzǵy úıden ekpindeı kirgen Isahmet kóńilin bólip jiberdi.

— Á, keldiń be?

Baqan jaıdarylana ornynan turdy. Óz-ózinen túttige, áldenege sekemdene jetken qart qurdasynyń arsalańdaǵan kúlkisinen qorlanǵandaı túsi qasha kibirtiktedi; keıin de shyǵyp kete almaı búgejekteı berdi. Qolyndaǵy qamshysyn esikke qaraı laqtyryp jiberip:

— Qatyn! Ýa, qatyn! — dedi aıqaılap. Úni jaryqshaq, dármensiz jannyń kúıigin tanytqandaı edi; ár jaǵynda «oıbaıy» da taıaý ekeni sezildi.— Jer jutty ma-eı seni!..

Búıirli sary samaýryndy jep-jeńil kóterip, daladan Yrash kirdi. Aıaǵyn ımene basady. Tik jaǵa, qynama bel, aq kóıleginiń syrtynan keýdeshe kıgen. Qalyń qara sýknodan tigilgennen be qalaı; álginiń jaýryny kúmpıińkirep tur. Eńkeıip jez tabanyń ústine samaýryn qoıyp jatqan; bilekteı, sholaq burymy jumyr ıyǵynan sýsyn, aldyna tústi. Ol shybynnan jelpingendeı, daǵdysynsha keıin qaraı serpip tastap, boıyn jıyp alǵan; endi qol qýsyryp, kúıeýiniń ámirin kútip qalypty. Isahmetke osy kórinistiń ózi ájýalyq, tabalaý tárizdendi. Qıpaqtaǵan toqalynyń júzinen de bir jádigóılikti ańdaǵandaı. Tańdaıy qurǵap, júrek túbi syzdap qoıa berdi.

— Nemenege mólıesiń? Men ne, óldi dep pe eń? Ákel shaıyńdy! Bol! — dedi ol býlyǵa.— Má, ala ket...

Shańyn burqyrata otyrǵan jerinde etigin sheshti de, umsyna bergen áıeline ustatpaı dúrs-dúrs etkizip, esikke qaraı laqtyra bastady. Japyraıǵan jaman bórki de bódene sıaqty jarysa ushyp barady. Túsi qasha Yrash abdyrap tur. Baqan ǵana buǵan samarqaý. Túk bolmaǵandaı qaqa tórde, qoltyǵyna qos qus jastyqty jumarlaı tyǵyp, kósile jatyr. Álsin-áli aýzyn kere esinep qoıady.

Yrash kóleńkedeı syrǵyp, shyǵyp ketti. Qur súlderi qalǵan tárizdi; óńi ońǵan shúberekteı qup-qý. Júris-turysynan daǵdyly, úı sharýasyna qylap jannyń erkinen tys sergek qımyly seziledi. Kúıeýiniń toz-toz, ár tusta qarǵa qanattanyp erbıip, japyraıyp shashylyp jatqan kıimin ilip áketip júr. Qas pen kózdiń arasynda bárin de jylan jalaǵandaı jınap ta úlgerdi. Dastarqandy jaıyp, shaı quıdy.

«Kekse, sarqaryn qatyn bolsa ǵoı, osynsha júnjimeıdi. Jańbyr jaýmaı jaýraǵan túrin. Qudaı-aı, tiri súmelek... kúıeýiniń sıqy anaý. Sabaýdyń astynan shyqqan teri týlaqtaı birdeńe...» Baqan ishteı óz teńeýine kúlip qoıdy. «Túndegideı órt qushaǵyna alsa qoltyq astynda kómilip... khe... he... ólmeı me. O, toba...»

Isahmet usynǵan shaıdy ol kúlimdeı aldy. Dastarqan basynyń toń-torysyn jazyp, jyly raı tanytqysy keldi me:

— Sen ózi... Iseke, keıip otyrsyń-aý deıim. E, olaı bolsa keteıin,— dedi qarap jatpaı.

Bu da úı ıesine ońaı tımedi; sonda da jaýap qata qoıǵan joq. Tistene túsip: «kúldiń, á? Saǵan oıyn kerek... Shirkin qolyma balta berip tıistirse, shimirikpeı-aq turar em. Átteń, zań... zań... Toqta, kek alǵandaı ózge quraldyń quryǵany ma? Shynynda osy men nemenege keıidim? Qýyp shyqsam qazir, onan ári masqara bolmaımyn ba? Ashý — dushpan degen ras eken-aý. Qarashy... erkimdi birjola bılep alǵanyn. Aıýdaı ebedeısiz, tońmoıyn ıtke kúlki bolǵanym ba? Qoı...» Isahmet kúıbeńdep áldene izdegensip jatqan Baqanǵa kóz astynan urlana qarap, ile júzin taıdyryp jiberdi. Manaǵydaı emes terezeden kúnniń shýaǵy mol tógilip tur. Jan qaltasynan jıegin qyzyl, kók jippen shekken qol oramalyn alyp, qyrtys-qyrtys mańdaıyn, qatpar-qatpar qara kúreń moınyn ysqylaı súrtip jatyr. Endi onyń janary dastarqandaǵy Baqannyń ishilmegen shaıyna tústi; álginiń móldiregen betinde bir japyraq kún kúmis qoıandaı oınap júr. «Ǵajap...» — dep ol óz-ózinen kúlip jiberdi.

Baqan oqys únge tańdana qarady. Bir qyryn otyrǵan Yrash ta sekemdene jalt buryldy. Isahmet kúlimdeı:

— Áı, Baqan! O, tuqymyń qurǵyr! Nemenege alasuryp kettiń. Astyńnan sý shyqty ma? Sý shyqsa qoıan emessiń ǵoı,— dedi.

Kúlerin de, keıirin de bilmeı Baqan ań-tań: «Qoıany nesi? Qaıdaǵy qoıan? Qoıan kim? Men be? Tapqan ekensiń qoıandy»,— deı jazdady ol taban asty yzalanyp. Áıtse de qarttyń ámirli únine baǵyp, ornyna qalaı jaıǵasqanyn ańdaı almaı qaldy. «Apyr-aı, mynaý qyzyq boldy-aý. Kúlgeni nesi? Álginde ǵana sezikti, kisi óltirerdeı otyr emes pe edi, á?! Taban asty qubylyp ketti. Áı, báse toqalyn qaıdan biledi dep em-aý. Oı, osy sholaq oılylyq-aı. Isahmetke qatyn ne, qalpaq ne? Qaıta qalpaǵy joǵalsa qatty aza tutatyn shyǵar». Onyń kózi de shaıdyń betindegi kún sáýlesine bir sát aıal tapty. «Sopaqsha... Qanjar sıaqty, á? Baıaǵyda qoldan soqqan osyndaı bákim bar-dy. Qanjardan beter. Tfý... Ne oılap kettim. Qanjary nesi? Joq, bul tegin emes. Isahmettiń bir pálesi... Toqta, sonda ol nege keıidi-eı? Anaý qaıyrshy kóńirsitip júrmesin. Qyljaqtamaı tez aıtpaı ma? Surasam ba?» — dep oılady ol qobaljyp.— Ázildegen túrin. Maqtamen baýyzdaýǵa aınaldy. Já, shydaý kerek. Áıteýir bir jóni tabylar...»

— Keteıin,— dep jınalǵany nesi-eı. Qıratarsyń. Áı, qas-qabaqqa qaraǵandaı qashannan qatyn bop eń?

— Iseke-aý, eki ıyǵyńdy julyp jep, jetip kelgensin qaıdan bileıin...— Baqan máımóńkelep bara jatqan, úı ıesi kesip tastady.

— Já, «julyp jep» deı berme.

— Apyr-aı, Iseke-aı, asa jyly emes eńiz de.

— E, sýyq bolsam, muz qursanǵan shyǵarmyn. Onyń ne aıyby bar. Jigittiń aıbarlylyǵy jaman ba eken,— dep qart eleýreı túsip basyldy.

Shamadan tys jeligip, jelpildep ketkenin ózi de sezingen tárizdi; sóz aıaǵyn jeńil qaljyń, ázilge shaptyrdy. Onda da sol tıip-qashyp, Baqandy qytyqtap baǵady:

— Torsyqtaı tyrsıǵan, shıkiókpe erkekten saqtasyn de. Ó, nesi-eı, muqym kúbingeni... Aýlama kóz alartyp, qoramdy buzǵan ury ma eń? Nemene qysylasyń? Tunyǵymdy laılasań birsári...

— Qoı deımin-eı. Qurtty-aý mynaý.

Baqan óńireńdeı umtylyp, Isahmettiń ıyǵynan qaǵyp qoıdy. Kómeıin kórsete kúlip jatyr. Adam seziminiń tyǵylar qýysy, jasyrynar jeri kóp emes pe? Árkim ózinshe bildirtpeıdi; bireý jorǵadaı taıpalǵan áńgimemen, ázil-qaljyńmen aldantsa, endi bireý án, kúı sıaqty ónerimen eltitip ańdatpaıdy; qandaı tuıyqqa tirelse de, sonysymen jol taýyp jatady. Baqanda osy ekeýiniń biri joq; áıtse de bunda kúlki bar. İlkide onysy tosyp kórinip, irkiltetini de ras. «Osy qalaı?» — dep, tipti oılanyp ta qalasyń. Etjeńdi, irkildek iri denesi áýeli terbelip, selkildep, onan shalqaqtaı: «óge-ge-ge-lep» ketkende, óziń de mas kisideı yrjalaqtap otyrǵanyńdy baıqamaısyń eken. Bári de qaz-qalpyna kep, tamaǵyń qurǵaqsyǵandaı bolǵanda oılaýyń múmkin. Árıne, ol kez sen de qaljyrap bitesiń. Jáne de adam degen zıandy, kesel jáıdi eskermese, kúlkini qaıtsyn. Shynynda kúlki deıtin el biletin kesapat joq ta ǵoı. Isahmetti yǵyr qylatyn Baqannyń túrtpegi, qolpashtaı jıi-jıi jaýrynynan qaqqany. Qazir de sol ilese qyt-qyttaı túsip ezýin jıyp alǵany da sonan.

— Joq-aý,— dedi Isahmet jaıdarlana yǵystap.

Yrash ázil-qaljyńnyń tórkinine jete almaı dal; aıaǵy nasyrǵa shappaǵanyn tileıdi. Bir qyryn otyrsa da asa saq; oqys dybysqa shoshyna, jaýtańdaı qaraıdy. Manadan ándetip turǵan búıirli sary samaýryny da yǵystap, úrkip qalǵandaı ún joq.

— Qatyn, ashydan ne bar?

Isahmet toqalynyń júzine úńile buryldy. Yrash syǵyraıǵan tanys janardyń túbindegi jylan yzǵardy kórgendeı boldy. «Ber jaǵy jyltyraıdy. Ar jaǵy tuńǵıyq, shyńyraý. Qanjar júzindeı netken sýyq edi. Qonaq muny kóńildi dep oılaıdy-aý». Ol ornynan serpile turyp, esikke bet aldy.

— Áı, Baqan... Qatyn joqta aıtaıyn...

«E, Yrashty qyzǵanyp, seziktengen eken. Qabaǵyna qan qatyp júrgeni sol de?! Eh... Báse...» — dep oılady Baqan.

— Sen ıtsiń...

«Úıińe shetperti-shetperti astyq, shaı, qantty syrǵytqanymda tóreń em. Toıynaıyn degenińdi kórdim».

— Dospyn, syralǵy qurbyńmyn deısiń. Áli bir ashylyp, jáı-jaǵdaıdy túsindirýdi bilmeısiń. Maı-shaıǵa satylatyn qatyn kóresiń. Bu kúnde qatyn da myqty...

«Apyr-aı anaý ımansyz qaıyqshy satyp ketpese ıgi edi? Ne qatyn, ne bala joq esalań neme aýzyna kishkene araq tıse ottap qoıatyn. It bile me? «Ózenniń arǵy betine ótkizgen astyǵyń jáıli bireýge tisińnen shyǵarma. Mılısıa aıdap ketedi. Meni ara túsedi eken deme, bildiń be?! Ólesiń sorly» — degenimde aıaǵyma bas urǵan. Eńiregen. Qoı... jany tátti-aq. Aıtpas».

— Maǵan jasap júrgeniń — jaqsylyq. Árıne, sen jalǵyz emessiń. Solardy men nege bilmeımin. Baqan? Álde senbeısizder me?

— Onyń saǵan qajeti ne? — dedi Baqan basyn jastyqtan kóterip alyp.

— Oıbaı-aý...

Daladan Yrash kirdi. Qolynda aqbozań, shynyǵa quıylǵan laıly sý. Ákelip Isahmettiń aldyna qoıdy. Múlgigen samaýrynǵa aǵash kómirin salyp, jandandyra bastady. Bozaryp, aq óńezdene sýyp qalǵan shaılardy tógip, qaıta quryp jatyr. Isahmet pen Baqanda ún joq. Álsin-áli kezektese jótkirinisip qoıady. Yrash ilkide muny ańdamady ma, kúıbeńdep samaýryn túbinde otyra berdi. Isahmet kirjińdeı: «bet súrtetin oramaly qaıda? Jer jutty ma?» degende ǵana erkekterdiń áńgimelerin bólip jibergenin sezindi. Áıtse de birden turyp kete almady; sál únsiz tóńiregin qarmanyp qaldy da, ile shaıdyń sútin umytqanyn syltaýratyp, aýyz úıge shyǵyp ketti. Isahmet taqymynyń astynan oramaldy sýyryp aldy.

— Iseke, renishiń osy ǵana ma? Asyqpa áli-aq bilesiń? Qınalatyndaı ne bar? Munyń jarasy jeńil ǵoı.

— Aı, Baqan-aı... Sozbuıdaǵa salýǵa-aq qumar ekensiń. Janym-aý men de pendemin, tirligimdi bildireıin da. Buǵanasy qatpaǵan bala emespin. Seniń de jora-joldastaryńdy bileıin, tanysaıyn. «Jaqsydan shapaǵat degen...

Isahmet jeldeı esip, jelpinip, qopańdap qoıdy. Mańdaıynyń úsh qatar ájimi jazyla túsip, qaıta jylǵalana, tereńdeı qaldy; ter uıalaǵannan ba, aryqtyń sýyndaı taram-taram aq syzyq qara kúreń júzinde «men mundalap jyl-jylt etedi. Kúlse de, qyljańdasa da janarynda adamdy eriksiz tiksintip tastaıtyndaı bir ótkir, qanjar júzindeı yzǵar bar. Baqandy kúrmep, búgejektetip otyrǵan sol.

— Kóleńkelerińde buqpantaılap, úndemeı keldim. Endi onymnyń reti kórinbeıdi. Árıne sizder bolmasańyz da, kisi basy úsh júz gram kúnige nan-panymdy alyp ta ólmes em. Qudaı kópsinbesin, sen jeń ushynan jalǵastyrsań da aýzymyzdy maı ettiń. Jo... joq, Báke... Men...

— Oı, Iseke-aı, joqty aıtady ekensiń.

— Kózge maqtady dep qysylma. Maqtaǵanym emes. Razylyǵymdy bildirgenim.

— Jaqsy, jeke tanystyram...

Esikten Yrash kórindi. Qolynda eki qyrly stakan.

— Oı, Iseke-aı, tappaıtynyń joq-aý. Samogondy qaıdan alyp júrsiń?

Baqan áńgime baǵytyn kilt buryp, tańdanǵansı qaldy.

— Anaý «Sary aǵashtaǵy» qaıyqshy... Stepandy bilesiń be?

— E, bilgende qandaı.

— Sol tamyryńnyń bergeni.

— A... Sonyń ózi qoly ashyq, seri jigit-aý deıim, á?

— E, serilik qaıda... onyń taqıasyna tarlaý keler. Et berseń, maı berem. Maı berseń shaı beremniń adamy ǵoı.

— Káne, kóterip jiberelik. Bisimilla... Pisken astyń kúıigi jaman deıtin...

Syrt qaraǵanda samogon shynynda da qaqtyń sýy sıaqty suryqsyz-aq eken. Isahmet te stakanǵa betin almaspen sıpaǵandaı erneýlete quıypty; Baqanǵa «káne, qolyńa al!» — dep dikektep otyr.

— Qazir...

— Bol endi, Báke.— Isahmet shydaı almady, ózi qaǵyp saldy.

— Qalaı, Iseke? Ashýly ma? Tistemeı me, qalaı, á?

— Jylymshy... Khe... Azdap júrek kilkitedi. Áıtpese, átirdiń janynda ishimdiktiń tóresi ǵoı. Ánsheıin, aýzy dám bilmesterdiń shyǵaryp júrgenderi da,— «İshimdik emes» dep. Átirdi bylaı qoıǵanda benzendi silteıtinder bar kórinedi.

Isahmet sál tyjyryna túsip, salqyn baýyrsaqtyń birin ıiskep aýzyna saldy; sińir shaınaǵandaı qaýjańdap jatyr; tisi ótpeı me, qalaı, bultyńdata eki urtyna kezek júgirtedi. Baqan da kóp tartynbady. Aıaqtyń túbin kórsete tóńkerip tastady. Óńi kúreńitip júre berdi. Yrashtyń usynǵan shaıyn da toqtatqan joq.

— Taǵy bir quıshy... Sútin azdaý qat. Ystyq bolsyn,— dep ol kekirip qoıdy.

— Qańsytyp, dastarqanyńdy tym júdeńkiretip alǵanbysyń Yrash. Erteńgi shaı-sýyńa shyj-byjyń qaıda? Eń árisi ókpe-baýyr tabylatyn edi ǵoı.

— Qoıshy. Iseke... Ony kim jeıdi. Túndegi ettiń ózinen sasyq keńirdek bop otyrmyz,— dedi Baqan qoltyǵynyń astyndaǵy qus jastyqty janyshtaı túsip. Iyǵyna turmaı qoıǵan túıe jún, Isahmettiń keýdeshesin irgesine qaraı serpip tastady.

— Sen onan da bermen qara, Iseke.

— Iá... Qulaǵym sende.

— Qulaǵyń emes... nazaryńdy sal maǵan. «Qulaǵym» deıdi ǵoı. Qulaǵy bardaı-aq...

Basy sylq etip túsip ketti. Kóziniń de oty sóngen. Mólıe qalypty. «Myna ıt shynymen mas pa? Bir stakanǵa qyljımas... Lıtrlep ishetin mes qaryn emes pe? Taǵy da bir maǵan istep otyrǵan qıanpurystyǵy shyǵar. Jo-joq... Munysy endi qýlyq»,— dep oılady Isahmet. Baqan bolsa, ol dosy oılaǵandaı sergek emes-tin. Shala uıqy, ári túndegi araq, tańǵy sergeldeń ábden tıtyqtatqan. Onyń ústine ash ózekke samogon ishkensin ne joryq. Yrashtyń ústemeleı quıyp bergen ystyq shaıy ǵana jan shaqyryp esin jıǵyzǵandaı: «Ne dedim? Isahmet osqyrynyp otyr ǵoı. Búldirdim be? Qıraǵan dáneńe kórinbeıdi. Yrash ta ózinshe... sol bir qyryn kúıi. Qaı ýaqyt? Sáskelik-aý shamasy, á?..» — dep oılady ol boıyn jıyp alyp.

— Áı, Báke, sózińdi jutpa! Aıt! — dedi Isahmet qonaǵynyń kóz toqtatqanyn ańdap.

«Ne aıtpaq em? Qurymaǵyr osyndaıda... Toqta. Álgi... anaý kelinshek. Aty kim edi? Jázıra ma? Iá, ıá... Sony kóldeneń tartaıyn». Baqan qabaǵyn kirjıte, renishti jannyń raıyn tanyta:

— Aıt, aıt,— dep Iseke, digerleısiz. «Sózińdi jutpa» dep te qoıasyz. Munyń bári ornyn taýyp jatqan sóz be? Oý, Iseke-aý, qurbylyq nazdyń da reti, jóni degen joq pa eken. «Sózimdi jutqan» jerim káni? Eki sózdi, alaıaqqa ǵana sóıdemeı me? Siz meni tirileı otqa qaqtap alyp, hal-ahýalymdy surap otyrǵandaısyz. Sezesiz be? Já, men shalys basqan aıaqty sanamaı-aq qoıaıyn. Ol dushpan isi. Árıne, siz ýaǵadańyzdy...

Baqan Yrashqa bir, Isahmetke bir qarap múdirdi.

— E, aıta ber... Yrash, as salsańshy,— dedi Isahmet onyń ketkenin táýir kórip.

— Qajeti ne? Men shaıdan soń júrem. Mazalanba, Yrash. Isekeń bu joly ýaǵdaly «isegin» aldyma óńgerter dep em. Qaıdam?.. Umytyp ta ketken be, qalaı?

— Á... Jón... jón. Aıtpaǵyńdy túsindim. Óge... ge... ge...— Baqan kómeıin kórsete, shalqaqtaı kúldi. Kúlkisinde darqandyq ta, daraqylyq ta mol; zaty osyndaı kúlki qýys keýdeden shyǵatyn tárizdi.

— Assalaýmaǵaleıkúm!

Fýrajkasyn qolyna alyp, turqy alasa esikten ımene eńkeıip kirip kele jatqan Yqsan kórindi. Qamshysyn etiginiń qonyshyna tyǵyp qoıypty; juqa júdeý óńi qýań. Uıaly qara kózinde tańyrqaý belgisi bar.

— Á, inishegim...

— İqsan, hosh keldiń! Tórlet,— dep Isahmet Baqandy kımeleı quraq ushty.

— Otyr... Erteńgi dám — yrzyq. Attap ketýge bolmaıdy. Iseke, álgi «Yqsan, Yqsan» dep aýzyńyzdan tastamaıtyn inińiz osy jigit eken ǵoı. Durys!.. Al, Yqsan, aıtýly Yqsan, tanysyp qoıalyq. Men de Isekeń sıaqty bir aǵań. Aýdannanmyn. Sol partıa men úkimetimizdiń shaqyrýyna ún qosyp, tyrbynyp jatamyz. Bári de jaýdy talqandap, elimizdiń kúsh-qýatyn arttyra berý qamy úshin ǵoı. Aýyldaryńa dám buıyryp kep qaldym. Bizge qarama, ana nan, maıdan al. Yrash, shaı quıdyń ba?

Baqan bul úıge óziniń bóten emestigin sezdire túskisi keldi me, Isahmettiń kózinshe dastarqan basyn bılep-tósteı berdi. Kolhozdyń qora-qopsysy, pisheni de ony alańdatyp mazalaıdy eken. Áıteýir maldyń bıyl qońdylyǵy, jerdiń shúıgindigine shúkirlik etedi. Jáne de bul kolhozǵa mynaý Yqsan, Isahmet sıaqty tirliktiń jón-josyǵyn biletin erkek kindiktiń júrýiniń ózi baqyt bop shyqty. Kempir-shal, bala-shaǵaǵa, qatyn-qalashqa qarap qalǵan aýyl az ba.

— Senderdi, bile bilseńder, bul kolhoz alaqanynda aıalaýy kerek,— dep Baqan bir-aq toqtady.

— Biz sol qatyn-qalashtan tómen bop júrmeıik. Qaıta olardy biz aıalaıyq.

— Iá, Yqash durys aıtady. Anaý Merýert, Balekeńniń, Jázıralardyń ózderi ne turady,— dedi Isahmet ile qoshtap.— Yqash-aý, ishseıshi... As salsyn Yrash...

— Raqmet, Iseke. Men jol-jónekeı kirip edim. Qonaq baryn bilmedim. Ǵafý etersizder.

— Qoı, o ne degeniń. Jaqsy keldiń. Bul Bákeń... Baqan aǵań. Óziń sıaqty tentek aýyldyń jigiti. Rýy adaı. «Tanysań adaımyn, tanymasań qudaıyńmyn!» — dep júrgen dóıińniń biri.

— Áı, Iseke?.. Qan, mynaý qurtty-aý, á?

— Naǵyz adaı degeniń osy. Natýraldy túri. Keskindi... keskindi qarasaıshy... Men mundalap turǵan joq pa, á?

— Iseke...— Baqan basyn shaıqap qysylǵan boldy.

— Bul aǵaıyń da, aǵa bola biledi. Bilek te, bilim de bir basynda. Yqashjan, seniń de tóńiregiń aǵaıyn-týmadan tunyp turǵany shamaly ǵoı. Mynaý palýan aǵańa arqańdy qaımyqpaı-aq tire. Qaıysar-aý dep qoryqpa. Anaý Sibirdiń báıteregindeı sala-qulash bel úzilgenshe talaıdyń ólgeni de...

— Oıpyr-oı, Iseke-aı, meni sonsha maqtap...

— Já, tıysh otyr. Maqtasam dosyńa, adaıdyń ózińdeı saıaq júrgen, mańdaıy kere qarys azamatyna maqtaıym da. Ótirik pe?

— E, durys qoı. Tek...

— Men qazaqtyń «tek-megin» bilmeıim. Yqashjan, munymdy mastyqtan dep oılama. Adal kóńilim. Bákeń... Bul Bákeń dos jolynda ústindegi kóılegin sheship berip, júre beretin er. Aýlyma, elime bolsyn deıtin azamat. Onyń adaılyǵyn qoıshy... Sen de adaısyń... Men jappas, anaý Yrash bolsa... kim edi?

Isahmettiń basy tómen túsip ketti. Qýshıǵan, eki eli mańdaıyn syǵymdaı ustap, oılanyp qaldy; qapelimde esine túsire almasyn bildi me:

— Áı, qatyn, sender osy kimsińder? — dedi.

— Esentemir.

— Á, e..: Esentemir eshki bastar osylar. Já, rýda turǵan dáneńe joq. Áńgime azamattyqta ǵoı. Men tipti, qudaıǵa bit... Ollaıy shynym, Yqsanjan. Bóten be munym, aıtyńdarshy,—dedi Isahmet monshaqtaı kózi jylt-jylt etip. Ózinde araqtyń da jeli mol edi.

— Durys, Iseke. Tanysqanyma men de qýanyshtymyn. Jańa pishenshilerdi shyǵaryp salyp, maldy anaý «Qyzyl jyńǵylǵa» baǵyttap jibergem. Sony sizge aıta ketkeli buryldym. Taǵy da bir sharýany ózińizben aqyldasý kerek bop tur,— dep İqsan asyǵystyǵyn sezdire ornynan kóterilip, fýrajkasyn túzetti.— Jaqsy, Báke... Ázirge, saý bolyńyz.

— Men de inili bolǵanyma razymyn.

Baqan bolmashy ezý tartty, bas ızedi. Qolyn sozylyp berdi de, sol kólbeı jatqan kúıi qaldy. Isahmet qalbalaqtap júr.

— Bákeń bizdiń tamasha adam ǵoı.

Munysyn úıdegi Baqanǵa estirte aıtyp Isahmet Yqsanǵa ilese shyqty. Sholaq paltosyn jaýrynyna jamylypty. Kún shaǵyrmaq, shýaqty eken. Keń aýlanyń ishinde qaz-úırek, taýyq qaptap júr. «Kúısiz emessiń-aý, Iseke, á?» — degisi kep ketti Yqsannyń, áıtse de onysyn aıtpady; álde qaı jaǵynan shyǵam deıtin tárizdi. Ári jaman, mes qaryn mástegi oqyranyp kóńilin bólip te jibergen. Tóńiregine kún sap qarap alyp, Isahmet İqsanǵa kúlimdeı buryldy:

— İqash, aqyry otyrmadyń. Qudaı aıdap aǵańa kelgeniń osy. Astyńa mingizgen atymdaı kór. Mynadaı qıyn kez bolmasa, ony da ister em. Amal ne... Iyǵyńa ilshi...

Isahmet sholaq paltosyn Yqsanǵa ustata saldy.

Jigittiń júzi kúreńitip júre berdi; kózi jypylyqtaı abdyrap qaldy.

— Iseke, nıetińizdiń ózine razymyn. Meni qınamańyz. Ótinem. Qudaı aqy.

— Yqash-aý...

— El jupyny júrgende meniń alataıdaı sánqoılanýym yńǵaısyz tipti. Jeńis kúni de jaqyn. Jigitter oralsyn. So kezde, Iseke, ózim kep suraýsyz kıip ketem,— dep Yqsan qarttyń qarsylyǵyna qaramaı paltosyn qaıtardy.— Sharýa mynaý, Iseke... MTS-tyń janynan kýrs ashylmaq. Úsh-tórt jasty soǵan jibermek edik ta. Olardyń ornyn basatyn azdap ta bolsa, mashınadan habary bar adam kerek. Yrashtyń mektepte júrgende, eti tirliginen úırengenin bilemiz...

— Taǵy da Yrash de?

— Iá...

— Jaqsy. Aıtaıyn, Yqash. «Shyq» dermin.

— Endeshe raqmet. Sharýam osy. Pishenge mashına kerek-aq...

— Jaraıdy... Erteń barar.

— Raqmet, Iseke.

Yqsan atyn aýlanyń esiginen jetekteı shyǵyp, aýyzdyǵyn kóshede saldy. Jep-jeńil yrǵyp minip, tizginin qolyna alǵan:

— Toqtashy,— dep, Isahmet aıaǵyn qaltańdaı basyp jaqyn keldi. Attyń jalynan ustady: úrkektegenine qaramaı moınynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy.— Men búgin aýdanǵa júrgeli otyrmyn. Maldy Yrashqa tapsyram. Sen izdep, renjimeseń...

— E, maqul... Baryńyz. Aýyryp júrseńiz qaıtesiz endi.

— Iá, aýrýdyń aldyn almasa asqynatyn sıaqty, — dedi Isahmet ekiudaı ezý tartyp.

Qarttyń kózi kúlmedi; sup-sýyq qalpy qatyp qaldy. Betiniń japyraq tamyryndaı ájimderi jybyr-jybyr etip, jıyrylyp qaıta jazyldy. Yqsan «osy kisiniń ózi qalaı-eı»,— degendeı tiksinip, áldeneden túrshikkendeı boldy. Áıtse de ol nege sekemdengenin, úreılengenin oılaǵan da joq; oǵan mán de bermedi. Atynyń basyn samarqaýlana buryp, tebinip júrip ketti.

16

Aq kúshik basyn qısaıta qarap, esiktiń aldynda uzaq otyrdy. Betinde qarala daǵy bar aıdy birinshi ret kórgennen be, onan kóz almaıdy. Áldeqaıdan «mańq» etip bir ıt úrgendeı bolǵan, kúshik te soǵan ilese shińkildeı jóneldi. Uzaq úrdi. Qoımaı kep úrdi. Seldir bulttyń arasyna kirip ketse, qulaǵyn seltıtip, shyǵýyn kútip dybystamaıdy. Birtúrli tańdana qaraıdy. Kórindi boldy ústi-ústine shabalaqtap, tipti ornynan kóteriledi.

Kıiz úıdiń syrtyndaǵy irdýan arbanyń yǵynda otyrǵan Serik ornynan baıaý, shubatyla turdy. Kúshiktiń janyna keldi. Yryldap, aıbat shekkenin eleń qylmaı, qulaq túbin sıpap:

— Oı, aqmaq... Aıǵa qarap úrgeni nesi-aı,— dedi ol, kádimgi bir úlken adamdaı ár sózin sabyrly salmaqtap. Óziniń aq kúshikten góri esti, oı toqtatary bar kisi ekendigin sezdirdi.

Kúshik úre túsip, yńyrsı Seriktiń betin jalap alǵaly tumsyǵyn sozyp-sozyp qoıdy. Balanyń qashqaqtap, júzin aýlaq tartqanyna qaraıtyn emes. Oınaqtaı, aınala sekirip júr. Serik ornynan turǵaly oqtalsa, kúshik onan ári esirip, túp etegine jarmasady. Tymyq, salqyn aýada úni de ashyq; shańq-shańq etip, jańǵyryǵa estiledi.

— Arlan, tynysh... Tynysh, jat deıim. Saǵan beretin meniń endi nanym joq.

Aq kúshik judyryqtaı basyn kóterip, quıryǵyn bulǵaqtatyp tur. «Á, bala, solaı ma»,— degendeı basyn qısaıta, eliktire qaraıdy.

— Arlan, sen nege túsinbeısiń, á?.. Qazir soǵys. Nan az. Meniń de jegim keledi... Fashıserdi jeńemiz. Áskerden aǵalar keledi. Sonsyn nan da, mánpası de kóp-kóp bolady. Qarynnan ájem qaımaq quıyp, ystyq baýyrsaq beredi. Týrap jeımiz ǵoı bálem...

Aıdyń mol jaryǵy sábıdiń armandy janarynda oınap ótti. Tereń kúrsinip, ústindegi kúrtesiniń shalǵaıyn jınap aldy; aıaǵyna súıkenip, mup-muzdaı tumsyǵyn baltyryna tıgizbek bolǵan kúshiktiń jonynan sıpap otyr. Kózi qara kóleńkelengen qostyń aldyndaǵy tostaǵandaı dóńgelek oıpatta. Bu jerge pishenshiler jaqynda ǵana kep qonys tepken; jer jyldaǵydan bıyl táýir, shúıgin, áıtse de pravda ilingendeı shabyndyq oıdym-oıdym. Kóbine pishenshilerdiń kóshpendiligi de sonan; qyrlyqtan syrǵı-syrǵı, qazir úlken, arnasy keń, aǵysty ózenge tirelip, toqtaǵan tárizdi. Aýyldan buryn-sońdy osynsha uzaqqa shyqpaǵannan ba, Serikke arada talaı jyl ótkendeı kórindi. Sábı júregi eljireı aýyldy saǵynsa da, ájesine onysyn sezdirgen joq. Shópti maıalap, ne shómele salmasa da ol ógizdi, atty sýǵaryp kelýge jarap júr. Oıpatty erneýleı qonǵan úsh, bes qanatty boz úı; anaý tóńireginde qoqyrsyp jatqan shalǵy, aıyr, arba júni julynǵan taýyqtyń qanatyndaı tisteri arsıǵan kólik-oraq ekindi áletinde, qosqa qaıtqanda «men mundalap» alystan shaqyryp turǵanyn kórýdiń ózin Serik óskendiktiń, jigit bolǵandyqtyń belgisi dep ishteı masattanady. Ondaıda saǵynysh ta, nannyń azdyǵy da umytylyp, kóz aldyna aq kúshigi, kúlimdegen ájesi «qulynym» dep tura qalady.

Ortadaǵy úıden pishenshilerdiń jamyraı kúlgeni estildi. Seriktiń oıy bólinip ketti. Osy sát bergi shettegi kıiz úıden aǵarańdap bireý shyqty. Ol jan-jaǵyna qarap sál aıaldady da, irdýan arbaǵa bettedi. Jaqyn kelgende ǵana tanydy — kúpeıke kıip, aq oramal tartqan Jázıra eken. Aıaǵynda kerzi etik, qorq-qorq súırete basady.

— Serik?.. Serikpisiń? — dedi ol tańdana.

— Iá.

— Japadan-jalǵyz kimmen sóılesip otyrsyń?

— Jalǵyz emespin. Arlan ekeýmizbiz.

— Arlan?

— Iá. Arlan.

— A... Aq kúshik pe? Qudaıym-aı,— dep Jázırasy qylyqtaı kúlip, onyń janyna kep jaıǵasty. Kúshiktiń shińkildeı úrgenine de, Seriktiń tomsyraıa qıtyqtanyp qalǵanyn da elemedi.

— Arlan, tynysh jat! Bu apa ǵoı,— dese de Serik, kúshik qoımady. Aldyna kóterip alǵan; ıegin, betin jalap, erkeleı qyńsylap, tynyshtandy.

— Týf... f, ne isteısiń, Serik. Qoly-basyńdy aramdap bitti ǵoı.

Jázıra muny jıirkene aıtsa da, syrt aınalmady. Kúshiktiń áli de sol basylmaı aýyq-aýyq yryldap, aıbat shekkenine tań.

— Ózi tipti batyl, á? Qalaı-qalaı úredi. Arlan... Arlan, aıt, aıtaq! — dedi jadyraı. Erkelete basynan sıpap, «kúshim-kúshim» dep te qoıdy.

— Qolyńyzdy aramdadyńyz ǵoı, apa.

Serik qýlana kúldi. Jázıra múdirip qalyp baryp, sóz astaryn túsindi me, ezý tarta:

— Oı kúshik-aı,— dedi.

— E, sender mynda ekensińder ǵoı. Baıaǵy kúshik ta...

Qarańdap bireýdiń kep qalǵanyn Serik te, Jázıra da ańdamady. Ekeýi de shoshyna jalt buryldy. Balym qarıa ekenin bilgensin ǵana:

— A... Apa, siz be eńiz,— dep Jázıra ún qatty.— Kelińiz. Myna jerge otyryńyz. Shóp bar.

— Syzdy, salqyn emes pe?

— Jo...oq, jaqsy. Oý, Serik, sen qaıda kúbindiń?

— Qosqa... Tońdym, áje...

— E, endeshe neǵyp otyrsyń? Taǵy da tymaýratpaqpysyń?! Jónel tez.

Serik kúıbeńdep, ornynan ázer turdy. Kúrtesiniń etegine eki-úsh súrinip qolynan kúshigin túsirip te alǵan; onyń qyńsylap qalǵanyna da qaramady. Ústin qaǵynyp, ortadaǵy túndiginen maı shamnyń manaýraǵan jaryǵy kóringen úıge bet túzedi. Kúshik shyr aınala sekirip, aıaǵyna oratyla oınap barady. «Qulynym... Kishkentaı qanatym. Asqar janym seniń osy kúıińdi, saǵynyshyńdy sezbeı erte... qyrshyn ketti-aý, qaıteıin»,— dep Balym qarıa egile, ishteı ezilip qaldy. İrdýan arbanyń arbıǵan dóńgelegine arqasyn berip, ıyqtasa otyrǵan Jázıra da únsiz; kóz astynan qarıa júzine baǵdarlaı, urlana qarap qoıady. Boıyn belgisiz bir sezim bılep, áldeneden ólerdeı qysylady. Eshkim onymdy ańdamasa, bilmese eken deıdi. Qaradan-qarap eki beti dýyldap, órtteı janyp bara jatqandaı bolǵan: ile júregi lúpildeı, manaǵydaı emes, boıy tońazyp, beımaza kúıge tústi. Qatty úrkip otyr. «Munyń bári neden? Ne boldy maǵan?»

— Jázırash, neden qoryqtyń?— dedi Balym qarıa kelinshek júzine tańdana qarap.

— Jáı... Boıym tońazydy ma, qalaı?!.

— A... Qara kúz ǵoı. Degenmen kún jyly.

— Iá. Jaqsy,— deı saldy Jázıra. «Men salqyn alyp, aýyra bastaǵan shyǵarmyn?..»

Qostyń kúnshyǵys betinen jylqynyń kisinegeni estildi. Úrikken at tuıaǵynyń dúsiri, alystaǵy aýyl ıtiniń sháýildeı úrgeni de qulaqqa shalyndy. Aq sharby qus joly da sál tómendep, tónińkirep tur. Shashyrap jatqan sansyz juldyz da jaqyndaı túskendeı; jymyń-jymyń etedi. Boz jýsan men búrgem, syzdy jer ıisi de tóńirekti maýjyratyp barady. Aýada ózgeshe bir ún, tynyshtyq úni bar.

— Tún qandaı ásem. Men kóktem túnin súıýshi em. Sońǵy jyldary kúz túnin bólekshe kórem. Ó, nesi, Jázırash? Qartaıǵandiki me eken dep te oılaımyn. Adam tabıǵatyna jaqyn. Sonan shyǵar,— dedi Balym oılana.

— Bilmeıim, apa... Maǵan... Osy qazir... aıtsam kúlersiz-aý.

— E, aıt... Sezimniń ersiligi bola ma.

— Jerge túsken aı sáýlesi tunyp turǵan maıda ún, áýen sıaqtanady maǵan, apa,— dedi Jázıra baıaý, birtúrli qysyla sybyrlaǵandaı. Balym qarıa tańdana qarady da, júzin ile buryp áketti. Oılanyp qalǵan tárizdi.

Tizesin qushaqtap, jaýrynyn arba dóńgelegine bere otyrǵan Jázıra munan ári qarıa kóńilin bólmedi, óz oıymen bop ketti: «Ie, solaı, apa... Aı sáýlesinen men bir ásem ún, kúı áýenin estigendeımin. Tyńdańyzshy, á? Tógilip turǵan joq pa? Qandaı jeńil, yrǵaqty maıda qońyr saz? Anaý kórinetin tóbe úlken dombyranyń tıegi de, mynaý boz jýsan, oıpattaǵy qyryq býyn, qara óleń terbele sybdyrlasa sonyń shegi, pernesi emes pe eken? Áıtpese osynsha syńǵyrlaǵan kúmisteı bulaq syldyry, ǵajap ún qaıdan shyǵady? Kúlesiz ǵoı, apa. Jo... joq, bir sát ózińiz tyńdap kórińizshi. Áne, túıe úzilte bozdap tur. Estımisiz... Qudaı-aý, mynaý ne? Shopan ıti ǵoı. Áýpildeı me, qalaı? Aıtyńyzshy, aı jaryǵyndaǵy hosh ıisti dalada osy dybystyń qaısysy oǵash, bólek. Birin-biri buza ma? Joq, apa! Aı sáýlesi — áýen. Aı sáýlesi — kúı. Aı sáýlesi — jastyq. Qartaıǵandiki deme, apa, sizdi kúzdi súıgizip otyrǵan da aıdyń ásem sazy...»

Jázıra osy bir oı ıiriminen tunshyqqandaı da edi, birtúrli óz-ózinen alqyna irkildi; sál demin basqansyn ǵana boıyn jıyp manaǵydan góri jeńildengendeı boldy. Áıtse de áldeqandaı sezimnen aryla almady. Balym qarıaǵa urlana kóz tastaǵan, ol sol kúıi tapjylmaǵandaı eken. Endi Jázıra aıtylmaǵan óz oıynan qysyldy. «Aı sáýlesi tunyp turǵan maıda ún dedim-aý. Uıat-aı... O ne sezim? Bu jerde aı seýlesiniń qatysy ne? Ol «kúzdi jaqsy kóretinim qartaıǵandyǵymnan shyǵar» — dedi. Men kep aıdy qoıyp qaldym. Eń bolmasa, «joq, apa, qartaıǵandiki emes, sizge kúzdi súıgizip otyrǵan da aıdyń ásem sazy» desemshi. Ol áýeni nesi dep qalsa she? Qoı, óıdemegenim durys. Múmkin túsiner, kim biledi».

— Ras aıtasyń, Jázırash. Osy jasqa kelgenshe aıly túndi nege súıetinimdi oılaǵan emen. Áıteýir ózimmen-ózim bop, tynyshty bir tirshilikke bólengendeı jeńildenip qalatynmyn. Iá... Ǵajap. Turǵan boıyń ásemdik-aý, seniń, janym,— dedi Balym qarıa jas kelinshektiń qysylǵanyna qaramaı qamqorlaı qushaqtap.— Káne, endeshe únsiz aı áýenin tyńdaıyqshy, Jázırash.

— Aı áýenin dedińiz be?

— Iá... Dybys bar jerde áýen júrmeı me, Jázırash?

— Árıne... qyzyq,— dedi ol kúlimdeı. İzinshe eleńdep qaldy.— Bireý syńsyp jylaıdy ǵoı.

— Á, bul aǵash qaraýyly bolatyn jigittiń áıeli. Keshe... qaǵaz alǵan...

Bu soǵys biter bolmady-aý, apa.

— Iá, sharshatyp tur.

Munan ári ekeýi taǵy da únsiz, oı ústinde otyryp qaldy. Kúıikti áıel daýsy da álsireı baryp basyldy; tóńirek qaıta maýjyrap, uıyqtap ketkendeı edi, kenet syqylyqtaı kúlgen shat, erke ún arbanyń yǵyndaǵylardyń tý syrtynan kep shyqty. Áldene demek bop, aýzyn asha bergen Jázıra da sózin jutyp qoıdy. Tańdana Balym qarıaǵa burylǵan; o da ushqaly otyrǵan úkideı eken. Kózi japalaq-japalaq etedi, shaǵyn denesi bir ýys bop, jıyrylyp alypty. «Tyrp etpe» dep ym qaǵady. Sál tamaǵyńdy keneseń talyp qalardaı. Sytyr-sytyr shóptiń aıaq asty janshylyp synǵany estildi, mine endi arbanyń janynan eki kóleńke ótip barady. Toqtady.

— Sáýlesh...

— Men «Sáýlesh» emespin ǵoı, Qojan, Sáýlemin... Tartshy deımin qolyńdy.

— Sáýle...

— Ie.

— Erteń de kezdeseıik ta, e?

— Erteń aýylǵa qaıtamyz.

— Onda,— dedi bala jigit kúmiljı. Tamaǵyn álsin-áli keneıdi.— Aýylda... anaý ózen jaǵasyna shyqsaıshy, á?

— O, jaqtaǵy úılerdiń ıti kóp. Men ıtterden ólerdeı qorqam.

— Endeshe eski monsha jaqta kezdeseıik, á?

— Qojan, sen qyzyqsyń... Ylǵı «kezdeseıik, e?» deı beresiń. Óziń úndemeısiń... Meniń ketkim kep tur. Adamdar jatyp qalsa uıat qoı.

— Sáýle, toqtashy. Qaıda asyǵasyń.

— Jibershi qolymdy. Ustamaı turýǵa bolady ǵoı.

— Sáýle... Kelistik pe á?

— Kórermiz... Qolymdy aýyrttyń deıim, Qojan...

Bozbalanyń túsiniksiz, sabyrsyz úni, ebedeısiz súıgeni, qyzdyń entige sytylyp shyǵyp, kıiz úıge qaraı júgirip bara jatqany estiledi. Jigit te umtyla berip, irkilgen; sál aıaldap, solaı bet aldy. Ózine qanat bitkendeı aıaǵyn bıleı basady. Óń men tústeı áldebir ótkinshi ómir, áldebir syr kýási bop arba túbindegi eki jan da ústerin qaǵynyp, oryndarynan kóterildi.

Aı sáýlesi tunyp turǵan, shymyrlaǵan maıda dybys, tolqyp kete beredi; ol keıde kóktemgi bulaq syldyryndaı ashyq bolsa, endi birde súıgenin oılap oıaý jatqan qyzdyń tynysyndaı birqalypty, ystyq lúpildi sezdiredi. Ǵalamat áýen. Osy qazir sol aı áýeni tún ortasy aýa qońyr salqynǵa aýysyp, pishenshiler qosynyń ústinde jylylyq izdep, josyp júr.

17

Isahmet úıge birden kirmedi. Yqsandy kózimen uzatyp sap, qora-qopsysyn aralap júrip aldy. Qyzyl shybyqtap toqylǵan túıe boıy sheten sharbaqty ári-beri yrǵap kórip, túbin aıaǵymen teýip-teýip qoıdy. Kún erteńgisin shaǵyrmaq, shýaqty edi; sáskelik alabulttanyp tur. Áıtse de jyly. Yzǵarsyz. Isahmet búıirin taıanyp, jylan jalaǵandaı tap-taza aýla ishin qarap ótti. Úıge japsarlas, esigi abajadaı úlken qoranyń aldynda, árneni shuqyp júrgen taýyqtardy jaqtyrmaı túksıe qaldy. «Yrash»,— dep aıqaılamaq bop yńǵaılandy da, úıde qonaqtyń bary esine túsip irkildi. «Pishenge sańǵyp pále qylar-aý. Qazdar qaıda? Olar qoranyń tipti ishinde shyǵar. Osylardy samaýyryn qoımas buryn kóshege qýyp tastamaı ma?!» Isahmet sóılene júrip, sony ózi istedi. Qoranyń túkpirindegi ótken qystan qalǵan on shómeledeı shópti kúrt-kúrt jep turǵan Baqannyń atyn kórgende ol jyndanyp kete jazdady. «Oıbaı-aý, mynaý qaıtedi-aı, á? Usaq jandyqtan aıap, sary maıdaı saqtap júrgende ábden qurtty-aý. Óı, ákeńdi... Túnimen turdy-aý, á?» Atty julqylaı jetektep qoradan shyǵardy. Jaltyraǵan temir tabany joǵary qarata tóńkerýli jatqan, jaıdaq shananyń beldeýine ákep baılady. «Eki shómeledeıin jedi árıne. Tamaǵyńa tas bolǵyr. Maldan pishen qymbat kezde bile tura qaskúnemdigin aıtamyn-aý. Qoı... Eki shómele jemes. Bir jarymdaıyn qurtty». Isahmet qoranyń esigin jaýyp, súımenmen syrtynan tirep tastady.

— Ýa, Iseke, qaıda júrsiń? Meni attandyrmaısyń ba? — degen Baqannyń daýsy estildi.

— Myndamyn.

— Qoraǵa kirip ketkenbisiń, Iseke?

— Kelseıshi beri... Qaıda asyǵasyń? Tamaq jep júrmeımisiń? Yrashqa as saldyraıyn,— dedi Isahmet aýla ortasyna qaraı shyǵyp.

Baqannyń basynda japyraıǵan qalpaq, ústinde sary plash. Qamyt aıaǵyn súırete, taltańdaı qarttyń janyna keldi. Munarlanyp, ala kóleńkelengen aspanǵa qarap qoıdy. Aýzyn kere esinep, qamshysymen etiginiń qonyshyn sabalap tur.

— Áı, Baqan, estımisiń? Qaıda asyqtyń-eı? — dedi qart suraǵyn qaıtalap.

— Qas qaraımaı soǵatyn jerlerim bar edi, Iseke.

— Ym...— Qart sál oılanyp qaldy. Jalt etip Baqan júzine urlana kóz tastady. İle qabaǵyn kirjıtti.— Taǵy da men bilmeıtin qupıa da?

Baqan júzin taıdyryp aldy; ezý tartqan boldy. Ekiudaı ıyǵyn qomdady. Keketindi suraq ekenin, tereńinde ókshesi de joq emestigin sezse de, syr bermeı qamshysymen qonyshyn ádettegisinen góri jıi sabalaı tústi.

— Jaraıdy... olaı bolsa jolyńdy bógemeıin.

Isahmet qoraǵa qaraı tizbektele kele jatqan taýyqtardy qaqpaǵa baǵyttap, qýyp tastady. Jerden usaq tas alyp, sońynan laqtyryp tur.

— Iseke...

— Iá, qulaǵym sende,— dedi ol burylyp. Qolyn qaǵyp, Baqanǵa qarady. Onyń jaýabyn tospastan taǵy da, ózi sóılep ketti.— Áı, men de adammyn. Sen kórgen beınetti men nege kórmeıim. Birge qınalyp, birge jol izdep, tóńirek qarmanbaımyn. Alǵandy ǵana bilip, ózinen esh qaıyr joq beıshara bop otyrǵym kelmeıdi. Munan bylaı aramyzda kóleńke, kireýke turmasyn deseń, serpil, ashyl, aıt. Óltirseń de aıtyp bildirip óltirseıshi. Túlki bulańǵa almasaıshy, bátir-aý...

— Iseke, siz áldeneden qaýip etetin sıaqtysyz?

— Qaıdaǵyny soqpashy...

— Qoryqpańyz. Sizge dáneńe juqpaıdy. Synaptaı áli-aq syrǵyp ketesiń. Baıaǵyda... baı balasy dep izińdi ańdyp, tyǵyryqtap júrgende de ustatpaı, talaıdy jer soqtyrǵansyń. Sonan keıin jym-jylas joǵalyp, jyl jarym ótkende mılısıa bop kelgenińdi de bilemiz. Talaıdy zar qaqsatqansyń. Jalǵan aryzben de naqaq kúıdirgeniń az ba edi? Endi el tynyshta úrke qalypsyń...

— Áı, sandalma... Kim aıtty meni úrikti dep?

— Úrikpeseń meniń joldastarymnyń saǵan keregi ne? Solardyń biri ózińsiń ǵoı. Já, qıpaqtama.

— Arlan aljassa, kúshigin qabady deýshi edi. Sharshaǵan ekensiń, Baqan.

— Ottama... Men ózgeni bilmesem de seni... seniń kómeıińdi sezbeıdi deımisiń. Áldeneni byqsytpaqsyń ǵoı. Baıqa, qıyp jiberermin.

— Baqan, senimen bet jyrtysqan jerim joq. Ashshy etińe tushshy taıaq tımesin dep syrt qoqaı, qorǵanyń bolýǵa tyrysqannan bóten nemdi kórdiń?.. Men úkimet bergen bılikti teris paıdalanyp, talaıdyń qanyn arqalap júrgen ekem. Ony da sen aıtyp otyrsyń. Óziń kep uryndyń, Baqan,— dedi Isahmet teke saqaly shoshańdap. Kózi aqshań-aqshań etedi.— Men de ózińdeı sovet azamatymyn. Ustatqanym ury-qary... Úkimetke qarsy adamdar. Nemene sen de qarsymysyń?

— Jaltarma. Kemeden tyshqan qashsa, apattyń da taıalǵany deıdi balyqshylar. Káne, allanyń adal pendesi beri... bermen... týra qarashy maǵan. Alyp qashpa, alyp qashpa deımin jyrtıǵan toraı kózińdi,— dep Baqan taban asty burq ete qaldy.

Ol tipti Isahmet kútpegen úrdis qımyl jasady; shap berip jaǵasynan aldy da, julqa tartty. Kóılektiń jaǵasyn qaýsyra, búre ustaǵan, búlk etkizer emes, shybyn qurly kórmeı qylǵyndyra kóterip-kóterip qoıdy. Isahmettiń aıaǵy jer syzyp, kózi alaıyp ketti. Áıtse de dybys joq; tistenip alǵan, qaısar. Baqan sál myta tústi de, bosatyp jiberdi. Qart qany qasha qaljyrasa da, túk bolmaǵandaı jaǵasyn túzep:

— O, tońmoıyn! Tońmoıyn... Saǵan renjip júrgen men de bala ekem-aý,— dedi.

Baqan óz qyzbalyǵynan qysylǵandaı tómen qarap qaldy. Isahmettiń tipten yqpaǵany birtúrli jigerin qum etti. Al Isahmet bolsa, joldasynyń urt minezin bilse de tap osyndaı kúıgelek, ańqaý dep oılamaǵan; bir búkpesi ishinde, ashylýy qıyn, aýyr sandyq kóretin. Yǵystaýy da sonan-dy. Qazir endi kóz aldynda tyzyldaq bala sıaqtandy da qaldy. İshteı onyń álsizdigine qýansa da, bir jaǵy áldenege kóńili tolmaǵandaı, qarny ashqandaı boldy. «Mundaı adamnan retin taýyp, qutylǵan jón. Aldyn alyp tyrp etkizbeı ustatsam basym arshylady. Ári jaqsy atty atalam. Jo...oq, ol ustalsa meni bylǵap ketedi. Oǵan jetkizbeı qurtý kerek. Bultartpastaı kýá tapsam ba? Kýálikke kim júredi? Qaıyqshy she? E, sol esýasty qoıshy. Sóziniń pátýasy joq. Ózi árıne ońaılyqpen aıtpaıdy. Aqymaq neme... «Óltirem» degenin aıtam-aý. Ne úshin? Jazyǵym ne? «Sasqan úırek artymen súńgıdi degen, kúıingennen ne isterin bilmegeni-aý. Ózi ustalatynyn sezip. zárezap, alaq-julaq etedi. Ótkendegideı er kindik joq. Bul joly Jázırany áketem dep, aýzyna da almady ǵoı. Bir tyqyr taıalǵan shamasy... Bu ıt meniń arymdy attapty. Masqaralapty. Kózime shóp salǵanyn bildirmegen bolady. Meni muqattym deıtin shyǵar? Kórermiz áli». Isahmettiń bir ezýi jybyr etti; ile opyraıǵan tissiz aýzy ashylyp, kúzenniń inindeı úńireıgen kómeıi kórindi. Qyt-qyttaı kúlip kep:

— Áı, tenteksiń... Tenteksiń sen, Baqan,— dedi ol qolpashtaı jaýrynynan qaǵyp.

Baqań ań-tań. Jo... joq. Bir jerde ógiz buzaýlapty dese, naq osyndaı tańdana qoıýy ekitalaı. Suıqyltym, muqyl qasy shorshyp joǵary shyqty da, kózi qozǵalmaı shólmektene qaldy. Júzi surǵylt sıaqty edi; endi kúreń-qyzyl. Tilden múlde aırylǵan, meńireý kúıde. Kútkeni úlken qarsylyq, balaǵat bolatyn; aǵalyq meıirim, keshirimshil kóńilden shyqqan adal peıil emes-tin. Adam jany degen de kóktemniń qubylmaly kúnindeı shýaǵy men bulyńǵyry qat-qabat keler aýmaly-tókpeli ǵoı. Baqan da ala bult kóńiline osy qazir áldeqandaı bir jyly sáýle túsip, qońyr lep eskendeı bolǵanyn sezindi. Jalǵyzdyqty kóp kórgen zábirli jany eljirep, ol qatty tebirenip ketti. Belgisiz bir aýyr salmaq ıyǵynan syrǵyp, aýyp júre bergendeı edi; qolqasyna ashshy jas tyǵylyp, tilip barady:

— Iseke... Iseke! — dedi Baqan shydaı almaı.

— Tenteksiń... Áı, aqymaǵym-aý, seni men maǵan kimniń qudireti jetedi? Já, men ózimdi qoıaıyn. Kimge sen shaq kelesiń? Óz basyńnyń qunyn óziń túsirip, ne sor basty. Qadir-qasıetińdi bilmegeniń be? Adamnyń oıy turǵaı sen onyń qıalyna da tarlyq etetin jan emespisiń? Jasarymdy jasap, asarymdy asaǵan adammyn, Baqan. Men ólimnen qoryqpaıym. Ha... ha... ha... Káne, óltirshi... Qolyńdy qaqpaıyn. Jo... joq, men kisi tanymasam dostaspaımyn. Seniń jańaǵyńnyń bári ómir kúıbeńinen, taýsylmas qarań qalǵyr sharýanyń qajytqanynan. Áıtpese, Báke, sen adam turǵaı tyshqan óltirmeıtin jansyń...

Alaq-julaq etip, uıalǵansyp qıpaqtaǵan Baqannyń kóz aldyna álginde ǵana shaldy qylǵyndyryp, óltirip jibere jazdaǵany kele qaldy. «Talaıdy taqyrshaqqa otyrǵyzǵanyńdy bilem... Qý eken demeımin be? Jazǵan basym óstip adasam da júrem. Jany taza, jaqsy adam ǵoı. Ne bolsa sodan úrkip, sekemdenem. Jo... joq, meniki durys emes. Onyń suraýy jón. Dos arasyna kirbiń kirgesin-aq senimsizdik týady. Bu da talaıdy kórgen adam. Tanıtyndary da kóp. Birli-jarymnyń kómeıin kómip, úndetpeý qolynan keledi. Qaıta syrlastyǵy paıda... Ózi de ortaq joıǵa qanyqqansyn jan balasyna tigisin bildirmeýge tyrysady»,— dep oılady Baqan.

— Báke, ne turys bul? Úıge kirelikshi... Sózdi qoı. Adam sıaqty bir tynys taýyp, damyldaıyq ta.

— Jo, Iseke, asyǵyspyn. Myna jerge otyraıyq sál,— dep Baqan anadaı jerde jatqan kespeltek tomardy meńzedi.

Ekeýi soǵan kep jaıǵasty. Baqannyń ústindegi plashy qaýdyr-qaýdyr etedi. Tórdegi úlken qoraǵa jol ashylǵandaı kórindi me, aq ala taýyq pen kúreń kók átesh solaı oıysty. Bulardy kózine de iletin emes. «Taǵy da shópti shashyp, sańǵyp, ysyraptamaqsyńdar, á? E, olaryń bola qoıar ma eken». Isahmet tóńiregin qarmana bastady; qolyna úlkendeý bir tas ilikti-aý deımin. Álgini jiberip kep qaldy. Taýyq pen qoraz qanattarymen jer sabalap, tyraǵaılap qashyp barady. Isahmettiń oıy bólinip, ózin tyńdamaı qoıǵanyn Baqan ańdamady. Aýzyn tompaıtyn sóılep otyr.

— Qudaıdyń qudireti myń jasaıtyndaı-aq tistesemiz de jatamyz. Dosqa kúlki, dushpanǵa taba bolýymyz jetpedi me?

— Onyń ras, Báke. Dińkeni qurtqan osy qańqý sóz. Neme kerek...

Isahmettiń kózi uıalmaıtyn; mundaılardy el keksiz, namyssyz dese, birli jarym syralǵy dostary: «betsiz ǵoı. Áıtpese álginde ǵana abyroıyn tókken, ıtsiń degen adamǵa bedireıe qarap, sóılesý tursyn, jaqyn kep tildesse de jaýap berýge bola ma»,— deıtin. Qasıetsizdik jalǵanda opasyz jannyń qarýy ma, qalaı; Isahmettiń beti búlk eter emes. Áńgimeni soǵyp otyr. Baqan júzin qalaı alyp qashsa da, onyń suǵanaq kózi qutqarmady. Taýyp alyp, áldenege kelisýge, tileýlestikke shaqyrady. Erni-ernine juqpaıdy, sýdyrap aǵyp barady. Birde ózin dattasa, birde soǵysqa laǵnat aıtqan bop ketedi. Kerek dese osy qazir úı-ormanyn Baqan jolynda órtep jiberýge jaraı alatynyn sezdirip te qoıdy.

— Meni senen alla taǵala aıyrmasa, qolyńnan ala almaıdy. Osy sózime sen, Báke,— dep Isahmet shyrt-shyrt, tis arasynan túkirinip toqtady.

— Senbeı ne kórinipti maǵan. Senem ǵoı... El ózindeı aq júrek emes, Iseke. Ár jaqsylyǵy satýly, jatqan esep. Eń arǵy tórkini anaý esersoq qaıyqshy ekesh o da jutqyn. Jarty taýyp bermeseń arǵy betke ótkizbeıdi. Já, ony qoıshy. Aýdandaǵy qoıma meńgerýshisi...

— Potrebsoıýzǵa esepshi bolatyn dáý áıel me?

— Iá, sol... Bári sol arqyly. Men eleýlimin ǵoı. Kózge tez túsem. Jáne de keıingi kez tekseris kóbeıip ketti ǵoı. Ásirese anaý aýdandyq sot pále. Tyrashtanǵan ıt bir. Sonyń aýzyn ala almaı-aq qoıdyq. Sen ózi ony tanýshy ma eń?

— Eptep...

— Endeshe jaqsy boldy. Úsheýlermiz. Iseke, óziń bilesiń tórt júz gram nanmen kisi basy tirlik etý qıyn ǵoı. Qolda barda sermep qalý jón shyǵar, á? Arǵy bettegi bir shopannan qoı eti kep turady. Un, qanty, shaıy ol ıttiń bizden...

Úlken qaqpanyń kisi kiretin esigi batylsyz, oıbaılaı ashylǵan, eki qart selk etip, oryndarynan atyp turysty.

Kózge kóp túse bermeı men júreıin»,— dep kúbirleı qalǵan Baqanmen asyǵys qoshtasyp, Isahmet qaqpaǵa bet aldy. Bir ıyǵynan túsip ketken sholaq paltosyn kıe almaı jaýyrynyn qyrjyńdatyp, barady.

Merýert ekenin kórgende ǵana kóńili ornyqty. Jyly sálemdesip «Yrash úıde» dep ishke kirgizip jiberdi; ol erteńgisin kórisken adamy ekendigin de múlde umytqan; qaıta-qaıta amandyq-saýlyq suraıdy. İle onysynan Baqan aldynda qysylyp, júzin buryp aldy.

— Iseke, men júrdim.

— E, Báke, jolyń bolsyn. Soǵasyń ǵoı keıin?— dedi Isahmet dosyn qaqpa syrtyna shyǵaryp sap turyp.— Táıiri, umytqanbysyń? Jázıra deıim...

— Ts!.. Aqyryn.

— Qoıshy ári úrikpeı. Qalaı, kirisemiz be?

— Sonyńnyń reti kelmeıdi-aý, Iseke. Baıy kele jatsa qıyn endi.

— E, onyń ras... Degenmen de tamyryn basyp kórmeısiz be?

«Osy ıt meni bir pálege uryndyraıyn dep júrgen joq pa? O basta munshalyq elpildek emes-tin. Qaıdan baýyrmalsyp ketti. Iá, bul qýdan neni de bolsa kútýge bolady».— Baqan taban asty sekemdenip, taǵy da ishteı jıyryla qaldy.— «Áıtpese esh úmitsiz iske uryn deı me?»

— Kún uzata bermeıik ta, Báke.

— Qazir sol...

Eki áıel ımene sálemdesip, qasynan ótkende Baqan sózin úzip aldy; Isahmet erin ushymen ǵana amandasty. Kózimen uzatyp sap, qaıta buryldy. «Kóshede uzaq turyp qaldyq-aý» dep qýystanyp, tez qoshtasqysy kelse de, onysyn sezdirmeı baqty. Baqan saqtyq bildire ospaqtaı sóıleýge kóshti:

— Qazir sol baıtalyń aýylda joq ta sıaqty ǵoı.

— Baıtalyń ne, Báke, qońdy... saýyrynan jaraǵan arǵymaq deseńshi. Bizderdiki jas ta bolsa, onyń janynda kúrjikeı, jaýyryny tompaıǵan tansha emes pe?..

— Já, já... Yrekeńdi tym súmireıtpeseıshi. Aýyzyń dám bilmeıtindeı tissiz, sorlylyǵyńdy kóre almadym ǵoı, Iseke.

Isahmet buǵan qyt-qyttaı, jany jaılana kúldi.

— Maǵan da sondaı bir jas ıisti yńǵaılasań bóten bolmas edi da.

— E, ol tabylady ǵoı.

— Qyraǵy kózim-aı... Shalǵanyń bar ma? — dep Baqan úzeńgige sala bergen aıaǵyn tartyp aldy. Eleńdeı qalǵanyn ańdap Isahmet birden laq etip, tógip salmady. Yntyqtyra túsip, aıtsam ba, aıtpasam ba degendeı kóz astynan synaı qarap tur.— Ol kim, Iseke?

— Anaý kúıeýi qasapshy bolatyn, aqsary tatar qatynyn bilýshi me eń?

— Toqta... toqta...

— Sonaý kolhozdastyrý kezinde týatyn bala ǵoı.

— E, ol kezde de dúnıege kelgen bala az ba edi. Qaısysyn bilip jatyrmyz.

— Oıbaı-aý, endi anaý murtty, palýan qasapshyny bilmeýshi me eń?

— E, murt deseıshi. Jalǵyz qyzy bar-tyn. Eki aıaǵyn salaqtatyp moınyna mingizip júretin. «Qyzdy búıtedi, ul bolsa qaıterin bir qudaı bilsin»,— dep kúletinbiz.

— Marqum ózi bylaıynsha jaman jigit emes edi. Aq kóńil. Garmondy qońyraýlatyp kep tartatyn. Sýǵa ketip óldi.

— Solaı ma? Men maıdanda eken dep júr em. E, ımandy bolsyn.

— Joq... Týra soǵystyń aldynda. Ózenniń kóktemgi tasqynynda, muz júrip jatqanynda qaıyqpen arǵy betke ótem dep boldy.

— Ym... Sonyń qyzy de. Tym jas emes pe?

— On altylarda ǵoı deıim. Áıteýir bıyl mektep bitiretin kórinedi.

— E, táıir-aı, jas, kári deıtin ne bar? Sham sóngensin báribir emes pe? — dep Isahmet ózgeshe, kisineı kúlip qoıdy.

— Solaı ma edi? E, qaıdan bileıin. Ózińizge eliktemeımin be?

— O, qurmaǵyr-aı, seniń osyndaı jatyp ataryń bar-aý.

— Iá, Iseke, synyqtan basqanyń juqpaıtyny joq degen.— Baqan shalqaqtaı kúlip aldy.— Baldyzyńyzdyń aty kim?

— Aty ma? So qurymaǵyryń este tursa... Tilimniń ushynda aıtaıyn desem... E, sonyń atyn qaıtesiń, saǵan keregi zaty emes pe?!

Uzyndy-qysqaly eki dos shek-sileleri qata kúldi. Baqan kóziniń sirkesin alyp jatyp:

— Bir ózińe sendim, Iseke. İńǵaıyn taýyp qoı. Pishenshiler qaıtqan merzimde soǵam,— dedi.

— Maqul.

— Aıtpaqtaıyn, álgi... Jázıra degendi qoısaq qaıtedi, Iseke?

— Nege?

— Sol arǵymaǵyń aq júrekteý me dep qorqam. Dúnıeni daý-dalabaı qyp, kúıeýi múgedek, ásker semásyn qorlady. Eki aıaǵyn jaýǵa berip kelgen azamattyń dármensizdigin paıdalanyp kózine shóp saldy deıtini de bar eldiń. Sóıtip sottyń da, eldiń de aldynda qarabet bop júrermiz. Qazir maıdan múgedeginiń sózi ótkir, ótimdi kezi... Urynyp qalamyz ba dep qorqam. Tipti kelinshek kónse de qańqý sóz, ósek óltiredi. Qalaı oılaısyń, á?

— Mynaýyńnyń jóni basqa. Qap... Osy erterek oıymyzǵa kelseshi. Aı, qaıran Bákeń-aı. Basyn, týra ministirdiń basy ǵoı. Iá, durys aıtasyń. Munyń aqyl,— dedi Isahmet onyń arqasynan qaǵyp. Baqan da adam. Maqtaǵandy kim jek kóredi. Áıtse de baqyraıtyp qoıyp aıtqanda qıyn-aq. Báken ishteı maqtaýdy azyrqansa da, syrttaı ózi-ózinen eki beti dýyldap, qıpaqtap qaldy.— Al, anaý qasapshynyń qyzynyń jóni bólek... zorlap, urlap áketsek te qazaq «qashyp kettige» saıady. Erteńine aq jaýlyq tartyp, oń jaǵynda eliktiń laǵyndaı eki kózi jaýdyrap otyrsa, kim bóten der deısiń. El de «qashyp ketken qyzdy» joqtaı qoımaıtyn sıaqty ǵoı. Teńin izdeıtin zaman ba? Kúıeý tapqanyna shúkirshilik etedi. Soǵystyń áli qansha bolaryn kim biledi. Qudaǵı, juraǵat degenderińdi keıin kórip alarsyń. Sheshesi búlinip, jylar-syqtar. Onan asyp qaıda barady? Aqyr aıaǵynda kóılek kıip, táýir shaı isher. Qyzyn kórip maýqyn basar. Bolar is bolǵansyn kónbeı me? Sot ta asa qulshynar ma eken? Erkek kindiktiń azdyǵyna saıyp, shalǵa tıip jatqannyń aldy-arty sol ma deıdi de qoıady.

— Iseke, muny endi tezdetińiz. Álgi osy bizdiń Sálımamyz qaıda? Sony nege paıdalanbaımyz?

— Este ǵoı. Biraq sonyń ózi... kóńilshekteý me, qalaı. Kisi aıaǵysh jan. «Bireýdiń balasy tósek tartyp qalypty. Hal ústinde deıdi. Sheshesi de qorqady. Shybyn jany sonyń ústinde kórinedi»,— deseń de kózi sýlanyp, eljireı qalatyn pálesi bar. Meniń qulaǵymnyń estimeı, tosańsı qalatyny sıaqty.— Isahmet taǵy da óz sózine máz-meıram kúldi. Baqan buǵan ezý tartpady. Oılana basyn shaıqap:

— Onysyz qıyn eken,— dedi.

— Aıtpa, ońaı emes.

— Al, keriskenshe...— Baqan yrǵyp atyna qondy.— Tezdetersiń, Iseke.

— Oıbaı-aý, aty esime tústi. Jolymyz bolar... Aty Sáýle... Iá, ıá... Sáýle.

— Ts!.. Aqyryn!.. Anaý kim kele jatqan?

— Káne? Salt atty ma? Qaıdan taǵy sap ete qap edi. Kózge túse bermeıikshi... Bul jas ta bolsa jer jutqan. Pále... Baryp turǵan qý... İqsan ǵoı.

— Aqyldy deseńshi.

— Túısiksiz emes. Al, jol bolsyn!

— Ázirshe...— Baqan atyn kilt buryp, tebinip júrip ketti. Sıpaı qamshylap barady. Isahmet sál turdy da İqsan jaqyndaǵanda ańdamaǵan bop qaqpadan ishke aıaǵyn kerdeńdeı basyp kirdi.

Ekinshi bólim

1

Yqsan atyn qoranyń aýzyna qańtara baılap, úıge bet alǵanda ǵana baıqady: esik ashyq, ishte aǵarańdap bireý júr. Sarqyraı quıylǵan sýdyń, shelek tutqasynyń shyldyry estiledi; áldekim baıaý ándetedi de. Órtengen aǵashtyń tuqylyndaı myjyraıǵan murja da boı kóterip, jańǵyryǵyp qalypty. Buzyp, qaıta turǵyzǵan. Burqyrap tútin shyǵyp jatyr. «Janym-aý bu kim?» Qańyraǵan qońyr, shym úıi jandanyp, kózge jyly ushyrap barady. Aýla ishine qaraǵan tereze de kirinen arylyp, shynysy jyltyrap tur; jıegi oıý-órnek, ádemi qıylǵan kógildir qaǵaz perde ustalypty. Osy sát ashyq esikten bir shelekti myqshyńdaı, maıysa kóterip, shaıqalaqtata ishindegi sýdy tógip kele jatqan Sholpan kórindi.

— Sholpanbysyń? Ne istep júrsiń?

— Saǵynaı táte, aǵam keldi... aǵam,— dedi ol qolyndaǵy aýyr shelekti tabaldyryqtan beri qoıa salyp. Yrashtyń sińlisi dese nanǵysyz, pysyqsha; qımyl-qozǵalysy da jiti: boıy alasa, qara tory, piste muryn, shashy jalbyraǵan súp-súıkimdi. On jastyń shamasynda. Ústindegi kónetoz, eski kıtelden kishirtip tikken penjeginiń ózin qylaý tıgizbeı júrgenine Yqsan tańdanyp tur. «Qyz bala degen sol-aý. Serik bolsa endigi malmandaı sý, eki beti qaspaq-qaspaq adam tanyǵysyz kúıge túser edi»,— dep oılap úlgerdi.

— Toqtashy, Sholpan, bu ne?

— Júr... Qazir kóresiń, júrshi,— deı berdi Sholpan onyń jeńinen tartqyshtap. Áı-sháıǵa qaratatyn túri joq.

Senek qoqyrsyp jatyr: bir legen tolǵan aq bor, eki shelekte kirli sý, eden jýatyn shúberek, sypyrǵysh, kúrek te osy jerde. İs ıisi kirip kelgende betke soǵady, áıtse de jaǵymdy, taza ák ıisi. Tórgi bólme keshegideı emes, jap-jaryq, keńip qalǵandaı. Qara kúreń aǵash eden capǵyshtanyp tazarypty. Stol da, oryndyq, tósek oryn da jınalǵan; ashylyp-shashylyp, ıesiz jetimsiregen bir dúnıe kórinbeıdi. Aldyna aljapqysh ustaǵan, ústine qynama bel qyzyl-ala shyt kóılek kıgen Saǵynaı qymsyna, tereze jaqtaýyna súıenip tur. Qos burymyn tostaǵandaı ǵyp túıip qoıypty. Úlken qara kózi jylt-jylt etedi. Mańdaıynda birer tal shash shıratyla, erkelep jatyr. Kóıleginiń ıyǵy sál shetinegen. «Shamasy sodan qysylady-aý»,— dep oılady İqsan. Kózi eriksiz onyń jumyr, Toq baltyryna tústi. Kún shalmaǵan jalań aıaǵy da appaq. Ózi ajarly bilem. Bala ma desem, qalaı? Qos anary da dúmbilezdene kóterilip qalypty. Yqsan Saǵynaıdyń kúlgende betiniń oımaqtaı shuqyrlańa qalatynyn buryn ańdamady ma; qazir sol oıańnyń ózi sáýlelenip ketkende ol ne derin bilmeı, álde bir erkindigineń aıyrylyp bara jatqanyn sezindi.

— Aǵa, siz jumys... túz adamysyz. Alda qys keledi qylyshyn súıretip. Úıińiz bolsa kirlep ketipti... Er adamsyz, ári kórshi qaqyn óteý paryz. Ózińiz joqta bılep-tóstep, Sholpan ekeýmiz erkinsip baqtyq, İqsan aǵa,— dedi Saǵynaı qymsyna ezý tartyp.

— Táńirim-aı... Qaıta sizderden keshirimdi men suraıyn da. Jalqaýlyqtyń kesiri ǵoı. Tap-taza, tap-tuınaqtaı bolsa, mazalanbas ta edińder. Já, aqtalmaı-aq qoıaıynshy. Rahmet, sizderge. Aqyry meniń qolymnan kelmesin bilip, kómekteskenderińe raqmet. Boıdaqtardyń tirligi osy...

— Merýert tatem de kelmek-tuǵyn.— Saǵynaı mańdaı shashyn túzep, eńkeıip jerden sýly shúberekti aldy. Imenshekteı edendi súrte bastady. Eki betiniń ushy qyzǵylt tartyp sál, tershı qalypty.— Sholpan, sýdy tóktiń be?

— Qazir?

— Merýert tátem kelse...

— E, dáneńe etpes. Ózderiń de bitiripsińder ǵoı. Apyr-aı, bárinen buryn myna qazandyqty qalaı jóndedińder? Túk tútin tartpaıtyn. Bar pále syrttaǵy murjada bolmasyn...

— Joq, murjany biz qaıtara sylap, jamap-jasqap kórdik. Onda eshteńe buzylyp, bitegendeı tas sıaqty eshteńe tabylmady. Kópten tazalanbaǵan eken. Ystana-ystana, kómeıi bitelipti. Myna jerden týra eki-úsh shelekteı kúl-kúbir, qara smola aldyq,— dep Saǵynaı qazandyqtyń joǵary jaǵyndaǵy alynyp, qaıta sylansa da, áktelse de tórt buryshtanyp jıegi bilinip turǵan kirpishtiń ornyn kórsetti.

— Iá, bul shynynda da meniń qolymnan keletin sharýa bolmady.

Yqsan aýyz úıge shyǵyp ketip, shınelin sheship ildi de, qaıta keldi. Gımnasterkesiniń jeńin túrinip alǵan:

— Káne, maǵan qandaı jumys bar?

— Sizge me? Sizge...— dedi Saǵynaı kúlimdeı.— Sholpan, aǵaǵa ne tapsyramyz!

— Jo... joq, apaı, eshteńe de istetpeımiz. Aıaǵy aýyryp qalady.

— Aýyrmaıdy, Sholpantaı, jazylǵan ǵoı,— dep Yqsan kúldi.

— Salqyn sý tıgensin aýyrady. Bolmaıdy. Aǵa, siz shyǵa turyńyz. Qazir bitemiz. Sonsyn shaı ishemiz, e, apa?

Saǵynaı ne derin bilmeı qysylyp qaldy:

— Qoı... Qaıdaǵy shaı,— dedi.

— Ózińiz aıttyńyz ǵoı, jumysty bitirgesin dep. Apaıda úsh shaqpaq qant bar, e-apa?!.

— Sholpan...

— E, ótirik pe?

— O, onda shaı, árıne ishemiz. Endeshe maǵan basqa jumys bermeseńizder men samaýryn qoıam. Kelistik qoı. Sholpan, á? Durys... Ym... Biz de bir qant, nan jaǵy, tipti sút te bar shyǵar. Qaıda edi? — dep Yqsan serpile shymyldyq peshtiń qazandyq betindegi ydys-aıaq qoıatyn, qabyrǵaǵa qaǵylǵan tórt buryshty, qaqpaqty qorapty baryp qarady.

— Sizdiń sútińiz irip ketipti, aǵa. Kók óńez sý bolǵansyn Saǵynaı apaı «shirip bitipti ǵoı» dep tógip tastady. Sosyn ydysty jýdy. Samaýryndy da tazartty...

— Sholpan, saǵan ne bolǵan,— dedi Saǵynaı uıalyp.— Bar, ana sýdy tógip kelshi.

— E, eshteńe etpes, — dep qaldy Yqsan.

Sholpan shelekti myqshyńdaı kóterip qoranyń janyndaǵy esikke bet aldy. Jolynda qańtarýly at baılaýly turǵan; álgi tý syrtynan shyqqan dybysqa eleńdep, «bu kim-eı yrsyldaǵan» degendeı basyn buryp, alaıa qarap qoıdy. Áıtse de jol berip qozǵalmady; qaıta jer tarpyp, kóldeneńdeı turdy.

— Sholpan, neǵyp tursyń? — dedi osy sát úıden shyqqan Yqsan qyz balanyń nege daǵdarǵanyn túsine almaı.

— Óı, myna bireý jaman at jolǵa turyp alǵany. Syrt jaqqa shyǵyp sý tógeıin dep edim. Kórdiń be, qyrsyǵyn.

— Solaı ma? Sýytyp qoıǵam... Sýǵaryp, tusap jibermeısiń deıtin bolar. Káne, men ony «qyrsyqtyrmaıyn».— Yqsan atty jetektep kóshege shyqty. «Olar úıdiń ishin bir jáıli qylǵansha atty sýǵaryp, tusap jibereıin», — dedi me, minip ózenge bet túzedi.

Bireýdi kezdestirsem degendeı oıynda dáneńe joqtyn; Isahmet pen beıtanys jannyń shúıirkelesip, aýyz jalasqandaı aıyrylysa almaı turǵanyn taǵy kórgende tańdanyp qaldy. Kún ala bult. Kóshede qybyr etken jan kórinbeıdi. Bári de jumysta. Baqtashy bolsa áli úıinde. Tús aýyp barady. Ekindi de jaqyn. «Bunysy nesi? Kóp keshikpeı shyǵamyn degeni qaıda? Saqaldy basymen aldaǵany ma? Eh... Qonaǵy ketti ǵoı. Ózi kórmegensıdi. Á, jaraıdy...» Yqsan qaltarys kóshege burylyp ózenge týpa saldy.

Atyn sýǵaryp úıine kele jatqanda aldynan Yrash kezikti. Qolynda eki shelek. Ústinde jeńil beshpent, oramalyn jaq astynan tartqan, óńi synyq. Renishti sıaqty. Yqsan at basyn irkip:

— Yrash, bu ne?! Aýyryp júrmisiń? Qabaǵyń kirjıip ketipti ǵoı,— dedi.

— Joq. Saýmyn.— Ol basyn jerden kótermeı kúńk etti.

— Balym qarıa pishenge ketti. Serik ekeýi.

— Sholpan qaıda? Seıit she? — dep Yrash serpile jalt qarady.

— Olar ózderinde.

— Ózderinde? Úıde me?— dedi ol qate estidim be degendeı tápteshteı, úreılene surap.

— Iá.

— Oıbaı-aý, kúıip ólmeı me? Estıary Sholpan. Onyń ózi bala emes pe?

— Qaıtemiz endi... Kisi jetpeı jatyr. Áıtpese el zerigip júr deımisiń. Tirligimiz — egis, pishen, mal. Qys bolsa kep qaldy. Eh, sender sony túsinseńder jaqsy-aý. Bilmeımin. Anaý aýylda qalǵan saýynshylar eki-úsh úıdiń balasyna bas-kóz bolamyz dep moıyndaryna alyp otyr. Basqa ne isteımiz... Myna seniń qandaı kómegiń bar? Oıbaı-aý, ózge bylaı... bular baýyrlaryń emes pe?..

— Bilgenim joq, Yqa.

— Isekeń aıtpady ma?

— Qazir olarǵa kóz bop otyrǵan bireý bar ma? — dedi Yrash kúıeýi jaıly suraqty elemeı.

— Merýerttiki.

— Á... Solaı ma?!.

Aýyl jaqtan taǵy da bir-eki áıel kórindi, ınaǵashpen ózenge sýǵa kele jatyr. Yrash ta shelegin qolyna qaıta aldy. Yqsan da tizginin jınaqtaı ustap, atyn tebine bergen:

— Yqa, men erteńnen bastap shyǵam,— dedi Yrash.

— Qaı jumysqa?

— Jibergen jerińizge baraıyn. Saýynshy da bolam.

— Joq... Sen onan da bizdegi eski mashınany jóndes.

— Anaý mekteptiń qorasyndaǵy ǵoı?

— Iá.

— Bir meniń qolymnan kele me? Ári ózińiz bilesiz, qaraıyp ta qaldym. Kókemnen úırenip edim. Mektep balalarynan kómekshi bolsa.

— Kómektesemiz. Qoryqpa. Búgin kesh pishenshilerge júrem. Hat bar aparatyn. Olar da kóp keshikpeı qaıtar. Balalar da keldi. Sabaqtaryn jiberip aldy... Qıyn-aq, amal ne? Demalyssyz oqysa da jónin tabar. Anaý ustaǵa da aıtarmyn. Tek endi aını kórme. Isekeń de kelisip edi ǵoı.

— Kelispese de shyǵam.

— E, bopty onda.

Kelinshektiń surlana «kelispese de shyǵam» degeni Yqsandy tańdandyrdy, qazaq áıeliniń qandaıy da kúıeýiniń yńǵaıynan bura tartyp kete almaıtynyn biletin oǵan, mynaý bekemdik — úlken batyldyq, ǵalamat bir qaısarlyq sıaqtandy. «Ne de bolsa jumysqa shyqsa eken. Oı, ol mashınany turǵyzyp alsaq, qyrýar sharýa tynar edi, á? Tý...ý, nesin aıtasyń, shirkin. Pishen de, otyn da tasylar edi. Sútti de qalaǵa op-ońaı jetkizip, tapsyrar ek. Eki kún arbamen mıtyńdaıtyn jerge úsh-tórt saǵatta jetip barýdyń ózi bir ǵanıbet emes pe?!» Yqsannyń kózi kóshe jıegindegi eski baǵanǵa tústi.— «Sańyraýqulaq sıaqty ne? Oıbaı-aý, reprodýktor ǵoı. Qashanǵy? Soǵys aldynda ornatylǵan ba? Iá, solaı. Synyq súıem úzilgen symy kórinedi. İshindegi ne? Shóp pe? Báli, torǵaıdyń uıasyna aınaldy de. Muny túzetpeı bolmaıdy. Basqarmamen sóılesý kerek. Tek mashınamyz kádege asqaı edi...»

Yqsan atyn sýǵaryp, aýyl syrtyna tusap jiberip, er-turmandy kóterip kele jatqanda da osy oıdyń tátti áldıinde boldy. Sál salqyn tıse, ne aýyr nárse kóterse syrqyrap, janyn shyǵara jazdaıtyn aıaǵy da qulan-taza jazylǵandaı; búgindikke belgi bergen joq. Yqsan soǵan da shúkirlik etip, qýanyp keledi.

Aýlanyń dalaǵa qaraǵan, syrt jaǵyndaǵy kishkene esiginen kep kirdi. Manaǵydaı emes, sharbaqtyń ishi tap-taza, ortada búıirli, sary samaýryn ándete shyjyldap tur. Qańyltyr murjasynan kógildir aǵash tútini býdaqtaı kóterilip jatyr. «E, ózderi qoıypty ǵoı. Meni kúte-kúte sharshaǵan shamasy. Tym-tyrys. Ketip qalýdan saý ma?» Yqsan er-turmandy qoraǵa kirgizip, esikti bekitti de úıge bet aldy.

Dáliz de, qazandyq jaq ta, bólme ishi de syńǵyrlap, daýys jańǵyryqtyrady. Yqsan qyzyq kóre eki-úsh ret tamaǵyn kenedi; bir jaǵy tazalyqqa, Saǵynaı men Sholpannyń barlyǵyna qýanyp júr. Onyń dybys bergenine jańǵyryq qana jaýap qatty; ózge dybys joq. Dóńgelek emen stol bólmeniń ortasyna qoıylypty; ol esik jaqta bolatyn. Temir kereýettiń ústindegi tósek te, qaǵyp-soǵylǵan sıaqty; kúndegideı japyraımaı, qopsyta, qoqyraıta jınalypty. Jaman sary alashanyń óńi kirip, qyzǵylt kórinedi, kereýettiń aldynda jatyr. «Túnde aıaqtan yzǵar ótpeske táýir boldy-aý mynaýsy. Degenmen áıeldiń aty áıel-aý. Muntazdaı qyp qoıǵanyn qarashy. Qandaı jyp-jınaqy, á? Álgi meniń kúlsalǵyshym qaıda? Á, terezeniń aldynda eken ǵoı. Iá, stol ústi júdeý. Eh, bir kese sary maı, býy burqyraǵan qýyrdaq tursa dastarqannyń ajary ózgerip júre berer edi. Amal ne... Soǵys!... Áıtpese kórdiń be, tek juqa týralǵan qara nan, úsh-tórt túıir qant, shyny aıaqtan ózge dáneńe joq»

Yqsannyń kóńilin aýla ishinen shyqqan ún bólip jiberdi.

— Sen mynany usta. Men samaýryndy ala baraıyn.

— Fı... Yqsan aǵam áli joq.

— Joq bolsa da shaıdy quryp qoıalyq. Má, ustashy.

Yqsan kelsaptaı, búgilmeıtin oń aıaǵyn súırete basyp shyqty. Samaýryndy kótermek bop jatqan Saǵynaıdyń qolynan kep ustady; muny kútpedi me, ol selk ete tústi:

— Shoshyp kettiń ǵoı. Kómekteseıin dep edim,— dedi jigit, munym oǵashtaý bolmady ma degendeı yńǵaısyzdanyp.

Sholpan da ańyra qarap qalypty: «Esi durys pa? Ne isteıdi-eı. Saǵynaı apaı keıýdiń ornyna... Kúldi-aı... o nesi, á?»

— Sholpan, kózińe qara... Qolyńdaǵy sútti tógip tursyń,— dep qaldy Yqsan.

Saǵynaı syqylyqtaı kúlip jiberdi. İzinshe qymsyna ezýin jıyp, aýzyn qolymen kólegeıleı qoıdy. Sholpan bularǵa qarap turyp ańdamady ma, qalaı; keseni eńkeıte beripti de, erneýinen tógilgen sút penjeginiń astynan shyǵyp turǵan kók kóıleginiń etegine aq jolaq iz tastap aǵypty. «Bunyń nesine máz-máıram bolady?» Sholpan namystansa da onysyn sezdirmedi. Aldyn eppen qaǵyp, úıge kirip ketti. Samaýryndy kóterip Yqsan da, Saǵynaı da keldi. Shaı ústi de ózge sóz tabylmaǵandaı Sholpannyń tógilgen súti áńgime boldy.

— Aǵa, nemistiń basynda múıizi bar ma? — dedi Sholpan munyń birin de eleń qylmaı.

— Joq.

— Joq bar. Men bilem. Múıizi sıyrdyń múıizindeı. Tisi qasqyrdyń tisindeı yrsıyp tur... Men ony kolhoz ortalyǵynan kórgem. Qabyrǵada ilýli tur. Úlken boıaýly sýret...

— A... Ol plakat qoı, Sholpan. Durys aıtasyń, fashıser qasqyrdan da jaman,— dedi Yqsan qyzara bóritip samaýryn túbinde otyrǵan Saǵynaıǵa bos shyny aıaǵyn usynyp jatyp.— Jas sábıler men qarttardy atyp, asyp, órtep júrgen fashıserdi adam deý qıyn.

Syrtqy esik mıaýlaı ashylǵan; úsheýi de jalt qarasty. Esikten kúlimdep, kirip kele jatqan qalpaqty, ústinde sholaq paltosy bar Isahmet kórindi. Qamshysynyń ushy jylansha ıretilip, súıretilip keledi. Toraı kózimen otyrǵandardy túgel tintip te úlgerdi.

— Á, Iseke, tórletińiz! — İqsan ornynan turdy.

— Oho-oý, jupar ıisi kúnshilik jerden shalynardaı shaıdyń ústinen shyqtym ǵoı. Bárekeldi-e... Aman ba, Saǵynaı. Oıboı-oı, meniń baldyzym da otyr. Mine, naǵyz myqty osy.

— Maqtap júredi ekensiz, tórletińiz. Yrash tátem aman ba? — dedi Saǵynaı.

— Shúkir... E, Yqashty jamandap maǵan ne kórinipti.

Bipep stakan shaıdan soń, Isahmet oıyn-shyndy qaljyńdaǵan bop:

— Úıińdi áktetip, jóndetip alǵanyń durys bolǵan. Tek úkimettiń jumysy deı berseń bite me? Anaý mektep balaryn shaqyryp, shymnan aýla soqtyryp al. Myna Saǵynaı aıtsa keledi ǵoı. Qoraly balaǵa ol ne, bir-eki saǵattyq-aq jumys,— dedi.— Shynashaqtaı meniń baldyzym da qolqabys etti me?

— Iseke, qonaǵyńyzdy jóńelttińiz be? — İqsan yńǵaısyzdana sózin bólip jiberdi.

— E, ketti ǵoı. Anaý qorańdy ashyp, qamyspen qaıta japtyryp al. Men saǵan eki arqa nar qamys bereıin. Syrtyn da sylatý jón. Erteń shelektep tóger qara jaýyn bastalady...

Saǵynaı tómen qarap otyr. Astyńǵy ernin tisteleı beredi. Kóńildi úsh jannyń shyrqyn buzdym-aý dep Isahmet oılaıtyn emes. Yqsan da júzin buryp aldy; syrt qarap ketti. Sholpan ekesh o da tomsyraıa qalypty. Jaýtań-jaýtań Saǵynaıǵa kóz tastaıdy.

— Biz ózimiz áktedik, jezde. Qoryqpaı-aq qoıyńyz... sizden kómek suramaımyz. Yqsan aǵa sizdeı emes,— dedi Sholpan shydaı almaı.

Isahmet mundaı jaýap kútpedi me; sál aýzyn asha ańyra qaldy. İle qyt-qyttaı kúlip jiberdi.

— Oıbaı-aı, mynanyń sózin-aı. Qarashy qarshadaı bop namysqoıyn. Shymshyp aldy, á? Ot qoı janyp turǵan. Yqsan, á?!.— deı beredi kúlip.

— Iseke, ne aıtsańyz da jumbaqsyz, ázil-ospaqsyz týra...

— Oıbaı, Yqash-aý, oıymnyń bótendigi joq,— dep ol İqsannyń sózin bólip jiberdi.

Jaqsylyqqa, adamgershilikke qýanatynyn aıta kep baqtashy qart jótkirine toqtady; janynan oramalyn alyp ezýin súrtti. Baptana tamaǵyn kenep qoıdy. Saǵynaıǵa kóz tastap, raıynan esh jylylyq kóre almady ma, sóz aıaǵyn máımóńkelete jóneldi:

— Bu jerde bóten joq. Ózimiz ekenbiz. Osy otyrǵan qaı-qaısyńdy da arqa tutam. Jas ta bolsańyzdar bassyńdar,— dedi Isahmet tóńiregindegilerdiń júzine alma-kezek úńile qarap.— Men búgin úıdemin... Kákir-shúkir sharýama qarap, qonaǵymdy jónelttim. İqash-aý, sen bolmasań, ózimsinbesem bylaısha taırańdaımyn ba? Bul sizderdi arqalanǵanym...

Syrtqy esik syqyr etti. Qarttyń sózi úzilip ketti. Dastarqan basyndaǵylar bir kisideı esikke burylysty. «Bu kim?» Aıaǵyn ımene basqan, qyzylshyraıly Merýert kóringende bári de jaırańdasa qalysty.

— Ýa. Máke, tórletińiz!

— Apa!..

— Táte, qarashy... Saǵynaı apaı ekeýmizdiń istegenimizdi.— Sholpan úıdiń ishin maqtana kórsetip jatyr.

— Oıboı-oı, myqty ekensińder ǵoı.

— Shaıǵa... Shaıǵa kelińiz, Máke,— dedi Yqsan kúlim deı. Ózi asa qýanyshty, sambyrlap sóılep júr.— Kelsem esik ashyq... Kúbirlesken daýys shyǵady. Murjadan tútin burqyrap jatyr. Qudaı-aý, aýylda ury joq edi. Bu kimder boldy sonda, á? — deımin. Árıne urynyń peshti jaqpaıtynyn, úıdi áktep qoımaıtynyn bilem ǵoı.

Merýert te kúlip jiberdi. Saǵynaı da qymsyna ezý tartyp, shyny aıaqtardy qaıta qurǵaly súrtip tur. Álginde ǵana samaýrynnyń sýyn eselep ákelgen; o da shyjyldaı baıaý ándetedi. «Jalǵyz basty jigittiń basyn aınaldyrýyn qarashy myna qatynnyń. Ózi joqta úıin áktetip, áıteýir juǵystyrý. Qaıynsińlisin ótkizýdiń qareketi. O, zymıan-aı! Saǵynaı da jaman emes. Jutynýyn. Ittiń beline degen jińishke edi. Talshybyqtaı buralýyn... Qoı myna jigit aqymaq eken. Osynyń tegin istelmeıtin jaqsylyq ekenin bilmeı me?» dep Isahmet qart ishteı renjip, kijinip qoıdy. Áıtse de syr bermeı, surlana:

— Bir sharýamen aqyldasqaly kelgem, Yqash. Keıin soǵarmyn,— dedi.

— Jaqsy... Kelińiz.

Isahmet qamshysyn súıretip esikke bet aldy.

2

Balym qarıa esikti asha bergen, bireý qolynan julqa tartyp, tymaqtaı dalaǵa laqtyryp tastady da esikti tars etkizip jaýyp aldy. Tóńirek kózge túrtse kórgisiz, alasapyran, álde ne ishegin tarta syńsyp, arasynda ashshy ulyp ketedi. Túptep tur. İshinde aq qanshyq quıyn sekirip, jata qap aýnap, asyr sala oınap júr. Etpetinen túsken qarıa ózin jyqqan kúshtiń qaharyn da, eserligin de endi tanyǵandaı; ombalap ornynan ázer kóterildi. Ústin qaǵynyp jatyr. Keshegi aq ulpa, qarly dala surǵylt tartypty. Astań-kesteń. Aýyl úıleri de japyraıyp bir ýys bop jıyryla qalǵandaı. Ultartqan qońyr pımasyn kıip, túbit oramalmen shyqqanyna shúkirlik etip qarıa kúbirlep qoıdy: «biz qystaýdamyz. Daladaǵylar, sapardaǵylar ne kúıde? Jasaǵan ıem-aı, saqtaı gór» deıdi ol kúbirlep. Kóz aldyna ótken jyly ǵana maıdanǵa attanǵan uly elestep o da osyndaı aq tútektiń ishinde júrgendeı kórindi. Áıtse de tistenip: «kishkentaılarynyń tileýin berse aman oralar-aý. Azamat qoı. Júdeýshilik kimniń úıine kirmedi deısiń. Oshaǵymnyń qutyn qashyryp, jylap-syqtaı bermeıinshi. Onan ne ónedi? Balalar da júdep, kózderi jaýdyrap qalady. Qýraıdy molyraq jaǵaıynshy. Boıymyz bir keńip, sergıikshi. Sýyn kóbirek quıyp tary kójeni de pisireıin. Qatyqsyzdaý da bolsa dám ǵoı. Qumnan ákelingen bir aıaqtaı qumarshyq bar edi; ony salaıyn... Qýraı qaıda? Qýraı... A, ıá... Qorada...» Uıytqı soqqan jel ótine bir qyryndaı qoraǵa jetti. Býlanǵan qýraıdyń joǵarǵy jaǵynda jatqan kespeltek tomardy jerge domalatyp túsirdi de, bir baýyn úıge qaraı búgejekteı súırep ala jóneldi.

Qarly borannyń betti shym-shym qaryp bara jatqanyna da qaraıtyn emes; áli sol terlep-tepship tasyp júr. Jalǵyz kóılekpen júgirip Sholpan shyqqansyn eriksiz úıge kirdi. Sham jaqty. Qazdyń balapanyndaı úrpek bas nemerelerin súıip tamaqtandyrdy. Alasha, kıizdi qaǵyp-soǵýǵa kiriskeni sol edi; kenet... Tórdegi qara tekemettiń astynan sary qaǵazǵa oralǵan judyryq basyndaı bir nárse qolyna iline ketti. Alyp, ashyp qarasa... Nan. Kádimgi tabaǵa salǵan nan. Syrty sál aqshyl túktenip, kógere bastapty. «Munysy nesi, qudaıym-aý? Nan jasyrǵan degen ne sumdyq? Saqtaı kór...» Balym qarıa qoly qaltyraı nandy áli ustap túr; kózin jypylyqtatyp áldenege túsine almaı dal. Shymyldyq peshtiń túbinde oınap otyrǵan nemerelerine buryldy:

— Nandy qorlap júrgen qaısysyń-eı?!

Zilsiz, jáı-aq aıtpaqtyn; úni ózinen-ózi qatqyl shyǵyp ketti.» Balalar oıyndaryn qoıyp, jym-jyrt, úrpıise qalysty. Jadaý júzderinde munan ári ne bolar eken degendeı ańsyn-ańdaǵandyq bar.

— Nege úndemeısińder? Kim deımin-eı? Óı, óńkeı jasyq nemeler! Týmaı ketkirler, meniń Asqarymnyń balalary dep kim aıtar.Unjyrǵalarynyń túsýin...

— Áje, ony men tyqqam.

— Ne? Serik, senbisiń? — dedi qarıa tórt jasar nemeresine tańdana qarap.

— Iá.

— Onyń ne?

— Men... Men... Áje, taǵy da nan bitip qala ma dep...

Bolmaı qalsa saǵan bereıin dedim. Sen, áje, aýyrma.. aýyra beresiń ǵoı...

— Aqyldym... Qulynym...

Balym qarıa kózinen ystyq jastyń qalaı ytqyp ketkenin sezbedi, aıaq-qoly shıdeı, qalqan qulaq balany baýryna basyp turyp qaldy. Soǵystyń alǵashqy jylyndaǵy tamaqtyń tapshylyǵy sábıdiń de kóńilin bólip, qıalyn bıledi, erteńin oılatty degenge qazir kim senedi. Kimge kerek? Qajet pe? Jo... joq, onyń joly ármen. Iá, sol Serik qazir altyda. Sábı bes jasqa deıingisin umytady. Besten bylaıǵy kórgeni ǵana esinde júredi deıtin; keshe ol shaı ústinde nandy esine aldy... Árıne qart ana sol bir borandy túndi umytqan joq. Qabaǵyna kóleńke uıalady-aq boldy; kóz aldyna syrty aqshyl túktenip, kógere bastaǵan judyryq basyndaı nan kep tura qalady. Kádimgi taba nan...

* * *

Jetilik maı shamnyń piltesin kótermeı, ol buqtyryp qoıdy. Tórde, quraq kórpeniń astynan qyltıyp bastary ǵana kórinip jatqan nemerelerine jaryq túsip, uıyqtatpas dep saqtanǵany sıaqty: tún ortasy aýsa da sol syǵyrańdap eski shulyq, kóılekterdi jamap-jasqap otyr, Tóńiregi qoqyrsyǵan shúberek qıyndylary. Suq saýsaǵyna kıgen oımaǵy álsin-áli jaryqqa shaǵylysa jalt ete qalady. Áldene esine tústi me, bir sát isin toqtatyp, ıneni basyndaǵy jaýlyǵyna shanshyp, kóz aldyna túse bergen sabaq jibin qulaq syrtyna qaraı serpip jiberdi. Endi mine oı ústinde otyr. Eki kózi tórdegi nemerelerinde. Maı shamnyń qubylmaly jaryǵynan ba, qart ana júzi birden alaburta nurlansa, taǵy birde kóleńke úıirip, surlanǵandaı bolady: «Sender úshin, botaqandarym, kirpik ilmeıim. Pishennen qaıtqansha qandaı asyqtym. Áıteýir azyp-tozbapsyńdar oǵan da shúkirlik. Merýert bir aınalaıyn kelin ǵoı. Saǵynaı ekeýi joqtatpaı bas-kóz bolǵanyn aıt da. Qap... Serikjan jamylǵysyn taǵy ashyp tastaǵanyn qarashy. Uıyqtasa da tynysh jatpaıdy-aý. Aıaǵyn qarashy... byttıǵan. Aınalaıyn, japyraǵym meniń... Óı, qaıtedi. Tepkilep Seıitti oıatar ma eken. Áne, ol sol... Buǵan shulyq qaıtyp shydasyn. Qaıta Sholpan táýir. Uqypty... Qolymnan kelmeıdi joq, dombaılap tyrystyryp ózi jamaıdy»,— dep oılady Balym qarıa kúlimdeı, ile júzi sýyq tartty.— Aı, Yrashjan-aı, kúnim-aı. Tóbe kórsetpeı barasyń-aý, qaıteıin. Qatty bolmaǵaı eń da. Baýyr etiń emes pe, myna kishkentaılar». Ol kúńkildeı sóılenip, aınalasyndaǵy eski-qusqy kóılek-kónshekterdi jınastyra bastady; bárin búrme aýyz, ala dorbaǵa jumarlaı tyǵyp ornynan turdy. Nemereleriniń jamylǵy kórpelerin túzep, «alla belim» dep qoıyp aýyzǵy bólmege bet túzedi. Qaıta oraldy. Qolynda kishkentaı moıyn jastyq; nemereleriniń esik jaq shetine kep qısaıdy. Salqyn soqsa qorǵan bolmaq sıaqty. Ári-sári oı mazasyn aldy ma, áıteýir aýdarylyp-tóńkerilip biraz tóńbekshidi: «Jeti-segiz irdýandy qaıqıta tıep, azap kórmeı jetkenimizdi aıt ta. Jylda jaýyndatyp, sýyqqa urynyp, azap shegýshi ek. Bu da bolsa Yqsannyń arqasy ǵoı».— Balym qarıa eleńdeı basyn jastyqtan julyp aldy.— «Esik soǵyp tur ma?»

Ornynan shıraq kóterilip esikke bet aldy; ile aýyzǵy bólmeden tańdana: «Yrashpysyń?»— degen ún estildi. Balym qarıa sheginshekteı kirdi de, sońyndaǵy bireýge:

- Kel... Tórletseńshi,— deı berdi.

Shashy dýdyrap tógilip ketken, ústindegi aq kóılegi órim-órim, jalań aıaq Yrash qara kóleńke aýyzǵy úıden jaryq, tórgi bólmege shyqqanda qart ananyń túsi qashyp, jaltańdap qaldy. Ózegin áldene tiligi ótkendeı bolǵan, áıtse de astyńǵy ernin tistelep shydap baqty; nemeresiniń taǵy da taıaqqa jyǵylǵanyna qorlanyp tur. Ol bir sát oǵan degen renishin de umytyp:

- Yrashtaıym... Botam! Ákeń tiri júrse muny sen kórer me eń? Qudaı-aı, qudaı-aı... Butaqtarymnyń jasyn kórgenshe kórsoqyr bolsamshy,— dedi qushaqtaı alyp.

Jas kelinshektiń qamshy tıgen jaýyryny ara talaǵandaı kók ala eken, onyń aýyratynyn da ańdamaı aımalap jatyr. Qoly tıip ketken saıyn yńyrsyp Yrash shydap baqty; kópten ıiskelmegen ana tósi sábı kókiregin oıatyp, qamsyz tirligin esine túsirgen edi. Jaradar kóńilge mol, jyly shýaq quıylǵandaı. Ystyq áje demi de qyl buraýdaı býnap, býlyqtyryp kelgen, qolqaǵa tyǵylǵan jastyń kózin taýyp, ashyp jibergendeı boldy. Yrash erkin egildi... Qansha ýaqyt ótti? Ony ańdaǵan da, bilgen de joq.

— Botam... Qońyr qoshaqanym meniń. Qoıshy endi... Qoıshy botam,— dep ájesi basyn sıpap otyrǵanyn ol birazdan soń ańdady.— Kóje ishesiń be? Qazir, janym...

Qarıa qalbalaqtaı quraq ushyp júr. Álginde shylapshyn men bir quman sý ákep, betin jýǵyzǵan; endi mine kógildir, jeńi uzyn kóılek usynyp tur. Etegi qos búrme, ózi jibek. Yrash almaı: «menen kıim qalmaǵan. Mynaý qaıdan shyqty? Ájemde de joq sıaqtyn»,— dep tańdana qaraıdy.

— Al, Yrashtaı.

— Kimdiki, áje?

Balymnyń oń jaq qasy dir etti, kóńili áldeneden buzylyp, qatty qobaljydy ma, qalaı; betiniń qany qashyp, shúberekteı bop ketti. «Nege? Ne boldy?» Yrash túsine almaı dal.

— Yrashtaı, apańnyń kóılegi ǵoı. Qaıteıin botam... Kıseıshi sen. Osynsha saqtap em, kimge kerek deısiń.

— Apamdiki me? — Yrash ájesiniń bergen kóılegin qoly qaltyraı aldy; qolqasyna ashshy jas tyǵylyp, órtep bara jatqanyn sezindi: «Apa... apashym, sen tiri bolsań jetimdik kórer me ek? Mynaý... Mynaý mamam... Mamam kıgen kóılek». Ol sál salqyn tartqan jibekti ystyq betine basty. «Mama... Men seni bilem ǵoı. Umytqam joq. Sen júdeý ediń... Únemi kúlimdep júretinsiń. Uryspaıtyn eń. Bilem...» Yrash býlyǵa: «Mamataı...» — dedi de eńirep qoıa berdi. Ájesi kep ıyǵyna qolyn sap, mańdaıynan sıpaǵanda ǵana:

— Ájetaı, muny qalaı kıem,— dedi kúbirlep.— Qaı betimmen kıem? Arýaq urar...

— Sabyr bol, botam. Kı, jarańa shıpa bolar... Kójeden ózge eshteńe joq. Á... Qumnan keshe qumarshyq ákelgen, sútke bektirip bereıin, jeısiń be?

Nemeresiniń jaýabyn kútpesten aýyzǵy bólmege shyǵyp ketti. Qara kóleńkeleý qazandyq jaqta ár nárseni bir saldyr qaqtyryp kóp áýrelendi. Súrine-qabyna úńireıgen esiktiń kózinen kórindi: qolynda qyzyl-ala syrly aǵash aıaq; tarynyń talqanyndaı qumarshyq erneýlete quıylǵan sary súttiń betinde qalqyp júr. Keneresi ketilgen aǵash qasyq, berip: «ish, je»— dep jatyr. «Óz balam... Asqarjanyma búıitpeýshi em. Nemere degen ystyq bolady eken-aý. Kózderine jas úıirilse janym qydyrady». Balym qarıa Yrashqa meıirlene, telmire qarap otyr. Oǵan mynaý aldyndaǵy jan súıekti, iri kelinshek emes, talpynyp bir otqa túskeli turǵan sábı tárizdi.

— Yrashtaı, aıtshy janym... Osynsha qanjosa sabaǵandaı jazyǵyń ne?! Haıýan bolǵany ma?— dedi qarıa.

Asa jegisi kelmese de, qasyqpen qoımaljym, bókken qumarshyqtan ilip alyp asap jatqan; aldyndaǵy keseni keıin ysyrdy. Ájesine jaýtańdaı qarap, aýzyn súrtti.

— Nesin aıtam, áje.

— Táńirim-aý, áıtpese mynaý ne?

— Áje...

— Munysyn qoımasa, botashym-aý, bir kúni seni óltirip tastaıdy ǵoı.

— Óltirse qaıteıin, kimge kerekpin?

— Olaı demeshi, botam. Myna maǵan kereksiń...

Balym qarıa nemeresin qushaqtaı basyp eńkeıtti; betinen, kózinen súıdi. Mańdaıynan qushyrlana ıiskep-ıiskep qoıdy.

Adam eki túrli bolady ǵoı. Biri namysqoı, shydamsyz, qyzýqandy keledi de, endi ekinshisi óli sýdaı aýyr, kónbis, súreńsiz ómirdiń sylbyr aıańynan shyqpaı júre beredi. Yrash ta sondaı shyrt ete qalǵanymen janýy joq; ishteı tútindep-tútindep baryp basylatyn. Sonaý Baqan kep, túnep ketkeli berli Isahmet oǵan bir jibigen emes; ne bolsa sony ilik etip, talaı ret ólerdeı sabady da. Aqyry kep, mine tún ortasynda úıden túre qýyp shyqty. Áıtpegende obaly ne, İrash shydaıtyn. Óz uıasynyń jupyny da bolsa jyly tabaldyryǵyn attaǵannan keıin ǵana ol basqa da ómirdiń baryn sezingendeı: «Apyr-aı, osy meniki ne? Qashanǵy qorlanam? Baqsyz atalyp, baısyz ótsem de jeter endi. Kórmegenim sol bolsyn. Laǵnat atsyn kári ıtti» dep oılady.

— Shydamym bitti, áje. Ómirimshe osylaı óksip ótem be? Men de adammyn.

— Munyń jón, balam. Ashtan ólmespiz... Tek qańqý sóz qıyn, botam.

— Iá, áje. Onyńyz ras.— Yrash aınalymǵa kelmeı kónetin yńǵaıyn tanytty.

— Óziń oılashy, qazir qazaqtyń qaı qatyny baıym tıdi dep tentirep júr? «Qudaı-aı, aman kelse taǵdyrdyń ıe salǵanyna da kóner ek. Kúıeýińniń urǵany da maıdaı ǵoı»,— dep otyrǵandaryn estimeýshi me eń? Sen ǵana... Seni men túsinem. El túsine me? Joq... Qoınynda baıy, aldynda jaǵýly otyn, jazýly tósek, qurýly qazan turǵansyn qutyrmaı qaıtedi? Zerigedi árıne. Baıym tıdi dep sholtańdap qasha beretini sonan emeı nemene? At baýyryna alyp ta sabaǵan, óldik pe? Bu kúnginiń qatyny jarylyp keterdeı qaǵanaq pa? Jurt tońyp sekirse, bul toıyp sekiredi, esiredi da, demeı me, Yrashtaı?

Joq... joq, meniń qorqarym o da emes, Yrashtaı. Mynalardyń jáıi. Men de kúnnen-kún jasaryp kele jatqanym joq. Kózim jumylǵanda anaý Seriktaı, Sholpandardyń qorǵany da, súıenishi de sen bola ma dep úmittenem. Sondaıda sen úısiń ǵoı.

— Áje, ondaıdy aıtpashy.

— Nege aıtpaıym?.. Jo... sen, tyńda Yrashtaı. Mine sol kezde olarǵa qorǵan sen ǵanasyń. Jalǵyzdyq sondaıda qıyn. Áıtse de Isahmetke qorlatpa. Meıli kúıeýsiz ót, tek qańǵyrtpa baýyrlaryńdy. Estımisiń?

— Iá, áje.

Tereze kógildirlenip, tań da syzat berdi. Áýpildeı ıt úrip jatyr. Qylǵyna shaqyrǵan qoraz úni de emis-emis estiledi. Balym qarıa aǵash aıaq pen ketik, qyzyl ala qasyqty, sharshy shaǵyn dastarqandy jınastyryp, balalardyń bir shetine tósek saldy. Qyzyl jalqyndanyp, tútindene bastaǵan shamdy óshirgen, úıdiń ishi aqbozdanyp júre berdi.

— Yrashtaı, kel kóz shyrymyn al,— dedi Balym qarıa meıirlene.

— Jatqym kelmeıdi, áje. Keteıinshi men...

— Ne... e?

— Tań atyp qaldy ǵoı. El aıaǵy turmaı, áje...

Kesirlikpen be, joq, álde nemeresiniń solqyldaqtyǵy jynyna tıdi me, qalaı; Balym qarıa ishteı qorlanǵandaı boldy. Áıeldik namys, ar degendi qoldan berip, jasytatyn da ózi sıaqtandy; áıtpese aýyl qatyndary «óıder, búıder»,— dep máımóńkeleýdiń qajeti ne edi? «Jetti... Shaldyń mazaǵyna balamdy qor qyla almaımyn»,— dese she?!.

— Já, otyr tıysh. Tyrp etpe!

Óńireıip ornynan tura bergen Yrash tańdana qarap, irkildi; badanadaı uıaly kózi onan ári úlkeıip, jypylyq-jypylyq etedi.

— Eshqaıda barmaısyń.

— Nege, áje?

— Ózi kelsin. Tuzyńdy jeńildetip jelpildeı berme. Erkek kindiktiń aqyry sol bolsa da, jetti endi.

Balym qarıa muny kesip aıtty. «Obalyńa qalyp júrgen osy ózim bolmaıyn. Ómirińshe ıt-tepki kórip, erkin tirlik etpegendeı jazyǵyń ne? Kez kelgenniń tálkegi, qol-qýyrshaq qyp qorlata almaspyn. Isahmet kózin ashyp qarasyn. Úndemegenge tipti meımanasy asyp barady ǵoı muqym»,— dep ol ishteı qaharǵa minip, shıyrshyq atty. Júzi alaburtyp, jaýlyǵyn julqyna tartty. Búkil qımyl-qozǵalysynda úrdis árekettiń nyshany seziledi; ekpindiliktiń arty soqtyǵýǵa aparady. Yrash ájesiniń óńiniń qýań tartyp, kóziniń ótkirlene qalǵanynan sekemdene bastady. «Isahmetpen tilge kelmek pe? Onan ne utpaq? Jo... joq, ájem ony istemeýge tıis. Meniń taıaq jegenim elge jaıylmaı ma? Uıat-taǵy...» Ol jaýtańdaı qarıaǵa burylǵan, tý syrtynda jatqan balalardyń biri qarıaǵa burylǵan, tý syrtynda jatqan balalardyń biri uıqysyraı yńyrsyp kóńilin bólip jiberdi...

Bul kezde Isahmet te úıden shyqty. İrigen sútteı aqbozamyqtanǵan aspanǵa qarap aýzyn kere esinep qoıdy. Qolyn artyna aıqastyra ustap, qoranyń ortasynda áldekimdi kútkendeı ersili-qarsyly júr. Aýlanyń tórinde jatqan sıyr úzdige móńiredi; shamasy jelini syzdap, shydatpaı barady. Isahmet qaltıyp turyp qaldy. «Qap, ne istesem, á? Qarǵys atqyr dúnıa! Kim úshin jıdym? Kimge kerek?» Qoranyń túkpirinen attyń jer tarpyp pysqyrynǵany estildi. «Artyqtaý kettim be, qalaı? Qandaı renjigende de kóp uzamaıtyn. Arqandaýly attaı aınalyp keletin. Tań qulanıektendi áli joq. Bu nesi, o? Qyr kórsetkeni me?.. Ýa, qaıtedi-eı! Jynyma tıe berse tabanyńdy jaltyrat dermin. O nesi-aı muqym. Sonan kelgen kerdi kóterdim-aq. So ıttiń balasy qate bop, ólip qap júrmesin? Saqtaı gór, qudaı. Essiz emes edi, kim biledi. Denesine túsken daqty dárigerge kórsetip, zań ornyna aryzdanam dep jatpasyn. Anaý kári mystan, ájesi aıtaqtasa ony da istemeı qoımas». Isahmet ári-sári oıdan qajyǵandaı tereń kúrsindi, áıtse de syǵyrańdaǵan monshaqtaı janary bir núktege tirelgendeı boldy. Sál qabaq shytyp qaldy da, asyǵa úıge bet aldy. Elpeńdeı úıge kirip, kónetoz, kúnqaǵary etektileý qara qalpaq pen sholaq paltosyn kıip shyqty. Qysqa, qamyt aıaǵyn súırete basady; qonyshy uzyn qara etigi de sý jańa, tabany kósh jerden «oıbaıyn salyp», men mundalaǵandaı syqyr-syqyr etedi.

Isahmet qoranyń túkpirinen qondy, oınaqshyǵan kók baıtaldy dirdekteı jetelep shyqty. Shamasy ertteýli turǵan; qatty tartylǵan shap-aıyly jyltyraǵan túgine sińip-aq ketkendeı ańdalmaıdy eken. Ózi de qutyrynyp tur. Aýyzdyqty julqyna kútir-kútir shaınaıdy. Bátshaǵardyń kezin aıt ta! Tostaǵandaı janary jaýdyrap bir orynda turmaıdy: shorshyp uıasynan shyǵyp keterdeı tóńkerilip olaı bir, bulaı bir aýnaıdy. Qara kóleńke qora túkpirinde ábden ishqusta bop, erkindikke, jaryqqa endi shyqqasyn ba; ıne shanshyr eti joq, judyryqtaı basyn kekjeńdetip, bılep tur. Aýyq-aýyq doǵasha ıilgen uzyn, jyltyr túk, qyl-qybyrsyz moınyn sozyp-sozyp qoıady. Oqtaýdaı jumyr aıaǵyn kerbez tastap, qara-kók, esh syzatsyz, taǵa kórmegen tuqaıy da mol, túngi shyqtan ylǵal tartqan aýla ishiniń sarǵysh topyraǵyna jarty aıdaı iz qaldyrdy. «O, tentegim! Tentegim... Seni boıdan qýat, qoldan qarý ketkende taqymyma basam dep pe em?

Táńiri dúnıe-aı, jaz tilegim kúz berip, kúz tilegimdi aq quraý qys berip tálkektemeseń edi! Tentegim, tentegim!..» — dep Isahmet áli de esirigi basylmaı aýyzdyqty súze tartqan kók baıtaldyń jyltyr túkti, qaz moınynan qaǵyp, meıirlene sıpap qoıdy.— «Iá, jigit kúnimde qanatym bolar eń! Qadiriń qaıdam?! Qadiriń bolmas ta! Múmkin osynyń ózi de jaqsy shyǵar. Ýytty, otty kezde tamyzyqtyń qajeti ne? Kóz qýantar ushqyndaı qýanysh ta bolsa, aldan kútken de jaqsy-aý. Endi mine kók baıtal, sen de meni sergitip, kókiregimdi jylytyp tursyń. Men beıbaq pendeshiligime baǵyp, «ıá, táńirim, munyńa myń da bir raqmet»,— deý ornyna jigit kúnimde kezdesip, qolyma tımediń-aý dep ókinem. Jo... joq, men baqsyz da, baqytsyz da bolmappyn. Shúkirlik, ıá, alla shúkirlik». Sıyrdyń manaǵydan góri de sozylta, jalynyshty móńiregeni kóńilin taǵy da bólip jiberdi. «Jelini syzdap barady-aý. Jaryqtyq mal-aı, janyma munshalyq ystyq tıer me eń? Kim úshin jıdym seni! Bárin bergende, alla, maǵan bir shıki-ókpe súıdirmedi ǵoı. Kórem be degen úmitte em. Onyń da aýyly uzap, dala saǵymyndaı aldamshy boldy ma, qalaı?» Ol oı ústinde júrip úırenshikti daǵdysynsha kók baıtaldy úlken qaqpanyń aǵashyna aparyp baılady da, qaıtyp kep qorany ashty; buzaýdy, qoı-eshkini shyǵardy. Qoıynan eshkisi kóp eken; óńkeı bir qaraǵaı múıiz aq eshki. Bóten bireýdiń malymen aralasyp ketpesin degeni me, oń jaq janbastaryna jasyl boıaý jaǵyp qoıypty.

Isahmet maldy aýlanyń dalaǵa qaraǵan syrtqy esiginen shyǵaryp jiberdi. Úıdiń irgesinen bastalar qalyń boz jýsan, japyraqty mıaǵa iligisimen qoılar tisteı qatyp, shashyraı irkildi; eshkiler ár shóptiń basyn bir shalyp, uzańqyrap barady. «Qap, myna shoshaqalardy-aı, á? Ne istesem eken?» Isahmet qaıyrsam ba degendeı oıda sál turdy da, erinip qolyn silteı saldy.

Kókjıek raýandap keledi. Tańǵy samal da basylǵan; tóńirek tylsym, tynyshtyq qushaǵynda. Tirlik bitken bir sát beı-jáı kúıge engendeı; múmkin Isahmetke solaı kóringen shyǵar? Áıteýir ol selt eter emes. Aınalaǵa qulaq túre, sábıdeı aýzyn asha qaraıdy. Bári kóz aldynda; áne, álginde jymyńdap turǵan juldyz da anaý tuzdy sýdaı aqshyl aspanǵa batyp barady. Syǵyraıǵan kómeski tereze shynylary da áldeqaıdaǵy bir sáýleni taýyp alyp, jymyńdasa bastady. Onyń da óz tili bar tárizdi. Tas qaýynnyń syrtyndaı bujyry kóp eski qaqyralardyń qabyrǵalary da, ishteı jandanyp, boıyna qan júgirgendeı áýeli sarǵyshtanyp, bertin kele qyzǵylt nurlandy. Iá, osylaısha neshe tań atty, kún batty?! Qısap joq. Ómir shirkin-aı deseıshi. Ol tereń kúrsinip qoıdy. Oıyna eriksiz Yrash kep kılikti: onymen birge óziniń o dúnıelik emes, bu dúnıelik adam ekeni oraldy. Tirlik kúıbeńi oıynsaq jıendeı saqalynan tartyp, qytyqtap ári-sári kúıge túsirip jiberdi: «Bar pále Balymnan. Kári qaqpas jel berip júrmese neǵylsyn. Áıtpese shyǵatyn Yrashtyń ashýy qaıtar shaq boldy ǵoı. Jáne de búgin shyǵatyn kúni ǵoı. E, meılishi. Neme qınalam? Ó, nesi-aı, muqym. Urdy-soqty, pálen-páshtýan, mılısıaǵa kórinem dep kúbinip jatpasa? Qoı, úıte qoımas. Ras, anaý Sálıma áldeneni byqsytyp júrýi múmkin. Keshe pishennen kelisimen aýdanǵa ketti degen. «Balalar úıine» soǵam depti. Onysy jáı kózaldaý bop, áldene habarlamaq pa, kim biledi. Ózi biraz tirligimizden habardar-tuǵyn. Qoı, qozǵalaıyn. Sol búldirer. Neniń de bolsa aldyn alǵan jón.

«Tap basqan eshteńem joq. Sýyq júristi ekenin sezinem. Eptep tekserseńder. Maǵan birer kılo maı bergeni bar. Úndemesin degen aýyzbastyryǵy ma, qalaı? Baspalap surap edim aıtpady. İshim-jemi mol. Ońdy-soldy shashpa. Qaıdan alyp jatqanyn túsine almadym. Áıteýir tegin emes»,— dep qoımaımyn ba? Árıne arasynda «taza adam» deseńder quba-qup,— deıin. Keıin ol sózge iline qalsa meni shaqyrar. Sonda eń bolmasa buryn eskertken adal jan» atalmaıym ba? Sottan ólerdeı qorqatyn Sálıma báribir meni kýágerlikke birinshi tartady. Men kún uzatpaı qarmanyp qalaıyn. Maldy qaıttym? E, kóp bolsa Yqsan qabaq shytar. Yrash she? Kelse, úı ornynda joq. Isahmet bu joly shıraq qozǵalyp, bedeý kókti sheship aldy. Qaqpanyń syrtyna shyǵaryp, yrǵyp jeńil qondy. «Eki-úsh saǵattan uzamaspyn-aý. Múmkin joqtalmaspyn da. Keshe biraz adam pishennen qaıtty. Kisi qoly jeterlik...» Tizgindi bosatyp, at basyn keri burdy; typ-tynysh kósheni at tuıaǵymen jańǵyryqtyrmaıyn dedi me, birden qyrlyqqa bet túzedi. Aýdanǵa eń tóte joldyń ózi osy edi; ári kóldeneń kózden qaǵajý salt atty men jaıaýdyń júrer soqpaǵy bolatyn.

3

Sol jaq múıizi synyq, qyzyl qasqa ógiz tanaýy shýyldap, úlpildete, qańqıǵan qorabyn toltyra salǵan shóbi bar irdýan arbany shirene tartyp keledi. Tuqyl múıiziniń ózinde bir kúsh jatqandaı; túbinen býnaı baılanǵan kendir delbeni julqa, basyn silkip-silkip qoıady. Búgin erteńgisin ǵana óristen, tumsyǵyn salqyn tań samalyna berip, jyly japanyń ústinde kúıis qaıyryp jatqan jerinen aıdap ákelgeni kórinip-aq tur. Oń janbasy qara kúreń, saltaq. Búıiri shyǵyńqy, túgi jylt-jylt etedi. Kolhozdan shalǵaı aýdan ortalyǵyna jol túser dep oılamaǵandaı súlesoqtana ilbıdi. Álsin-áli bıshiktiń ysqyryp qalǵan únin estigende ǵana qaıqalańdap, jele túsedi de, jotasyna sart ete tıgende: «e, bunan qashyp qutyla almaıdy ekem ǵoı táıiri» degendeı, jasaýraǵan kózin jypylyqtata qaz qalpyna túsedi. Osy qazir oǵan mynaý ıyq súıese múlgigen eski, surǵylt, tóbesi túıe taıly qaqyralar da, shańdaýyt aýyl kóshesi de, shaqyraıǵan, zársiz kúz kúni de birtúrli, áldeqandaı sary boıaýǵa malynyp, kireýkelengendeı bolady. Tipti arba dóńgelegi men ógiz tuıaǵynan kóterilgen maı topyraq, shań ekesh o da sap-sary, tanaýǵa tyǵylyp, jybyrlatyp, qolqany atady. Qaraıǵan aǵash, ne jasyl dala kógi bolsaıshy — sary aýylda túk joq. Ylǵı shym úı, ógiz moıny jetpes aýla. Ár qaqpadan sabalaq jún ıt kórinedi. Álgiler shabalańdap, keıi tipti órshelene arbaǵa jetip keledi. Ondaıda «qaıter eken» degendeı ózgeleri bastaryn qısaıta qarap, úrýlerin qoıa qoıady. Qyzyl ógiz bolsa sol samarqaý qalpy; tanaýy shýyldap ilbı túsedi. Ol daryldap, janynan óte shyqqan tórt tonnalyq saldyrlaq mashınadan da úrke qoımady; «e, bu jerdiń topyraǵy nege sap-sary desem, osy tórt buryshty arbanyń tútininen eken ǵoı»,— deıtin sıaqty.

Kúnuzaǵyna qos búıirine tynymsyz soǵylyp kele jatqan delbe jataǵandaý, tóbesi shatyrly, uzynsha úıge jetkende tartyla qaldy.

Arba da toqtady; dóńgelekten kóterilgen shań seldireı túsip, kómip ótti. Sol sátinde álgi úıdiń úlken terezesinen dóńes muryndy, maı qaýyndaı sopaqsha, zor bas aǵarańdaı kórindi de, joq boldy. Bıikteý arbanyń ústindegi mol shópke batyńqyraı otyrǵan Sálımaǵa jańaǵy bas tanys sıaqtanyp ketti. «Bu kim-eı? Kórgen adamym tárizdi me, qalaı?» dep ol tańdana, arbadan túsý qamyna kiristi; qozǵalmaı otyrǵandiki me, astyndaǵy qalyń shóp taptalyp, shuńqyrlana túsipti. Aıaǵy joǵary kóterilip, eki búktele qalǵan; ilkide munysyna mán bermeı, qysyla kúlse, endi ábden úıelegenine kózi jetkende sasaıyn dedi. Mańdaıdan qara ter shyqty. Eriksiz terezege jaýtańdaýmen boldy. «Álgi sopaq bas bálekettiń qaramaýyn kórdiń be, á? Ymdap shaqyratyn». Sol sátinde tý syrtynan aıaǵyn súırete basqan adamnyń tyqyry estildi. Sálımanyń birtúrli tula boıy túrshigip qoıa berdi. «Maǵan ne boldy? Qoryqqanym ba, uıalǵanym ba?»

— Sáke, jol bolsyn...

— Táńiri jarylqasyn, kimde bolsań kórinshi.

— Á?..

— Aldymnan kelshi. Qolushyn bershi,— dedi Sálıma shydamsyzdana.

— Áziliń qalmaıdy-aý, Sáke-aı.

— Qap, mynany-aı... Baqanbysyń? Qudaı-aý, sen be eń. Bet-monshaǵyń úzilip bara ma, nege kórinbeısiń?

Baqan kómekeıin kórsete, shalqaqtaı kúldi.

— Nemeneńe jetisip kúlesiń-eı, á?

— Qudaı ursyn seni, oıyny ma desem, shynyń ba edi. Túıeniń jarty etindeı bolǵan sor mańdaı. Káne, qolyń bor!

— Áı, Baqan, seniń de jetisip turǵanyń shamaly ǵoı. «Jyǵylyp jatyp, súringenge kúledi» degen.

— Saǵan osy qazir kúlmegenniń aýzy-murny qısaıar.

— O, qosyreı... Ákel qolyńdy!

Jasy qaraılas Baqan, onyń qandaı sózin de kóńiline aýyr almaı ázildese beretin; bu joly da sonysyna baǵyp tur.

— Qosyreı deımisiń-eı? Baıaǵyda suńqarym, «jigittiń tóresisiń ǵoı» deýshi eń. E, zaman ózgereıin dedi de. Qoı, osy mazaǵyń da jeter, keteıin ýaqytyńdy almaı.

— Eı, toqta! Qaıtedi-eı mynaý... Toqta deıim-eı. O, áýleki neme, saǵan jalynady degen.

Baqan anadaı baryp, keri buryldy. Kózi syǵyraıyp, múlde jumylyp ketken; kúlip kep, áleýetti qolyn berdi.

— E, páldenbeı manadan sóıtseńshi, jarymaǵyr.

Salıma ústi-basyn qaǵynyp, basyndaǵy jaýlyǵyn túzedi. Etjeńdi, iriligi bolmasa ol ózi kóriksiz emes-ti. Keıde ol úlken aldynda ıba saqtamaı ár nárseniń atyn týra atap, mol ketetinine, qoly ashyqtyǵyna kóńil jyqpastyǵyna qarap qoı, erkek bitkenniń qyljaqtap, áıelderdiń aınala bere betterin shymshylasatyny. Aqqubasha, orta jastaǵy Sálımany keıde eldiń úlken, ınabatty adamdarymen qospaı qyz-qyrqyn, jigit-jeleńniń ortasyna jiberetini de sonan. E, ony joqtap, teris qabaq bildirip jatqan Sálıma kórinbegensin, qaıtsyn. Birli-jarym pysh-pyshtap, «shoq-shoq»,— dep aıdap salǵandy táýir kóretin qurbylary: «búıtip toıǵa shaqyrǵany bar bolsyn. Sálıma apamdy bala-shaǵanyń arasyna jibergeni nesi-eı. Qorlaǵandary ma, á»,— dese; ol mizbaqpaı: «kempir-sampyrdyń arasyna jibergendeı ne jazdym. Anda-sanda erindi bir sylp etkizip, ne bolsa sodan úreılenip, tańdanyp, otyrǵandaı janmyn ba? Qoı, beker dattamańdar toı ıesin»,— deıtin. Uıaly qoı kózi oınaqshyp sol kezde ómiri bir sýymaıtyndaı kórinetin. Qazir de sol kúlimdeı kúpeıkesiniń syrtynan kıgen qaýdyrlaq plashyn sheship, qaǵyp, irdýan arbanyń jaqtaý aǵashyna ilip jatyr. Qozy qaryny bultıyp, qońyr kostúminiń ortańǵy ilgegin sheritip turǵanymen isi joq Baqan da qylmyń-qylmyń etedi. Basynda sý jańa jasyl qalpaq; álgiden naftalın ıisi ańqıdy. Aıaqta kerzi etik.

— Jáısha júrmisiń, Sáke,— dedi ol sózdiń bir ıininde nemkettileý, tik jaǵa kóıleginiń óńirin sıpalaı túsip.

— Bos júrip ne basyma at teýipti. Tirlik qamy da.

— Bizdiń Sákeńder baıaǵy qyz kúnindegideı, jumbaq qalpynan aınymaıdy.

— Munda neǵylǵan jumbaq, Baqan? Ashyp aıtsam, óz dosyń Isekeńniń nusqaýymen keldim. «Aýdanǵa tart. Báken, bar. Saýda tóńireginen bir jyly oryn taýyp berer»,— degensin, jetkenim osy.

— Qudaı-aý, mende ne tur? Aýdkomnyń hatshysymyn ba, kimmin? Qoı, Isekeń óıdemegen shyǵar.— Baqan kádimgideı abdyrap qaldy. Syr tartyp, arbasý, tuıyqqa tireý sıaqtyny Sálıma qyzyq kórse de, óziniń oǵan tózimi jete bermeıtin; bastaı túsip, aıaqsyz tastaıtyn.

— Já, qysylma...

— Ne dep qysylam?

— Siráǵysyn aıtam da. Bir sharýa bop keldim, Báke.

— O, ne?

— «Etdom» deıtin bar emes pe?!

— «Detdom» shyǵar, Sáke?

— E, sol... álgi jetim balalardyń úıi. Sonda sharýam.

— Bala almaqsyz ba?

— Iá... Berse jaqsy. Kim biledi.

— Á, jón, jón... Aýyldan taǵy kim keldi?

— Yqsan bala bar. Baıaǵy sol aıaǵy ǵoı. Tizesin oq alyp ketken be, qalaı? Búgilmeıtin aıaǵy. İshinde súıek qalǵan deı me, kim bilip jatyr. Sonysy sýyq tıip, sý tıip degen sıaqty irińdepti. Gúp bop isken... Shydatpaǵansyn qaralǵaly keldi. «Qalaǵa jibermese, kórinem de qaıtam»,— degen. Anaý búıen shekteı uzyn, aýyl shetindegi aýrýhanalaryńa jatqyzbasa neǵylsyn.

— Á, solaı de.

— Iá, solaı. Al, álgi «Etdom...» «Balalar úıi» osy ma?

— Jo... joq, Sáke. Bul rapkop qoı.

— Qalaısha? Buryn osynda bolatyn. Qazir anaý kórinetin, qaraǵaıdan qıyp jasalǵan úıde. Balalar kóbeıdi. Keshe de on shaqty balany ákeldi,— dedi Baqan gúrildeı. Sonan tós qaltasynan shynjyr baýly, alaqandaı saǵatyn shyǵaryp, syrt etkize qaqpaǵyn ashty. «Qaqpaǵy kúmis bilem, o? Kilttenedi shamasy... Azamattyń aty azamat-aý. Qaıdan tabady-eı osyndaıdy? Eti tiri jan ǵoı. «Balalar úıinen» de habarsyz bolmas. Álde qandaı tuıyqqa tirelsem, keri teppes. Kómekteser»,— dep Sálıma oǵan úlken úmitpen qarady. Baqan saǵatyn qaıtadan tós qaltasyna súńgitip jiberdi de, tamsana:

— Iá... Ózi obed te bopty-aý,— dedi.

— Óbetiń ne?

— Túski shaıdyń ýaqytyn aıtady.

— E, sóıdemeımisiń, jarymaǵyr.

— Al, júr bizdikine. Shaı iship shyǵaıyq.

— Álgi «Etdom» jabylyp qalmaı ma?

— Joǵa. Oǵan úlgeresiz áli. Asyqpańyz,— dedi Baqan jaılana. Úı mynaý, ıek astynda.

— Á, jaraıdy endeshe.

Sálıma qunjyńdaı qyzyl ógizdiń basyn burmaq bolǵan:

— Já, ony qaıtesiń Sáke?! Bireý soıyp jer deımisiń. Onyń zamany ketti ǵoı.

Baqan suqtana qarap, ezý tartty. Sálıma yńǵaısyzdana, júzin taıdyryp aldy. Oıyna eriksiz soǵystyń alǵashqy jyly, Baqannyń ókil bop kolhozǵa kelgende úıine talaı túskeni, jumalap jatqany oraldy; nan, shaı jaǵynan qarasqany da bar. Keıin Isahmet arqyly da jeńushynan jalǵastyryp kóılektik mata da jiberdi; Sálıma da betin qaıtarmaı: «el sózinen yǵar jáıim joq. Urty qyshyǵan qatyndar ne aıtpaıdy deısiń táıiri. Menen jas, kelinshek turǵaı, qyzdar da urynyp júr ǵoı»,— dep ol ketkennen keıin álem-jálem kóńilin aldarqatyp baǵatyn-dy.

— Eshkim tımeıdi ógizińe, qoryqpa,— dep Baqan onyń ıyǵyna ózimsine, qamqor qolyn saldy.

Sálıma shoshyna serpilip, tóńiregine jaýtańdaı qarady. Ábúıir bolǵanda kóshede jan kórinbeıdi; sol sátinde áldeqaıdan, shańytqan aýyldyń ishin astań-kesteń etip, Qara quıyn soǵyp ótti.

Sap-sary topyraq úp etken jeldi kútip jatyr eken; aıǵyr jaldana kóterilip, aýyl kóshesin bórliktirip ketti.

Úı-úıdiń esik, qaqpasyn sart-surt ashyp-jaýyp, áldeneni dańǵyrlata qulatyp barady. Tas músindeı bop Baqan men Sálıma turǵan jerinen qozǵala almaı qaldy. Sálden soń ǵana esterin jıyp, ústerin qaǵyna bastady. Sálımanyń tipti basyndaǵy jaýlyǵynyń ózin bir jaǵyna qaraı qısaıtyp shashyn qobyratyp jiberipti; júzi de aqboz shań, kózi ǵana jyltyraıdy.

— Tpý-ý, páleket-aı!.. Qaıdan sap ete qap edi,— dep qymsyna kúlip, qorbańdaı syrt aınaldy.

— Quıyn emes men shoshytpaǵaımyn seni, Sáke.

Sálıma úndemedi.

— Jatyrqap qalypsyń ǵoı.

— Á, jarymaǵyr, qaıdaǵyny aıtady ekensiń.

Baqan qyt-qyttaı kúldi. Judyryq basyndaı aýyr, irkildek buǵaǵy búlk-búlk etedi. Qıyq kózi múlde jumylyp ketken; qalpaǵynyń japyraıyp, shańyraǵy ortasyna túsken úıdeı qısaıyp qalǵanyn da sezbeıdi. Sálıma kekesindi myrs etip, tiksine qarap ótti. Birese «siz» dep, birese «sen» dep ózimsine sóılese de, Sálımanyń oǵan ishi esh jylyǵan emes; ásirese sonaý tańda, Isahmettikindegi tirligin kórgeli jany túrshigetindi tapty. Ázildese de tisin basyp-basyp jibergisi kep turady. Árıne ol Isahmettiń kózine shóp saldy dep, onyń namysyn jyrtqannan emes, Yrashty aıaǵannan. İlkide qyzdyń bolashaǵy kóńilin bólip, qynjyltpasa da bertin kele soǵan kúnáhar menmin-aý degendeı qysylatyn-dy. Keıin syralǵy boldy; Yrash ta oǵan qulaı sendi. Qýansa da, kúızelse de Sálıma aldyna baryn jaıyp sap, «endi qaıttym, apa» deıtuǵyn. Buryn-sońdy aqyl surap, ózine jan balasy kelmegennen be, Sálıma jas kelinshektiń ańǵaldyǵy, aqtyǵyn qyzyq kóretin; «óıt-búıt» dep oıyna kelgendi aıtatyn da shyǵaryp salatyn ǵoı. Qalaı, qashan, neden ekenin kim bilsin; birde ol Yrashty uzaq kútti. Kelmedi. Barsa... Ol tósek tartyp jatyr. Júzi shúberekteı qup-qý. Jo... joq, ony Sálıma ómiri umytpaıdy. Sol túni kirpik ilmeı Balym ekeýi kútti. Erteńine ǵana tynyshtanyp, basyn kótergende qandaı qýandy deseńizshi; «bul ólse men qaıttym» degendeı qatty úreılenip edi-aý. Múmkin sonan bastalǵan shyǵar — Sálıma ózin áldekimniń daǵdyryna jaýapker sezinetin boldy. Yrash ta oǵan burynǵydan beter jaırańdap, qushaqtaı alatyndy tapty. Sondaı da beıqam, samarqaý kóńili jylyp qoıa beretinin Sálıma Talaı ańdaǵan; Yrash kún ótken saıyn óz týǵan qyzyndaı ystyq tartyp, aldanyshyna aınaldy. Sálıma boıyn bılegen belgisiz sezimdi jatsynyp: «o, sorly qar! Aldanbaıtynyń joq-aý!? Ol kim, sen kim? Kimisiń onyń? Pishtý, qý beıbaq!» — dep ózin-ózi kekeıtin.

Aınala bere Yrash kóńiline qaıta oralyp: «ne istep jatyr eken? Kórip qaıtaıynshy. Isahmet bolsa she? E, meıli»,— deıtin. Kózine uıqy tirelip, sharshap otyrsa da erinbeıdi. Túbit shálisin moınyna bos salyp shyǵatyn. Sonan tún jarasy aýa oralatyn. Talaı syr aǵytylatyn ǵoı. «Sálıma apa-aý, kúnnen kún jasaryp kele jatqan eshteńesiz joq. Sizge de bir aldanysh, shıki ókpe kerek emes pe?! Aýdanǵa baryp, «Balalar úıinen» surap alsaıshy», - dep júrgen de Yrash. Ári oılap, beri oılap Sálıma aqyry kónbedi me? Qazir soǵan belin bekem býyp otyr. Buryn jalǵyzdyǵyna asa mán bermegennen be, bala jáıin oılamaıtyn. Kóńilin bekitkeli, ári onyń ońaı is emestigin sezingeli tynyshtyqtan múlde aıyryldy: sol beıtanys sábı úni qulaǵyna kep, yzyńdap turyp alatyndy shyǵardy. Ol tipti «apataı, sút ishkim keledi»,— dep qyńqyldap oıatqandaı da bolady. Shashy uıpa-tuıpa, tún ortasynda ish kóılegi aǵarańdap, tóseginen turyp otyratyndy shyǵardy. Osy kezge deıin qalaı jalǵyz tirlik quryp kelgenine de qaıran. Bala qolyna tımese ólip ketetindeı de tárizdi. «Jo... joǵy, ne bolypty. Berer... Bir balany tárbıelegendeı jáıim baryn kim de bolsa biledi ǵoı. Áttegene-aı, İqsannyń aýryp qala qoıǵanyn qarasaıshy. Óńkıgen mynadan birdeńe shyqpasa»,— dep ol Baqanǵa úmittene qarady.

— Sáke, júrmeısiz be úıge? — dedi Baqan kúlimdep. Sálımanyń shań-shań júzinen onyń jan qubylysyn ańdamasa kerek.

Sálıma ıek qaǵyp keliskendik yńǵaı tanytty.

Aýyldyń kúzgi, boıkúıez, sary kóshesin jańaǵy bir ala quıyn jandandyryp ketkendeı eken; ár úıdiń aýlasynan, qyzyl shybyqtan toqylǵan sheten qaqpasynan bala-shaǵa, daǵaradaı aq sálde, qara beshpent kıgen qarıa, jaýlyqty, óńi synyq áıelder kórine bastady; bári de Sálımany jańa kórgendeı tesireıe, uzaq qaraıdy. Býaldyr terezelerden de áldekimderdiń qyzyqtaı kóz almaı turǵanyn ańdady. Qaı aýylda da osy bir ersilik joq emes; Sálımanyń ózi de talaı ret beıtanys jandy tamashalaǵan, sóıtse onysy masqara eken ǵoı. – «Uıat-aı,— dep oılady,— maımyl kórgendeı qadalyp, uzatyp salýshy ek. Tuqymyń qursyn, qandaı yńǵaısyz, á?!»— Sálden soń Sálıma áldenege yzalanyp, qorlana bastaǵandaı boldy.— «Áı, nemenege tesireıesiń? Adam kórmep pe eń? Maımyl emespin ǵoı sen qyzyqtaǵandaı.

Álde men...a — dep tuzdyǵy mol bir sózdi yshqynta soǵyp ta jibere jazdady. Abyroı bolǵanda Baqan kóńilin bólip:

— Úıge de jettik,— dedi.

— E, qazaqtyń «osy jeri — kósh jer» degeni beker emes eken-aý. Biraz júrdik qoı.

— Solaı ma? Eki kóshedeı...

— Iá, «ıek astynda».— Muny Salıma Baqannyń daýsyna salyp aıtty. Baqan shalqaqtaı kúlip, «o, patshaǵar-oı»,— dep qoıdy.

Syrt kóz, keshe beti jupyny kóringenimen aýla ishi keń, eki-úsh qara aǵashy bar, jınaqy jáı eken; sharbaq ta bıik, ushyn súıirlegen aǵashtan qıyp jasalypty. Jaqynda ǵana syrlaǵandaı, jylt-jylt etedi. Aýla optasynda búıirli sary samaýryn býy burqyrap, entigip tur. Sonaý qora túkpirinen qara qazannyń túbin jalaǵan ıttiń tilindeı qyzǵylt ot kórinedi. «Erteńgi súttiń astyna qıdy munsha mol salyp, ólerdeı jaqpaıtyn. Uzaq pisetin qandylaý, aq kóbik taǵam-aý sirá. Jas ta emes shamasy... Á... súr de? Iá, ıá... Sur et boldy»,— dep oılady Sálıma. Sol sátinde shilmıgen sary qatyn kóshege qaraǵan úıdiń esigin ashyp, sál tamaǵyn kenedi. Onysy: «Ýa, irmetilmeı úıge kirseńizshi»,— degendeı edi. İzetpen ıile kórisip, ernin jybyr etkizdi. Sálıma sur etke silekeıi shubyryp, irkilip qalǵan; sonysynan qysyldy ma, qorbańdaı ebedeısizdeý kórisip, úıge súrine-qabyna kirdi. Aýyzǵy bólmeniń esigi alasa eken; asyǵyp júrip mańdaıshaǵa basyn ońdyrmaı soǵyp aldy. Áıtse de syr bermeýge tyrysyp, qonaq úıge órleı berdi.

Bólme keń eken. Esikten tórge deıin qoshqar múıiz oıý salǵan aq tekemet tóselipti, onyń ústinde sharshy, shaǵyn qyzǵylt-kók kilem; bir jaq qabyrǵany kereýet, kebeje, júk-aıaq tutas alyp jatyr. Tósek oryn da taý-teke jınalypty. «Mynaý shirigen baı ǵoı-eı? Anaý kereýettiń tusyndaǵy kóldeı kilem qansha turady eken? Aıtsań da kóneniń kózi-aý, túgine deıin jyltyraýyn qarashy. Boıaýyn... Boıaýyn aıt da. Isahmette de naq osyndaı bir kilem bar. Onyń túgi tyqyrlaý ma, qalaı? Ári retsiz jınalǵannan ba, bylyǵyn, mynaniki Isahmettiń dúnıasyndaı kózge urmaıdy-aq. Áıtse de jınaqy, qandaı ásem, á? — Sálıma endi ǵana ańdady; jańaǵy sary kelinshek qol qýsyryp ózinen kóz almaı qalypty.— «Mynaý Baqannyń kimi boldy? Badyraq kóz qara kempir áıeli edi. Bu ne kútip tur?» — Basy dobaldaı qyzyl etigi men plashyn sheshpegenin, kilem ústinde aq jolaq izi qalǵanyn kórgende Sálıma qatty qysyldy; «uıalǵan tek turmas» degen ras-aý, ol sol jerde, tórde otyra qap etigin, plashyn sheshe bastady. Kelinshektiń surlana túsip, Baqanǵa kóz tastaǵanyna, mysqyldy ezý tartqanyn baıqaǵan joq. Etigi men plashyn ala jónelip, aýyz úıge dúrs etkize laqtyryp ketkenin qulaǵy shaldy. «Óı, myna qatyn ne sholjańdaıdy-eı»,— dep Salıma qıtyqtana qaldy. Óz isiniń ersiligin sezinse de, moıyndaǵysy kelmeı, túılige Baqanǵa jalt qarady. Qoltyǵynda qus jastyq Baqan kereýettiń aldynda sulap jatyr; múlde beıqam, jylymshy kúlimdeıdi. Sálıma onan túńilgendeı syrt aınaldy.

Tórde, eki terezeniń aralyǵyndaǵy qabyrǵada ilýli turǵan, úlken qyzyl syrly ramadaǵy ártúrli usaq foto sýretterdi qyzyqtaýǵa kiristi. «Oıpyr-aı, mynaý qaısysy-aı? Edireıip qalypty ǵoı. Týra mılıtsa eken dersiń. Páli... Baqan ba-eı! Kózildirik kıip túsipti. Bir jerde qyryq-elý adam taýyqtyń balapanyndaı shúpirleı, bıdaıdyń túıirindeı bastary ǵana kórinip otyr. Sonyń ishinen Baqandy tappaq bop Salıma kóp áýrelendi; ábden kózi talyp, moıny aýyrdy. «Qalaıda tap dep áldekim qystalaǵandaı meniki ne? Ózin de ólerdeı bıik ilipti ǵoı».

— Sáke, tanysyńyz bar ma eken? — dedi Baqan tý syrtynan kep.

— E, Joǵy... Mynanyń ishinde sen bar ma eń?

Sálımanyń kózi áli sol ramadaǵy sýretterde. Baqan «káne...» — dep ádeıi súıkene úńildi. Qujynaǵan aq qurttaı kóp bastyń arasynan shetkergi birin dobaldaı suq saýsaǵymen kórsetti. Salıma moınyn sozyńqyraı kózin súze qarady; eshteńe ańdaı almady. Óıtkeni jańaǵy bas Baqannyń saýsaǵynyń astynda qalǵan.

— Qaıda? Káne... Jarymaǵyr-aý, erbeńdetpeı qolyńdy tartsańshy. Á, mynaý ma? Uqsasa ne deısiń? Kóziń qaıda? Munda tipti kóziń joq qoı... Qudaı-oı, ne degen kóp adam.

— E, qaısysynda kóz jarqyrap tur deısiń.

— Apyr aı, sonda da aldyńdar, á? Senderdi túsirgen adam da baı shyǵar. Kisi basy osyǵan qansha berdińder?

— Jadymda joq,— dedi Baqan qyrystana.

— Bir somnan alǵanda da az dúnıa emes-aý. Qalaı jınalyp, túsip júrsińder?

— E, álgi qalaǵa konferensıaǵa barǵanda ǵoı.

— Mynaý kim? — dedi Sálıma, qıyq kózin barynsha badyraıta qarap otyrǵan osy úıdegi sary kelinshekti tanymaǵansyp.

— Á, ol ma? Meniń qyzym. Jańaǵy esik aldynda qarsy alatyn... sol.

— Áı, báse kózime jylyushyrap edi-aý. Ym...

— Kúıeýi maıdannan ótken jyly keldi. Adam degen qyzyq qoı. Aman oralǵanyna shúkirlik etpeı, ishkilikke tústi. Oshaǵynyń ábden berekesin ketirdi. Qıt etse meniń qanym buzylǵan, aýzyńdy ashsań óltirem dep dińkildep, tynyshtyq taptyrmaǵansyn qolyma aldym. Bir aıaǵy joq malǵun baldaǵymen uratyndy shyǵarypty. Jazym etýi múmkin ǵoı. Ári balapanyńdy shyryldatyp, qalaı qorlatarsyń.

Baqan muny taryǵa aıtty; qabaǵynyń ústine kóleńke úıirilip, unjyrǵasy túsip otyr. «Áke shirkin degen sol-aý... Júregi eljirep barady... Iá... «Balapanyńdy shyryldatyp, qalaı qorlatarsyń» dedi, á?! Balanyń táttiligi de osynysynda. Isahmet Baqannyń balasy joq dep edi. Aldaǵan eken ǵoı. Erkektiń bári sol-aý... Sóıte turǵanymen ózge bireýdiń qyzyna úılenbek. Ol qorlaý emes. Árıne... Toqta, bul sonda neshinshi balasy? Tuńǵyshy ma?» — dep oılady Sálıma tórdegi, álginde Baqan jaıǵan kórpe-jastyqqa jaıǵasyp jatyp.

— Á, Sáke, sál damyldańyz. Jolsoqty bolǵan shyǵarsyz.

— E, táıir-aı kórmegen jol deımisiń. Báke, sonda bul úlkenińiz-aý, shamasy, á?

— Ortanshym ǵoı. Úsh qyzym bar. Ekeýi qalada... Anaý arǵy bette «Balyq kombınatynda» isteıdi. Kúıeý balalarym munaıshy. Áskerge alynbaǵan.

— Á...

Jataǵan esiktiń kózinen syryqtaı uzyn, qara kempir kórindi.

— Kempes, kel bermen. Otyrsańshy,— dedi Baqan daýsyn jumsarta.

Terezeden qıǵash túsken kún sáýlesinen be, qarıanyń óńi sarǵysh, synyq eken. Erni búrilip, syzyla kep tórden tómen, shymyldyq peshke jaýrynyn bere tize búkti Ústinde kónetoz, jeńiniń aýzy qyrqylǵan kámzal, tik jaǵa, qońyr kóılek; aıaqta qara mási. Aq shyt, sharshy oramalyn tamaq astynan oraı tartypty. Saýsaǵymen kilem túgin tynymsyz sıpap, uıasynan shyǵyńqy badyraq kózin jarq etkize tastap qoıady.

— Xal-ahýalyńyz jaqsy ma?— dep qaldy Sálıma.

— Shúkir... Ózderiń de mal-jandaryń aman ba?

— Alla dep sol júremiz áıteýir.

Kúıeýi men myna beıtanys áıeldiń arasynda nendeı áńgime bolǵanyn ańdamady ma, álde estimedi me; qaıtkende de bala jáıli munan ári soz qozǵalǵan joq. Kóp keshikpeı jez shylashpyn, qaz moıyn noǵaı quman ustap sary kelinshek kep kirdi. Baqan serpile, jastyqtan basyn kóterip aldy; maldasyn quryp otyr. Qara kempir kereýet basyna ilýli eki-úsh túrli oramaldyń birin alyp, qonaqqa usyndy. Sary kelinshektiń oń kóziniń asty jybyrlap, jıi tartyp ketetinin Sálıma endi ǵana baıqady. Ózin jaqtyrmaı júrgenin sezse de, oǵan mán bermedi; «O, ádepsiz qar! Qaıtedi-eı? Tumsyǵymdy buzbasa ıgi edi quman ustasy bóten eken. Ýa, aqyryn, kelin»,— degisi-aq kelse de, onysyn ańdatpaı, shylapshyn ústine qolyn tosty. «Pálı... Sý qaınap tur». Ádeıi istegendeı sary kelinshek ezý tartyp qoıady. Sálımanyń ábden jyny keldi bilem:

— Já, boldym,— dedi qumandy qol syrtymen keıin ysyryp.

— Qyzym-aý, qol sýyń tym salqyn ǵoı. Munan góri ysytpadyń ba? — Baqannyń mysqyldaı ezý tartqany sary kelinshekti áldeqandaı buıyǵylyqtan serpiltkendeı boldy. «Á...» — dep ańǵalsyp jaýtańdaı qaldy da, júzi qýańdana quman, shylapshyndy dalaǵa ala jóneldi. Ákesinen qatty seskenetindigin Sálıma baıqap, tańdana qarady. Kempiri de abdyrap, dastarqandy ázer jaıyp jatyr. «Iá, mundaı adam bir emes úsh áıel alam dese de, bul úıde keıistik bildirer kisi, tiri jan kórinbeıdi». Sálımanyń oıyn quptaı túskendeı jańaǵy sary kelinshek qumandy qaıta ákeldi. Shamasy qan jylym sý.

— Kóke, salqyn sý quıdym.

— Áket! Keregi joq.

Sheginshekteı shyǵyp ketti. İle samaýryn ákep, dastarqan ústine sary baýyrsaqty tógip tastady. Sary maı da, býy burqyraǵan qýyrdaq da qonaq aldynan kep oryn tepti. Úsh aıaqty temir tabaǵa toltyra salǵan qyzyl qı shoǵy da samaýryn túbinen beri aspaı qatarlasa sán túzedi. Burqyraǵan shaı ıisi de bólme ishin jaılap júre berdi. Baqannyń qas-qabaǵyn baǵyp ósken bala da, ana da onyń nege renjigenin sezdi me qalaı, Sálımaǵa elpildep, jyly raı tantýǵa kóshti. Túıe sútin de aıaýsyz qatyp, shaıdy babymen, tek aq qumannyń ózinen quıady. «İsh, je» -ni jıi aıtatyn da kempir men qyz. Sálıma birer shyny shaıdan soń renishin múlde umytty; jarqyldaı kúlip, «jol tússe qyzyń men apaıdy alyp kel. Qonaq bop, boı jazyp ketsin»,— dep úıge shaqyrýmen boldy. Osyndaı bir babynda Sálıma nege de kónip, kóńil jyqpastyqqa baratyn; jeńgetaılyqqa júrip ketedi. Sonysyn biletin Baqan:

— Álgi anaý... áh... Mazıra ma, Jazıra ma edi? Eki aıaǵynan aırylǵan baıyna kel deıtin she? — dedi.

— Á... Jázıra ǵoı. Sorly qar adasty ábden. Qoı... Qoı... Onyń esh aıtatyny joq. Obal-aq... Jastyqtiki de, ózge ne deısiń. Áıtpese myna samaýryndaı aıaq-qolsyzdy qabyldaı ma? O da erteń sábı emes pe? Sábıden de ári bolar. Jarym jan, kóńili ketik adam kinámshil tigil, qıtyqtanǵysh kelmeı me? Men sony baıǵus balanyń qaterine salǵanmyn, qulaǵyna ilmedi ǵoı.

— E, o ne, hat jazyp pa?

Baqan sóz tartýǵa sheber edi; kóldeneń kózge ańqaý, aqjúrek kóringenimen Sálıma sıaqtylardy saıratyp qoıýǵa mol. Shyntýaıtyna kelgende Baqanǵa Jázıra emes, anaý marqum qasapshynyń qyzy kerek; ony árıne týra suraý qıyn. Kempiri men qyzy da bolsa otyr; olardan yqpaǵanmen aldyn ala dabyrlap, qadir-qasıetin ketirip qaıtedi; qorlaǵan da tárizdenbeı me, ári mynaý Sálıma da balasy baryna ájeptáýir tańdanyp boıyn jınap alǵan joq pa? «Sheshilip, qaıta jazyla tússin. Qatyn «sen birdeńe bilesiń» degendi táýir kóredi ǵoı. Osylaı baspalap baryp shalmasań, óre túregeler»,— dep oılady Baqan.

— Iá, baıy bireýge jazdyrǵan ǵoı. Sol álgi... «Múgedekpin. Pálen-páshtýanmyn» dep. Mynaý soǵan eljirep: «Oıbaı, móldiregen kózińdi kórip otyrsam da kel» demeı me.

— E, jazǵan-aı, qaıtsyn. Aq adal jan de,— dedi Baqannyń kempiri tamsanǵandaı. Sálıma da qulaǵyn túre qaldy: «Úni qandaı bıazy».— Baı qatynǵa tabysker, jeti múshesi saý kezde ǵana kerek pe eken. Bile bilse, áıel erkektiń ermegi, qýyrshaǵy, tek jary da emes, jany qınalǵanda anasy, jadyraǵanda qaryndasy da bolýy lazym.

Qara kempir sol bir qyryn, samaýryn túbindegi qyzyna qarap otyrǵan kúıi qozǵalǵan joq. Júzi de sol qýań, kóz astyna kóleńke túsip tur. Joǵarǵy erin ústinde tarynyń túıirindeı ter jyltyraıdy. Sálıma qarıany jańa kórgendeı tańdana kóz almaıdy. «Ajarly eken ǵoı. Jo... joq, kózi de uıaly, ashyq á?»

— Áıtpese nesine súıdim deıdi. Nesine kúıdim deıdi, - dep qarıa sózin jalǵastyryp, Sálımanyń kóńilin bólip jiberdi.— İstyǵyna kúıip, sýyǵyna tońsa ǵana ol áıel, Basynan sóz asyrmaı, el kózinshe eriniń betinen alyp jatsa — ol qatyn. Onyń ózge aty joq. Qatyn bıshikesh te, sylqym da bolar. Al, eri kim? Qatynynan beti qaıtqan erkektiń ezdigi kórinbeı me?! Oǵan adal, asyl áıel qorlanbaı ma? Ras — Qatyn ony «jeńisim» dep biledi, qýanady. Ol ezdiń qatyny ekenin sezbeıdi. Sińlim, sen aıtyp otyrǵan kelinshek áıel eken. Solaı sińlim, solaı...

Sálıma taǵy da ortaq til taba almaı qaldy; qorbańdap jan qaltasynan oramalyn shyǵaryp betin, tershigen mańdaıyn súrtti. Ol Baqannyń kempirine shanshyla, oqty kózimen ata qaraǵanyn ańdamady; qozǵalaqtaı túsip terezege buryldy da:

— E, biraz bopty ǵoı. Bir shyny iship turaıyn,— dep.— Boldym, aınalaıyn, maǵan endi quımaǵaısyń.

— Oıpyr-oı, Sáke-aı, nege asyǵasyń? «Detdomǵa» baılanysty sharýańa ma?

— Iá, ózge ne deısiń?

— Já, onyń jóni tabylar. Tóńkerme aıaǵyńdy. Káne, qyzym, quıshy. Fý... ý... Áı, Sáke-aı, qartaımaısyń-aý.

— Myń bolǵyr, ne bolsa sony aıtady-aq ekensiń,— dep Sálıma jymyraıyp uıalǵansyp qaldy.

— Bir balany alyp bere almasam nemenege kilt ustap júrmin, á?

— Kilti nesi?

— Ótken jumadan ba?.. Qudaı-aý úsh-tórt juma bop qalǵan eken ǵoı. Sińlim, aǵakeń qoımanyń bastyǵy boldy,— dedi qara kempir.

— E, qutty oryn bolǵaı!

— Ámın! Kim biledi, esep-qısaptyń aınalasy ǵoı. Álde qaıtedi dep qorqamyz.

— Qoı, kempes, asańqaıǵylanbaı.— Baqan qara kempirdi qaqpaılap qoıdy.— Baıaǵyda, men mılısıada istep júrgen kezimde bilýshi em. Anaý sizderdegi qasapshyny...

— Á, ıá, ıá... Qasapshy bolǵan. Ol sýǵa ketip, osy soǵystyń aldynda óldi.

— E, ımandy bolsyn. Qazir kimi bar onyń?

«Onyń keregi ne edi? Shynymen-aq qasapshynyń ólimin bilmegeni me? Kolhozǵa talaı kelgende estimegeni me?» — dep Sálıma oǵan mán bere qoıǵan joq.

— Qazir anaý tatar áıeli men boıjetken qyzy bar.

— E, marqum-aı... Qyzy jumys isteı me? Qaıtyp tirlik etedi? — dedi Baqan nemkettileý.

— Oıbaı-aý, Báke, áıeli ismer kisi ǵoı. Qalǵan-qutqan teri-tersekten bórik, bıalaı tigip satady. Tabysy ekeýine kóterlik. Qyzy bıyl mektep bitiredi.

— Á, jón eken.

Baqannyń áldeneni jaqtyrmaı qabaǵyn shytyp qalǵanyn ańdap, Sálıma qatty tańdandy. «Taǵy ne jazdym, qudaı? So qasapshynyń qyzyndaǵy meniń jumysym ne edi. Bilmeımin deıtiń kisimin-aý. Já, ony sonshalyq ólerdeı suraǵany nesi? Jaqsy joldasy ma? Dosy bolsa bu kúnge deıin bilmeı, qatyspaı, habarlaspaı júrýi qalaı? Iá, tegin emes. Beker suraýshy ma edi Baqan».

— Apa, ıt úredi,— dedi sary kelinshek qarıaǵa burylyp.

— Qarasaıshy, botam, bireý kelgen shyǵar. Qaýyp alyp júrer.

— It shynjyrlaýly, apa. Órshelene úrýin qarashy.

Sary kelinshektiń júzinde «bu kim boldy eken» degendeı tańdanys bar; ańyra ákesine kóz tastady. Samaýryn túbinen erinshektene turyp, syzylyp shyǵa qoımaǵan; Baqannyń oń jaq beti jybyrlap, atyla qarady. Sol-aq eken kelinshek esikke bet aldy; kóp keshikpeı aýyzǵy bólmeden súırete basqan aýyr aıaqtyń dúsiri, aǵash edenniń syqyry, «sálematsyz ba» degen erkektiń qońyr úni estildi; ile orta boıly kelgen, sur shıneldi, áskerı fýrajka kıgen aqsur, júdeý óńdi jigit te esikten kórindi. Ýytty qara kózi tas kómirdiń shoǵyndaı jylt-jylt etedi.

— Esensizder me? — dedi ol sambyrlap.— Maqtap júredi ekem ǵoı. Shaı ústine keldim. Sirá aýzym salymdy bolar-aý.

— Á, Yqsanbysyń? Baýyrym, amanbysyń? Tórlet! Kempes, bul naǵyz óz qaınyń. Adaıdyń arqyraǵan bir uly.

Baqan qalbaqtap jatyr. Qarıa da ornynan turyp, jylyushyraı amandasty; izetpen tórge jol ashty. Salıma da qýana kúlim-kúlim etedi; Yqsanmen birge búkil aýyly kóship kelgendeı jaırańdap ketti. Aýdan ortalyǵy qashyqtaý jatqannan ba, Sálıma sırek qatynaıtyn; kelse qaıtqansha asyǵatyny taǵy bar. Jat jerge kelgendeı ógeısinip júredi. Áldeqalaı aýyldas bireýdi kórse shurqyraı kórisip, qatty qýanatyn. «Oý, Sáke-aý, búgin erteńgisin aýylda sálemdesip ek qoı»,— dese bolmaı, «el aman ba?» deı jóneletin. Bul joly Yqsanǵa óıtpedi. Áıtse de ózin-ózi shań ustap turǵan sıaqty; jigit júzine úńile qap, kúlim-kúlim etedi.

— Qalaısyń? Dárigerler mazalamady ma? — dedi Baqan tamaǵyn kenep qoıyp.

— Dárigerler salqyn tıgizbe. Áli de bolsa isinsin sonsyn alamyz. Oqtyń jaryqshaǵy bar deıdi. Dári jaǵyp baılady. Bara ber dedi. Kettim.

— Á, qaýipti emes dese bolǵany ǵoı.— Baqan jigittiń shıneli men fýrajkasyn sheshtirip esik aldynda kútip turǵan qyzyna berdi.— Osy sen, İqsan, adasyp kelgen joqpysyń, á?

— Men bir joq izdep júrgen janmyn.

— Jo-oq? Iá, ol ne? — dedi Baqan tańdana.

— Bir ásem apam men qyzyl ógizimnen aırylyp, kóz jazyp qaldym. Ógiz arbamdy Rapkoptyń aldynan taptym. Apam joq. Sony izdep kelem... Oıbaı-aý, apam mynda otyr eken ǵoı,— dep Yqsan Sálımaǵa jalt burylǵanda, bári jamyraı kúlip jiberdi.

Dastarqan basy qaıta jandanyp, jelpingendeı boldy.

4

Isahmet aýdandyq prokýratýra mekemesinen terlep-tership shyqty; ol oılaǵandaı bul sapary ońaı sharýa bolmady. Syptyǵyr qara jigit munyń ózine shúılikti, shynysy qalyń kózildirigin álsin-álsin túzetip:

— Ym... Taǵy ne aıtasyz, aqsaqal,— deı beredi.

— Ne aıtaıyn. Meniki tek sezik qana.

— Ym... Sezik deńiz.

— Ulyqsat bolsa men júreıin, balam. Qaraýymda iri qara bar, baqtashy adammyn...

— Ym... Fermada isteımin dedińiz ǵoı, ıá?

— Baqtashymyn.

— Ym... Jón, jón...

Qart astyndaǵy qıýy qashqan jaman, arqaly oryndyqty saqyrlatyp-suqyrlatyp turmaq bolǵan; beıqam otyrǵan qara kıteldi tergeýshi jigit serpile:

— Asyqpańyz, aqsaqal,— dedi. Úni yzǵarly, qatqyl estildi.— Sizben jumysymyz bitken joq.

— Qaraǵym-aý, men aıtarymdy aıttym ǵoı. Endi ne iste deısiz? — Isahmet shyr ete qaldy.

— Sol úshin talaı jerden at terletip keldińiz, á?

— Qalaı desem eken,— dep Isahmet eriksiz jaltarýǵa, ustatpaı shyǵý jaǵyna kóshti.— Aýdanda ózge de sharýam bolǵan. Jol-jónekeı soqqanym ǵoı. Sezgenimdi qaterlerińe saldym, teris deseńder úndemeı-aq qoıdym.

— Ym... «Úndemeı» deńiz.

— Iá.

— Nege?

— Aınalaıyn-aý, sezigimdi bildirip, tergeý ornyna ózimshe kómek etpektigim úshin kúnáli bolǵaly otyrǵam joq pa?! Taqymdap qalatyn emessiz,— dedi Isahmet batyldana.

Tergeýshi jigit súzetin buqadaı basyn buǵyp, kózildirik ústinen yzǵar shasha qarap qalǵan eken; Isahmet yǵystap, kúrmele toqtady.

— Aqsaqal, jasyrynbaq oınaýdy qoısaq qaıtedi, á? Siz Baqandy syrttaı biletin adam emessiz. Áli de ol jáıli aıtpaı otyrǵanyńyz jeterlik sıaqty.

— Joq. Barymdy, bilerimdi aıttym.

— İm... Qasarysasyz, á? Jaqsy... Biz sizge razymyz, aqsaqal, ony men óz bastyǵyma...

Qarttyń qulaǵy shyńyldap qoıa berdi. Tipti tamaǵy qurǵap qalypty, jutyndyrmaıdy; mynaý jigittiń maqtaǵaly, ne dattaǵaly otyrǵanyn da ańdaı almaı dal. Talaı tuıyqqa tirelse de mundaı qysylmaǵan; qaıta qaqtyǵysqan adamyn súrindirip, tyshqanmen oınaǵan mysyqtaı mıyǵynan kúlip otyratyn. Bu joly ábden shatasty; ustaz aldyn kórmegen shákirtteı abdyrap, boıyn jınaqtaı da alatyn emes. «Kópten zań ornynyń jigitterimen aralaspaı saıaq, malǵa ketkendiki ǵoı. Saýda tóńireginde istegende bularmen jıi kezdesýshi edim...»

— Nege úndemeısiz, aqsaqal? Álde onymen sybaılassyz ba?

— Sybaılasyńyz ne? Ol saýda qyzmetkeri de, men bir aýrýly shal, baqtashy ǵanamyn.

— İm... Onda sizdi kidirte turamyz da.

— Kidirtkeni qalaı? — Isahmettiń úni buzylyp, monshaqtaı toraı kózi tereń uıasynan ytqyp shyǵyp keterdeı boldy.

— Esińizge túskenshe deıim da.

Isahmet ábden sasty; qalbalaqtap, «endi ne aıt deısińiz» dep ornynan tura bergen, kózildirikti:

— Aqsaqal, sizge birdeńe kerek pe?— dedi. Beti sup sur, búlk eter emes. Manadan jazyp otyrǵan qalamyn sıa saýyttyń ústine qoıa sap, jaǵyn taıana qadala qalypty.

Mańdaıynan muzdaı ter shyǵyp Isahmet oryndyqqa sylq etip otyra ketti. Júrek túkpirinde áldene úzilgen deı qatty shanshyp ketti; býyn-býyny muzdap barady. «Osy men aýrýmyn-aý, á? Iá... Anaý ne? Sıa saýyttyń qasyndaǵy... qorbıǵan nemene? Adam ba? Jo... Búrkit qoı. Ushqaly jatyr ma? Álde búrdi me? Búrdi-aý deıim, á?! Solaı... Bólmeleri qandaı sýyq edi. Álginde keń, jaryq sıaqty edi...»

Esik shalqasynan aıqara ashylyp, shashyna aq kire bastaǵan, jigit aǵasy, qalyń túkti qabaqty sary kirip keldi. Isahmetke ıek qaǵyp, tergeýshi kózildiriktimen qol alyp amandasty; stoldan ári, tereze aldyna baryp, ekeýi shylym shekti, kúbirlesip uzaq sóılesti. Qart bólmeniń qaq ortasyna qoıylǵan jalǵyz oryndyqta otyrǵan, olardyń sózin estı almady. Tereze shynysyna qaıta-qaıta soǵylyp, jeldetkishten shyǵyp kete almaı yzyńdap júrgen barmaq basyndaı kók shybyndy qyzyqtaǵan bop, qulaǵyn qansha tikse de eshteńe uǵa almady. Tergeýshi jigit sál daýsyn kótere túsken, mosqal adam qolyn onyń ıyǵyna salyp toqtatty. Manadan aýyq-aýyq Isahmetke kóz qıyǵyn tastap turǵan, stol basyna kep:

— Iá, aqsaqal, ózge aıtaryńyz joq qoı? — dedi.

— Joq, qaraǵym.

— Durys... Ol kisini kópten bilýshi me edińiz?

— E, bilmegende she. Saýda ornynda talaı birge istegenbiz.

— Á... Siz de istedińiz be?

Mosqal adam jas, kózildirikti tergeýshige «munysyn aıtyp pa edi» degendeı qarap qoıdy.

— Á... Saýdany nege tastadyńyz, aqsaqal?

— E, qaraǵym-aı, qartaıdyq qoı. Kóz de bolsa burynǵydaı emes, buldyraıtyndy shyǵardy. Saýdaǵa ótkir kóz kerek. Esep-qısaptyń orny. Sál jańylyp ketseń, ıman bol... Júzdep, myńdap moınyńa aqsha kıip shyǵa kelmeımisiń. Qudaı onyń jónin ármen ǵylsyn... Sóıtip myna balamnyń aldynda otyrsam, ábden shataspaımyn ba? — dedi Isahmet oınaǵan bop, qyt-qyttaı kúlip. Jigit aǵasy da qarttyń ázilin teris kórmegen sıaqty; ezý tartty... Kózildirikti tergeýshi de mysqyldy myrs etti. — Iá, malǵa ketkenim de sonan. Áıtpese istemeı qaıteıin. Jasyratyn ne bar, osy júrgende de shaýyp turǵan dáneńem joq. Júrek nashar... Qaı kúni dám bitip, uıqymen talǵasyp keterin kim biledi. Qıyn ýaqyt... Soǵys bolsa anaý júrip jatyr. Ózderindeı jas bolsaq áldeqashan sol maıdanǵa suranyp-aq keter edik. Amal ne?.. Aýylda oshar etep, tirligin bildirip qamys basyn syndyrar myna men sıaqty shal-shaýqan, qala berdi bala-shaǵa, qatyn-qalash. Nesin aıtam, ony ózderiń de kórip júrsińder. Osyndaıda qorǵanshaqtap, aýrýly edim dep otyra alarmysyń? Tipti shydamyń da jetpeıdi-aq eken.

Beıbit kúnde taranyp-sylanyp, kerilip-sozylyp jumysqa shyǵa qoımaıtyn erketotaı kelinshekterdiń bu kúnde on bes, jıyrma sıyrǵa deıin saýyp, otyn shaýyp, tezek terip, egis-sýǵaryp degendeı kúndiz-túni ystyqqa kúıip, sýyqqa tońyp júrgenin kórgende qaıran qalasyń. Jeti-segiz jasar balalar masaq teredi, tyrmamen shóp tartady. Sonda ne?.. Anaý maıdandaǵy er-azamatqa azyq, kıim-keshek jaǵynan kómek etsek, sál de bolsa solarǵa sebimiz tısinshi degendik emes pe?

— Árıne, aqsaqal, árıne...

— Muny kórgen adam qaıtyp qol qýsyryp otyrady? Kúná ǵoı, janym-aý.

— Durys aıtasyz, aqsaqal,— dedi mosqal adam janyna kep.— Mine, sondyqtan da qyraǵylyq maıdanda ǵana emes, munda da qajet. Eńbekshiniń mańdaı terimen kelip jatqan árbir dán, yrzyq kez-kelgen ury-qarynyń jemsaýynda ketpeýge tıis. Já, sizge nesin túsindirem. Ózińiz de elimizdiń jaı-jaǵdaıyn jaqsy biledi ekensiz. Jaqsy... Kelgenińizge, sezigińizdi bildirgenińizge raqmet. Kóp-kóp raqmet. Áldeqalaı kóńilińizge kelgendeı is istesek ǵafý etersiz, aqsaqal.

— E, qudaı-aý, bala emespiz ǵoı. Sizderdiń jumystaryńyz sol.

Isahmet qýtyńdaı ornynan turdy. Bórkin basa kıip, qolyn usynbasa da tergeýshi jigitpen de, mosqal adammen de jalbalaqtaı qoshtasyp, shyǵyp ketti...

— Beker istedińiz-aý,— dedi kózildirikti tergeýshi.— Biletini kóp edi. Aqyry aıtpady.

— Ózi de zaýlap tur, á? Sheshen, tildi adam.

— Iá... Aqyldan da quralaqan emes. Júrisi de sýyq. Apyr-aı sonda kelgendegi maqsaty ne eken, á? Birge jumys istesken, múmkin dosy da shyǵar, kim biledi... Syrttaı qaralaǵanda ne utty? Aıtyńyzshy, ne paıda tapty? Jumysyn tastap teginnen-tegin kele me, á? Jo.. joq.

— Mine, sony bilý úshin asyqpaǵan abzal. Ol áli de ashylady. Áıteýir kóp uzamaıdy.— dep mosqal adam kózildirikti jigittiń júzine úńile, kúlimdeı qarady.— Úrkitpeý kerek. Aralarynda jik baryn ańdadyń ǵoı... Ashyla tússin, tıme. Qazir úrkitsek kirpiksheshen sıaqty jıyryla qalýy múmkin. Qyssaq jymdasyp, ózara til taýyp ustatpaı ketýi ǵajap emes.

— Ym... Durys. Qyzyq is...— deı berdi jigit kúlimdeı.

* * *

Jázıra Balym qarıany kórgende sábıdeı qýanyp, qalbalaqtap qaldy. Óziniń de jumystan qaıtqany álginde ǵana tuǵyn: jýynyp-shaıynyp úlgergen de, endi keshki asyn jaıǵap jatqan jáıi bar. Ol kútpegen qonaǵyna júzi nurlana kúlimdep, quraq ushty.

— Tórle, apa... jalǵyzsyrap otyr edim. Jaqsy keldińiz ǵoı. Bermen, myna jerge jaılanyńyz. Sizge osy oryn jón bolar.

— Raqmet, aınalaıyn! Jańa ǵana iship edim. Já, kergimeı dám aýyz tıeıin.

— Aqyry kóndirdim-aý. Apa, sonymen qalaı anaý sıyrdy alatyn boldyńyz ba? Sútti-aý demeseńiz, ózi minezsiz qyzyl kóz pále... Qudaı súıer qulqy joq. Ytyrynyp, shapshyp turady. Baıqastap, saqtanǵanyńyz lazym. Tipten teýip jiberýden de júz janbaıdy. Mólıip kep qaraǵany bar bolsyn, kıikshe orǵyp jóneıdi. Bir pále ózi...

— E, ony Sálıma alatyn sıaqty ǵoı.

— Á... solaı ma?.. Iá... Al, onyń bir ǵajaby sol kisiniń aldynda jiptikteı, mop-momaqan-aq. Tyrp etpeıdi-eı.

— Qoly aýyrlyǵyn mal ekesh, mal da sezedi de.

Shaı ústi áńgime júıesi san saqqa tartyp, qysqy otynǵa, sabynnyń tapshylyǵyna da oıysyp baryp, aıaǵy er azamattan Yqsan men Manaıdan bóten áli de jan balasynyń oralmaǵanyna kep tumsyq tiredi.

Daladan kúzgi ókpek jeldiń qanshyqtaı qyńsylap, sarnaǵan úni estilip tur. Álsin-álsin áldekim ýystaı alaqanyna topyraq alyp, shashyp jibergendeı de bolady: ondaıda tereze shynysy sytyr-sytyr etip, bezek qaǵyp qoıa beredi. Jyly, jaryq bólmedegi eki adamnyń júdeý áńgimesi sıyrquıymshaqtana úzilip, únsiz ystyq shaıdy soraptaı tartysyp, tereń kúrsiniskenderi ǵana shalynady.

Mine, endi dastarqan da jınaldy. Jázıra ózin Balym qarıanyń aldynda erkin, erke sezinetin; qarapaıym, ylǵı da kishik, ashyq osy bir anasyndaı jannan jylylyq izdeıtin de, súıenish kóretin, qazir sonysynyń bárinen jurdaı: áldeneden qýystanyp úlken kisiniń birdeńe aıtpaqtyǵyn ańdap, bilmese de, qysylyp júr. Qarıanyń mynaý beıýaqyt kelisi de, tegin emestigin túsingen tárizdi.

— Jázırash qaraǵym, «dos jylatyp aıtar, dushpan kúldirip aıtar shyndyqty» — demeýshi me edi el?! Ashshy da bolsa shyndyqtyń ashyqtyǵy jón. Kólgirsip, kóz boıaǵym kelmeıdi,— dep Balym esh kúlbiltesiz, nemen kelgenin sezdirte sózin bastap ketti.— Ózińdi men jaqsy kórem, jamanatqa qımaımyn. Ony biletin de shyǵarsyń. Teris nıet oıyma da kelgen emes. Maǵan sen týǵan qyzymdaısyń. Sondyqtan aramyzda aıtylmaı qalǵan syr sandyǵy jatpaǵany jón ǵoı deıim. Men jasarymdy jasaǵan adammyn, seniń abyroıyńdy oılap kep otyrmyn.

— Aıpyr-aı, Báke-aı, sizdiń aldyńyzda men ne jazdym? Munshalyq kúızele taýsylǵandaı ne boldy? — dedi Jázıra shynynda da áńgime baǵdaryn uǵyna almaı, zorlana kúlimdep, qonaǵynyń janyna jaıǵasyp jatyp.

— El aıtsa, sen Yqsanmen ashyna-jáı kórinesiń. Bul ne sóz? Ras pa? Ondaıyń bolsa, nemenege anaý beıshara, qarip balaǵa kel dep hat jazdyń, kútýińniń endigi ne kelisi bar? Tirisinde kózine shóp sap, kúızeltip, qorlaýyńnyń, aryn aıaqqa taptaýyńnyń jóni joq, qarip jandy qınalsyn degeniń be? Óziń aıtshy, aýyl sózi beker me, ras pa?

Teginde jalǵan sóılep, tuıyqqa tirelip kórmegen Jázıra ne derin bilmeı qaldy. Alǵashynda qysylyp, áldeneden qýystanǵany da osyndaı bir týra, qarapaıym saýaldyń bolatyndyǵyn sezgendiki edi. Áıtse de Yqsan ekeýiniń aralarynda pálendeı dáneńe joq. Ras, jigittiń ózine degen raıy bólek ekenin, ińkárligin, birtúrli saǵyna súıetinin, basqa kelinshekterden erek sanaıtynyn, armandaıtynyn áıel janymen túsinedi... Kúıeýine degen peıili teris, áldeqalaı bir búkpesi ishinde, oılaǵany bolsa, kel dep jazýdyń qajeti ne? Al, sóıte qalǵannyń ózinde de eldiń bári birdeı ony jazǵyrmasy haq. Áńgime tipti. túpteı kelgende bar ma, onda da emes, mynaý ózi qurmet tutatyn, súıetin, eń senimdi sanaıtyn Balym qarıanyń renishinde, shúbásinda. Janashyr adam sózinde qulaqty eleń etkizer úlken bir gáp bar. Múmkin búkil el onyń adaldyǵyna, kóńiliniń kúıeýine degen aqtyǵyna shynynda shúbáli shyǵar! Onda qaıtti? Aý, olaı bolsa, men nesine týrasyn aıtpaıym, bas kespek jerde, til kespek joq. Shynyńdy aıt dep otyr ǵoı. Qysylyp, qymtyrylyp, qaıdaǵydan úrkekteı qorqyp, buǵyp qalmaıyn. Kúmiljigendeı maǵan ne kórinipti?

— Báke, meniń endeshe sizge óz saýalym bar.

— Iá, qulaǵym sende, aıta ber.

— Siz shynynda da sol qańqý sózge senesiz be?

— El aýzynan estigenimdi aıtamysyń?

— Álbette, árıne.

— Sonaý ot pen sýdyń ishinde, shybyn janyn shúberekke túıip, qan keship, ajal oǵyna basyn tósep júrgen armandaı azamattyń qaı-qaıy da qymbat, óz balamdaı ystyq. Demek, áıelderiniń abyroıy da maǵan bóten emes, óıtkeni olar meniń kelinderim. Jalǵanda solar kirshiksiz, arlary taza bolǵaı dep tileımin. Aınalaıyn Jázırash, óziń analyqqa jetkende túsinesiń. Bala — seniń qanyń, janyń, sol judyryqtaı júregińniń qýaty. «Balamnyń mańdaıyna kirgen shógir, meniń júregime qadalsashy»,— dep ana bitken shyrqyraıdy! Osynym beker me, aıtshy?

— Joq, apa.

— Áne, solaı... Al, qaraǵym, bul sózge men ǵana qulaq túrip júr eken deme; aýyldyń jetim kóńil shal-shaýqan, kempir-sampyr, bala-shaǵasyna deıin eleńdesedi. Bári de seniń áldeqalaı aıaǵyńdy shalys basyp, adaspaýyńdy, esińdi jınaǵanyńdy qalaıdy. Áıteýir qaıdam... Bu da bir aqyl, ámir júre bermeıtin jer ǵoı.

Balym qarıa áńgimeniń támamdalǵanyn, qaıta qaýjaı berýdiń qajetsizdigin sezdire basyndaǵy jaýlyǵyn túzep, qozǵalaqtap qoıdy.

Juqana, judyryqtaı qarıa óziniń mynaý shyraıly kelinshektiń kóz aldynda ósip, alyp kóringenin, onyń janyn qalaı qatty tolqytqanyn, áldebir buıyǵy kúıden, kúıbeń tirlikten aıyqtyryp, qaıta týǵandaı túletip, saqtandyra serpiltip jibergenin sezbedi.

— Báke, munyń bári de jalǵan sóz. Ras aıtam, apa, alyp qashpa jel sóz...

— Aınalaıyn, raqmet. Saǵan senem, esiń bar balasyń ǵoı. Bárimiz de áıelmiz, bárimiz de anamyz. Solaı emes pe, Jázırash?

— Iá, apa, solaı,— dedi ol Balym qarıaǵa eljireı, súısine qarap.

Kúzdiń ókpek jeli aýla ishinde oınaq salyp júr; tereze shynysy ún qosa sytyr-sytyr etedi.

5

Isahmet sot keńsesinen sendelip shyqty; atynyń jalyna qoly tıgenshe áldeneden seziktenip, kóńili qobaljýmen boldy. Mynaý qaraǵaıdan qıyp jasalynǵan, aldynda sharbaqpen qorshalǵan jalǵyz taly bar «Aýdandyq prokýratýra» mekemesi de oǵan jat sýyq tartady. Sál aıaldasa bireý júgire shyǵyp, shaqyryp alatyn tárizdi; eriksiz asyǵady. «Qudaıym anaý kózildirikti jigittiń qolyna túsire kórmesin. Ábden máltektetti-aý, á? Ne degen pále... Tipti baqaıdan qaǵyp, sóıletetin emes. Sonsha shuqshıǵany nesi? Qaıta anaý jigit aǵasy kisi eken. Áıtpegende is nasyrǵa shaýyp-aq edi». Isahmet oı ústinde atyna qalaı qonǵanyn da, kósheniń taban astynda quıyn soǵyp, astań-kesten bop ketkenin de ańdamady; elirip, aýzdyqpen alysyp kele jatqan kók baıtaldy shirene tartyp tekirektete túsedi. Aýdannyń ortalyq dúkeni de, qoımasy da, klýby da endi, uzyn Sovet kóshesinde edi; Isahmet soǵan kep ilikkende ǵana jaılanyp «osy men qaıda baram?»— degendeı at basyn irikti. Sol sátinde kolhozdyń irdýan arbasy men qyzyl ógizin kózi shalyp «e, Sálıma rapkopqa tumsyq tirepti ǵoı. Shamasy sharýasy kelmeı qalǵan, á?» — dedi. «Anaý Baqan men Sálıma ma? Ym...» Ol álgindegi kózildirikti tergeýshideı yńyranyp qoıdy da, at basyn kilt buryp, ótkelge bet túzedi.

Jaıyqtyń túsin buzatyn kóktemgi tasqyn; ol sarǵysh tarttyryp, aǵysyn da aýyrlatyp jiberedi. Ózge kezde ony laılar kúsh joq; móldir, tunyq kúıin saqtaıdy, synaptaı syrǵyp, shymyrlaı aǵady. Isahmet burylyp artyna qarady; aýyl ústi boz munar, shań; áli de seıilmepti. «Jaman Qojan aıtyp edi; bul Jaıyq Evropa men Azıanyń beldeýi dep. Biz Evropa betinde kórinemiz. Sol jaman kúshiktiń sandyraǵy jón be deıim. Myna beti shań, jeri qýań... Anaý Evropa jaǵy ózenniń aǵash, kók Ajary da jaqsy, salqyndaý da». Isahmet atyn jetelep túıe taıly jardan túse bastady. Ábden kún kózinde qaqtalyp, aıaqqa taptalyp aq tozań shańǵa aınalǵan topyraq burqyraı kóterilip, ózenge qaraı lap qoıdy. Ózen ústinde seldireı joq boldy. Isahmet ústi-basyn qaǵyp, at aýyzdyǵyn aldy. Kók baıtal tilersekten keship baryp pysqyryna turyp qaldy; ol móldir sýdyń betindegi óziniń kishkene basyn, qamys qulaǵyn kórip tańdanǵandaı edi.

— Horosh kon!

— Eto je kobylısa,— dedi qyryldaq daýys.

Paromnyń kep toqtaıtyn jerinde, jarda eki adam otyr. Biri shıneldi, ekinshisi kúpeıke kıgen, basynda kúnqaǵary úlken fýrajkasy bar orys; ekeýi de qolpańdaı temekini burqyrata Isahmetke qarap qalypty. Parom arǵy bette. Sıyr, at arba, úsh-tórt qoı jetelegender sonyń ústinde; dabyrlasqan únderi úzik-úzik estiledi. Isahmet kúpeıkeli orysty tanyǵandaı boldy. «Iá, ıá... sol. Sýdakov... Jaıyq boıynyń qazaq-orysy».

— Ýa, tamyr, kimdi kúttiń? — dedi Isahmet Sýdakovqa daýystap.

— Paromshynyń qyzyn da.

— Ony qaıtesiń?

— E, almaımyn ba? Marýsá: «Dmıtrıı, sen qazaqtyń qaı shalynan kemsiń. Toqal kerek bolsa, alyp qal. Almasań sen úshin men arlanam. Jigitter qaıtqanda toqal máselesi qıyn bolady»,— degen. Ózi ulyqsat berip otyrǵanda kún-uzatyp jynym bar ma. Ári áıelimdi qorlandyryp...

Isahmet ázil ushy ózine tıse de elemeı, shalqaqtaı kúldi.

Sýdakov dóńes muryndy, shúńirek, kók kóz, jyly júzdi adam. Ózge Jaıyq boıynyń kazak-orystarynda bir kúrek saqal, jebeli murt munda joq. Erni de juqa; eki ezýinde ómiri jazylmaıtyn aıqasty ájim jatyr. Álgi sáýlelenedi de turady. Qazaq tiline júırik; ár sózi teńeý, maqal-mátel. Salt-joralǵysyna da jetik. Qazaqpen ilik-shatystyǵy da joq emes; jalǵyz qyzyn berip otyr. Buryn «rýlas» bop, shúıirkelesip júre beretin bolsa, endi jaqyndap ketse, «quda, qudaǵı, qudashalap» qaljyńdaıdy. Dúnıede menen myqty jan joq-aý, á? Búkil qazaq halqy qudalarym, qudaǵılarym»,— deıtin ol jıi.

Qazaqtyń minezinde sábılik kóp qoı; ol sengish, keń, darqan. Múmkin en dalada erkin saıran quryp, tabıǵat dúleıimen ǵana tiresip óskennen de shyǵar; ol usaqtyqqa bara bermeıdi. Sengen, qurmet tutqan adamyna kól-kósir; jer ana bergen baılyqty mańdaı terimen alyp otyrsa da - satpaıdy, syılaıdy. Óıtkeni saýdager emes, ony ar kóredi. Kúzdikte, tary orǵanda: «birer qabyn qalaǵa aparyp satsańdarshy» degende «qoıshy, Mıtreı, sonan ne bolar deısiń. Erkek basymyzǵa uıat ol. Sen anaý bir qabyn ala ket. Kóje qatyq qylarsyń»,— deıtin edi; ony Sýdakov áli umytqan joq. Qıyq kózi kúlimdeı qazaq baryn qonaqqa tartady. Ol anaý-mynaýǵa qabaq ta shytpaıdy; ábden shegine jetip, tózgisiz kúıge túskenshe keshirimshil. Kóńili bir qalsa, qaıtýy qıyn. Munyń bárin Sýdakov bala kúninen kózimen kórip, bilip, qurmet tutyp ósti; sonan da bolar el ony «Metreı» dep syılaıdy. Isahmet qyt-qyttaı kúlip, janyna kelgende ol ushyp turyp tós qaǵysa kóristi.

— Áı, Metreı-aı, seniń áziliń qalmaıdy-aý,— dedi Isahmet áli de kúlimdep.

— Iseke, alla taǵala kúlkiden jazbasyn deńiz.

— E, solaı ǵoı.— Ol at aıylyn tartyp, aýyzdyǵyn saldy. Dmıtrııdiń janynda otyrǵan júdeý óńdi, bir aıaǵy joq, shıkil sary orysqa ıek qaǵyp amandasqan boldy; áıtse de jatyrqaı júzin taıdyryp áketti. «Qaıdan júrgen neme?» — dep oılady.

Sýdakov Isahmettiń oıyn sezdi me:

— Iseke, mynaý bir paqyr adam. Maıdannan aıaǵynan aırylyp selosyna kelse, úıin nemister órtep ketipti. Qatyn-balasyn atypty,— dedi baıaý.

— Á...

— Sonan bas aýǵan jaqqa júre beripti. Ótken juma Úıshikke kelgen eken. Keshe bizdikinde boldy. Aýdan ortalyǵynda jumys kóp, qal desem, joq kolhozdyń birine, ne fermige baram dep bolmaıdy.

— E, paqyr-aı, qaıtsin. Umytaıyn deıdi ǵoı.

— Men sizdiń aýyldy qol kórip otyrmyn. Oǵan qalaı qaraısyz? Az da bolsa egisteriń bar. Ózińiz bilesiz, orys jer shuqymasa ishken asy boıyna taramaıdy ǵoı.

— E, Metreı-aı, mende ne tur. Kelmesin der dediń be? Júrsin... Jumys tabarmyz.

— Osynyńdy aıtaryńdy bilip edim,— dedi Sýdakov.— Bizdikine soqpaı barasyz, á?

— Soqtym ne, soqpadym ne. Bolsa da sen úıde otyrmaısyń. Jumyrtqa, balyq satqan seniń sońyńnan bazarǵa baryp jyndymyn ba?!.

— Oh, quda, óltirdiń-aý. Qap, osy bir dorbany berme dep edim qatynǵa. «Dmıtrıýshka, arzan básine bere salsaıshy. Jeıtin bala joq. Kóp jınalyp qaldy» degensin, ańqaý basym alyp shyǵaıyn. Joq, sen meni óltirdiń, Iseke. Mynany Jaıyqqa atyp jibersem be? Sýdy búldiredi-aý, á»?

— O, shirkin-aı, á? Qandaı batylsyń-eı. Seniń on shaqty jumyrtqańa...

— Toqta, Iseke... toqtaı qal,— dedi Metreı sóıletpeı.— Meniń syrbaz, sulý qudasham kele jatyr.

Isahmet te jalt qarady. Ózenniń túıe taıly jarqabaǵynan bir qyryndaı ınaǵashty, aıaǵynda kerzi etik, ústinde kúpeıke, qońyr oramal tartqan aqquba kelinshek túsip keledi; jupyny kıimniń ózi áıeldiń sulý músinin jasyra almaı qalypty. Toq baltyry da, qypsha beli de sylań júrisinen bilinip, men mundalap tur. «Bátir-aý, mynaý týra bizdiń Jázıra sıaqty ǵoı». Isahmet eriksiz tamsanyp qoıdy. Kelinshek úsh erkektiń qadala qalǵanyn sezbedi me, jaǵaǵa ınaǵashyn tastap, eki shelegimen sýdy kósip aldy. Sál joǵaryraq aparyp qoıdy da, qaıtyp kep salqyn sýmen betin shylady; ár saýsaǵynan úzilip túsken tamshyny qyzyqtap uzaq turdy. Ózenniń ortasyna kep qalǵan paromǵa qarap, oıǵa berilgendeı de. Múmkin ol maıdandaǵy kúıeýin esine alǵan shyǵar; álde osy ózen boıynda tuńǵysh ret onymen kezikti me eken?..

— Ýa, qudasha, sálematsyz ba?!.

Sýdakovtyń qyryldaq daýsy tarǵyldana shyqty. Kelinshek tańdana buryldy... naǵyz bota kóz. Kóz astynan kúlimdeı qaraıdy.

— Shúkir... Ózińiz de esenbisiz, Metreı-aǵa?!.

— Densaýlyqtyń arqasynda alla dep júremiz. Qudasha, mynaý bir sazan men jáıinniń jumyrtqasy edi. Anaý úıińdegi kishkentaılarǵa pisirip berersiń, ala ketshi qudaı jarylqasyn.

— Sazannyń?

Kelinshek «áp» degende túsine almaı qatty abyrjydy. Uzyn kirpikterin jıi qaǵyp, oılanyp qaldy. Árıne sazannyń, jáıinniń jumyrtqasy bolmaıtynyn biledi; áıtse de birden ańdamady, ile syqylyqtaı kúldi:

— Qoıyńyzshy tipti,— dedi ol Isahmetten qymsyna, qolymen ernin kólegeılep.

— Nanbaısyń ba, qudasha? Mine,— dep Metreı qoıarda-qoımaı jumyrtqany dorbasymen aparyp berdi.

Parom jaǵaǵa kep tireldi. Beıtanys orys ornynan turdy; alasa, tórtpaq eken. Qarýly sıaqty. Baldaǵyna súıenip:

— Al, Dmıtrıı, dám-tuzyńa raqmet,— dedi.

— Ostap, jolyń bolsyn! Áldeqalaı unamasa osynda kel, jaraı ma?

— Jaqsy...

6

Ózenniń arǵy jaǵasyn bergi betpen sym jalǵastyrady; parom sony boılaı júzedi. Sol symdy shirene tartyp turǵan kún qaqty, shoıyndaı, myǵym shaldy kórmeseńiz, ony bir tóbesi joq, qalqyp kele jatqan shaǵyn, buzaý qorasy eken dep te qalar edińiz.

Ostap buǵan tańyrqamady. Dnepr boıynda ósken oǵan bul jańalyq emes. Qazir de sol shymyrlap, kógildirlene aǵyp, myń qubylǵan sý betinen ol óziniń órtengen derevnásyn kórgendeı aýyr kúrsinip qoıdy. Isahmet ony ańdamady ma, qalaı, moıyn burǵan joq. O da óz oıynyń áldıinde, ótkelshi tartqan saıyn kerile túsip, «sholp» etip sý betin qamshylaı batqan symǵa qarap tur. Oń qolynda kók baıtaldyń tizgini; saǵaldyryǵyna taqaý, mytyp ustapty. «Bireýge or qazam dep nem bar edi? Shynynda meniki ańǵaldyq. Áıtpese sezigimdi bildirem dep aq júrek kórinbek bolam ba? Oǵan kim senedi? Tipti bylaı oılaǵanda da esepsiz, jamandaýym múmkin be? Jo... joq, bu jerden men súrindim. Kózildirikti bilip otyr. Alymdy jigit eken. Qaıta mosqal ańǵal ma dedim ǵoı. Múmkin ol anaý jastan da góri áriden shalǵaly emeksitip, tonnyń ishki baýyndaı bop alyp, bir-aq tartpaq pa eken? Ol jigittiń tizginin qolyna beker almaǵan shyǵar. Iá, muny endi qaıtalamaǵan abzal. Baqannyń kózine kók shybyn áli úımeler... Meni qorlaǵanyn sezbeıdi deıtin shyǵar. Árıne, Yrash ta solaı oılaıdy. E, ony qoıshy, Baqan bolmasa... Ol bir aý, qarmaq turǵaı judyryqtaı shaǵala da ilip keter shabaq emes pe? Qatynnyń qaısysy shortan deısiń. Qatyn da bir, eskeksiz qaıyq ta bir»... Ol Ostapqa qarap, onyń áli sol qozǵalmaı sýdan kóz almaǵanyn kórdi: «O, beıshara-aı! Qandaı degenmen ulpy-otanyńnan aıyrylý qıyn-aý. Qaıtsin. Máńgirip júre bergen ǵoı. Iá, eskeksiz qaıyq ta qıyn. Hege? Táńirim-aý, qaıyq taba almaı júrgen Baqan sıaqty az ba?» Isahmet óz teńeýine dán razy; ezý tartyp qoıdy. Qaıyq bolsa qolmen, aıaqpen esip te ózennen óte berýge bolady ǵoı. Ózen de — ómir. Aǵady da jatady. Onan jaman da, jaqsy da, uly da, ury da ótedi. Bári de kók tóbeniń basyna barǵanda teńesip, eki metr jerdi alyp jatady. Ulyqtyq ta, kishiktik te qalady. Eń jaqyn anań da, jaryń da senimen birge baryp, qatar kómilmeıdi. Jalǵyz týyp, ómirden jalǵyz ketesiń. Itis-tartystyń qajeti ne? Nege men ózge, anaý jas ta bolsa bas İqsandaı bop ótpeıim. Áıteýir jyly sózin aıtyp, bir sát te bolsa «adal edi» demeı me? Jo-joq. Men Baqannan kegimdi almaı tynbaımyn. Ol óziniń qalaı shalqasynan túskenin de sezbeı qalady. Sonan keıin qolymnan kelgen jaqsylyǵym bolsa istermin. Men ólgende Baqan ne dese, o desin. Molam topyraǵy onan qýarmaıdy... Osy men ólimdi kóp oılap kettim. Qartaıǵandiki me? Qartaıǵan adamǵa ǵana tán be? Múmkin bu da tabıǵı jaı shyǵar? Adam saǵaty jaqyndaǵanda ózin-ózi soǵan moıyn usyndyryp, etin úırete me? Áıteýir ólim jıi esime túsetindi tapty. Tula boıym muzdap, qatty shoshyndym. Qudaı-aý, elimnen qorqatyn da tárizdimin ǵoı...»

— Áh... Keshirińiz, sizdiń kolhoz alys pa?

Beıtanys, baldaqty orys. «Júdeýin-aı. Birer aı qymyz ben shubatqa jatqyzyp, tynyqtyrsa ǵoı; qyzara bórtip, anaý aspan tústes kózi jaınap júre berer edi-aý, á»,— dep oılap úlgerdi Isahmet. Ostap shydamsyzdana jótkirinip:

— Kolhoz qansha shaqyrym? — dedi suraǵyn qaıtalap. Shamasy Isahmet suraǵymdy estimeı qaldy dese kerek.

— Á... Kolhoz ba?.. On bes, jıyrmadaı bolar. Ony nege suradyńyz?

— E, onsha qashyq emes eken ǵoı.

— Jaıaý júrmek pe edińiz?

— Nesi bar? Júrmekpin.

— Qoıyńyz. Myna atqa mingesip ketemiz. Ony tipti aıtýshy bolmańyz,— dedi Isahmet taza orysshalap. Qabaǵyn da shytyp qoıdy.— Meni el aldynda uıatqa qaldyrmaqpysyz?

— Nege?

— Qazaqty siz bilmeısiz. Deni durys qazaq qonaǵyn jaıaý salpaqtatpaıdy.

— Siz qyńyr shalsyz-aý deıim.

Ostap kúlip qoıdy. Kúlkiniń de túri bar ǵoı; mynada súıiný, eljireý seziledi. Isahmettiń oǵan kóńili jylyp qaldy.

— E, siz de, baýyrym, qoı aýzynan shóp almas kórinbeısiz.

Parom eshki tumsyǵymen qıyrshyq jaǵa topyraǵyn súze, lyqsı toqtady. Ótkelshi qýnaqy eken, sekirip túsip, búıirdegi arqandy tartyp, jaǵadaǵy qazyqqa baılaı bastady. Aǵys kózge kórinbegenmen qatty-aq, sonyń ózinde qyryndaı tartyp jóneldi. Ekinshi basyndaǵy arqandy da baılaǵannan keıin tynshyp, parom jýasyǵandaı boldy. Kólbeý, astynda tireýi bar jaǵadaǵy baspaldaqqa ol dál keldi; sonymen jolaýshylar túse bastady.

— Iseke,— dedi ótkelshi kók baıtalyn jetelep túse bergen qarttyń janyna kep.— Mynaýyń kim?

Ol ıegimen beıtanys, bir aıaǵy joq, baldaqty orysty meńzep tur.

— Áskerden kele jatyr. Úı-oshaǵyn pashester órtep jiberipti. Tuldyr basy qalǵansyn máńgirip júre bergen ǵoı. Álgi Metreı edi tanystyrǵan. Aýdanda qalmaı kolhazǵa baram depti.

— Ottyqtaryńyz bar ma? — Ostap Isahmet pen ótkelshi shaldyń janyna keldi.

— Bar, balam.

Ótkelshi qart qalbańdap janqaltasynan bilte men qaıraq tas, tildeı aranyń synyǵyn shyǵardy. Sonsyn tasty aranyń synyǵymen urǵylap ushqyndatyp bilteni tutatty da, sál ernin shúıire úrlep otyn qozdatty. Sóıtti de qart álgimen jigittiń mahorki shylymyn tutatyp berdi.

— Ottyǵyńyz qyzyq eken.

— Qyzyǵynan buryn, balam, asa senimdi ottyq. Uıatqa qaldyrmaıdy áıteýir.

Ostap eki qarttyń álginde shúıirkelese qalǵandarynda áńgimelerin buzyp jiberdim be, degendeı bolǵan; temekisin tutatyp alǵansyn, raqmetin aıtyp yǵystap anadaı jerge, ilgeri baryp kidirdi.

— Iseke, álgi orysyń qaı maıdanda boldy eken? Bilmeımisiń? Suramadyń ba? – dedi ótkelshi.

— Suraǵandaı boldy ma?! Jańa ǵana osy jaǵada kezikti.

— Á... Belorýs maıdanynda bolsa meniń balamdy kórýge tıis qoı.

— E, árıne. Jáne de seniń balań ózi janyp turǵan ot emes pe.

— Umytpapsyz...— Ótkelshi Isahmettiń sózine kóńili tolyp, marqaıyp qaldy; ile júzi qaıta kóleńkelenip,— sońǵy aı, Iseke, hat kidiristedi. Qaıdan bileıin, qorqam...

— Qoı, ne bolsa sony jamandyqqa jorı berme. Jaýdy tyqsyryp qýyp barady. Qol tıedi deımisiń.

— Iá... Iseke, anaý jigitten eptep, kóńili bir jaılanǵanda balamdy... meniń... qulaq qaǵys surap kórersiz. Jaraı ma? Qazir onyń jóni bolmas. Ózi myna meniń qasymda qalýǵa qalaı eken, á? Men oǵan túk istetpes edim. Qaraıyp janymda júre tursa bolǵany.

— E, surap kór ózinen,— dedi Isahmet atynyń aıylyn tartyp, aýyzdyǵyn salyp jatyp.

— Balam, osynda meniń qasymda qalýǵa qalaısyń? — dep ótkelshi orys sózin belinen basa sóıledi. Ostap onyń ne aıtyp turǵanyn, onyń sózinen emes, anaý kúlimdegen qıyq kózinen, jyly júzinen sezinip:

— Raqmet, sizge... Men ne de bolsa kolhozda bolǵym keledi,— dedi.

— Meıliń, balam. Unamasa týra maǵan kel. Qarmaq salasyń, demalasyń.

— Raqmet, raqmet... Jaqsy.

Sonan ózennen uzap qyrlyq jolǵa túskenshe Ostap ta, Isahmet te til qatysqan joq; kók baıtaldyń tynysh tepeńine terbelip keledi. Isahmet oıyna taǵy da Yrash, anaý fermanyń bir tabyn sıyry oralyp, eriksiz «aman bolǵaı edi» degizedi; ásirese Yrashtyń minez kórsete bastaǵany qatty alańdatady: «Úı ańyrap turǵan shyǵar. Qatynsyz oshaqtyń ne berekesi bar? Erteńgisin mal saýylmaı jiberilgen. Keshke jelini syzdap, bebeý qaǵyp kelgende áıel bolmasa da qıyn. Mynaý qonaqty qaıttym?» Mińgesip kele jatqan Ostaptyń baldaǵy aýyq-aýyq, ańdaýsyz kók baıtaldyń shabyna tıse, elire, yrǵyp ketedi. Ondaıda ishteı kúıinip kele jatqan Isahmet selt etip:

— Tá!.. Jamandatqyr qaıtedi-eı! — deıdi.

Qan sáske. Aǵal-jaǵal kúzgi dala, zársiz kún jolaýshy janyn qulazytyp, kóńilin kúızelterdeı reńsiz-aq; ol az degendeı lypa jel joq, tynshý. Áne, joldan qıystaý esik-terezesiz, úńireıgen jalǵyz qystaý qap barady. Kúni keshe «Shaıhana», álde shopannyń jáıi boldy ma kim biledi; er-azamattary maıdanǵa ketkensin, qatyn-bala el qaraǵa tartqan ǵoı. Qıyndyq, turmys aýyrlyǵy adamdy birine-birin jaqyndastyryp, muńdastyqqa shaqyrmaı ma?! Iá, ony mynaý Isahmet qana biledi; árıne Ostapqa bul jumbaq; ár tustan oıdym-oıdym, toqymdaı oıpatty kózi shalsa jaınańdaı qalady da, qulazyǵan ushy-qıyrsyz jazyqqa túskende qabaq shytady; birtúrli bir jaǵy tańyrqasa da, bir jaǵy áldeneden seziktenip, keń dúnıede jalǵyzsyraǵandaı bolady. Ondaıda ún qatyp, dybys berip otyrǵysy kep ketedi:

— Iá, sizderge de soǵys ońaı tıip jatpaǵan eken.

— Árıne, baýyrym... Qaıta qazir jaqsy ǵoı.

Kók baıtal aýyldyń jaqyndyǵyn sezdi me, qulaǵyn qaıshylap, shurqyraı kisinedi.

— Sup-sur, samannan soqqan qaqyralar. Bir tis shuqıtyn tal joq. Jazda qıyn-aq shyǵar,— dedi Ostap sál dóńes jerge oryn tepken shaǵyn aýyldy kózi shalyp.— Meniń baıqaǵanym bu jaqtaǵy el, aýyldy ylǵı bıik jerge salady bilem, á?

— Jaıyq arnasynan shyǵyp, kóktemde bul tóńirek telegeı-teńizge aınalady. Sondaıda sý alyp ketpesin deıdi ǵoı.

— Á...

— Baıqaıym, Ostap, sizge aýylymyz unamady-aý, deıim?!.

— Nege, aqsaqal?!. Kelip te qalyppyz-aý.

— Iá...

Isahmet at basyn aýyl syrtyna qaraı burdy. Kóshede kez kelgen syǵyrańdaı qarap: «mynaýyń kim, Iseke?» — dep surap mazalar degen sıaqty. Ári erteńgisin ketkeli mal ıesiz; munyń aýdannan kele jatqanyn bilse, ylǵı qydyrystap júredi deýi de múmkin ǵoı. Úıdiń dalaǵa qaraǵan, syrt jaqtaǵy kishkene esigin ashyp, Ostapty alǵa ótkizip jiberdi de, ile ózi atyn jetekteı kirdi. Qaqpa sol bekitýli kúıi, ashylmapty. «Á... Úıge múlde kelmegen boldy. Jón... jón. İs nasyrǵa shapty de. Qaıda júr, á? Óı, sen qatyndy ma, tura tur».

— O, aqsaqal, sizdiki úı jaqsy,— dedi Ostap sharbaq qorany kózimen sholyp ótip.— Naǵyz sharýa adamnyń jáıi.

— E, ne ońǵan sharýa deısiń.

Isahmet beıtanys orystyń júzine tuńǵysh ret týra qarady; bu da Sýdakov sıaqty dóńes muryn, tek shyqshytty. Qıylta qoıylǵan sary murty bar. Ústindegi shıneli kónetoz. Pılotkasyn bir shekesine qısaıta kıipti. Oń jaǵynan sary buıra kekili shyǵyp tur. Syńar aıaqta kerzi etik. «Ekinshisin tizeden joǵary kesken be, qalaı?» Shınelin aǵytyp edi; túsi ońǵan gımnasterkesi kórindi. Óńiri tolǵan medal. Saýdyr-saýdyr etedi. «Mynaý tegin jigit bolmady. Ym...» Isahmet erkinen tys manaǵy tergeýshige eliktep bara jatqanyn sezindi de, oıyn kúrt úzip jiberdi.

— Ostap, sen sheshin, úıge kirip jýyna ber. Men kempirimdi qarap keleıin. Baqtashymyn ǵoı. Malym da ıesiz edi. Ony da bileıin. Keshiksem qobaljyma,— dedi Isahmet kók baıtaldy jeteleı qaqpaǵa bet alyp.— Ol fermada shyǵar.

— Kim?

— E, kempirimdi aıtam.

— A... Jaqsy, jaqsy...

Kók baıtaldyń basyn Isahmet óriske, ózen betke qaraı burdy. «Maldy... Maldy taýyp alaıyn. Yrash qaıda keter deısiń». Ol ústi-ústine qamshyny basyp jiberdi. Kók baıtal dirdekteı túsip, julqyna jóneldi. Isahmet tizgindi qoıa berdi, ushyrtyp keledi. Qarsy soqqan jel ekpini munar tartqan qart kózin sýlandyryp, jep barady. Eski oshaq orny, mal qańqasy qylt etip kórinip qalyp jatyr. Jazyq dala at tuıaǵynyń astynda kerile túskendeı sozylyp, terbelip kete berdi. Ózenge jaqyn qalyń jyńǵylǵa taıalǵanda ǵana at basyn irikti. Aryndap, ábden esirip alǵan kók baıtal oınaqshyp, jyra-jyqpyl, ordan orǵyp biraz bas bermedi. Qarttyń alaqany kúldirep, oıylyp qaldy; «Á, qutyraıyn degen ekensiń. Mal tabylǵansyn seniń keremetińdi kórermin. Jazyqqa shyǵaryp alyp, ashshy terińdi syǵyp almasam ba?!» — dep oılady ol. Sıyrlardyń tizbektele ózennen kóterilip kele jatqanyn, sońynda aq oramaldy áıeldiń qaıyrmalap qaqpalap júrgenin kórgende Isahmet qatty qýandy; kári kóz malynyń túp-túgel ekenin de ańdap úlgerdi. «Yrash pa? O, aınalaıyn-aı... Qoı, ol emes qoı. Bul kim? Jázıra ma?» Ol atyn tebinip jiberip, qaıyrý bermeı keıin qashýmen bolǵan eki-úsh sıyrdy qamshylap qýyp tastady da, qaıtyp oraldy. Jázıra ústinde kónetoz qońyr penjak, aıaqta etik, aq oramaldy jaq astynan bos tartypty. Eki betiniń ushy oımaqtaı shuqyrlanyp, kúlip tur. «Áı ózi úrip aýyzǵa salǵandaı-aý. Áıel almaǵan İqsandaı jigit beker kúrsinbeıdi eken. Toqta... Munyń sıyr qaıyryp júrgeni nesi? Álde Yqsan maldy buǵan tapsyrdy ma?»

— Iseke, esenbisiz?

«Áı osynyń jaýdyraǵan kózin-aı. Uzyn, anaý qoıý qara kirpiginen súıer me edi, á?» — dep oılady Isahmet eriksiz súısine, birden jaýap qata qoımaı.

— Jázırash, aman ba? Bir sharýam bop aýdanǵa baryp qaıtqam.

— Men sizdi erteńgisin kórgem. Asyǵys sıaqtandyńyz. Dárigerge kóringeli bara jatqan shyǵar dep oıladym. Saýynnan keıin maldy órgizip jiberdim. Sáskege deıin kórinbedińiz, sonsyn sizdi joqtatpaıyn dep shyqtym. Ári qolym da bos edi,— dedi Jázıra kúlimdeı.

— Oı, aınalaıyn, raqmet. Baqytyń jansyn, ózge ne deıin...

Isahmet yrzashylyǵyn qalaı bildirýdiń retin bilmegendeı, qobaljyp turǵan jannyń raıyn tanytty. «Bir sharýamen bardym» degenim beker boldy-aý. Ne sharýa? Sonshalyq tyǵyz-taıań neǵylǵan sharýa, demeı me? Meniki ne? Búgin kúnuzaǵyna shatasýmen boldym-aý.

— Kórshi qaqynan buryn, Jázırash, adalsyń ǵoı. Nege ketip bara jatqanymdy da bilipsiń. Senen jasyryp qaıteıin, sońǵy kez aýyram ǵoı,— dedi Isahmet qabaǵyn shytyp.— Sóıtip júrmin deımin be men qazaqtaı. Osy shal jylanady da júredi eken demesin deıim. Raqmet saǵan, Jázırash. Yqsan da renjigen shyǵar.

— Aǵa, o kisi de aýdanǵa ketken.

— Nege, jaısha ma? — dedi Isahmet tańdana.

— Aıaǵynyń jarasy isinipti. Sony dárigerge kórsetpekshi.

— Qaýipti emes pe eken áıteýir?

— Bilmeıim, aǵa.

— Ym... Aınalaıyn, maǵan aýdannan bir orys ere kelip edi. Úısiz-kúısiz bir paqyr eken. Sony úıge jalǵyz tastap ketkem. Yrash joq. Áli de bolsa, jarty saǵattaı maldy qaraı tursań qaıtedi, á? Tipti suraýdyń ózi yńǵaısyz-aq.

— Maqul... Saýynǵa deıin erte ǵoı. Qarasam, qaraıyn.

— Oı, alda razy bolsyn, aınalaıyn. Munyńdy men esh umytpaspyn,— dedi Isahmet shyn peıilimen.

Onyń munan keıingi júrisinde de bereke bolmady; áli sol Balymdikinde otyr dedi me, at basyn sol úıge burdy. Qaqpadan sháýildeı úrip shyqqan aq kúshik kósheni azan-qazan etti; oǵan ózge kórshi úılerdiń ıtteri qosylyp, aralaryna qasqyr kirip ketkendeı boldy. Sálden soń baryp, qaqpanyń kishkene esigi ashylyp:

— Arlan, qaıt! Arlan!— degen bala daýsy estildi. Basynda tóbeteı, jalań aıaq, kóılekpen júgirip júr.

«Bala degen sol. Tońarmyn-aý, aýyrarmyn-aý demeıdi. Jerdiń qansha degenmen yzǵarybar, kúz ýaǵy emes pe». Isahmet úrkektegen kók baıtaldy tebinip, jaqyn kelgen qyzyl qanshyqty jostyrta, eńkeıe tartyp-tartyp jiberdi. Sol-aq eken ózgeleri de zytyp otyrdy. Ár úıdiń aldyna baryp alystan aıbar shaqyryp úrip tur. Qańqyldaı bezgen qyzyl qanshyqtyń sońynan qarap qalǵan bala aq kúshigi esine endi túskendeı júgirip baryp kóterip aldy.

— Serik!.. Ýa, Serik,— dedi Isahmet kúlimdeı.— Aınalaıyn, sizdikinde Yrash joq pa?

— Joq. Ol mekteptiń aýlasynda. Mashına ońdap jatyr.

— A... Solaı ma? — dep qaldy Isahmet.

Yrashtyń búginnen bastap jumysqa shyqpaq bolǵanyn biletin, umytyp ketkenine kúıindi. Mańdaıyn syǵymdaı, betin sıpap ol oıǵa qaldy. «Ne istesem, á? Barsam ba? Jo... joq. Osy úıge kelgenim de jeter. Mekteptiń sharbaǵynda basqa da adamdar bolsa she? Súmeńdep áıeliniń sońynan júgirip júrgenin qarashy-eı. O, búıtken tirligiń qursyn dep kúlmeı me?» Isahmet atyn tebinip, úıine bet túzedi. «Balym da kórinbeıdi. Shamasy úıinde joq. Bolsa shyǵar ma edi?.. E, meıli so qaqbastyń shyqqany ne, qoıǵany ne?!. Álgi Ostaptan yńǵaısyz boldy-aý. Qaıdan keldim dep otyrǵan shyǵar. Kóp kúttirdim-aý. Toqtaı qal... Qatyn jumysta... Jo... joq, olaı deý uıat. Ostap, qalaı zerikken joqpysyń? Maldy qarap qaıttym. Bári de aman. Endi áıeldi shaqyryp keleıin deıin. Sál oılana túsken bolam. Áıtpese júr, birge baraıyq. Aýyldy kórersiń, aralataıyn demeımin be? Ol «oıbaı, qudaıy quldyq» deıdi ǵoı oǵan. Bir oqpen sonda eki qoıandy atam. Qatyn meniń beıtanys oryspen kelip turǵanyma tańdanady, ári uıalady. Sol sátinde: «al, Yrashjan, mynaý Ostap degen myqty... Oıbaı-aý, ol múmkin mehanık shyǵar. Solaı bolsa tipti jaqsy. Mehanık dep tanystyram. Aýdannan ádeıi baryp alyp keldi dep meni onan keıin tipti qudaıy keremet kórmeı me?!» Kók baıtal úıge qaraı qamshy saldyrmady; alyp jetti. Úlken qaqpaǵa kep tirelgende ǵana Isahmet basyn jerden bir-aq kóterdi.

Shynynda Ostap taǵatsyzdanyp otyr eken.

— Men tankıspin ǵoı,— dedi Ostap esikke ilip qoıǵan shınelin qaıta kıip jatyp.— Ony nege suradyńyz?

— Áıelimniń mashına ońdaýǵa áýestigi bar edi.

— Mashına. Qandaı mashına? Fermalaryńda mashına bap ma?

— Bir polýtorkamyz bar. Buzylǵan.

— Kórelik.

Ekeýi úıden jaıaý shyqty. Mektep aýyldyń ferma jaq betinde, shette edi. Kóshe oıdym-oıdym shoqalaq, shóp ósip ketken, shym úılerdiń bári jataǵan, sup-sur. Birimen-biri qol ustasqandaı jalǵasyp jatqan shym aýla. Tóbeleri taıpaq, terezeleri de alasa, kishkentaı. Ostap kóshede júrgen taýyq, buralqy sabalaq jún ıt, jaıylyp júrgen birli jarym qoı-eshkini kórgende ǵana munyń aýyl ekenin uǵynǵandaı boldy. «Kúısiz turady eken»,— dep oılady. Qaıta mektep ózgeshe, sándi. Aǵash sharbaqpen qorshalǵan. Terezeleri de úlken, uzynsha, shatyrly bir qabat úı. Aýla tórinde shaǵyn qora kórinedi; sol jerge biraz adam jınalyp qalypty. Áldeneni qyzyqtap, dabyrlasyp tur. Jarysa sóılegennen be sózderin adam ajyratqysyz.

— Bizdiń qatyn osy jerde,— dedi Isahmet qýlana kózin qysyp.— Úndemeı, shette turyp kóreıik.

Ostap basyn ızedi. Olar jınalǵan toptyń shetinen kep turdy. Ortada qara polýtorka mashına. Syrty jýylyp, súrtilgen be, qara syr kabına esigi jyltyrap tur da, qoraby surǵylt, jaǵal-jaǵal. Ústine kombınezon kıip, oramal tartqan Yrash ańqıyp-sańqıyp jatqan mashına motoryna úńilip, endi birde tońqalańdaı astyna ıirip ketip júr. Murnynyń aldyna kúıe tıipti; murt sıaqtanyp qalypty. Isahmet «o, kúshik» dep, baryp qolymen álgi kúıeni súrtkisi kep ketti; óz oıynan qýystandy ma, kúlimdeı Ostapqa qarady.

— Kómektesip júrgen bala kim? — dedi Ostap sybyrlaı.

— Ustanyń balasy. Temir-tersekke jaqyndyǵy bar ǵoı. Kórgeni sol... Onynshy klasta oqıdy. Aty Qojan. Esil-derti, áıteýir birdeńe qurastyrý, jóndeý, jasaý.

— E, onysy jaman ba?

— Kim bilsin.

— Sizdiń zaıybyńyz shofer me? Tym jas eken.

— Joq... Soǵystyń aldynda kýrsqa qatysypty ǵoı. Qazir myna mashına tilin biletinder maıdanda. Kólik az. Sonsyn ferma bastyǵy Yqsan: «İrash, baıqap kórsek qaıtedi?» —dep ótingensin qolǵa alǵan edi.

— Molodchına!.. Óte durys.

Kópshilik dabyrlasyp, qozǵala bastady. Qazaq sózin túsinbeıtin Ostap Isahmetke «ne deıdi?» — degendeı qarady.

— Bitipti. Júrgizip kórmekshi.

— Á...

— Ýa, halaıyq, keıin... Keıin.

Top serpile jol ashty. Ostap pen Isahmet te keıin yǵysty. Mashınamen bolyp, aýyl adamdary beıtanys orysty ańdamady. Áıtpese shıneldi maıdannan kelgendi qorshap alyp, jabyla týma-týystaryn surar edi; ári bul aýylda ózi birde-bir orys joq. Kórse quraq ushyp, tildesýge qumar keledi.

Qojan qansha burasa da ot almaı-aq qoıdy. Kabınanyń esigin serpe jaýyp Yrash mashına motoryna taǵy da úńildi; ár tetigin nyǵyrlaı burap, maıyn qarap qaqpaǵyn qaıta japty. Bu joly mashına qaqalyp-shashalyp, dúr ete qaldy. Bala-shaǵa, qatyn-qalash: «.Ýralap!» shý ete tústi.

— Ári!.. Ári!.. Basyp ketpesin. Qazir júredi.

— Ýa, óńmendep qaıda barasyń-eı?

— Myna ıt mashına kórmegen ǵoı deıim, á?! — desedi eki-úsh qarıa.

İrash pen Qojan kúlimdeı kabınaǵa otyryp, esigin jaýyp aldy. Rúlde Yrash. Balalar japyrlap, qorabyna minip jatyr. «Astynda qalasyń, júgermek»,— dep aqjaýlyq bir qarıa nemeresiniń sıraǵynan ustaǵan, mashına gúr ete qalǵanda: «kótek» dep shoshyna qoıa berip, keıin serpildi. Oǵan da balalar máz. Aınala kógildir benzın tútini. Mashına dúrildeı selk ete tústi de, shegine bastady. İlgeri júretin emes.

— O, qudaı!.. Qatyn bastaǵan kósh ońǵan ba? K... keri ketýin qarasaıshy,— dep edi Isahmet, qyzyqtap turǵan shal-shaýqandar qańqyldasa kúldi. Áıel jaǵy betterin shymshylasyp, jymyńdasyp qaldy. Uıalǵan bolysty:

— Stoı! Stoı!

Ostap baldaǵymen kóptiń ishinen shyǵa kep, mashınaǵa bettedi.

— Óı, mynaý orys qaıdan júr?

— Soldat qoı, ákem-aý.

— Maıdannan kele jatqan beti me eken?

— Ýa, Iseke, sizben birge keldi me?

— Báse, Isekeńniń tappaıtyn adamy bolsashy,— desti qarttar uılyǵa úrpıisip.

Yrash mashınanyń otyn sóndirip, Ostapqa tańdana qarap toqtady. İle kózi Isahmetke túsip, qyzaryp ketti.

— Ostap, tanys, meniń zaıybym,— dedi Isahmet taza orysshalap. Úninde anaý ózge qarttardan shoqtyǵy bıiktigin, tilge de júıriktigin sezdirý bar edi; saqalyn salalaı sıpap, qaqyrynyp, túkirinip qoıdy. Tús aýǵan shaq. Aýa erteńgideı emes jelkem. Áldeqaıdan uıytqyp jýsannyń, quıqanyń ısi keledi.

— Ostappyn men.

— Yrash... Mynaý Qojan.

Kózildirikti, sary Qojan yrjalaqtaı kúlip qolyn usyndy.

— Oý, Yrash, bu kisi bizdiń úıdiń qonaǵy. Ne oılaǵanyń bar... Úıge qaıtpaımyz ba?— dedi Isahmet taqıa syrtynan kıgen bórkin túzep.

Yrash qysyla «á... júrelik» dep jınala bastaǵan. Ostap:

— Aqsaqal, bir mınýtqa. Qazir... Endi kishkentaı qaldy,— dedi. Ol Isahmettiń qazaqsha ne aıtqanyn túsinbese de, erin emeýrinin ańǵarǵan-dy. Shınelin sheship, Qojanǵa ustatty da, pılotkasyn basa kıdi; qalbalaqtaı Yrash mashına kapotyn ashty. Ostap eki baldaǵyn kabınanyń basqyshyna súıep, motorǵa úńildi. Kilt surady. Áldeneni bosatyp, qaıta burady. Astyna kirdi mashınanyń; jarty saǵattaı áýrelendi. Gýildesken top ta kúder úzgendeı boldy; keıi qolyn siltep ketetindigin bildirip, áıtse de uzaı qoımaı aınalshyqtap júr. Ostap munyń birine de kóńil bólgen joq; qolyn Yrash bergen shúberekke ysqylaı súrtip, baldaǵyn aldy. Asyqpaı shınelin kıdi.

— Káne, kórelikshi,— dedi ol bir zamat ózi mashına kabınasyna otyryp.

Yrash kiltpen ot aldyrýǵa kiristi. Kók jóteldeı qıqyldap baryp basyldy. Ostap mashına kabınasynan shyǵyp kapotyn ashty, qarap bolyp japty da, taǵy ot aldyrdy. Bul joly kópke uzamaı gúr etti; tóńirek kók ala benzın tútini, mashına selkildep tur. Motor úni qulaq tundyrardaı. Yrash júgirip baryp rúlge otyrdy. Janynda Qojan. Mashına dúrildeı túsip, sál júreksingendeı boldy da, julqynyp qalyp, selkildep júrip ketti. Manadan qyzyqtap qarap turǵan balalar:

— Ýra! — dep shý ete qaldy. Ostap qýana kúlimdep Isahmettiń janyna keldi, eki kózi daryldap ketip bara jatqan mashına sońynda.

* * *

Bákene sheten qaqpanyń kisi kiretin jeńil, taqtaı esiginen bir adam kórindi. Álgi aqyryn ashyp, aýla tórine moıyn sozyp kóz tastady da, keıin qaıyrylyp esikti japty. Alasa boıly mol tigilgen kúpeıkeli qarıa tórdegi qoranyń janyna taı ógizsheni baılap jatqan, burylyp artyna qarady da, ańdamaǵan kisiniń raıyn tanytyp, qaıta júzin syrt saldy. Basyndaǵy qońyr ormalyn túzep, jerden bir shybyqty aldy; sonymen endi jalpaq taban, qoldan tikken baqabas etiginiń balshyǵyn shuqyp túsirip, qyryp áýre. «Sarala tańnan neǵyp júr? Kún salqynda aqshyl kóılektiń syrtynan, qara penjak kıipti. Basynda qyzyl oramal, aıaqta bıik ókshe, uzyn baýly botınke. Soǵys aldynda meniń kelinimde de osyndaı bar edi. O da ózinshe sán eken-aý. Jarasymdy-aq... Nege úndemeıdi?!» Balym qarıa qyzdyń dybys berip, kóńilin bóle qoımaǵanyna tańdanyp tur. Aqyry shydaı almaı moıyn buryp, mynaý muǵalıma qyzdy jańa kórgendeı:

— Saǵynaı, senbisiń? — dedi. Jıek raýandap qalǵan; áıtse de kóleńke bitken úıdiń yq betinde, qoranyń qaltarys burysh-buryshynda qara mysyqtaı buǵyp jatyr. Teginde adam ataýly artıs; onysyn ózderi kóbine-kóp baıqamaıdy da, olaq oınaıdy. Balym qarıa da osy joly múlt ketti; Saǵynaıǵa qolymen kózin kólegeıleı kúnsap qarady.

Jas muǵalıma qarıanyń orynsyz qylyǵyn sezse de pálendeı mán bermeı:

— Menmin ǵoı, Balym apa,— dep jaqyndap keledi. Úninde bıazylyq ta, batylsyzdyq ta bar.

— E, qaraǵym, senbisiń! Iá, jaısha ma? Allam saqtasyn, azannan neǵyp júrsiń?

Bunysy da oıyn; úreılene qyz júzine úńile tústi. «Qara qaǵaz» alǵandaı jamandyq bolsa, Saǵynaıdyń kelmesi belgili; habar quıynnan da júırik, so boıda elge taraıdy. «Sonda ne? — dep qyz júrisiniń baıybyna jete almaı, estigenshe asyq. Kópti kórgen kóne kóz emes pe, Saǵynaıdyń beker kirmegenin kókiregi sezse de, qupıa qumar áıeldik jynysy jeńip tur.

— Jáısha, apa. Sálemdese shyqqaly burylǵanym edi.

— Oıpyr-aı, júregi túskir attaı týlap, nebir qıametti esine salady eken de. Iá, alla, óziń jar bol... Jamandyqtan saqtaǵaı. Ýf... Aınalaıyn, apańnyń úreılene qalǵanyn keshirersiń. Ábden sýjúrek bop bittik qoı. Kıimiń de jeńil, salqyn tıgizip alma. Úıge kir... Balalar uıyqtap jatyr. Olardy da oıataıyn. Áı, Sholpan!.. Sholpantaı!..— dedi Balym qarıa úıdiń ashyq tereze jeldetkishine qaraı daýystap.— Tur aınalaıyn, sabaqqa barasyń! Saǵynaı apaıyń keldi!..

— Ýaqyt ázir erte, apa. Uıyqtaı bersin, oıatpańyz. Keshe búkil balanyń bárin mekteptiń otynyn tasýǵa salyp edik. Ábden salyǵyp, sharshap qaıtqan. Biraz tynyqsyn. Ózderi tipten jaýrap ta qalǵan.

— E, qaraqtarym-aı, sonsyn eken ǵoı. Keshkisin kelisimen as ishýge de murshalary kelmeı aýyzdary qısaıyp tósekke qulap edi. «Oıyn dese esteriń ketedi. Ústindegi kıimderińniń saý tamtyǵy qalmapty»,— dep ursyp ta alǵam. Jaryqtyq ákesi sıaqty bu da. Jaýap qaıtaryp jumys istedik deseshi. Úndemeıdi. Botaqanym-aý eki jaýdyraı betińe qaraıdy da qoıady.

Balym úıge meıirlene kóz tastady. Basyndaǵy jaýlyǵyn túzep, tereń kúrsinip te aldy. Saǵynaı da qarıany qoshtaı ıek qaǵyp:

— Basy qaranyń bári ıgi degen yp-yras, apa. Qudaıym-aı, tipten kip-kishkentaı balalardyń ózderi borbaılary maıysyp otyn tasyǵanda talaı jumys tyndyrady eken de. Úsh-tórt arba qýraı túsirip úlgerdi. «Qarnym ashty, sharshadym»,— dep bireýi de qyńqyldaǵan joq,— dedi.

— Soǵys bulardy da erte eseıtti ǵoı. Bárin de túsinedi.

— Qarym talyp, «ýf»,— dep mańdaı terimdi súrtip tursam, Sholpan kelip: «apaı, siz sál tynyǵyńyz. Biz qalǵanyn ózimiz tasımyz»,— deıdi. Shetinen ózderi baýyrmal. Tipti sharshap-shaldyqqanymdy da umytyp kettim. Yqsan aǵa, anaý Jeksen qart, Sálıma apamdar qolqabys etti. Bir ýys bıdaıdy qyldaı bólisip, «seniki», meniki» despeı, torǵaıdyń balapandaryndaı shúpirlesip kep jegenderin kórseńiz. Joǵarǵy klastyń oqýshylary myna kishkentaılardy qyzǵyshtaı qorǵap, aýyr kótertpeı baqty. Balalarǵa degen yrzashylyǵymdy tipti aıtyp jetkizýdiń ózi qıyn, apa.

— Apyr-aı, bulary jaqsy eken,— dedi Balym súısine.— Qaramaǵa saldyr-salaq, túısiksiz tárizdi edi. Ár úıdiń bir «aınalaıyny» dep oılaýshy tuǵynmyn. Saǵynaıjan, úıge kir. Shaı ishelik.

— Apa...

— Iá, qaraǵym?

Saǵynaı kóńilindegisin aıtýǵa júregi daýalamaı, botınkesiniń ushymen jer shuqyp, tómen qarap ketti. Badyraq qara kózi móldireı júzin alyp qasha beredi. Qyz kóńilindegisin ana kókiregimen sezip, kimdi izdep kep turǵanyn endi túsinip, Balym:

— Yqsanjan bizdikine kelgen joq, qaraǵym,— dedi.— Ferma basynda júrgen shyǵar. Úıinde kútip otyrǵan jany bar ma ol baıǵustyń. Kezikken jyly oshaqqa túnep, «mal», «jan» dep bir tynym tappaıdy. Aptasyna bir ret te bolsa soǵatyn.

— Fermege de baryp qaıtqam.

— Onda da joq pa?

— Iá, apa...

— E, endeshe aýdanǵa asqan bolar. Ótkende mektepke tereze shynysyn, edenge taqtaı suraımyn dep júrgen. Aýdkomda da sharýasy bar ma, qalaı? Ózi de tynymsyz, jumys dese kúıip-pisip, damyl tappaıtyn bala ǵoı,— dedi Balym oılana kúbirlep.

«Qyzdyń jigitti ózi izdegeni kelissiz emes pe? Munyń beker, balam. Basyńnyń baǵasyn túsirip alarsyń. Er adam ǵoı. Kóńilińdi uqsa jaqsy, uqpasa — uıatqa qalarsyń. Ańysyn ańdap, baıqas bol» demekke bir yńǵaılansa da qarıa, aýzy baryp, aıta almady. Jamandyqqa qımaı, jaqsylyq jasaýǵa dármeni joqtyǵyn sezip irkildi.

Ol Saǵynaıdyń ustamdylyǵyn biletin; betiniń uıaty ketpegen, kórgendi úıdiń qyzyna saıatyn; al, ǵashyqtyq shirkinniń keıde aqylǵa jeńdirmeı adam qunyn arzandatyp, tórdegi basyn tabaldyryqqa súırep tastaıtynyn óz ómirinde talaı kórgen. Teginde asa ajarly bolmasa da Saǵynaıdaı bilikti qyzdar baqsyz keledi. «It qoryǵan jerge ósh»,— degendeı Yqsandaı jigit bireýdiń áıeline ińkár bop álek. Aqylǵa sap, oılap kórseń, sonyń bári bir ábestik. Áıtpese Saǵynaıdyń dene bitimi, aqyly anaý Jázıradan kem be? Tipti onan bilimi de joǵary. «O, jaratqan táńirim-aı. Bu ne sonda? Ómirdiń mazaǵy ma, ermegi me? Túsinsem buıyrmasyn?» — dep oılady Balym aıran-asyr bop.

— Jaraıdy, apa, men keteıin. «Merýert tátem, Yqsan jalǵyz otyrǵan shyǵar, shaıǵa shaqyra qoıshy degen,— dedi Saǵynaı muńaıyp.

Balym ony qatty aıap ketti. «Merýert táteń emes óziń ólip tursyń-aý qý bala. Túsinem. Áıel jolynyń jińishkeligi-aı; kóńilindegisin de aıtqyzbaıdy, kólgirsitip qoıady. Iba, ádet, ǵuryp dep aýyzdarynan qaǵyp otyrǵansyn beısaýat qarys qadam attaı almaı ósitip qurıdy. Iá... Qaıteıin, meniń bıligimde bolsa, ekeýińe batamdy bere salar edim» — dep oılady daǵdaryp.

Qarıanyń senbeı qalǵanyn ishteı sezip júdedi me, joq álde Yqsandy taba almaǵanyna kúızeldi me, Saǵynaı unjyrǵasy túse syrt aınalyp, qaqpaǵa bet alyp barady. Osy sát kórshi úıdiń qorazy qylǵyna shaqyryp, aýyldyń ár tusynan áýpildeı úrgen ıtterdiń, úzdige bozdaǵan túıeniń úni estilip, tóńirek taban asty azan-qazan bop júre berdi. Balym qarıa oıdan serpilip, jerden basyn shuǵyl kóterip aldy; esine áldene endi túskendeı qaqpa esigine qol soza qalǵan Saǵynaıǵa qaraı umsynyp:

— Qyzym, sál aıaldashy,— dedi.

Úni múlde bıazy, jalynyshty shyqty. Qarıanyń shuǵyl ózgere, nege kúlimdep kele jatqanyn Saǵynaı túsine almaı, tańdana irkildi; júzi júdep, qýań tartyp tur. Badyraq kózinde muń, birtúrli bir sharasyzdyq bar. «E, baıǵus bala-aı. Shyn súıedi ekensiń ǵoı. Túnimen kirpik ilmeı, saǵynyshtan sarǵaıyp júr me eń. Kárige jastyq ta ótip ketken eski kerýen elesindeı bir dúnıe. Nar júginiń qaı belde aýǵany da jadynda qala bermeıdi. Mynaý bir eldiń kúızeý shaǵynda da ińkárlik bolar-aý dep oılaımyz ǵoı. Ómir ózinshe aǵady degen osy. E, alla-aı»,— deıdi qarıa tańdana, osy qazir bir jańalyq ashqandaı.— Iá, jastyq shirkinge daýa joq. Soǵys ta biter. Tynysh, beıbit zaman da týar. Sonda... Oıpyr-aı, adamnyń aýzy baryp aıtar sóz emes. Áıtse de, qyzyq. So kezde osy Saǵynaılar da mynaý, qazirgi ómirimizdi eske alyp, «shirkin-aı»,— dep tamsanar ma eken? Jastyq dáýrenniń tozaqta ótse de ystyq tartyp turatyn bolar. Qudaıym-aı, qaı-qaıdaǵyny oılap kettim».

Balym kúnniń jıekten tusaý boıy kóterilip, kógildir úı-aýla, qoralardyń kóleńkeleri apshyǵan matadaı táltıip qysqara qalǵanyn ańǵarmady: Saǵynaıdyń tynyshsyzdana áli ózin kútip, telmire bergenin sezinip, jótkirine tamaǵyn kenep qoıdy.

— Bermen kelshi, qyzym... Sen búgin tústen keıin maǵan qolqabys etshi,— dedi Balym.

— Nege, apa?

— Anaý kishkentaılaryma úlkenderdiń batasyn alaıyn. Ári eldi de bir shaıǵa shaqyrmaǵanyma talaı bolǵan. Sony oılap, maldan taı-ógizsheni alyp qalyp edim. İqsanǵa ózim aıtarmyn. Merýert te kelsin. Mańdaıymyzǵa beınetten ózge de jazylǵan bar shyǵar. Tiri tirligin istemeı me? Qaı zamanda da adam adam ǵoı. Birde jylasa, birde kúledi. Ár nárse óz ornymen emes pe? Sorpa-sý iship, biz de bir es jınalyq. Jastar ózderiń án aıtarsyńdar, kúı tartarsyńdar,— dep Balym Saǵynaıdyń ıyǵyna qolyn saldy.

Betine úńilgen... Júregi tiksinip, shoshynyp qaldy. Kútkeni bul emes edi. Mynaý qyz janymdy túsinip, jadyrap sala berer dep oılaǵan, olaı bolmady. Sup-sur qalpy, bedireıe qalypty. «Keshirmeıdi. Kimdi? Yqsandy ma? Jazyǵy ne o shirkinniń? Taptyra qoımaǵanyn ba? Múmkin tez maǵan úılene qoımadyń deı me? E, úılenbese zorlaı ma? Erki ózinde, basy bos erkek emes pe? Myna patshaǵar qaıtedi-eı, á? İshteı ábden ıemdenip alǵany ma? Shyn súıer adamymen dıdarlasar sebeptiń tabylǵanyna qýanbaı ma? Kózi netken sýyq edi? Oıpyr-aı, bir kórmege súıkimdi, uıań júzdi bala sıaqty tuǵyn. Buǵan ne kórindi? Túrpideı jıyryla qalǵany nesi? Tikenekti aldamshy ádemi bir gúl bolatyn. Alystan kóz qýantyp, ustaı alsań qolyńdy jaraqattap tastaıtyn. Ýdaı ashytyp, janyńnan túńiltip, ókinishi oıyńnan ketpeıtin. Bu da quddy sol... Osy qazir etinen et kesip alsań da qyńq demes kók bezer me edi? Allam saqtasyn, sumdyq-aı»,— dep oılady qarıa.

— Jázırany da shaqyrasyz ba, apa?

Búkil aýyl Balymdy ózgelerden bólek: «ana», «sheshe» demeı, «apa» deıtin. Sonan ba, Saǵynaıdyń «apasy» qarıanyń janyńa jyly tımeı, «áı, qaqbas»,— degendeı turpaıy estildi. «E, qyzym-aı, meniki kúpirlik eken. Seni Jázıramen salystyryp aljasyppyn ǵoı. Jázıranyń jaısańdyǵyn, ajaryn aıtpaǵanda, tipti baıǵustyń jóni basqa eken de; názik, ıbaly. Kósteńdep aldymyzdan kese kóldeneń ótpeıdi, bir aınalaıyn bala ǵoı. Yqsan beker súıip júr deımisiń. Ol biledi de... Sóılesý kerek eken ózimen. «Mynaý saǵan joldas bolmas» deıin. Qoı, oıbaı, onyń maǵan qajeti ne? Estise elden uıat shyǵar. Merýert te renjip júrer. Esi bar jigit, ózi de kórip júrgen joq pa? Aq kóńil bala... Urynyp qalsa she?»

— Apa...

— Iá, qaraǵym,— dedi Balym oıynan aıyǵyp.

— Jázırany da shaqyrasyz ba dedim ǵoı?

— Shaqyram, qaraǵym. Árıne shaqyram,— dep Balym eshteńe túsinbegen jandaı qalbalaqtap qaldy.

Saǵynaı syrt aınalyp, «kelem», ne «kelmeıim» demesten qaqpadan shyǵyp júre berdi. Balym qarıanyń alasa aýla ústinen moınyn sozyp, sońynan qarap qalǵanym sezse de, qaırylmaı qaıqalańdap tákapparlana ketip barady.

Kózimen uzatyp salyp, Balym keri buryldy; ábden qaınap, tógile bastaǵan samaýrynnyń býlyǵyn ashty. «Mal, soıyp, kisi shaqyram»,— dep nemenege jeliktim? Qadirimdi bilgen ol joq. Shaı-sýdy elge bazynalyq úshin berem be? Já, Saǵynaı kelmeı-aq qoısyn. Soǵan bola ǵana shaqyram ba? Bárin de jıyp tastap, Isahmettiń taı-ógizshesin ózine qaıtarsam ba eken? Ash, jalańash júrgenimiz joq. El qatarly eńbekkún alam. Basqalardan meniń janym artyq pa? Já, qurysynshy bári de... Basqalardan oıatyp, tamaǵyn ishkizeıin, sabaqqa keshiger»,— dep Balym qarıa samaýryndy jerden kóterip aldy.

Ony aýyz úıge aparyp qoıyp, ybyrsyp jatqan tósek-oryndy jınady. Sholpan men Serikti turǵyzyp, «bar jýynyńdar» dep dalaǵa shyǵaryp jiberdi. Seıit búrisip bip buryshta, pys-pys etedi; eki beti bultıyp uıqyshyl-aq. Ol endi sáske túske jadyn, Balym fermadan malyn saýyp qaıtqansha oıanbaıdy. Balym: «oǵan tımeı-aq qoıyńdar. Ózim keıin kelgensin tamaqtandyramyn»,- dep qyzyl-ala jamylǵy kórpesin basyna deıin qymtaı japty. Anaý-mynaý dybysqa oıanbaıtynyn biletin, deı turǵanmen Serikten qaýip etip: «Áı, júgermek, murnyna shóp júgirtip mazasyn alma» dedi de, shaı jabdyǵyn jasaýǵa kiristi. Qazandyqtyń ústińgi keneresinde shúberekke oraýly taba nan jatqan, sony alyp, úshke bólip qoıdy. Jıegi ketilgen, eki jerden qursaý salynǵan aǵash kózelge qaımaq quıdy; maı bylǵamaǵanmen úsh-tórt jandyǵynyń sútiniń betin alyp otyratyn; ony ózi tatpasa da nemereleriniń aýzyna ustap keledi.

— Apa!.. Apa deıim! — degen Sholpannyń aýla ishinen daýsy estildi. Balym qarıa dastarqan mázeretin tastaı salyp, esik kózine jetip bardy:

— E, ne boldy?!

— Myna Serikti qarashy, apa... sý shashady!

— Óı, júgermek, qoısaıshy endi. Áı, ıttiń balasy, kimge aıtyp turmyn!

— Birinshi urynǵan ózi, apa,— dedi Serik aýzyn burtıtyp. Ózi jalań aıaq, ústinde aq kóılek, qara dambal. Qolynda shoıyn quman. Sholpan da jalań aıaq, qyzyl-ala shyt kóılek kıgen. Shashy jalp-jalp etip, Seriktiń qolyndaǵy qumanǵa umtylady. Serik bermeıdi.

— O, ońbaǵan dońyzdar-aı. Júristerin... Áı, ıttiń ǵana balalary, jalań aıaq júrgenderiń ne?

— Ittiń balasy emespiz, seniń balańbyz,— dep Serik jaýap qatyp úlgergenshe bolǵan joq, Sholpan atylyp kep, onyń qolyndaǵy qumandy julyp áketti.

Serik tura qýdy.

— Apa!— dep Sholpan Serik jetpeı jatyp baıbalamdap barady.

Balym qarıa jan-jaǵynan qolǵa iliger shybyq, taıaq izdep qarmana tústi de, shydaı almaı sońdarynan umtyldy. Serik pen Sholpan qumandy tartqylasyp jatqanda jetip baryp, ekeýin bir-bir uryp ajyratyp aldy.

— Janyń shyqqyr sen qyzdy ma? Somadaı bop inisimen tóbelesedi. Qashan adam bolasyńdar osy,— dep Balym qarıa qolyna ilikken Sholpandy jelkeleı basyp tómen tuqyrtyp, betin jýǵyzyp jatyr.— Estıar degen sen bilmeısiń, anadan ne úmit, ne qaıyr.

Serik quıryǵyna Balymnyń shapalaǵy tıer-tımes sonadaı aýla tórine orǵyp ketken; endi bashpaıynyń ushymen topyraqty úńgip, tomsyraıyp tur.

— Sen tek maǵan ursasyń! Serikke aıtpaısyń. Ol naǵyz qoıanshyq!— deıdi Sholpan kózine jas úıirile, mólt-mólt etip.

— Myrqyramaı tez jýyn. Seniń jasyń úlken, ári qyz balasyń. Túsinýge tıissiń. Mektepte osy senderge ne úıretedi? Sheshelerińe kómektesińder demeı me? Tez jýynyp, tósegińdi de jımaısyń. İnińniń sıqy anaý... Borpańdaǵan bos belbeý. Oıatyp ony da jýyndyrmaısyń! O, júgirmek óńkeı... Bar, úıge kirip súrtin. Anaý shashyńdy tara... Seni de úlken, qolqanatym dep júrmin-aý. Usqynyńa bolaıyn.

— Serik aqymaq! Aıtqanǵa túsinbeıdi...

— Já, bar... Áı, qoıan aıaǵyn jegen, bermen kel.

— Ózim jýynam.

— Atańnyń basy óziń jýynarsyń! Kel... Áı, men kimge aıtyp turmyn?

Serik yshqyryn álsin-áli joǵary tartyp, úrkektep keledi. Ájesi kóp tımeıdi; tek shydaı almaı, keıde jańaǵydaı qatty renjigende quıryǵynan tartyp jiberetini bar. Serik so bir qaýipti kúıde me dep saq; táıit dese zytqaly tur. Qýyp jete almasyn sezse ájesi, aldap shaqyryp ustaıtyn da qurtatyn. Sonysynan seskenedi. Balym qarıa jelkesinen bir nuqyp qalmaq bop turdy da, kózi jaýdyrap qasyna kelgende, ol oıynan aınyp qaldy. Nemeresiniń móldireı qaraǵany marqum kelinin esine túsirip, bir túrli júregi syzdap ketti. Baýryna qysa qushaqtap: «Qulynym-aý»,— dedi de, tóbesinen qushyrlana ıiskep qoıdy. Esikke baryp qalǵan Sholpan ájesiniń Cepikke tımegenin kórip:

— Serikke tımeıdi. Meni tek urady, ursady,— dedi taǵy da jábirlengendeı erni kemseńdep.

Shaı ústinde de Sholpan úndemeı tomsyraıyp otyr. Ájesiniń «botaqanym» degenine eltimeı, kóziniń astynan alaıa qarap qoıady. Erteńgi tamaqtan keıin mektepke daıyndalýy da biraz kúshke tústi; bir dápteri tabylsa endi qalamy, sıa saýyty kózge ilikpeı, úsheýleı izdesti. Qaǵaz, sıanyń qat kezi ǵoı. Balalardyń kópshiligi gazet, kitaptan qıyp, shýda jippen tikken dápterlerge jazatyn. Dári-dármektiń shynysyna quıǵan sıa saýyt ta ár túrli; onyń syrtynan tikken dorbasy bar. Uzyn kendir baýymen aýzyn búre baılap, kıiz qap— portfeldiń bir janynda salaqtata ustap bara jatyr edi. E, mine sıa saýyt pen qalamsap kereýettiń astynan shyqty. Endi, «qazaq tili» men «esep» dápteri joq. Sol tabylsa, Sholpan mektepke daıyn degen sóz. «O, qaıda zym-zıa ushyp ketti eken?» Esep dápterin Sholpan Yqsan keńseden ákelip bergen resmı qaǵazdyń blankilerinen qurap, tigip alǵan. Klastaǵylardyń kópshiligi dápterlerin gazet, kitap paraqtarynan jasaıtyn: jazǵanda balalar jol-joldyń arasyn qýyp otyratyn; jartylaı taza bet kezdesse tipten qýanyp qalatyn ǵoı. Ásirese Sholpannyń jazýy az, resmı qaǵazdan jasalǵan dápterine kózin satyp, qyzyqqandar kóp. «Solardyń biri alyp qoımasa qaıtsyn». Sholpan sekemdenip, shyn qorqa bastady. Keshe sońǵy sabaqtan keıin otyn tasýǵa bardy. «Sonan soń, ol dápterlerin túgendedi me? Joq... E, endeshe qoldy bop ketti». Al, qazaq tiline Jázıra syılaǵan, jartylaı aq paraǵy kóp, shaǵyn broshúrany arnaǵan. O da kórinbeıdi.

— Apa, «Jázıra bergen dápterim» de joq,— dedi Sholpan tońqalańdaı tósek orynnyń, kıiz, alashanyń astyn tintkilep júrgen ájesine qarap.

— Joq bolsa, qurdym ketsin. Túnde bárin rettep, jınap qoı,— dep qudaıdyń zaryn qylmadym ba?! O, júgermek!..

Balym qarıa tership ketken mańdaıyn jaýlyǵynyń ushymen súrtip, boıyn jazyp tur. Terezeden túsken shýaqta aıaǵyn kósile tastap, jymysqy kúlimdep Serik otyr. Sholpan kózi endi soǵan aıaldady. «Bar pále osydan bolmasyn? Meni ájeme urystyraıyn dep ádeıi tyǵyp qoıyp kúlimdeýin qarashy»,— deıdi Sholpan Serikten seziktenip.

— «İqsan dápterimdi» sen túnde kórem dep alǵansyń, Serik.

— Ótirikti soqpa...

— Sen... Sen aldyń,— dedi Sholpan tap berip.

— Iá, aldym!

— Qaıda? Qaıda jiberdiń? Káne, tap janyń barynda.

— Tynysh, Sholpan. Ana Seıitti oıatasyń. Nemenege áńgirleısiń? Aqyryn sóıleýge bolmaı ma? — dep Balym qarıa Seriktiń qıańqy jaýabyna mán bermedi.

— Aldym deıdi ǵoı, apa...

— E, sonyń sózi ne, ózi ne, qoıshy ári...

— Otqa jaqtym.

— Apa, Serik otqa jaqtym deıdi,— dep Sholpan jylarman boldy. Adam aıtsa nanǵysyz bir sumdyqty estigendeı daýsy da shyryldap, buzylyp ketti.

Kereýettiń aıaq jaǵyndaǵy kókshil syrly kebejeniń astyna úńilip jatqan Balym qarıa: «eı, mynaý júgermektiń esi durys pa? Ne dep sandalyp otyr»,— degendeı jerden basyn shuǵyl kóterip aldy:

— Áı, aqymaq, ras aıtamysyń?

Ájesiniń taban asty ózgere, túsi buzyla sýyq qaraǵanynan jasydy ma, joq álde istiń beti nasyrǵa shaýyp keterin sezdi me Serik úrkekteı qaldy da, ile yrjıa kúlip:

— Oınap aıtam,— dedi.

— O, oıynyń osylǵyr! Jaǵyńnyń otyn jandyraıyn ba? Qarashy munyń quıanpurysyn! Isahmet qusap kisimsinýin. Tur ornyńnan, izdes apańnyń dápterin!

— Men Isahmet emespin.

— Isahmetsiń sen de!..

— Isahmettiń taı-ógizin baqpaıym! Soıyp tastaıym!

— Mańqańdy súrtip al, mal soıý qaıda saǵan,— dedi Balym taýsyla keıip. Isahmet ákelgen maldy ájesiniń kóp tartynbaı alǵanyna namystanyp júrgenin ańdap, ishteı arlylyǵyna qýanyp, bir jaǵy soǵan yrza bop qaldy. Áıtse de tús bermedi:

— Sen ekeýiń meniń túbime jetersińder. Óńkeı jetesiz!

— Apa, taptym!

Sholpan tereze aldyna jaıǵan gazettiń astynan eki dápterdi shyǵaryp alyp jatyr. Kózi kúlimdep, jaınań-jaınań etedi.

— Óı, túısiksiz nemeniń, qoıǵan jerin,— dedi Balym zilsiz ǵana zekip. Qońyr jaýlyqtyń astynan qobyraı shyǵyp ketken shashyn, saýsaq ushymen keıin ysyryp jınap jatyr.

Sholpan aq kıiz qap-portfeline dápterin salyp, mektepke asyǵa jınala bastady. Balym qarıa da qalbalaqtaı qosarlana shaýyp, «bol-bol»,— dep júr. Sholpandy úıden shyǵaryp salyp, Serikti kıindirdi, óziniń de fermera saýynǵa baratyny esine jańa túskendeı jaýlyǵyn jóndep tartyp aldy. Sary kenep shulǵaýyn aıaǵyna orap, etigin kıdi. «Qarnyń ashsa, aýyz úıdegi kók kastrúlde aıran bar. Sony ish. Qaqpany ashyp ketpe. Seıitke tıme, uıyqtasyn. Men de kóp kidirmeı kelem»,— dep Balym qarıa kúpeıkesin júre kıinip, dalaǵa shyqty.

Kósheniń topyraq reńi qońyrqaı, kún jylýynan býsanyp jatyr. Ýaqyt ozǵan sıaqty edi, sóıtse áli erte eken, túnde túsip qalǵan shyq keýip úlgermepti. Jol jıegindegi sıdań seldiregen búrgem sabaǵy bozqyraýlanyp, jylt-jylt etedi. Tańǵy kósheniń ylǵaldy topyraǵyna adam, mal izi de kóp túse qoımapty. Moldaý tigilgen, keń qoltyq kúpeıkesiniń óńir ilgegin túımelep bolǵan Balym, tóńiregine endi kóz tastady. Ár úıdiń aýlasynan, keıiniń tipti murjasynan jylansha ıreleńdep kógildir tútin kókke órlep barady. Áne, eki kelinshek aýyldyń kún batys betindegi tabynǵa qosqaly sıyrlaryn aıdap shyqty. Eńseli Isahmet úıiniń aldynda bes-alty aq taýyq kórinedi. Murjasynan tútin býdaqtap jatyr. «E, dúnıe-aı, barshylyq degen sol. Kúnniń jylysynda ot jaǵady». Balym óz-ózinen tamsanyp qoıdy. «Jaman Serik ekesh o da biledi Isahmet kókeıin. Namysqoıyn qarashy... Taı-ógizsheni baqpaıym, soıyp tastaıym dedi-aý, á? Ótken túnde Isahmet aýlaǵa kirgizip, baılap kelgende sostıyp: «seniń malyńnyń bizge keregi joq, bildiń be?! Sen endi taǵy da Yrash tátemdi sabasań bar ǵoı, óskende óltirem»,— dedi emes pe?» «Baldyzym, onyń ne? Qoı... Úıińe kelgen jalǵyz jezdeńe sondaı bitispes, jaý sózin aıtpa. Ashýdy aqylǵa jeńdir. Jigitsiń ǵoı. Tentek bolma! Bir ashýyńdy qısaıshy maǵan da. Biz ekeýmiz de erkek emespiz be?!» — dep Isahmet múláıimsı kúle bergen edi. Balymnyń: «maldaryń ózderińe, Isahmet. Alyp ket. İship-jemdigimiz qudaıǵa shúkir jeterlik»,- degenine Isahmet renjimeı, kúle túsip: «sizderge arnaǵan soǵymdyǵym, qolymdy qaqpańdar. Kúnin kóre almaı, ash-jalańash otyr-aý,— dep ákelip otyrǵanym joq. E, Baleke-aı, siz de keıde tarylmas tusta tarylyp qalasyz-aý. Yrashty men renjitti deısiz ǵoı. Ol meni tirileı kómip otyrsa qaıtesiz? Á, senbeısiz be? Árıne, solaı... Tamyry solyp, qaýqary qaıtqanda jasqa úılengenniń ábestigin jańa túsingen mendeı paqyrdy ájýalasańyz da erkińiz. Kúlińiz, kúıindirińiz. Men tiri ólikpin. Bitken janmyn... Já, erkek degen atymyz bar, indete nesin aıtam. Sóz reńin, baǵyt-baǵdaryn ózińiz de túsinip sezetin kisisiz ǵoı, Yrash meni jerge qaratty. Sizge ol sábı. Mashına tetigine qoly ilindi de búlindi. Tipti menen suramaıdy da, óz degenin isteıdi. Áıteýir bir shúkirlik eterim, shashpa emes. Menen beter dáýletke jaqyn, birimdi eki etip otyr. Taı-ógizsheniń ózin urys-qaǵyspen, daý-damaımen alyp shyqtym. Jan balasyna nár tatyrmaýǵa bar. Sizderge amalsyz kóndi. Anaý Yqsan da qarap júrmeıdi. Kelesi jyly aýdanǵa traktorshylar kýrsyna jiberemiz dep jeliktirip qoıypty. Qazir ony tizgindep ustap otyrǵan qudaıshylyǵymdy aıtaıyn men emes, anaý dáýlet, úı-jıhazy. Aldyńǵy kúni ózin qorqytyp alaıyn dep umtylyp edim, qamshymdy shap berip ustap, qolymnan julyp áketti de, óńmenimnen ıterip jiberdi. Jas emes pe, qoly qarýly eken» dep Isahmet Balym kútpegen tosyn qylyq ańǵartyp ketti. Anaý ashatuıaqtyń qaıtarylmaı aýla ishinde qalý sebebi de osy áńgimeden edi; Balym árıne Isahmettiń kóp sózine shanbaıdy, ótirikti de kóskıtip tógip jiberetinin sezedi. Al, mynaýsynda jan bap sıaqty. Isahmet ashylyp ekeýiniń arasyndaǵy keıkiljińdi kez kelgen kók attyǵa aıta qoıatyn ashyq aýyz emes. Ári Balym óz nemeresiniń abyroıy úshin muny eshkimge tis jaryp bildirmesin de sezedi. Yqsandy araǵa qystyryp otyrǵany jamanatty kórsetý ekenin de túsinedi. El de Yrashty sońǵy kezde: «Isahmetten asqan dúnıeqońyz. Óleıin dep jatsań, aýzyńa qara sý tamyzbaıtyndaı sarań. Kúndiz-túni «mal», «mal» degende saı-súıegińdi syrqyratady. Oıpyr-aı, jap-jas basymen onysy ne? Birdeńe kóriner buǵan» — deıtindi. Balymnyń jıi estip júrgeni. Bunysy, árıne, pálendeı jańalyq emes. Tek bir uǵa almaı qalǵany: «Yrash meni jerge qaratty» degeni. «O ne búldiripti? Qalaı jerge qarata alady? Áıel erkekti bir-aq jáıda qorlaıdy... Qoı, olaı bolmas. Tirisinde kózine shóp salyp, jyndandy deımisiń? Jalǵan. Kóńilge qonbaıdy. Tipti kelisi joq. E, ondaı Yrashqa kózi túsken bul aýylda erkek káne? Manaı sorly anaý. Yqsan ba? Múmkin emes, ol Jázırasyz tirligi joq jan. Endi kim? Álde jaqynda kelgen aqsaq orys Ostap pa? Mashınany jóndesip, qolqabys etkeni bolmasa, pálendeı kóńil jaqyndyǵy bilinbeıdi. E, qudaı erkek emes pe? Sol shyǵar... «Áıelińiz tym jas eken?» — dep aıtty deıdi ǵoı el. Kóńili taza adam bir kórgennen tóbeden túskendeı kúıeýine sondaı sóz aıta ma? Orys degen týrashyl keledi deýshi edi?...»

Sońynan sıyr tuıaǵynyń syqyr-syqyr etken dybysyn estip, Balym kóńili bólinip ketti. Qaıyrylyp, jol jıegine shyqty. Aq qasqa eki kúreń sıyrdy jaǵasyz qazaqy qońyr, syrmalaı tikken shapan, tóbesi maqpal, túlki terisimen jıektelgen dóńgelek bórik kıgen shal aıdap kelip qalypty. Balym tanı ketti. Yqsan úıimen kórshiles turatyn Jeksen qart eken.

«Kók esekti shal ǵoı mynaý» — dep oılady Balym. Kezikkenine qýanyp ta qaldy. Qonaqasylyq malymdy soıdyratyn adam osy. Durys boldy. Kempirine de kirip shyǵý kerek edi. Baıǵus aýyryp jatyr degen, halyn suraıynshy. Kóńilin bilip, kirip-shyǵý jón-tuǵyn, uıat boldy-aý. Qý tirlikte sharýa bite me? Áne-mine dep júrgende ýaqyttyń syrǵyp qalaı ótkenin de bilmeısiń. Balym Jeksen qart qataryna jetkenshe ishteı ózin-ózi aqtap ta úlgerdi.

— Ýa, Jeke, aman ba,— dedi Balym ıbamen ımene, qart tusyna kelgende.

— Shúkir. Ózińiz qalaısyz, qurdas?

— E, táıiri-aı, alla dep júremiz de áıteýir.

— Nemereleriń ósip jatyr ma? Serik... Serik qalaı? Kórgende tura qalyp: «assalaýmaǵaleıkúm» deýshi edi. Bir aınalyp keteıin ǵoı ózi. Tfa-tfa!... Til-kózim tasqa.

— E, ol tentekti qoıshy. Aıaq kıimdi shaq keltirmeıdi. Taǵy da siz tigip bergen báteńkesin qaqyratyp saldy.

— Ony maǵan nege jibermeısiń? Tigip bereıin... Báse, keıingi kezde kórinbeı ketken, shyǵa almaı otyr ma edi?!

— Já, otyrsyn sóıtip... Qoıan aıaǵyn jegen tentek nemege ol az. Kimge tartyp tynyshsyz bolǵanyn bilmeımin.

— Ózińizge uqsamaı ma?

— Qaıdam...

— Iá, qan jibermeıdi. Ózińe tartqan ǵoı. Seni sonadaıdan kózim shalǵan, jelmaıadaı jortaqtan jetkizer túriń joq. Josyp barasyń,— dep Jeksen qart kúlimdeı qolyndaǵy shybyqpen etiginiń uzyn qonyshyn qamshylap qoıdy.

— Qurdas táýir me?— dedi Balym Jeksen qarttyń jelpine ezý tartqan osy bir jyly raıyn qalt jibermeı paıdalanyp.

— Beti beri qarap qaldy. Jaman emes.

Jeksen qart oraq tumsyǵynyń ústin bos, sol qolynyń saýsaǵymen qasyp qoıdy. Olar aýyldyń shetine de taıaldy,- jol aıyryǵy da jaqyn. Balym fermaǵa solǵa, Jeksen qart ońǵa shoǵyrlana jınalyn jatqan tabynǵa qaraı burylmaq.

— Jeke, meniń bir soǵymdyq taı-ógizshem bar edi. Sony tús aýa kep, jaıǵap berseńiz qaıtedi. Keshke qurdasty ertip qonaq bolsańyzdar. Aýylǵa shaı ishkizip, dám tartqyzbaǵaly da talaı jyl,— dedi Balym asyǵa sóılep.— Sálem de sátimen degen. Ret-jóni solaı kelip tur. Anaý kishkentaılaryma úlkenderdiń batasyn alsam ba deıim.

— E, maqul, onyń bóten emes qoı. Keleıin. Raqmet shaqyrǵanyńa. Qurdasyń úı-ishinde qaltıyp júrgenmen, áli álsiz. Aıyp etpegeısiń,— dedi.— Al ázirge saý bol.

«Iman júzdi, eskiniń kózi — jaqsy adam. Bireýge bolmasyn deıtin jan emes. Qol ushyn berýge ázir turady», dep Balym qarıa Jeksenniń «keleıin, maqul» degenine rıza kúıde kúlimdeı, kózimen uzatyp saldy. Ózi aýyldan eki shaqyrym, qalyń qyzyl jyńǵyldyń ishindegi uzynsha, shym qystaýǵa bet aldy. Ezýinde bir jyly sáýle sónbeı oınap keledi. Áne, órdiń ústindegi qystaý da ap-anyq shalyndy. Tóbesiniń ár jerinen qasqyr tistengen bóreneniń ushy kórinedi. Aýyl jaq beti oıań; jaz, qara kúz, kóktem mal sol jerge ıirilip, saýylady; ornyn kóp aýystyrmaıtyny sıyrdyń japasy ár tóbeniń, saıdyń eteginde qalmasyn dep qystyq otyn qamyn oılaǵandyq, «Anaý kim?..» Salt atty tabyndy qaıyryp júr. Balym kúnsap qarady. «Isahmet qoı. Maldy óriske aıdaǵaly yńǵaılandy ma? Meni kútpeýshi me edi. Qyzdar men úshin sıyrlarymdy saýyp qoıǵan-aý shamasy, Jázıra, Merýert ne Kenjeqyz — úsheýiniń biri shyǵar. Balalardan aýyspaı, úlgire almasymdy sezgen ǵoı». Qaraqurym sıyrlardyń arasynan aq, kók, qyzyl, sary monshaqtardaı jaýlyqty áıelderdiń bastary qyltyńdap júr. Bergi shette aq flágilerdi qatarlaı tizip, tıep alǵan eki ógiz arba tur. «Aýdannyń maı aıyratyn óndirisiniki. Kúnige eki mezgil qatynaıdy. Flágilerdiń kúnge shaǵylysa, jylt-jylt etýin qarashy».

Balym qatelespepti. Tıesili sıyrlaryn úsh kelinshek bólip alyp, saýypty. Qarıanyń keshke soǵymǵa shaqyra kelgenin estigende: «tý-ý, eńbegimiz esh bolmapty-aý. Sizdiń sıyrlaryńyzdy, Balym apa, biz kúnde saýaıyq. Tek siz shaqyrýdan jazbańyz»,— dep kúlisip máz-meıram. «O, shaıtan qyzdar-aı»,— dedi Balym qarıa aýzyna qapelim de sóz túspeı.

Iá, endi mine ol sol erteńnen bergi qybyr-qybyr tirligin, ne istep, ne tyndyrǵanyn oılap otyr. Álginde ǵana tize búkti. Isahmet te jalpyldap, shaýyp júr. Úsh-tórt shyny sabyndy sýdaı samogon-araq ákeldi. «Bunyń tappaıtyny joq» dep oǵan da razy. Áıtse de kókeıindegi qaýpin álginde Isahmetke jasyrmaı aıtqan: «Ostap esigimdi birinshi ret ashady. Mynaýyń jón. Tek anaý Manaı sorlyǵa saq bol. Áljýaz bala emes pe?! Kótere almaı júrer. Óziń bilesiń, anada Jeksen qarttyń úıinde aýzy kópirip sandyraqtap qalmady ma? Yńǵaıyn baq. Tatyrma»— dedi.

«Talaı sharýa tyndy. Kórshilerden qazan aldy. Balalar tamaqtandy, Jázıranyń úıinde. Mal saýyldy, qorada. Qýyrdaq daıyn. Dastarqan jaıylǵan. Nan jaǵy az. Merýert bir áshmóńke shaı ákeldi. Orysqa nan kerek. Ony qaıdan alam?..» — dep taǵy da qınaldy.

— Apa,— dedi daladan kirgen Yrash qasyna kelip,— sorpanyń kóbigin aldym.

— Durys bolǵan.

— Nan ıleı bereıin, un qaıda edi, apa?

— E, balam-aı, bul úıge un qutaımaǵaly qashan. Kókeńmen birge ketpedi me?! Myna dastarqanǵa bar bolsa, tógip salmaıym ba?! — dedi Balym nalyp.— Basqalarǵa aıyp emes, anaý tabaldyryǵymyzdy tuńǵysh attaǵaly otyrǵan orystan uıat-aý deıim. Ózgelerge jaıymyz aıan, qınalmaımyn...

Daladan Jázıra da kirdi. Qynama bel qyzyl kóılek, qara kamzol kıgen, jaýrynyna kúpáıkesin jamylyp alypty. Qolynda aq dorbasy bar. Basynda qońyr oramal.

— Apa, mynaý kópten jatqan bir jaıymdyq un edi. Qazanǵa salaıyq. Men qazir ıleı qoıaıyn. Álgi aǵash tabaǵyńyz qaıda? — dedi ol.

— Naýryz kelgende etke salaryn, emes pe?! Jo-joq, onyńdy qoı. Aýyl biledi, unnyń tapshylyǵyn. Aıyp etpes, barymen bazar,— dep Balym qolyn silkilep ornynan turyp ketti.

Shynynda el qamyrdy joqtamaıdy, qazir ol qaı shańyraqta da qat. Ras, Isahmet úıinde ǵana mol. Baýyrsaq ıisi shyqsa, aýyl adamdary tanaýlaryn jel jaqtaǵy Isahmet úıine qaraı kóteredi; izdep jatpaıdy, so tustan ekenin biledi. Eldiń bala-shaǵasyna deıin maǵlum jáı. Óz nemeresi bolsa da Balym aýzy baryp: Yrash, neǵyp tursyń, ákelmeımisiń?» deı almady. Sarańdyǵyn estip júrgennen be, joq álde bireýge qolyn jaıyp suraýdy ar kórdi me, týra aıtpady. Ózi túsiner degendeı úlken nemeresinen emeýrin kútip qaldy. İrash áńgimege aralaspaı, oǵan pálendeı qatysy joq jannyń raıyn tanytyp, júzin alyp qashqanynan tiksinip, tereń kúrsine ornyna qaıta otyra ketti. «Lám» dep til de qatpady. Jázıranyń beıkúná sábıdeı áli sol jaýtańdaı qarap, kelispese renjigeli turǵanyna ańdap, óziń bil dedi. Aýzyna basqa sóz túspegendeı:

— Kereýet, kebejelerdi, apa, qaıda jibergensiz? — dedi Jázıra qonaq bólmege kóz tastap.

— Qoraǵa shyǵaryp, ústin alashamen jaýyp qoıdym. Áıtpese, qaraǵym, kisi syımaıdy ǵoı.

— E, báse... Bu qalaı deıim? Bólmeńiz daladaı keńip qalypty.

Jázıranyń bul sózi kóńilin aýlap, aldarqatý ekenin Balym qarıa sezinip, kádimgideı oǵan ishi jylyp júre berdi. Yrash ún-túnsiz dalaǵa shyǵyp barady; Jázıra da ilese aýyzǵy bólmege endi. Qazandyq ústindegi jaqtaýdan ydysty syldyrlata alyp jatqanyn Balym qarıa baıqap otyr. «Isahmettiń de, eldiń de sózi beker emes eken ǵoı. Qoly ashyq, qaıyrymdy sıaqty-tyn?! Mynaý meniń sol Yrashym ba? Eń bolmasa Jázıranyń kózinshe: «astyǵymyz joq, apa»,— demeı me? Já Jazıra tabalamas. Degenmen tilimen bolsa da aldasa qaıtetin edi»,— deıdi Balym júdeı túsip.

Ornynan sozyla, aýyr kóterilip, tórdi irgeleı jaıyp tastaǵan kórpe, jastyqtardy túzep júr. Jerde turǵan jetilik shamnyń eńkeıip murjasyn alyp, piltesin tutatty; tútindetpeıin dep sál basyp qoıdy.

Alakóleńkelene bastaǵan úı ishi sham jaryǵynan jarqyraı keńip sala berdi. Tereze shynysy kógildirlenin, aýla ortasyndaǵy qazandyqtyń jaryǵynan qyzyl nurlana qubylyp tur. Balym aq sáten syrmaly japqyshyn ysyryp, aınala jaýyp shyqty. Áli sol aýyr oı ústinde. «Jasy kelgen adamǵa tynymsyz, úırenshikti kúnuzynǵy eńbekten de beter qajytar — bala jáıi, daǵdyry eken-aý. Asqarjan da talaı sharshatqan. Oǵan da kúıinetin. Áıtkenmen mundaı qınalmaǵan tárizdi. Ózińnen týǵan jalǵyzyńnan, nemere tátti bola ma, qalaı. Olarǵa tiptep kúızelip, janyń shyrqyraǵanda ne isterińdi de bilmeısiń. Ósse, erjetse, qosaǵyn tapsa deısiń, endi bir tynyǵarmyn-aý, degende, keıingi daǵdyry oıyńdy bıleıdi, mazalaıdy. Kúıeýge tıdi. Shoferlik mamandyǵy da bar. Ústinde úıi, aldynda dáýleti jeterlik. Taǵy ne kerek maǵan? Minezi ózgerse basyna salǵandy kórer, túzeler»,— dep Balym ózin-ózi jubatýmen álek.

Aýla ishinen dabyr-dubyr estildi. Qonaqtyń aldy kelip te qalǵanǵa usaıdy. Balym áıelge tán sergektikpen ústi-basyna kóz júgirtip ótti. Kókshil uzyn, keń etek kóılek, jeńsiz laq terisinen tikken keýdeshesin kıgen edi; basta aq jaýlyq, onysyn sheship, qaǵyp-qaǵyp jiberip, tamaq astynan bir tartty. «Sándengendeı qyz emespin ǵoı»,— dep oılasa da ústindegi kıimine birsydyrǵy kóńili tolyp, sergip qaldy.

Esikti shalqaıta ashyp, Yqsan kirip keledi:

— Kesh jaryq, apa!..

Aýyzǵy bólmede bilegin sybanyp alyp, qamyr ılep jatqan Jázırany kórip, irkile tústi de, kúlimdeı:

— Buryn keldik pe desem, aldymyzdy orap ketkender de bar eken ǵoı,— dedi ol.

— Jo-joq, ózińiz birinshisiz. Biz qyzmet kórsetýshiler sanatynanbyz.

— E, nege, sen de qonaqsyń,— dep Balym Yqsandy qoshtap ketti.— Tórlete ber, Yqsanjan. Shınelińdi ákel men ileıin.

— Ózim, apa.

Kireberis esiktiń qaıyrylysyndaǵy kıim ilgishke shınelin, áskerı fýrajkasyn ilip Yqsan shashyn taraýǵa kiristi. Jázıranyń aqquba júzi kúreńite nurlanyp ketken; qara shashy álginde ózi jaqqan tereze aldyndaǵy kishkene maı shamnyń jaryǵynan jaltyrap tur.

Jazırada jel ókpelik, alyp ushpa minez joq. Qandaı jıyn-toıda boıyn bılegen jastyq jalyndy sabyrǵa jeńdiretin. Búgin erteńgisin sonyń bárinen aıyrylyp, keshki otyrysty asyǵa kútti. Nege sonshalyq búlingenin ózi túsinbeıdi. Eń táýir degen kóılekteri de unamaı kúıip-pisti; birin kıip, birin sheshti. Buryn ne kıse de jarasyp, qulpyryp júre beretin. Erkek bitkenniń aldynda juldyzy joǵarylyǵyna da senimdi bolatyn. Ylǵı erke, erkin. Kári de, jas ta tamsana, súıine qaraıtynyn biletin. O da adamdy buzady. Jázıra osyny uqqysy joq. Ózim dep bara jatqanyn sezbeıdi. Kúıeýi aldyndaǵy paryz da ótelip, Yqsan da bir ony súıse, úılenbese, «qoı ári...» deıtin emes.

Naýryzdyń keletin merzimi jaqyndaǵan saıyn Yqsan úmitin úzip, boıyn aýlaq salyp, syrǵaqsyp júrgen; kórinýi de az. «E, táıiri meıli...» dep Jázıra ilkide oǵan mán bermegen; endi birtúrli júregi syzdap, qımaıdy. Soǵys bitip, el esin jıǵan kezde jalǵyz Naýryzben qalaryn oılasa, jany qydyryp qınalady. Altyn saqına ornyna qalaıysyn alǵandaı kókireginde ókinish te bar. Eriksiz kúıeýimen İqsandy salystyryp otyratyndy tapty. Saǵynaıdyń jigitti ólerdeı súıetinine kózi jetkende, ázázil qyzǵanysh ózegin órteıtindi de shyǵardy. «Ol mendeı emes, muǵalıma... Bilimdi jas, ajarly»,— deıdi tistenip. « — Yqsan meni súıedi. Al men qolyma qonǵan baqyt qusyn aıalamaı, ushyryp jiberýge tıispin. Nege? Tańdaý meniń erkim ǵoı. Yqsannyń kisiligi de, aqyldylyǵy da, alǵyrlyǵy da joǵary. Bermeıim...»

«Oı, shirkin-aı... Qalaısha bermeısiń? Kúıeýiń Hayryzdy qaıtesiń? Eki erkekti birdeı jalǵyz óziń ıemdenbeksiń be»— deıdi bir ún kókirek túbinen kúmbirleı. «Bermeımin. Ol Saǵynaıdy alsyn». «Bárekeldi... Endeshe nemenege kel dediń? El aldynda jaqsatty kóriný úshin be?». «Joq, shyn... Adalym edi. Aq sózim». «Solaı de... Endeshe Naýryzben tura ber». «Yqsan she?» «Yqsan Saǵynaıdyń enshisi...» «O, da meniki». «Jo-joq, onyń beker, Jázıra. Olaı bolmaıdy»,— deıdi jańaǵy ún.

Jázıra osylaı ishteı arpalysyp júrip, eń táýir qyzyl kóılegin kıip aldy. Áıtse de úıinen kóńili qulazyp shyqty. Balym qarıanyń aýlasyna kirýi muń eken; boıym ystyq bir jalyn bılep júre berdi. Endi mine Yqsan da qasynda tur. Álginde ol kúıip-janyp bara jatqandaı bolǵansyn oramalyn sheship, jup-jumyr aqqý moınyna bos salǵan: qazir soǵan urlana kóz tastap, iship-jep bara jatqan mynaý jigitten qysylady, ári keri teppeı júregi lúpil qaǵa alyp ushyp qaraı tússe dep te tileıdi. Úlbiregen ernine Yqsannyń tym kóp telmirip ketkeninen yńǵaısyzdanyp:

— Qurdas, sylanyp-sıpanyp bolsańyz, joǵary shyǵyńyz,— dedi.

Ázil oryndy aıtyldy ma, joq álde Balym da jigit kóńilin qalaı bólýdiń retin taba almaı turdy ma, qoly men aýzyn kólegeıleı: «aı, tentek qyz»,— dep sábıshe kúldi. Ersileý qylyq ańdatyp alǵanyn sezip Yqsan da, onysyn jýyp-shaıyp:

— Qonaqtyq esikten bastalatyn bolar dep, ózińizden de úmittenip qalmaıym ba? Bererin, joq pa edi? E, maqul, endeshe, ilgeri kettik,— dedi.

Balym jigittiń sózden jyǵylmaı, taýyp aıtqanyna yrza bop, jadyraı kúldi; áp-sátte manaǵy bir qońyrqaı kóńili jazylyp, shýaqtanyp júre berdi. Esik qaıta ashylyp, Jeksen qart, Ostap, Isahmet, Saǵynaı, Qojan men Sáýlege deıin shubap kirip keledi. Olardan keıinde Kenjeqyz, Merýert, Sálıma, Manaılar da kórinedi.

— Al, halaıyq, tez sheshinip beri órleńder. Jazıra as ustaǵanǵa birdeńe tıedi eken dep dámelenip qalmańdar,— dedi Yqsan aldyńǵy topty ázilge shaqyryp.

— Sen, bala, jol ber apańa,— dep keýdeleı Sálıma Qojannyń aldyna tústi.— Áı, Yqsannyń betin qaıtaryp, túk tatyrmaı jatqan bul qaısyń? Sen be? Ó, shaıtan qyz!..

Sálıma óńireńdeı jetip baryp, Jázıranyń móldiregen para kózinen, mańdaıynan shópildete súıip-súıip aldy. «Apa, qoıshy»,— degenine de qaraıtyn emes. Tóńiregindegilerdiń yrzalyqpen súısine qalǵandaryn ańdap kósteńdep júr:

— Aı, Yqsanjan-aı, senderdiń ustamdylyqtaryń kisini óltiredi ǵoı. Telmirip kep suraǵansha óısitip, qumar qandyra qushaqtap bir súımeısiń be?!— dep jatyr ol. Oǵan da el kúlip máz-meıram.— Qudaıym-aı, meni erkek qyp jaratsashy. Itquly ıtaqaıǵa qıǵan bir japyraǵyn maǵan da qystyra salsashy...

— O, qudaı soqqan! Balalardyń kózinshe aıtyp turǵan sózin,— dedi Jeksen qart uıalǵansyp.

— Áı, shal... Erkek degende men seni aıtyp otyr deımisiń?

— Já-já, qoıdym. Oıbaı-aı, bir ketseń seniń toqtaýyń joq-aý.

— Sálıma, Jáke, Kenjeqyz, Ostap aınalaıyn, brohodı... Tórletińder,— dedi Balym qalbalaqtaı. Kelmes-aý degen Saǵynaıdyń da kóringenine yrza. Jaýrynynan qaǵyp: «qaraǵym»,— dep jatyr. Eń sońynda Isahmet.

Jalǵyz Jázıra emes, quraq ushyp Kenjeqyz, Merýert, tipti Sáýlege deıin bilek sybanysyp, dastarqan mázeretin jasasyp ketti. Merýert úıinen qaımaq, Jeksendikinen taba nan da keldi. Balym: «qoıyńdar, olaryń ne?» — dese de bolmaı, Kenjeqyz tuzdalǵan qıar týrap alyp jetti. Osy aýylda aýlasynyń ishine qıar, kartop, qaýyn egetin eki úı bar. Ol mynaý Jeksen qart pen Kenjeqyz. El pıazǵa deıin Kenjeqyzdan alady. Jylda ózderi de ekpek bop, kóktemdi asyǵa kútedi de, kóktem shyǵa kejegesi keri tartyp, onysynan aınysyp qalady. Bir samaýrynnyń azdyq eterin sezip, Balym kórshi Jázıranyń, Merýerttiń de úıinen aldyrǵan edi. Endi sonysyna da dán razy. «Qonaqtarǵa óziń ıe bol», — dep Balym Isahmetke sybyrlap ta qoıǵan. Qýyrdaq pen ashshy qıar, nanmen ishilgen samogonnaıa keıin aýyl adamdary shaıdy da terlep-tepship biraz siltesti.

— Ýa, halaıyq, bir sátke qulaq salyńdar! — degen Isahmettiń de daýsy jarqyn-jarqyn shyǵady.

Qaqa tórde Jeksen qart. Oń qolynda Yqsan, sol jaǵynda Ostap, Sálıma. Ekeýiniń aralyǵynda qystyrylyp Kenjeqyz otyr. Qalaı joǵary shyǵyp ketkenin bilmeı áldeneshe márte oryn ózgertkisi keletinin ańdatyp, talpynyp kórgen el qyzynyp alǵansyn, tipten kónbedi. Balym da: «otyra ber, janym» — dep yńǵaı bermedi.

Torǵa túsken qoıannyń kójegindeı jaýtańdaı sóılegenderdiń aýzyna qaraıdy. Tabaq-tabaq ashshy qýyrdaq ta qonaqtardyń ústerinen qalyqtaı ushyp kelip, dastarqan ortasyna oryn teýip jatyr. Ártúrli stakan, keselerge quıylǵan samogon túıisip qalyp, syńǵyrlaı ajyraıdy. İqsan Jázıranyń júzi bal-bul jana ózine kúlimdeı, súısine qarap qalǵanyn ańdap, ishi jylap qoıa berdi. Júregi lúpil qaǵa, alyp ushyp barady. «Jázırash janym...» deıdi janarynda qýanysh sáýlesi jylt etip. Yqsan qolyndaǵy stakandy kidirtpeı, ile kóterip saldy da, kózimen Jázırany taǵy da izdep, taýyp aldy; «sen úshin...» degendeı ym jasady.

Jázıra túsingenin, sezdire ezý tartty. Tipten batyl-aq, tóńireginen aıbynatyn emes. Bireý baıqap qalar-aý dep yqpaıdy. Áldenege belin bekem býǵandaı erkin. Aınala dabur-dubyr. Isahmettiń sózine de jýyq mańda qulaq salynbasy aıan. Álginde Qojandy júgirtip jiberip Jeksen qarttyń dombyrasyn aldyrǵan; o da buryshta jetimsirep tur.

— O, halaıyq! — dedi Isahmet samaýryn túbinde shaı quıyp otyrǵan Yrashqa bir kóz tastap.— Keshe men aýdanda radıo tyńdadym. Bizdiń ásker fashıserdi túre qýyp barady deıdi. Sol úshin bir alaıyqshy!

— Durys sóz!

— Ýra!..

— Jeńis úshin! — desip ketti el adamdary.

Daýys saıabyrsyǵan bir tusta Ostap sóz aıtqysy keletin yńǵaı tanytty; qazaq tilin bilmeıtindiginen qysylyp, Yqsanǵa qaraı beredi. Mynaý qarapaıym qazaq aýlynyń jatsynbaı, baýyryna tartyp dámge shaqyrǵandaryna da yrzalyǵyn sezdirgisi keledi. Qalaı, neden bastaýdyń da jónin bilmeı, abdyrap otyr.

— Ostap, sóılegiń kele me? — dedi İqsan. Ol ulyqsat bolsa dep basyn ızedi.— Isahmet, Ostapqa sóz bershi...

— Áı, aǵaıyn, sál sabyr et! Ostap sóıle. Qysylma, qulaǵymyz sende.

— Drýzá! — dedi ol keshirim ótingendeı kúlimdep. Yqsan «qysylma men aýdaryp otyram» degendeı ısharat jasady.

— Baýyrlarym! Men de ózderińdeı qarapaıym ýkraın sharýasynyń balasymyn. Budan tórt jyl buryn meniń ákem, sheshem, áıelim, balam... úıim bar edi.

Ol qunjyńdaı gımnasterkesiniń tós qaltasynan temekini shyǵaryp gazet qıyndysyna asyǵa-aptyǵa orady da, Yqsan usynǵan ottyqqa tutatyp aldy; qushyrlana sora túsip: «keshirińder!» — dedi óshirgeli yńǵaılanyp. Úlkenderden ulyqsat suramaǵanynan qysylyp, jótkirinip te qoıdy.

— Dáneńe etpeıdi, balam! — dedi Balym meıirlene qarap.

Ostap Qojan usynǵan kúlsalǵyshqa shylymyn myjǵylaı óshirip tastaǵan, qolyna kesege quıylǵan samogondy qaıta aldy. Túkti qalyń qabaǵynyń astynan kókshil kózi kúlimdeı:

— Keshirińder... Shydaı almaı kettim. Fashıser áke-sheshemdi, áıelimdi, balamdy da atyp óltiripti. Úıimdi órtep jibergen... Haıýandar!..

Ol tereń kúrsine, erni kemseńdeı taǵy da irkildi. Qaıtys bolǵan kúıeýi esine tústi me, joq mynaý eńgezerdeı azamattyń qasiretti taǵdyry janyn tebirentti me Kenjeqyz betin basa, tunshyǵa eki ıyǵy dir-dir ete jylap otyr. Móldir jas saýsaq arasynan jylt ete kórinip, etegine tamdy. Aqshyl kirpigi jypylyqtaı Ostap qanyn ishine tartyp, surlana qaldy da:

— Baýyrlarym, basym aýyp sizderdiń aralaryńa kelip edim. Adaspaǵan ekenmin. Jyly yqylas bildirip, qarsy aldyńdar... Men myna kisiniń... Balym apaıdyń ystyq yltıpatynan ylǵı da óz anamnyń meıirin sezinem. O kisiniń esimi Lúbov Sergeevna bolatyn. Ananyń balaǵa degen mahabbaty sheksiz ǵoı. Men barshańyzdy osy Balym apanyń bizderge degen mahabbatty meıiri úshin tost kóterýlerińdi ótinemin! — dedi kúlimdep.

— Bárekeldi, jaraısyń Ostap!

— Óte oryndy!

— Taýyp aıtqan sóz!

— Káne, Báke, sizdiń sálamattyǵyńyz úshin! — dep Jeksen qart kóptiń dabyrasyn basa Balymnyń shaı quıǵan kesesine óziniń qyzyl gúl bederi bar stakanyn soǵystyrdy.

Kempirler men áıelderdiń ýkraın jigitin músirkeı muńdy, únsiz qalǵandarynan Isahmet tyjyrynyp:

— Oý, shyraqtarym-aý, eńselerimizdi jıyp, serpileıik te, — dedi. Yqsannyń alaıa qaraǵanynan yǵystap, kelesi sózin máımóńkeletip jóneldi...— «Ár ashtyqtyń — bir toqtyǵy bar»,— degen. Qasiret sońy qýanysh. Jeńis te jaqyn. Ostap ta esin jınaǵasyn eline qaıtady. Oshaq tútetip, sábı súıedi. Bári de tirige áli-aq qoı. Al, endi Jeke, siz bir «áý» — dep jiberińiz. Jo-joq, dombyrany alyńyzshy. Mine, solaı.

Isahmet bir tizerleı júgine otyrǵan. Jas kúıeýdeı elpildep-jelpildep ketti. Basyndaǵy qara taqıasyn alyp, jelpinip te qoıdy. Uzyn jeń aq kóıleginiń tamaq túımesin aǵytyp jatyr. Teri keýdeshesiniń óńirin sıpalap, tamyry bileýlengen, jińishke, qatpar-qatpar moınyn sozyp tóńiregine masattana qarady. Jeksen qart qońyr kúmbez, qaz moıyn dombyrany aldy da:

— Abaıdan aıtaıynshy,— dedi.

— E, meıliń...

— «Qara qanshyqqa» bassańyzshy.

— Qoı ári,— dedi Isahmet Qojandy aýyzdan qaǵyp, túksıe qabaq shytyp.— Kózderi sýǵa jaqyn qatyndar taǵy da bozdasyn deımisiń. Muhıtty qoıa tur. Abaıyń jón, Jeke.

Adam boıynda teginde eki nárse kárilikke boı jeńdirmeıdi: biri kóz, ekinshisi — tabıǵat bergen daýys. Anaý Sálımanyń janaryna baqsań, jıyrmanyń ústindegi kelinshekteı ashyq, aqjarqyndyqty sezinesiń. Tek búldirip turǵan bet poshymy. Al, Jeksen qarttyń qońyr úni budan otyz jyl burynǵysyndaı jaryqshaq túsip, tarǵyldanbaǵan sol qalpy. Et-baýyryndy eljiretip, samaldaı jelpip ketedi.

«Kózimniń qarasy-aı,

Kóńilimniń sal..la...saı! —

dep bastaǵan Jeksen qarttyń kózi súzile jumylyp, áldebir qıanǵa shaqyrǵandaı áldılep, ıirip barady. Esik jaqta Yrashqa taıaý, samaýrynnyń ekinshi jaǵynda otyrǵan Sáýle kózi tuna óziniń ishteı úndesip qosylyp qalǵanyn ańdaǵan joq. Ánshiniń tek saqaldy qart adam ekenin de umytqan.

«Bar...r...deı..me sizdeı bir,

A... Adamzat pana... sy-aı...»

Isahmettiń eki kózi Sáýlede. Osy qazir Baqanǵa mynaý balany túsirip bermek bolǵanyn oılap, «tym myrzasynyp ketpedim be?» — dep ókingendeı de sıaqty. «Jas ıis, seniń jóniń bólek-aý. Yrash ta bir kezde osy baladaı edi ǵoı». Ol Yrashqa kóz tastap, kádimgideı kóńili tolyńqyramaı qaldy. Sáýlege qaraǵanda ol tipten «kári qatyn» kórinip otyr. Endi Jeksen qurdasynyń ózinen bıiktigin, óner qudiretinen asqan baılyqtyń joqtyǵyn moıyndap kúızeledi; «alla taǵala maǵan kelgende munsha nege sarańdyq istedi eken? Jazyǵym ne? Dastarqannyń qyzyǵy da, bazary da ózim bolar em ǵoı. O, sıqyr dúnıe-aı... Sonsha bir aldamshy, ótkinshi me eń?!» — deıdi ol kúızelip.

Jeksen qarttyń maıda, qońyr únine bulaq syldyryndaı ashyq bir kúmis áýen jalǵasa, jymdasa berdi. Isahmet: «bu qaısysy? Sáýle me?» — degendeı basyn jerden kóterip alǵan, qarasa... Qyzyl kóılekti Jázıra, oramalyn moınyna bos salǵan. Júzi bal-bul janyp, bota kózi móldirep, oń ıyǵynan burańdaı aldyna túsken bilekteı burymyn súırikteı saýsaǵymen sıpap otyr. Qyr murnynyń juqa jelbezegi jelbirep qońyr daýystan asyrmaı, úziler sátinde dombyra únin ilip áketedi. «Patshaǵar, netken sulý, á?» — dep oılady Isahmet.

«Jyl..laıyn jyr ..laıyn,

Aǵ...ǵyzyp sóz ma...ıyn.

Qal..lqaǵa kel...gende...

Aı...týǵa sóz da...daıyn...»

Jázıra men Jeksen qarttyń daýsy bir kómeıden tógilgen saǵynysh únindeı dirildeı sozylyp, qalyqtaı baryp úzildi. Qosylǵysy kep yntyqqan kóp edi, áıtse de biriniń ilesýge júregi daýalamaı, ári qıynyn qashyryp alarmyz dep qoryqqan tárizdi; qyzǵyndyqpen barqyrap, kıip-jaryp jóneler kezsiz de tabylmady. Qustaı ushqan qos sáıgúliktiń aı tuıaǵynan bolmashy kóterilip, seıilip qalyp jatqan shańdy qyzyqtaı qaraǵan jemge toıǵan mostekterdiń: «men bolsam, qı tastaı topyraqtar edim-aý» —degenindeı syńaı, ishteı tartynys seziledi. Sál únsiz qalǵan aýyldastar:

— Bárekeldi!..

— Mine, án...

— Órkenderiń óssin!

— Jázıra-aý, seniń mundaı da óneriń bar ma edi?

— Oıbaı-aý, ol ánshi ǵoı, — dep dabyrlasyp ketti.

El nazary túgel bir ózine aýǵanyn sezip, Jázıra tómenshikteı, qyzara kúlimdep otyr. «Balam, úniń jaqsy eken»,— degen Jeksen qarttyń iltıpatty lebizine de qysyla júzin syrt salyp ketti. «Yqsan ne deıdi? Oǵan she, unady ma?» Ol aldyna túsip ketken burymyn aqyryn jaýyrynyna serpe tastaǵansyp urlana kóz júgirtken, Yqsannyń janarymen tabysyp qaldy. «Bul meniń bir ózińe arnaǵan ánim, súıiktim»,— degendeı ısharat jasap ta úlgerdi. Yqsan kúlimdeı yrzalyǵyn sezdire ıek qaqty. Jázıra onysyna qatty qýandy. «Yqsan, bul bizdiń ekeýmizdi tabystyrar tún»,— deıdi ol shattana kúlimdep. Bul dúnıede ekeýi ǵana sıaqty, ózge tiri pende bar-aý dep bilmeıdi.

Isahmetten joǵary Merýerttiń qasynda Saǵynaı. Búırek beti bólme ishiniń qapyryq ystyǵynan qyzyl-kúreńitip ketken; mańdaıyna túse bergen buıra shashynyń bir talyn, qaz tósi qaıqıyp, kerbezdene saýsaq ushymen qaıyryp qoıady. Óńirine gúldi keste tógilgen ústinde sarǵysh kóılek. Beli qyldyryqtaı bop, badyraq kózin Qojan men Manaıdan tómen, Sáýlemen tizerles Jazıraǵa bir, Yqsanǵa bir júgirtip jiberedi. Ánge pálendeı jadyrap, serpile qoımaǵan da osy. Sálıma Merýertke burylyp, sybyrlaǵan boldy: «áı, myna qyz oqtaý jutqandaı nemenege siresedi»,— dedi. Dabyr-dubyrmen kópshilik ony ańdamady; áıtse de Sáýle estip, myrs etip kúlip jiberdi. Saǵynaı qabaǵyn shyta, oǵan jalt qarady... «Mektep balasyna osynda ne bar. Joǵarǵy klastan bolsań da shyq úıden!» — deı jazdap Saǵynaı, ózin-ózi shaq ustap úlgerdi. Aýyldyń birli-jarym Sáýle men Qojandaı balalary joǵary klasqa shyǵysymen úlkendermen dastarqandas bolyp júre beredi. Ony pálendeı el adamdary qaqpaılap: «Áı, saǵan ne joq?» — demeıdi. Qatarǵa tartyp, azamat sanaıdy. Ashshy sýǵa boı aldyryp bara jatsa ǵana keıin tebedi. Al, ózin ustaı bilgenderin tulǵa kóredi. Saǵynaı sony biletin ǵoı. Endi mine tóńirek ý-dý. Bári de qyzyp alǵan. İlkide Saǵynaı samogondy kórip: «Qojan men Sáýlege quımaýlaryńdy ótinem»,— degen-di. «Quısa da ishpeımiz, apaı»,— dedi oǵan Qojan. Mekteptegi eń úzdik oqýshynyń sózi birtúrli qyr kórsetý sıaqtanyp. Saǵynaıǵa jaǵymsyz estildi; endi taǵy eskertý jasasa bedeli túsetinin, ári mynaý bala Sáýle úshin ondaıdan taıynbaıtynyn sezip úndemedi.

— Jóke-aý, anaýyńdy dyńǵyrlata bermeı, kúılep bolsań tartsaıshy,— dedi Isahmet shydamsyzdana.

Eki aıttyrmaı Jeksen qart atap-atap Qurmanǵazynyń «Serperin», «Tóremuratyn», Táttimbettiń «Sarjaılaýyn» tókpektete, birinen keıin birin quıqyljyta tartyp berdi. Ol da eldi jadyratyp, Jeksen qarttyń bedelin arttyryp ketti. Dombyra jaǵalap Yqsanǵa da jetti. Ol da kóp tartynbaı «Syrymbetti» aıtty. Jóndep shyqpasa da jelpinip alǵan el ony da jamyraı maqtasyp jatyr. «Bárimiz qosylyp aıtaıyqshy»,— dep ózinshe «Qaratorǵaıdy» bastaı jóneldi.

İńkárlik pen saǵynyshqa toly án júdeý úıdiń qapyryq bólmesinen shyǵa almaı kúńirene qalyqtap baryp, «ah..» urǵyza basyldy. El bir sát tynys alǵandaı tynshyp, únsiz otyr. Manaıdyń ǵana tamsana, erni sylp-sylp etip sýyp qalǵan qýyrdaqty asaı jegeni ǵana estiledi. Áne, Ostap, Jeksen qarttyń tý syrtynan moınyn sozyp, Yqsannan birdeńe surap jatyr. «Kimniń áni? Áýeni qandaı tamasha!» — deıtin tárizdi. Merýert te burylyp Saǵynaıǵa: «Erkejan, nege úndemeısiń? Kóńilsiz otyrma. Án aıtsańshy»,— dep sybyrlady. Tórdegi Jeksen qart ta únsiz, tómen qarap qalǵan. Sirińke talymen oılana tisin shuqıdy.

— Áı, Manaı, aýzy-basyń sylpyldap, qýyrdaqty soǵa bermeı bir kúı tartshy,— dedi Isahmet kópshilikti eleńdete, betin beri qaratyp.

— E, ákel dombyrany...

— Qaıtesińder o bısharany mazalap.

— Kúı tartyp ol jazǵan mandytpas,— dedi Sálıma qorbańdap.— Ne jese de tynysh otyrsa bolǵany. Manaı, jeı ber. Dombyrany myna Isahmetke asyr. E, osy úıdiń kúıeý balasy da bir án aıtsyn da.

Sálıma qaljyńy dobaldaý shyǵyp, kópshilik Balymnan qysylysyp qaldy. Kúıeý ekeni ras. Áıtse de bir aıtyla qoımaıtyn da shyndyq bolmaýshy ma edi; Isahmetteı kári kúıeýdi kóldeneń tartý, ájýalaý tárizdenip, ersi estildi. Ózgege emes, Balym men Yrashty kúıdirip, qatty tıip ketti. Isahmet ony túsinse de, ańdamaǵan syńaı tanytyp:

— Men án aıtýdan qashpaımyn ǵoı. Án menen úrkip berekelerińdi ala ma dep qorqam. Ári ádemi ánshilerdi tyńdap, aldanyp qalǵan qulaqtaryń, úsh-tórt kúnge deıin sarylyp júrmesin,— dedi qaljyńdap.

Oryndy, taýyp aıtqan sózge qazaq balasynyń qonaq bermegen shaǵy az. Isahmetke munan ári án aıt dep qolqalaýshy tabyla qoıǵan joq. El de alǵashqy qyzǵyndyqtan aıyǵyp úlgergen, endi án men kúıden góri qyzǵylyqty áńgime bazaryna kóshkendi táýir kórip otyr. Kóptiń kókeıindegisin tap basqandaı manadan únsiz qalǵan Jeksen qart, áldenege tańdana basyn shaıqaı túsip:

— Jaryqtyq aqyn degen de bir áýlıe ǵoı,— dedi. Ony nege aıtyp, ǵajaptanǵanyn elge túsindirgen joq.— Jańa seri, serke deseń de artyq, kem soqpaıtyn Aqannyń «Qaratorǵaıyn» bárimiz egilip, bar jan dúnıemizben saldyq emes pe?! Sonda meniń esime bala shaǵymda estigen el ishindegi eki aqynnyń taǵdyry jáıli áńgime tústi. Jaryqtyq ákem tańdana aıtatyn. Kúni búginge shekti ǵajap qalam. Áıgili ańyz ǵoı, sizder de talaı estigen shyǵarsyzdar...

— O, kim jáıli?

— Estisem qulaǵym kereń bolsyn.

— O, ne hıkaıa, Jeke?

— Siz jetpistiń ústindesiz, Jeke. Sonsyn jerde ony sizge ákeńiz aıtsa, týra bir ǵasyr burynǵy hıkaıa ǵoı,— dedi Qojan balańdyǵyn umyta, esepke jetiktigin tanytyp. Sáýle aldynda úlkendermen úzeńgiles, eresektigin de sezdirip baǵý sıaqty oıy joq emes.

— Jigitim, tıysh otyr. Laq, tekeshe sekirme,— dep Sálıma bir qoıdy.

Ony Yqsan qoldamady. Kúlimdeı:

— E, nege, Sáke? — dedi.— Qojan durys aıtady. Ol turǵaı men de estimegem. Jeke, o qandaı aqyndar?

Jeksen qart dastarqan bederin saýsaq ushymen sıpalap, qabaq astynan kópti baǵdarlap qalǵan; eldiń saýalynsyz sóılemeıtindeı sabyrly. Áıtse de kópti uzaq telmirtpeı qozǵalaqtaı túsip:

— Osy óńirde eki aqyn bolǵan kórinedi. Talaı dúldúl kúıshi, oraq aýyzdy sheshendermen de kezdesip, aıtysta aldyna jan salmapty. Ylǵı jeńedi eken: Eldiń erkesi de serkesi bir ózderi atalypty,— dedi.— Jıyn-toı, as berý, shildehanalardyń da qyzyǵy-shyjyǵy ekeýi. Aqyn bitkendi shydatpaıdy. Jeńip shyǵady. At minedi, shapan jamylady. Aıtysa kelgende sońynda ekeýi ǵana qalady. Birin biri jyǵa almaı júredi. Oqymasa da kórgenderi, bilgenderi kóp. Án de aıtady, jyr da tolǵaıdy. Qaýym eldiń beı-bereketi de, bazary da ózderi.

O, kez zamannyń aýmaly-tókpeli shaǵy emes pe?! Búgin — kól, erteń — shól. Arada nebir dúrbeleń jyldar ótedi. Sábı jigittikke jetse, jigit shaý tartady.

Týmaq ta, ólmek te zań. Tabıǵat buıyryǵy solaı. Aqyndar da qartaıady. Almas júzindeı ótkir sózge, aqyl parasat kep kirip, qorǵasyndaı aýyr salmaq sezedi. Jarq-jurq etken naızaǵaıdaı jalyndy, sabyrǵa jeńdirýleri de jıileıdi. Hosh deńiz... Endi bu dúnıelik syrdan, o dúnıelik ǵalamat oıǵa oralyp, ómirdiń jalǵandyǵy, tirliktiń ótkinshi jaýyndaı kóz aldaý ekendigi de óleń sabaǵyna orala, órilip qala beredi. Sondaı bir qaryn toq, kóńil ash shaqta biri turyp:

— Bári de pendeshilik shyǵar. Máımóńkemiz kóp. Onyń atyn «sabyr» deımiz. Aqyn sabyrǵa kóship, sybyrlaǵansyn ózge tirlikten ne úmit, ne qaıyr,— deıdi nalyp.

— «Sabyr túbi sary altyn» degendi qaıtemiz?

— Zamana shyraǵy atalǵan aqyn bitken sabyrǵa berilse, altynǵa emes, kúlge aınalady. «Sabyr» — júrek túbinde jatqan syr sandyq. Sezim, shabytsyz, tek aqylmen, jón-josyq, paryz áýenimen ǵana ashylyp, myna jerde retti, retsiz dep eseppen jabylsa, ol kimge opa bermek. Jalynsyz kóńil sandyǵy, káriliktiń joldasy,— depti sonda ekinshisi turyp.

— E, jastyń sabyry az ba, dostym? O, ne sonda?

— Ol — kemeńgerlik te.

— Solaı de... Hosh...— deıdi tósekte jatqan aqyn, dos jaýabyna tushynyp: izinshe basyn qaıta kóterip alady: -E, sen ne tilep eń?

— Jeńis edi — armanym.

— Endeshe sen jeńdiń,— deıdi ol kúlimdeı.

— Bunyń endi jalǵan. Jeńistiń aýyly jastyq jalynmen birge, keıinde qalǵan. Saǵan da, maǵan da ol ortaq.

— El aldynda moıyndaıyn ba?

— Túsinbediń ǵoı, baýyrym. Shalyqqanyń ba?

— Jaryq dúnıe qajytty, toıdyrdy desem she?

— Bu da beker sóz.

— Jumbaǵyńdy qoıyp, jónińe kósh. Tilegiń ne?

— «Tilegiń» deıdi. Tilegim — seniń salaýatyń.

— Salaýat — jastyń enshisi. Jasqa tileý — lazym,- deıdi kóńiliniń kóleńkesi kóp, aýrýly aqyn tereń kúrsinip.

— Hosh... Sonda ómir ne?

— Ómir — ózen, biz — qaıyq.

— Eskekshisi — daǵdyr de.

— «Sóz tapqanǵa qolqa joq».

— «Jaqsy sóz — jarym yrys». Hosh delik... Al, osy ekeýmizdiń qaısysymyz baqyttymyz? Bu da ortaq pa? – deıdi ekinshi aqyn.

— «Baqyt». Baqyt ta bir qus qoı. Qashan, kimge qonaryn bilgen pende joq. Baqyt bólinbeıdi.

— Jalǵyzdyń yrysy deısiń ǵoı?

— Iá...

— Ekeýmiz de baqytsyz, baqsyz jaralǵan ekenbiz de.

— Nege? Jo-joq, baýyrym... Qaısymyz buryn kóz jumsaq, sonymyz baqyttymyz,— deıdi dimkás aqyn kúlimdep.

Dosy buǵan tańdansa da, pálendeı mán bermeıdi: kúlimdedi, qaljyńdaıdy. Kerege kózine ilýli kúlteli, kúmbez dombyrany qolyna alyp, uzaq kúıleıdi: qaıta aınalyp soqpas, dala quıynyndaı júıitkip óte shyqqan qaıran jastyqty saǵynyshpen jyrlap, aqyn júregin áldıleıdi. Barsha eldi aýzyna qaratyp, án men kúıge tánti etedi. Qaraqat kóz, qaldyń keıin, men ne deıin»,— dep shyrqata án salǵanda, ózekti ashshy óksik tilip egilmegen el qalmaıdy. Shyryldaǵan boztorǵaı, syldyraǵan bulaq, sary jaılaý, sary qymyz — jaryq dúnıe rahaty da jyrǵa, ánge, áýenge aınalyp ketedi. Aqyn dosynyń qasynda bir apta qona jatyp, bárekeldi attanady.

Arada jyl ótedi. Aqyn dosy dúnıe salady. Jetisin, qyrqyn, jylyn berip, ústine kúmbez soqtyryp, aqyndy dosy aq jýyp, arýlap qoıady. Qazirgideı el aýyz birlikte, qaýymdasqan kolhoz emes. Árkim ózinshe. Malǵa qaraǵan zaman. Ol ósse — ósedi, óshse — óshedi. Elge jut kelip, kúńirentip, jer sabatyp ketedi. Jaz ortasyna jetpeı shóp kúıedi, mal qyrylady. El bosady. Tiri qalǵan aqyn da aǵys betindegi jańqadaı qańǵalaqtap, aǵyp jóneıdi. Ábden aryp-ashyp, qańyrap bos qalǵan beıtanys aýyldyń shetindegi orǵa jetip qulaıdy. Qoltyǵynan demep, tańdaıyna bir tamshy sý tamyzar jan joq. «Iá, dostym... Shyn baqytty sen ekensiń. Jeńdiń»,— dep jatyp bıshara aqyn kóz jumady. Sóıtip kómýsiz qalady.

Jeksen qart tómen qarap únsiz, muńaıyp otyr. Áńgime qatty áser etti me, el de jym-jyrt.

— Iá, nebir yqylym zaman ótti ǵoı,— dedi Balym aýyr kúrsinip.

Aýyl adamdary qozǵalaqtasyp ózdi-ózi kúbirlesip ketti. Sálden keıin: «Etke deıin úzilis jasaıyq»,— deýshilerdiń de úni estildi. Dastarqandy jınap, esikke bet aldy. Aýyz bólmede kıim izdesip, sál irkile tústi de, dybdyrlasa dalaǵa shyqty.

— Paı-paı, sary qymyzdaı salqyn aýa-aı!

— Anaý qus joly ǵoı.

— Tútilgen jabaǵy júndeı shubap qalypty.

— Ostap, ottyǵyńdy bershi,— deıdi Yqsan qolyn sozyp. Ostap maqtadan esken pilte men shaqpaq tasty, barmaqtaı ara synyǵyn usyndy. Yqsan ara men shaqpaq tasty uryp, ushqyndata pilteni tutatyp jatyr.

— Erteń de kún ashyq bolady.

— Radıo keshke qaraı, tús aýa jaýyn jaýady degen.

Bul Qojan. Jalańbas, qolqyldaǵan mol pishimdi paltony jamylyp tur. Shilmıgen uzyn moınyn sozyp, aspanǵa qaraıdy. Aısyz tún. Aýla ortasyndaǵy qazan astynan jyltyrap qıdyń shoǵy kórinedi; et pisken sıaqty, tóńireginde úsh-tórt áıel kúıbeńdep júr.

— Jaýyn jaýmaıdy, Qojan. Ol ótirik,— dedi Ostap shylym otyn jyltyrata soryp. Bolmashy jaryqtan tanaý asty, jelbiregen murty, aýyz aınalysy sarǵyshtanyp baryp joǵaldy.

— E, nege?

— Nege ekenin qaıdan bileıin. Jaýmaıdy.

— Seniń aýa raıyn boljaıtyn qudiretiń bar ma?

— Bar... Mine, mynaý,— dep Ostap tizeden joǵary sholtańdaǵan sholaq aıaǵynyń tuqylyn qolymen aqyryn qaǵyp qoıdy; ile ózi keńkildeı kúlip jiberdi.— Ǵalamat barometr deseń de bolar...

— Siz de soǵasyz-aý, Ostap, á?

— Jaýynnyń aldynda meniń mynaý aıaǵymnyń orny keremetteı syzdaıdy. Jáne sonan áli bir ret te qatelestirgen emes. Dál sol kúni mindetti túrde jańbyr jaýady. Yqsan ras pa? — dedi ezýin jıyp.

— Iá, sóıtedi.

— Mine, balaqaı, solaı. Aǵalaryń beker aıtpaıdy.

— Qyzyq eken...

— Jázıra qaraǵym, etti úıge apara ber. Sýyp qalmasyn. Men tuzdyǵyn daıyndaıyn.

— Aý, Yrash... Yrash...

— Apa, ol qazir keledi. Sholpan men Serikke et áketti.

— Saǵynaı qaraǵym, pyshaq jaǵy qalaı, jete me?

— Merýert tátem jetedi degen.

— Sen Jázırash, mynany apara ber,— desken áıelderdiń kúńkil-súńkilderi de arakidik estilip qalyp jatyr.

Qoranyń tórinen qarańdaǵan ekeý kórindi; Yqsan olardy jaqyndaǵanda ǵana ajyratyp, tanydy. Isahmet pen Jeksen qart, aqyryn aıańdap, shúıirkelesip keledi. Olar jótkirine túsip, áldenege «ıá...» — desedi.

— Jeke, úıge kirińder. As daıyn,— degen Balym daýsy shalyndy.— Esik aldynda quman tur. Qol jýa kirińder.

— Maqul... Ýá, jigitter, úıge júrińder.— Qonaqtar kire beris, aýyzǵy bólmege aıaldamaı tórge órlesti. Árkim óz ornyn taýyp, ázil-qaljyńmen qaqtyǵysyp, jaırańdasa otyryp jatyr. Dastarqan qaıta jaıylǵan, úıeme eki tabaq et te zirk etip kep, býy burqyrap ortaǵa qondy. Tarelkege salynǵan bas Jeksen qarttyń aldynda. Qojan, Sálıma, Jázıra, Merýetter jan-jaqtan, et týraýǵa kirisken; Isahmet te olardan qalyspaı dastarqan shetinde samsaǵan, árqıly stakan, keselerge sabyndy sýdaı laıly samogondy quıa bastaǵan. Dári-dármekteı nesıe bir tamshysyn da tókpeıdi, asa epti-aq. Et týralyp, tuzdyq ta quıyldy.

— Saǵynaı, qol jalǵap jiber. Má, qonaqtarǵa úlestir,— dep Isahmet stakan, keselerdi qyz qolyna bir-birleı usyndy.

Jıyn qaıta qyzdy. Ázil-kúlki, dámdi, ystyq et. Sóılesýshiler de sheshen. Isahmet te jedeldete: «ata asymyzdyń aldynda, ortasynda» dep tosty kóbeıtip barady. Kezek Yqsanǵa da jetti. Ol qolyn asyqpaı gazetke súrtip:

— Mynaý surapyl qandy maıdanda biz jeńemiz. Sol jeńiske osy otyrǵan meniń aýyldastarymnyń úlesi mol! Men sizderdiń saýlyqtaryń úshin ishem? — dedi ol jelpine. Erinbeı qolyn sozyp, jaǵalaı eldiń bárimen stakanyn soǵystyra kep, Jázıraǵa jetkende sál aıaldaı tereń kúrsinip qaldy. Onysyn Saǵynaıdan ózge jan elegen joq. Kópshilik jamyraı qoshtasyp, keý-keýlesip ketti.

Et te eńserilip, toıattaı keri serpilisip qol súrter qaǵaz, oramal suraǵandardyń da daýsy estildi. Manaı Jeksen qarttyń tý syrtynda, qabyrǵaǵa súıeýli turǵan dombyrany qolǵa aldy; kúıin keltirmesten jedeldete bir áýendi bastaı tústi de, aıaqtamaı «Adaı» kúıin qaıyrdy. Saýsaǵy perne ústinde jelip júr. Jeksen qart esalań jigittiń dombyra qaǵysyna súısinip:

— Tart. Tartsańshy ári. Tý-ý, balam-aı, qaıda laǵyp kettiń,— deıdi endi birde kóńili tolmaı. Badyraq kózi jaınańdaı Manaı máz.

— Molodes, Manaı. Talant.

Ostap sózine yrza bolǵan Manaı orys ániniń de bir áýenin shalyp ketti. Ony da aıaqtamady. «Ókinishke qaraı maǵan án men kúı qonbady,— deıdi Ostap, eldiń sende «áý» dep jiber degen qolqasynan taılyǵyp, yńǵaısyzdana jaltaqtaı kúlimdep.

— Endeshe, sen, Ostap, qalaı jaraqattandyń, sony aıtshy,— dedi Isahmet keý-keýlep.

— Ol pálendeı qyzyq emes.

— Qyzyq bolmasa da tyńdaıyq. İqsan sheber aýdarady, oryssha aıt.

Ostap basyn shaıqap, oılanyp qalǵan; ekiudaı kúıde otyr. Soǵysty kórmegen, aýyldyń qaıyrymdy, qarapaıym jandaryna ne aıtady? Shynynda onyń qyzyǵy shamaly. Qym-qýyt atys, ólim. Júzdegen adamnan bir shabýyldan keıin seldirep, on shaqty jaýyngerdiń qalýy zańdy qubylys. Jaý qarýly, eser. Ol aıtpasa da belgili jáı. «Qalaı jaraqattandyń?» — deıdi. Iá, osy jerde áńgimeleýge bolatyn bir qyzyq nárse bar. Toqta...

— Men tankıspin. Búkil soǵysty aıtý múmkin emes, men ózimniń qalaı aıaǵymnan aırylǵanymdy áńgimelep bereıin,— dedi Ostap terlep-tepship.

— Manaı, tyńqyldatpaı dombyrańdy ári qoıshy dep Isahmet qabaǵyn kirjıtti. Manaı apalaqtap qalyp, dombyrany Qojanǵa berdi.

El siltideı tynyp, Ostapqa qarap otyr. Sorpa usynbaq bolǵan Yrashty da Balym: «keıin, qaraǵym»,— dep kidirtip tastady.

— Jaz aıy edi. Bizdiń polk shabýylǵa shyqty. Nemister de daıyn eken, qashan attanysqa dabyl soǵylaryn biletin bolýy kerek. Olar da bizge qarsy jaıaý áskeri men tankilerin aldy. Qym-qýyt shaıqastyq ta kettik. Tankide bes adam ekıpajbyz. Júıitkip oqty boratyp kelemiz. Nemisterdiń alǵy shebin op-ońaı aldyq. Bizden de, olardan da shyǵyn kóp. «Es jıǵyzbaı qurtyńdar!» — degen ómir bolǵan. İlgeri tarttyq. Kózben ózi kórmegen adamǵa úlken shabýyldyń júrek túrshiktirerdeı sumdyǵyn jetkize sýretteý múmkin emes. Ol bir qandy qasap. Ólip jatqandar mal bolsa bir sári, adam. Kúrkiregen tank úni, jarylǵan snarádtan qulaq tunady. Bizben úzeńgiles qatar kele jatqan tankke snarád tıip, janyp jatyr. Et qyzyp, joldastarymyzdyń kegi úshin oqty jaýdyryp jóneldik. Qalyń taldyń arasynan nemis tankisi bizdi ańdyp tur eken. Qaraqshysyna ilindirdi. Biz de, o da atyp úlgerdi. Tankimiz jana bastady.

«Yqsan da sol qandy qasaptan shyqty-aý...» — Jázıra qabaǵyn shyta, tómen qarap otyr. «Elde de ony qasiret kútip aldy. Apasy men qaryndasy dúnıe salǵan. Ákeden habar joq. Sonyń, bárine moıymaı júr. Netken qudiret? Anaý Ostaptaı máńgirip ketpegeni qalaı? Aýyl amandyǵynan ba? Múmkin men sebepshi shyǵarmyn? Shyn súıedi emes pe? Al, men she? Jan jarasyna shıpa bolǵandaı ne istedim? Betin qaıtarýmen kele jatqanym ras. Nege? Kim úshin? Men súıem ǵoı. Naýryz maǵan tek unaǵan. O da meni súıgen emes unatqan. Iá-ıá, solaı...» Jázıra elden bólek óz oıynyń áldıimen otyrǵanyn sezip, jerden basyn kóterip aldy; tóńiregindegilerden qysyla jaltaqtap, syr bermegensı Ostap áńgimesine qulaq túrdi.

— Komandırimiz jas leıtenant edi. Kózinen jaraqattandy. İshte bir sekýnd te qalýǵa bolmaıdy. Bárimiz de úıitilip ólemiz. Komandırimizdi, sonsyn ózimizdi oılaımyz. Lúkti qaıyra ashyp tastap, jantalasa shyǵýǵa kiristik. Komandır, onan keıin úsh joldasym da oqqa ushty. Men shyqqanda tankiniń qasyna bir snarád kep jarylmasy bar ma?! Sonyń ekpini me, joq álde oq tıgennen be, men de tymaqtaı kókke ushtym. Top etip jerge tústim. Janushyra qarmanyp, qasymda ólip jatqan soldattyń avtomatyn ala sala, quıryǵymmen jyljyp, tankiniń qaltarysyna jettim. Arqamdy tankiniń dońǵalaǵyna súıep, avtomatymdy kezep otyrmyn. Nemis kórinse tasadan tartyp salmaqpyn. «O da mendeı adam-aý»,— dep oılamaımyn. Qanym qaınap, kózim qantalap ketken. Joldastarymnyń kegin alýǵa tıispin. Jaýdy qurta bersem deımin. Áıtse de álsirep bara jatqanymdy sezem. Sálden soń avtomat qolymnan túsip te ketetin sıaqty. Qarýdan aıyrylsam — bitkendeımin. Boıyma bar kúsh-qýatymdy jıyp, tistenip aldym. «Ostap ólgen jeriń osy shyǵar»,— deımin. Qan shapshyǵan jaraqat ta umytylǵan... Kenet: «ýralaǵan!» daýys estildi. Qasymnan bizdiń juldyzdy tankiler ótti. Kómekke jiberilgen jańa polk bolýy kerek. Mine, maska-halattary jelbirep soldattar da shaýyp barady. «Ýf...» dedim. Kózimnen qalaı jastyń yrshyp ketkenin de bilmeımin. Janymnan bir soldat óte bere toqtap:

— Oý, tirimisiń? A... Aıaǵyńdy julyp áketken be? Oh, ıtter-aı,— dedi.

Keıin qarap «sestra» deıdi álgi aıqaılap. Buryn jaraqattanǵan adam tańdaıy keýip, ólerdeı shóldeıdi degendi estýshi edim. Aıaǵyma qaraımyn, tizeden joǵary kesilgen, shalbardyń tigisine ǵana ilinip tur. Qan shapshyp jatyr. Al mende shól joq. Ári aýyrmaıdy da, tek keremetteı qarnym ashady. Nan jegim kep barady.

— Baýyrym, nan bershi,— dedim uıatty qoıyp álgi soldatqa.

Ol betime tańdana qarap aldy da, jaýyrynynda júrgen áskerı dorbasy esine endi tústi me, asyǵa sheship:

— Má, je, tankıst,— dep bir judyryqtaı nan berdi.

Ashqaraqtana qara nandy qarpyp eki asadym, sonan keıingisin bilmeıim; esimdi jısam, gospıtálda jatyrmyn. Sabyn ıistengen tap-taza aq prostına, jumsaq jastyq.

«Balym apa Jazıraǵa nege kóz alartady? Jazyǵy ne? Álde menen qyzǵana ma? Onysy nesi! Ózin qurmet tutýshy em. Maǵan osy bir baqytty keshti de qımaǵany ma? Súıetinimdi bilýshi edi ǵoı». Áne, Jázıra da qarady. Ezý tartty. «Jázırash, janym... Mynaý Ostaptyń áńgimesi bitse eken». Yqsan tynysy tarylǵandaı gımnasterkesiniń aq mata astarly tik jaǵasynyń joǵarǵy túımesin aǵytyp jatyr. Eki kózi Jázırada.

— Aınala yńyrsyǵan jaralylar. Bir aıaǵymdy snarádtyń jaryqshaǵy julyp ketkenin bilem; dárigerler ornyna qıynyn keltirip tikken-aý dep oılaımyn. Óıtkeni, joq bolýǵa tıis aıaǵymnyń báshpaıy qyshıdy. Tabanym da uzaq jol jaıaý júrgendeı dýyldap barady. Eptep odeıal astynan qolymdy júgirtip, sıpap kórsem; aıaqtyń orny úńireıgen oıyq. Sonda qolyma senbeı báshpaıymdy jybyrlatam, aıaǵymnyń basyn qozǵaıym, bar sıaqty. Keıin bildim ǵoı, joq eken. Baldaqpen júretin de boldym. Gospıtálǵa kıno ákelip qoıady. Birde kıno sońynan aıaǵymnyń joqtyǵyn umytyp ketip, ushyp turam degende ońbaı quladym. Qazir oılanyp alyp, baldaǵyma jarmasam, - dedi Ostap kúlip.

— Tánnen ajyrasa da áli jan qalǵan ǵoı.

— E, qudaıy sheber-aı,— dep Balym Jeksen qarttyń sózin qoshtaı kúrsindi.— Yrashtaı, sorpańdy ákel...

— Iá, soǵys osy...

— Fashıserdiń lańy az emes. Aýyldastar kúbirlesip, ózdi-ózi shúıirkelesip ketti. Ostap áńgimesi ári tańdandyryp, ári shimirkendirip jiberdi Soǵys aty burynǵydaı tek qaraly qaǵaz kórinbeıdi, qyrǵyn qan tógis, ot jalyn, órt eken desedi. Erinderin jybyrlatyp, óz bozdaqtarynyń tiri oralýyn tilesedi. Ostap áńgimesinen keıin únsiz otyryp, sálden soń úıdi-úılerine asyǵysyp qaldy. Jeksen qart as qaıyryp, Balym nemerelerine baqyt, uzaq ómir tiledi. El ekeýden, úsheýden únsiz daýryǵyspaı kúńkildesip tarap jatyr. Áne, Ostappen birge Kenjeqyz, Qojan, Sáýle shyqty. Olar Ostapty úıine jetkizip salmaq. Esik aldynda kıinip Saǵynaı men Merýert, Yqsan tur. Qaıynsińlisiniń aınalshyqtap Yqsansyz shyqqysy kelmegenin sezip Merýert jaltaqtaı tústi de, kópke ilesti. Tórgi úıden jaınańdaı Jázıra kórindi. Yqsan onyń paltosyn alyp kıindirip jiberdi.

— A, Báke, soǵym kóp bolsyn. Raqmet,— dep Jázıra oramalyn tartqansha Yqsan qoshtasyp qalmaq nıetin bildirdi.

— Órkeniń óssin, Yqsanjan. Nege asyqtyńdar. Shaı ishelik, áli de ózimizshe otyrmadyq pa? — dedi Balym Yqsan júzine meıirlene úńilip.

Saǵynaı ún-túnsiz shyǵyp ketti. Yqsandy daladan kútpek sıaqty. Ony Jázıra ǵana ańdaǵan, kúlimdeı kóz tastap:

— Yqsan, anaý qyz saǵan renjýli ǵoı. Úıine jetkizip salmaımysyń? — dedi.

— Jas qoı, úıin tabar. Sen júr.

— E, meni kári dep aıap shyǵaryp salmaq pe eń?

— Iá, ıá, kárisiń... Sózdi qoı da júr,— dedi Yqsan kúlip.

— Qap, myna bastyǵymyzdyń qorlyǵyn-aı, á?! Naýryzǵa aıtyp, kelgensin sabataıynshy. Al, apa, saý bolyńyz. Sizdiń arqańyzda bir serpilip qaldyq. Raqmet.

Balym analyq keń meıirimen Jázırany qushaqtap mańdaıynan súıip:

— Janyń jamandyq kórmesin, aınalaıyn. Naýryz da keler, sizdiń úıde de toı bolar. Áli shildehana da jasarmyz. Ómir jetsin deńizder. Bári de tirilerge kózdi ashyp jumǵansha,— dedi.— Solaı emes pe, Yqsan? Seni de úılentemiz. Raqmet, qaraqtarym.

Jázıraǵa mynaý qarıa ázázil , mystan kempirden zulym kórinip, janyn túrshiktirdi. Álgi bir aldan sarǵaıa kútken tátti sezimniń kúlparasyn shyǵaryp, kúlin kókke ushyryp jibergenimen isi joq; beıkúná kúlimdep qala berdi. Naýryzdy aýzyna alǵany-aq qatty batty: «Balam, basyńa ıe bol»,— degendeı senimsizdik sezdirip ketti.

Tastaı qarańǵy kóshede ekeýi ǵana kele jatyr. Saǵynaı kózge ilinbedi... «Mynaý tún Yqsanmen tildeser osy sońǵy sáti bolsa qaıtty? Balym qarıa maǵan sony kóp kórgeni me?» Júregin taǵy da bir qımastyq bılep syzdaıdy.

— Jázıra, nege úndemeısiń?

— Úndegende ne deıim? — dedi daýysy óz-ózinen kúmiljı shyǵyp.

— Sen meni súıesiń ǵoı, nege jasyrasyń?

— Joq... Ótirik...

— Ras... Men de seni súıem. Súıem...

Jázıra jaýap qaıyryp úlgergenshe bolmady, jigit áleýetti qolymen ózine julqa tartyp, qaýsyra qushaqtap erninen úzilte súıdi. Tynysy tarylyp boı-boıy balqyp: «janym... Yqsan»,— deıdi ol yntyqtyǵyn jasyra almaı. Qara kóleńke kóshede ekeýi ǵana. Áldebir tustan ıttiń úrgeni ǵana estiledi. Yqsan endi onyń kózinen, mańdaıynan, betinen de súıip jatyr. Ashqaraqtana esin jıǵyzar emes. Jázıra bulqyna qushaǵynan shyǵyp ketti. Aldy-artyna qaramaı bezine jóneldi. Yqsan shoınańdaı ázer qýyp jetip, jeńinen ustap edi, ol qolyn tartyp aldy. Qatarlasyp keledi.

— Jázıra...

— Úndemeshi, Yqsan.

— Jázıra, toqtashy...

Yqsan Jázıranyń aldyn orap, jolyn bógedi. Kelinshektiń júzine úńile qarap:

— Sensiz...— deı bergen, kósheniń arǵy betinde kele jatqan qarańdaǵan bireýdi kózi shalyp irkile qaldy.

Ony Jázıra da kórdi. Sol-aq eken órekpigen júregi sý sepkendeı basylyp, álgi bir jastyqtyń mastyǵynan aıyǵyp ta ketti. Tátti sezimdi aqyl, paryz bılep, uıat jeńdi. Urlyq ústinde ustalǵan jandaı qysylyp ta barady. Júrek túkpirinde qımastyq ta bar; aqyryn syzdap, ózegine ashshy jas tyǵylyp kúıdirip te ótti.

— Jázırash...

— Yqsan, úıińizge qaıtyńyz. Bireýler kórip ósektep júrer,— dedi Jázıra sheginshekteı daýysyn kóterip. Anaý beıtanys qarańdaǵan jan da estisin degeni sıaqty. — Shyǵaryp salǵanyńyzǵa raqmet. Erteń jumys, ýaqyt kesh. Hosh bolyńyz!..

Jázıra syrt aınalyp, úıine qaraı jedel adymdaı jóneldi. Yqsan bir aýyz júrek sózin aıta almaı, úmiti úzile, pushaıman kúıde umtyla túsip, irkildi. «Bári de bitti. Endi ol maǵan joq. Netken baqsyz, baqytsyz janmyn?!» Ol tereń kúrsine, basyn jerden kóterip aldy. Jázıra qaıda? Álginde súıgeni sol ma? Óńi me, túsi me? Túsi shyǵar? Jázırash...» —deıdi jigit kúbirleı.

Kóleńkedeı qarańdaǵannyń aıaq tysyryn estip, ol yzalana jalt buryldy. Saǵynaı eken. Kúlimdep keledi. Yqsan oqty kózimen ata qarap, jan qaltasynan shylym oraǵaly alǵan qaǵazyn aıaq astyna laqtyryp tastap, qaıyrylmaı júrip ketti. Sońynan batylsyz ere túsken aıaq tyqyry alystaı uzap, qala berdi.

7

Kún búgin de bulyńǵyr, kesheli berli túnerýli. Aýada yzǵar bar da, jaýyn, jel joq. Eńseni kótertpeıdi. Jázıra erteńgi saýynnan kele jatyr; qoly dombyǵyp tońyp, ári jarylǵan jeri syzdap aýyrady. Úıge kep kórpe-jastyqtyń birine oranyp alsa da, boıy jylynbaıtyn sıaqty. Mine, ol úıge de jetti; qaqpany ashyp, sharbaqqa kirse esik aldynda qunysyp bireý otyr. «Bu kim? Yqsan ba? Ne kerek buǵan?»

— Jázırash, meniń... meniń senimen...— dedi ol kúmiljip, kóńilindegisin aıta almaı.

«Jalǵyzdyǵymdy, álsizdigimdi paıdalanyp basynǵany ma? Nege qoımaıdy? Onyń seziminiń, maǵan degen iltıpatynyń qajeti ne? Jetti ǵoı tálkegi».

Jázıra qorlanǵandaı boldy.

— Nemenege meniń sońymnan qalmaısyz? İzimdi baǵasyz, men sizge oıynshyqpyn ba? Jetti ǵoı tálkegińiz... Sizge ózge áıel jetpeı me? Boıjetip otyrǵan qyz az ba? Qyz alatyn jigit emessiz be?! Namysyńyz qaıda?.. Meniń kúıeýim bar, bilemisiz? Kúıeýim... Ketińiz endi... Ketińiz...— dedi Jázıra ár sózin ústemelete lapyldap.

— Jázırash...

— Ketińiz deıim.

Yqsan túsi qasha qaltıyp qatty da qaldy. Jázıra sál kidirse kózinen jas ytqyp keterin sezdi me, syrt aınalyp, asyǵa úıge kirip ketti. Birazdan soń ol daladaǵy qaqpanyń sart etip jabylǵanyn tereze aldynan ótken adamnyń aıaǵyn súırete basqanyn estidi. «Bitti... Máńgige bitti»,— dep Jázıra tórdegi kórpege kıim-mıimimen qulaı ketip, etpetteı jatyp uzaq jylady. Osy sózdi týra aıtýdyń ózine qanshalyq qatty tıerin bilmegen; keıin sezindi. Endi mine júrek túbi syzdap, qolqaǵa ashshy jas tyǵylyp órtep barady.

Iá, sol bir munarly, bultty kún ómiri umytylmas-aý. Terezeden qıǵash túsken kúnniń alǵashqy shapaǵyn qyzyqtap, tórde jalǵyz jatqan Jázıra aýyr kúrsinip qoıdy. Yqsan sonan beri boıyn aýlaq sap kózine túspeýge tyrysady; ol árıne Jázıranyń saǵynyp júrgenin, tipti tildeskisi de keletinin bilmeıdi. «Qatygez... Adamdy aıaýshylyǵy joq»,— dep oılady Jázıra kórpesin qymtana túsip.

— Áı, Jázıra!... Myna qatyn taltúske deıin uıyqtaı ma, nemene?! Jázıra! — degen daýyspen birge áldekimniń terezeni dúsirlete soqqany estildi.

— Qazir!... Qazir deıim!

Ushyp turyp, bas jaǵyna teksheleı jınap qoıǵan kóılek-kónshegin ol asyǵa kıe bastady. Bilekteı qos burymyn jaýryn syrtyna serpip tastap, jyly qońyr oramalyn bos tartty da, júgirip baryp esik ashty. Pochtashy áıel eken...

Jázıra úsh burysh hatty ustap, qaıta oraldy. Jınalmaǵan tósegine kep tize búkti; hatty asyǵa ashyp, kúlip jiberdi. «Naýryz... Naýryzdan» deıdi kúbirleı. «Kelesi juma Gýrevte bolam»... Jázıra oılanyp qaldy. «Oǵan ózi qansha bar? Bes kún be? Iá?..» Ol hatty oqyp shyǵyp, kókiregine basty; óz-ózinen syqylyqtaı kúldi. Ornynan sekirip turyp, tósegin jınady; onan soń úıdi sypyryp, salqyn sýmen dalaǵa shyǵyp betin jýdy; munyń bári óń men tústeı qýanysh ústinde istelgennen be, ol tipti syrǵyp jatqan júırik ýaqytty da ańdap úlgermedi. Boıyna qanat bitkendeı ushyp júr. Solaı dep ózi de oılaıdy. Óıtkeni shaǵyn, uıadaı úıdiń ishinde ol istegendeı eshteńe qalmady. Qalyń qara shashy da órildi; baıaǵy synyq aınaǵa qaıta-qaıta qaraı bergennen basqa ne bitiredi? «Jo... joq, ol samaýryn qoıýǵa tıis. Saýynǵa kim barady? Iá, saýynǵa barý kerek. Balekeń erteńgi shaıyn ishti me eken? Oǵan soǵyp hatty kórsetken jón. O da qýanady ǵoı. Qýansyn... Qýanyshty tyǵyp qoıý qate, uıat. Qýanysh lázzaty da kópke, tóńiregińniń iltıpatyna baılanysty emes pe?»

Ol kıinip dalaǵa shyqty; kúnniń shaǵyrmaq shýaqtyǵyn da, tusaý boıy jıekten kóterilip qalǵanyn da ańdamady. Júrek lúpili esh nársege kóńil kózin toqyratar emes, alyp qasha beredi. Júgirip Balym qarıanikine kelse, ol nemereleriniń ortasynda, beıǵam shaı iship otyr.

— Apa,— dedi Jázıra kúlimdeı.— Men hat aldym... Naýryzdan...

— Á... Aman ba? Qashan kelem deıdi? — dep qalyp, Balym qarıa óziniń áli kórshisin dastarqanǵa shaqyrmaǵanyna qysyldy.— Men beıbaq tipti shaıǵa kel deýdi de umytyppyn ǵoı. Kel... Erteńgi dám, aýyz tı... Sonsyn hatyńnyń jáıin aıtarsyń. Iá, alla, áıteýir er-azamat kep, qýanyshtaryń uzaǵynan bolǵaı da. Seniń «Naýryzǵa kel» degenińe yrzamyn. Kim basyna beınetti tilep alady deısiń? Kim qarip bolǵysy keledi? Jaqsy... Sen onyń betin qaıtardyń-aq deıik... Jóni túzý kisi de tapqan-aq bol. Sonda ol... anaý Naýryz bir sát te bolsa kóńilińe oralyp, arly kókiregińdi laılamaı ma? Keıin kishkentaıly, nemere kórgendeı kúnde de kimge adaldyq jáıli aqyl aıtqandaısyń. Shaı ish, Jázırash. Taryny sútke jibiteıin be, joq shaıǵa salyp ishesiń be?..

— Tura bersin, apa, qaıtesiz áýrelenip.

— Á, endeshe shaıǵa sala ǵoı,— dep ol aǵash kózeldegi taryny Jázıraǵa qaraı ysyryp qoıdy.

Ózi keń, mol tigilgen, usaq kók-ala gúldi, aq kóılekpen qolqyldap, jelpinip otyr. Eki qolynda da bilezik; álgiler dastarqan ústine terezeden túsip turǵan kún sáýlesine tura kelgende shaǵylysa jylt ete qalady. «Ómiri bir tastamaıdy. Kir jýsa da ol qolynda»,— dep oılady Jázıra.

— Lapyldap sóıletpedim be qalaı?! Sonymen qashan kelem dedi deısiń?.. Áı, Serikjan... Sholpan, mynalardy kıindirip dalaǵa shyǵaryp jibere qoıshy. Júgirmek bular bip kisimen sóılestire me?

Serikten kishi, eń kenjesi eki beti bultıǵan, ispek kóz, domalanǵan qara edi; aty Seıit. Serikpen ilese kóterile qoımady; ájesiniń aldyndaǵy jarty shaqpaq qantqa kóz alartýmen otyr. Aýyq-aýyq qors etkize murnyn tartady; onysy «men áli osyndamyn. Jýyqta qozǵalmaspyn da» degeni sıaqty. Sholpan Serikti kıindirip, endi myna balpıǵanǵa kep, ıyǵynan túrtti:

— Tur-aı!

— Sen qyz, ne urynasyń! — dedi ol odyraıyp.

— Tek ári! Qaıtedi-aı mynaý?! Apasynyń betinen alǵany nesi. Bar shyq!

— Ol apa emes, áje... Sholpan ǵoı.

— Senen úlken ol. Sondyqtan apa,— dedi Balym qarıa.— Oı, ońbaǵan! Taǵy nemenege telmirip qaldyń?

Seıittiń kózi eriksiz syrǵyp ájesiniń aldyndaǵy jarty qantqa tireldi. Jázıra kúlip jiberdi; álginde ǵana Balym aldyna tastaǵan úsh shaqpaq qanttyń birin balaǵa usyndy. Seıit almady. Ájesine qarap qoıdy. Balym da onyń nege jipsiz baılanǵanyn aqyry ańdaǵan tárizdi:

— Áıteýir túbin túsirmeı tynbaısyńdar-aý. Tisińnen ne qalady. Má...

Seıit jarty qantty bir urtyna tyǵa salyp, ornynan turdy. Bar sharýasy bitkendeı kishkentaı qolyn birine-birin qaǵyp, Jázıraǵa kóz qıyǵyn tastady. Ájesi samaýrynnan qumanǵa sý quıǵaly burylǵanda, jańa ǵana qonaqtyń ózine usynǵan, sonan shetkerileý qalǵan qantyn ilip áketti. Ony tipti Sholpan da baıqamady. Jázıra kórdi. «Renjime, mana usynyp eń ǵoı. Meniń alǵanym sol» dep turdy sábı kózi qonaqqa. Jázıra ezý tartty.

— Bar... Bar, endi ne kerek? — dedi Balym Seıitke qabaǵyn túıe qarap.

Balalar tez kıinip shyǵyp ketti. Dańǵaza dabyr-dubyr basylyp, úı ishi qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh bola qaldy.

— Tý... ýf, ábden sileńdi qatyrady-aq osylar. Iá, sonymen qashan keledi dediń. Jázırash?

— Kelesi jumada Gýrevte bolatyn sıaqty.

— Á... E, áli-aq eken ǵoı. İsh... ish, aınalaıyn shaıyńdy. Sýyp ketken joq pa?

— Joq, jaraıdy,— dedi Jázıra kúlimdep.

Aýyz úıdiń esigi shalqasynan ashylyp, balalar súrine-qabyna kirip keldi:

— Apa...

— Áje,— dep birin-biri sóıletpeı, alaq-julaq etedi.

— Oıpyr-aı, saqtaı gór! Ne bop qaldy taǵy,— dedi Balym mynalardyń júristerinen úreılenip.— Áı, Serik, aptyqpaı toqtashy. Sholpan, sen aıtshy ne?

— Salıma apam bir... Bir myna Seıitteı...

— Mendeı emes, kishkentaı,— dep Seıit Sholpannyń sózin bólip jiberdi.

— Iá, sendeı! — dedi Sholpan eregisip.

— Já, boldy! Tap-tap bergen ádetteriń qursyn! Ne jetpeıdi senderge, á?

— Onyń Seıitteı ekeni ras, áje,— dep qaldy Serik.

— Ótirik...

— Boldy endi!.. Bala alyp kelip pe, Sholpan?

— Iá, áje. Balasy bar ǵoı, áje, appaq... tipti shashy da aq.

— Kózi kók,— dedi Serik taǵy aradan qystyrylyp.

— Bala degen osy, Jázıra. Bulardan birdeńe surap, sóılesip bereke tappaısyń. Asqarjanym meniń ornyqty, kishkentaıynda ár sózin nyqtap, úlken kisishe aıtatyn.— Balym qarıanyń úni synyp ketti.— Mynalardyń alańǵasar bop qaıdan týǵanyn bilmeıim...

— Kelinińizge tartqan da, apa.

— Topyraǵy aýyr bolmasyn, kelinim týǵan qyzymdaı edi ǵoı, Jázıra. Áı, qaıdam týǵan qyz da keıde ondaı baýyrmal bolmas. Tý...ý, balamnan beter qamqor, aqyldy tuǵyn. Ár isi ornyqty, qandaı taza, kishipeıil. Sharshap júrse de qabaq shytýdy bilmeıtin. Onyń ústine qonaq ta aǵylyp kelip, ketip jatatyn. Keıde tipti qudaıym-aý, tún ortasy aýa da keletin ǵoı. Sonda ǵoı. Sonda ol kirpik te ilmedim-aý, apa, demeıtin. Jarqyldap shaı-sýyn, asyn beretin... Sóıtsem ómiri ótip barady eken da.

— Qoı, apa, jylaǵanyńyz ne! — dedi Jázıra, jaýlyǵynyń ushyn kózine apara bergen Balym qarıany qaıtyp jubataryn bilmeı, abdyrap.

— Qaıteıin, Jázırash... Sender áli tur ma eńder! Baryńdar, oınasańdarshy janym.

Nemereleriniń kózi jaýdyraı qalypty; ájesiniń nege kóńili bosaǵanyn olar da túsingendeı. Qabaqtary túıilip, birin-biri ıtermeleı, shýlamaı, ún-túnsiz shyǵyp ketti.

— Shaıyn sýyp qaldy-aý, Jázırash.

— Boldym, apa, raqmet.

— Sálıma da keıingi kezde múlde ózgerdi. Jalǵyzdyqtan ba, tym jelpildeýshi edi-aý. Bárin de qoıypty,— dedi Balym qarıa ydys-aıaqty jınap jatyp.

— O kisige jol-jónekeı soǵyp: «kishkentaıyńnyń baýy berik bolsyn» demeımiz be, apa?

— Áı, Jázırash-aı... E, nesi bar kishkentaı óziniki ǵoı. Soqsaq soǵaıyq. Saýynǵa úlgeremiz be?

— Úlgeremiz, apa.

Olar kelgende Sálımanyń úıine ájeptáýir adam jınalyp qalypty; aýla ortasynan jeroshaq qazylǵan, qazan qurylyp jatyr. Áride eki adam taıynsha ma, álde baspaq pa, soıǵan; terisin irep, bas-sıraǵyn úıitip álek; shelektep sý aparyp, tabaq-tabaq et alyp júgirgishtegen jaýlyqty da so mańda mol. Beride usta qart, beıtanys shıneldi orys, Isahmet, onyń janynda Yqsan: jalań bas, shıneliniń jaǵasyn kóterip qoıypty. Áldeneni aıtyp jarqyldaı kúledi.

Jázıra qalt turyp qaldy. Yqsan kózine ottaı basylyp, ishi jylyp qoıa berdi. «Sen nege tildespeısiń menimen? Jazyǵym ne? Sen qatygezsiń! Ózińnen ózgeni oılamaısyń. Jo... joq, aqtalmaı-aq qoı. Bilem... Saǵyna bersin... Meıli... dep aıamaısyń. Qashqaqtap jaqyndamaıtynyń da sonan. Men... Men seni kórsem deıim». Júregi alyp ushyp, «tartynba, osyny aıt» degendeı boldy. Áıtse de ana sútimen bitken áıeldik namys jiberer emse; ári tós qaltada Naýryz haty bar. O da uıaltady. Jázıra boıyn bılegen alaý sezimnen serpile, júzin taıdyryp áketti. «Aqylymnan adaspaǵaı em. Ne istemekpin? Naýryz qaıda? Naýryz kim?.. Ne dep turmyn men?!» Balym qarıa onyń jeńinen tartyp qap, kóńilin bóldi. Úsh-tórt jastyń shamasyndaǵy orys balasyn jetelep Sálıma úıden shyǵypty; baıaǵy arsyń-gúrsińi joq. Balym men Jázıranyń «baýy berik bolsynyna» raqmetin aıtyp, uzyn jeń, mol aq kóıleginiń jaǵasyn túzep qoıdy. Basynda kógildir jaýlyq, jeńsiz jyly keýdeshe kıipti. Aıaqtaǵysy qonyshty ámirken botınka. Balanyń da kıimi ásem; ústinde qońyr, kónetozdaý velvet shalbar, penjek; óńiri neshe túrli znachok. Biri ilinse, biri aq jippen tigilip tastalynǵan. Álgiler saýdyr-saýdyr etedi.

— Atyń kim, balam? — dedi Balym qarıa onyń basynan sıpap: eki beti bultıyp, sábı jatyrqaı qarady Júdeý óńdi, shynashaqtaı aqquba qazaq kempiri ne surap tur deıtin sıaqty. Sálımanyń etegine jarmasyp, tyǵyla túsedi. Jázıra men Balymnyń usynǵan qaǵazǵa oraýly qant, mánpasıin de burtıyp, ázer aldy.

— Raqmet de,— dep qaldy Sálıma.

Sábı onda da úndemedi.

— Aıtsańshy, qulynym... Murat, Murat de! Al, aıt, - dep Sálıma sábı aýzyna sóz saldy; eljireı basynan sıpady.— Muratym bolsyn dedim, Báke. Ómir qyzyǵy ózińnen órbigen butaqta kórinedi. Ony qudaı maǵan jazbady. Bir shıki ókpe buıyrar ma dep úmittengen men beıbaq ne istemedim? Alla kópsinbesin ómir qyzyǵy alda sıaqty ǵoı. Saýshylyq bolsa áli-aq, nemere súıermin deıim. Muratym sol. Soǵan jetkizgeı de.

— Á, bárekeldi! Illahı, tilegiń bolǵaı. Qazir-aq azamat bop shyǵa keledi.

Jázıra tý syrtynan at tuıaǵynyń tysyryn estip burylǵan, Jeksen qart eken. Kúlimdep keledi; syǵyraıǵan qıyq kózdiń aınalasy tal-tal ájim, olar da sáýlelene qalypty;

— Óı, óńkeı qatyn, jalǵyz erkekti qorshap neǵyp tursyńdar, á?! Káne, Muratjan, otyr myna atqa... Áıeldiń sózi bite me,— dep ol balany kóterip áketti.

— Qaıtedi-eı mynaý. Qulatasyń, Muratjanymdy... — Salıma shyr etip, daýsy qatty shyǵyp ketti. Umsyna túsip irkildi.

— Já, qulamaıdy, qoryqpa! Jigit emes pe?

Jyly júzdi qarttyń bizdıgen, seldir teke saqalyna kúldi me; joq álde tizgin qolyna tıip, er ústine qonǵanyna qýandy ma:

— Mam... ma... Mama!... CH-chý!.— deı berdi sábı máz-meıram bop.

8

Yqsan fermany aralap qaıtty. Kúnde jaraqaty solqyldatyp, janyn shyǵara jazdaıtyn; ásirese attan túskende qatty aýyratyn ǵoı. Erteńgisin dárigerge kóringennen be, búgindikke ol azapty sezinbedi; tizesiniń búgilmeıtindigi bolmasa, aıaǵy qulantaza jazylǵandaı. «Bári kóńilden-aý. Tań atqaly qýanýlymyn. Sálıma sábıli... Mehanıkti bu kúnde sham alyp izdeseń de tabýyń ekitalaı. Mine, ol ózi keldi. Aty kim edi? A... ıá, Ostap... Ózi ýkraın. E, meıli... Jaman polýtorkamyzdy kádege asyrǵanyn aıt ta. Azamat... Jaraısyń. Yrash ta zerdeli. Mashınany urshyqtaı ıirip ketken joq pa? Pále... Endi qol uzaratyn boldy. Qalaǵa sút tasımyz. Jetkenshe irip ketpegeı dep qaýiptenbeımiz. Qaýyn, qarbyzdy da aýdan ortalyǵyna tógý kerek»,— dep oılady Yqsan temir kereýette gımnasterka shalbarymen shalqasynan jatqan kúıi tátti qıalǵa berilip. Janynda arqalyqsyz oryndyq tur. Onyń ústinde dóńgelek, sary shyny kúlsalǵysh, ortań qoldaı, gazetke oralǵan shylym oǵan basyn súıep qalǵan, syzdyqtaı tútindeıdi. Yqsan aýnap túsip ony qolyna aldy da burqyrata soryp-soryp qaıta qoıdy. «Tek Yrashqa anaý qubylmaly, qyrsyq shaly kesel bop, qoı dep júrmesin. Keshe aýdanǵa baryp keldi. Baqanǵa soqpady. Ǵajap... O nesi? Dosy emes pe edi? Ekeýiniń de oılaǵany aldaý. Anaý mynadan góri ańǵal. Keıde keýdelep te ketedi. Sóıtip urynyp ta qalady. Jáne de istep júrgenin jan balasy sezbeıdi dep oılaıdy. Isahmet sezbeýshi me edi, bilmeýshi me edi? Oǵan Jázırany túsirip bermek bop bir ustady. Onan qasapshynyń qyzy — Sáýlege aýysty. Bul joly Baqan tis qaqqan ekenin, bala emestigin baıqatty. Yrzalyǵyn bildirip, jaırańdap ketti. Sóıtti de alysta, qum ishindegi shopannyń birine quryq tastap, qyzyn alatyn boldy. Ony syr ǵyp, jyr ǵyp ózi aıtty; toıyna shaqyrdy. «Jalǵyz inimsiń ǵoı» deıdi. Ol munymdy Isahmet bilmeıdi dep máz. Isahmet turǵaı talaıdy men bilip otyrǵanym joq pa? Bári de áıel arqyly jetip, uzynqulaqpen taramaı ma eken? Áńgime onda emes-aý, osylarǵa ne jetpeıdi? Nege ańdysady?

Iá... Isahmet aqymaq emes. Ár nárseni oılap isteıdi Óte saq adam. Ol bir-aq ret shynyn aıtty: «Saýda ornynan nege kettińiz, Iseke?» — degenimde, kúlip: «meni joqtaı ma eken?» — dedi. İle atyn tusap jiberip, janyma kep otyrdy. Sol kúni Isahmet ashyla sóıledi; dala bulyńǵyrlaý, qońyr salqyn edi. Bıikteý bel ústinde ekeýmiz ǵana. Oıda sıyrlar jaıylyp júr. Ol menen shylym ap tartty; buryn aýzyna almaǵan nársesi ǵoı Tańdansam da úndegem joq.

— Soǵys kezinde elde, saýda ornynda istegen adam naǵyz er,— dep bastady ol jótele túsip.—Ne túpsiz aqymaq... Iá, ıá... aqymaq.

— Nege?

— Sen ózi, Yqsan, adamdy túsinemisiń. Já, qyzarma. Sen meniń saýda ornyn tastap, nege malǵa kelgenimdi suradyń ǵoı?!. Bizdi tyńdap turǵan adam joq. Jasyrmaı-aq óz oıymdy aıtaıyn. Seniń talaı dúkenshini mysalǵa keltirip talasatynyńdy bilem. Iá, ondaı adamdar kóp, bári de sen sıaqty aq júrekter, bilimdi jandar. Al, men sen bolǵym kelmeıdi. Bilimim de shamaly. Men tiplikte iship-jep, shaıqap ótkim keledi, bildiń be? Soǵys onyma kesel boldy.

— Ǵajap.

— Joq, munyń ǵajap dáneńesi joq. Beıbit kúnde Yqsanjan, tergeý, tekseris az bolady. Óıtkeni ol kezde molshylyq, eldiń peıili keń, jany jaılaý. Seniń kir ústinen jegenińe de, jeń ushynan jalǵastyryp alǵanyna da kóp qabaq shyta bermeıdi. Ustasa seni ursyp, qatań eskertýmen tynady. Qazir jaǵdaı múlde basqasha. Soǵys elge yzamen birge úreı, senimsizdik ákeldi. Ár adam saǵan burynǵydaı kúlimdeı qaramaıdy: «osy sen bizdiń mańdaı terimizben tapqan nanymyzdy jyryp jep júrsiń-aý», - deıdi. Jetimsizdiktiń bári de seniń kesirińnen bolyp jatqandaı kóredi, araǵa aı, apta salmaı anaý komısıa, mynaý komısıa qylqyldap keledi de turady. Sen tipti iship-jegenińniń ornyn jaýyp úlgere almaısyń.

— Iseke, ózińizge tıesi eńbek aqyńyzben qanaǵat etýge bolmaı ma?

— Aıtypsyń... E, onda nesine qazan qulaǵyn ustaıym. Á, kúlesiń be? Mine, osynyń bárin bile tura tuzaqqa basymdy suqqym kelmedi, Yqash. Altyn bolmasa da, basymyz kúmis! Qımadyq ony,— dedi Isahmet bórkin alyp, sırek, aq tuqyl shashyn sıpaı kúlip.— Bir ózime jeterlik dúnıam bar. Kolhoz eńbekkún beredi. Sonymen kúneltemiz de.

— E, dosyńyz qoımanyń bastyǵy emes pe?!.

— Árıne, bastyq. Beıbit kúnde meniń oǵan az shapaǵatym tımegen. Ol da endi kórsetsin jaqsylyǵyn. «Syıǵa syı, syraǵa bal»,— degen. Jańa saǵan, Yqash, men adam janyn bile bermeısiń dedim. Endi sonymdy dáleldeıin. Árıne, munym saǵan usaqtyq bop kórinedi. Áıtse de aıtaıyn... Sen Jázırany súıesiń, solaı ma? Jo... joq, sen aqtalmaı-aq qoı. Bul jerde menen bóten kim bar. Uıalma da. Súıgeniń emeı nemene, etegine jarmasyp, telmeńdep artynan qalmaısyń. Ol kúıeýin kútip alań, ári elden uıalady; áıtpese o da áne bir saǵan ket ári emes. Óıtkeni sen qyz almaǵan jigitsiń. Kóriktisiń. Ótkirsiń. Qıpaq-sıpaǵyń joq. Sonda da bolsa seniń betińdi qaıtarady. Onyń saǵan barar joly joq. Adaldyǵymen ol joldy ózi áldeqashan qıyp jibergen. Sen sony túsinbeısiń, betińdi qaıtarǵan saıyn ash bórideı tistesip qalmaısyń. Munyńmen ózińdi syılaıtyn ózge jesir áıel, qyz-qyrqyndy qorlaǵandaı bolatynyńdy bilemisiń?

— Iseke, qyljaǵyńyzdy qoıyńyz.

— Á, solaı dediń be? Anaý Saǵynaı, Sáýlelerdi bala deısiń ǵoı, á? Jesir kelinshekterge qys otyn, jaz malyna shóp bersem boldy deısiń da. Joq, olar adam. Oınaǵysy, kúlgisi keledi. Myqynymnan mytyp jiberse dep turady. «Qaınym» dep nemenege qaqyldaıdy deısiń. Sen bolsań bir tas qudaıy. «Óıtińder, búıtińder» deısiń de júre beresiń. Olardyń erteńdi-kesh, tek jumystan jalyǵatyn, ómir súrgisi keletin kezi bolady.

— Iseke, osy áńgimeni ýshyqtyrmaı doǵarsaq qaıtedi, á?!

— Áne, sóıderińdi bilgem. Átteń, jas emen sendeı... Qarttyń jylymshy jyltyrap, ózine qadala qalǵan kózin İqsan áli umytqan joq. Bir sát kúnáhar de sezingen ózin. Qazir de sol suqty, sýyq kóz tóbeden tónip turǵandaı tula boıy túrshigip ketti. «Jo... joq, jalǵan aıtasyń. Ar tazalyǵynsyz tirliktiń qyzyǵyn bilmeıim. Sen eńkeıip kirgen jerge, men shalqaıyp kirem. Júzim ashyq, betim kúıedi eken dep qoryqpaıym. Óıtkeni el aldynda adalmyn. Keshe ǵana qaraly qaǵaz alǵan, batyrdyń jary, ana Merýert pen jaqsy qaryndas Saǵynaı, Sáýlelerdi syılap, qurmet tutqany úshin arbaýym, álsizdigin paıdalanyp aldaýym kerek pe... Ol haıýan isi». Yqsan úıdiń ishi alakóleńkelenip, kóz baılana bastaǵanynan ińir qarańǵysy túskenin ańdap ornynan turdy. Shylymy áldeqashan sóngen, sirińke shaǵyp qaıta tutatty. Esikke jaqyn stol ústindegi jetilik maı shamdy jaqty. Erteńgisin kelgen gazetter de sol jerde jatqan; Yqsan sonyń birin alyp, janyndaǵy oryndyqqa jaıǵasty. «Iá... Ne jańalyq bar eken? «Sosıalısik Qazaqstannyń» keshegi sany. 31 oktábr 1944 jyl. Iá... Mynaý ne? Qosymsha aqy deıdi? Qyzyq eken. «Mal ósirýshiler qosymsha aqy alýda...» «Lýgovoı aýdanynyń 400-den asa aldyńǵy qatarly malshylary mal ósirý josparyn asyra oryndaǵany úshin qosymsha aqy alatyn bolyp otyr».

«Eńbekshi» kolhozynyń shopany Sadyq Maqov joldas árbir 100 eshkiden 172 laq ósirgen. Ol óziniń úı-ishimen 120 laq alatyn boldy».

— Oho, mine keremet!.. «Telman atyndaǵy kolhozdyń jylqyshysy Báıtish Zádirbekov joldas 30 bıeden 30 qulyn ósirip, oǵan 2 qulyn aldy. Aýdandy tutas alǵanda, mal ósirýdiń jyldyq josparyn qoıdan 114 prosent, jylqydan 105 prosent, túıeden 137 prosent, sıyr malynan 100 prosent oryndaldy» — Durys! TASS habarlaıdy de?! Anglıa samoletteriniń Germanıaǵa shabýyly. London 28 oktábr. Anglıanyń avıasıa mınıstrliginiń habary boıynsha, 28 oktábrge qaraǵan túnde «Moskıto bombardırovshıkteri Berlınge eki ret shabýyl jasady. Onyń ústine Batys Germanıadaǵy ár túrli oryndar bombylandy». «E, jón, jón... Baıaǵydan beri sóıtip mazalaı bermeı me... Esik soǵa ma?» Yqsan gazetti stol ústine tastap, esikti baryp ashty.

— O, Qojan! Qaıdan júrsiń? Jáı ma? — dedi Yqsan kózildirikti, uıań, uzyn sary balany tanyp. Aıaǵyna qonyshy tómen qaırylǵan kerzi etik kıip, fýrajkasyn sánsip bir shekesine qısaıtyp qoıypty. Kúpeıkesiniń jeńi qysqa eken; dombyqqan qyzyl bilegi kórinedi.

— Jáı... Sálıma apaı jiberip edi.

— Oıbaı, umytyp ketippin ǵoı. Shildehana... Iá, ıá... Qap, uıat boldy-aý. Kisi jınalyp qaldy-ma?

— Biraz bar.

— Qazir men tez... Sen anaý esikti ashyp tastaı qoıshy. Shylym ısi shyqsyn.

— Tútin ǵoı bul.

— Iá, durys aıtasyń, tútin,— dedi Yqsan etigin kıip jatyp.— Kimder bar?

— Aýyldyń bári sonda. Jázıra apaı da jańa, keldi.

«Bu bala da birdeńeni sezedi. Kóńilimnen shyqqan bop tur ǵoı. Sonda Isahmettiń meni men Jázıra jáıli aıtqany shyn bolǵany ma? Iá, shyndyq... İshim jylyp qoıa bergeni de sonan. Mende jigittik namys...»

— Estidiń be, aǵa, Jázıranyń erteń kúıeýi keledi deıdi? — dep Qojan onyń kóńilin bólip jiberdi. Ózi gazet qarap tur.

— Estimedim.

— Yrash mashınamen baryp qarsy alamyz deıdi.

— E, durys qoı.

— Mashınany Yqsan aǵa ulyqsat etpeıdi dep edim men.

— Qatelesipsiń endeshe, Qojan. Júr kettik.— Yqsan tez shamdy sóndirip, balanyń jaýrynynan qaǵyp ilestire shyqty. Kúndegisinshe esikti kúrekpen tirep qoıdy.— Kún salqyn eken, Qojan, á?

— Kúz ǵoı, aǵa.

— Kelesi jyly mektepti bitiresiń, á? Oqýǵa qaı jaqqa barmaqsyń, Qojan?

— «Aýyl sharýashylyq» ınstıtýtine...

— Á, durys eken. Sáýle qaıda barmaq? — dep Yqsan Qojannyń júzine úńile qarady.

— Aǵa, ony ózi biledi ǵoı.

Kóshe tastaı qarańǵy. Aýa yzǵarly. «Jer de túnde ǵana tynystaıdy, á?! Ǵajap...» Orynsyz oıdan serpilgisi keldi me, Yqsan Qojandy qoltyqtap aldy.

— Áı, qý bala-aı! Meni túk kórmeıdi, bilmeıdi deısiń-aý, á?! — dedi kúlip.— Bárin de bilem.

— Kim aıtty?

— Sen.

— Men be?

— Iá.

— Qashan?

— Qazir.

— Ázilińiz shyǵar, aǵa.

— Joq... Mine, taǵy da kóziń aıtyp tur.

Qojan óziniń bala emestigin, ne bolsa soǵan tańdana bermeıtinin sezdirgisi keldi me, qalaı; mıyǵynan kúlip, kekireıe qaldy. Onysyn Yqsan elemedi.

— Iá... Men bilem, Qojan. Qyzyǵam da. Senderdiń janarlaryńnyń, jandaryńnyń tazalyǵyna qyzyǵam. Óıtkeni sender qımas dostyń ólimin, jaýdyń haıýandyǵyn, órtti, oqty kórgenderiń joq. Kórsetpesin de. Sony kórgenniń sońy biz bolaıyq ta. Iá...— Yqsan aýyr kúrsindi. Eki-úsh ret súrinip te ketti. Únsiz kele jatyr.

— Aǵa, ol... ol dárigerlikti qalaıdy,— dedi Qojan kúmiljı, úni túngi aýyl kóshesine syımaı qysylǵandaı shyqty.

* * *

Isahmettiń kóńili hosh. Jańa ǵana sary maı men bódene baýyrsaqty ystyq shaıǵa bóktirip, terlep-tepship rahattana iship, dalaǵa shyqqan. Basynda jáıli kók maqpal taqıa, aıaqta qara qurym etik. Ústinde jyly uzyn jeń, qısyq jaǵa arǵy bettegi qazaq-orystyń ismer áıelderine tiktirip alǵan «tolstovka» atalǵan kóılek, onyń syrtynan maqtaly, qalyń teri keýdeshe kıgen. Bıik aǵash baspaldaǵy bar, jan-jaǵy ashyq dálizge Yrash shalqaıma oryndyq ákelip qoıǵan, sonyń rahatyn bir kóreıinshi degendeı taltaıyp otyr. Balań kezinde talaı baılarǵa atqosshy bolǵany oıyna oralyp, eriksiz ózin solarmen salystyryp: «E, bısharalar-aı, á?! Olar da dúnıanyń qyzyǵyn kórip, lázzatyn tattyq deıdi-aý. Qazir ǵoı solardyń súıegi de joq. Árıne qýrap, kúl bop ketti. Al, men mine alpysty alqymdap tastap, jetpiske jilinshigimdi artqanda da minim qurymaı, tóńiregime shekemnen qarap shyrt-shyrt túkirem. Baı, bastyq degen de ataǵym joq. Áıtkenmen olardan dáýletim artyq. Ne ishem, ne kıem demeıim. Shirkinder, meniń osy jáıimdi bir sátke tirilip, kórer bolsa: «Áı, mynaý álgi shilmıgen boq muryn bala ma? Bizdi kisige sanamaıdy ǵoı»,— dep qyzǵanyshtan jarylyp óler edi»,— deıdi kúbirlep.

Úıden sarǵysh jibek sharqatty moınyna bos salyp Yrash shyqty. Qynama bel kók ala kóılek, maqpal kámzol kıgen, aıaǵynda etik, eki betiniń ortasy oımaqtaı shuńqyraıyp kúlimdep keledi. Júrisinde kerbezdik, pańdyq seziledi. Baıaǵy Isahmettiń qamshysynan záre-quty qalmaı bezek qaǵatyn shóp jelke qyz emes; kesek bitimdi qaz tós áıel. Belden tómen múshesi de tóńkerilgen qazandaı bólekshe kóz jaýyn alyp, besikteı terbeledi. «Jutynýyn qarashy patshaǵardyń. Kisi jeıtindeı qutyrynýyn kórdiń be?! Shaıtandaryńdy qaǵyp alar ma edi...» Áıtse de ol nemeniń qolynan kelmeıtinin, dármensizdigin ishteı moıyndap yzalanady.

— Iá, qatyn saıra! Ne aıtasyń? Qulaǵym sende?

— Ne aıtaıyn saǵan, kóp otyryp salqyn alyp qala ma deıim de,— dedi Yrash kúlimdeı.

— Anaý qoradaǵy kók baıtaldyń sýýy jetken sıaqty. Aýyl syrtyna shiderlep jibere salshy. Men áligi Manaı bıshrany malǵa tastap ketip edim. Saýyn jaqyn, tabyndy ferma basyna aıdap apardy ma eken?!

— Men soǵa keleıin be?

— Joǵa, qaıtesiń... Sen qaǵazǵa orap, bir ýys baýyrsaq ákelip qoı. Kelse qur aýyz ketpesin.

— Maqul.— Yrash kóleńdeı úıge bet aldy. Sálden soń baýyrsaqty alyp, qaıta shyqty. Isahmet otyrǵan oryndyqqa jaqyn dálizdiń jaqtaýyna qolyndaǵysyn qoıyp jatyr.

— Bárekeldi... Men oǵan mynany kórsetip, áli qorany da tazarttyryp alam. Kór de tur.

Yrash shalynyń qýlyǵyn endi ańdaǵanyn, tapqyrlyǵyna dán rızalyǵyn sezdire aýlany basyna kótere syńǵyrlaı kúldi. Baspaldaqpen aıaǵyn burala basyp, qoraǵa qaraı tartyp barady. Úńireıgen úlken mal qoranyń ashyq esiginen ishine kirip, kórinbeı ketti de, birazdan soń oınaqshyǵan kók baıtaldy jetektep qaıta shyqty. Isahmettiń ıǵynan óte bere kúlimdeı oǵan kóz tastady. «O, káázap! Kózindegi aq shaıtanyn óltirer me edi. Adamdy kózimen iship-jep emeshesin qurtady»,— dedi ol taǵy da kúıinip. Manaǵy bir kóńiliniń hoshy sý sepkendeı basylyp ta qaldy. Osy qazir jan balasyn mańyna jýytqysy da joq.

Kóp keshikpeı Manaı da kórindi. Qaqpadan basyn suǵa bere, yrjalaqtaı kúlip keledi. «Myna jyndyda bar, menen tabylmaıdy. Qudaı taǵala da qyzyq. Suramasqa bere salady. Osynyń jasyn maǵan syılaı qoısashy. Buǵan keregi ne?..»

— Aǵa, tabyndy aıdap apardym.

— E, bárekeldi!... Tý-ý óziń dyńdaı azamat ekensiń ǵoı. Qalaı, sharshaǵan joqpysyń?

— Qarnym ashty, aǵa. Maǵan. Maǵan nan bershi,— dep Manaı basyndaǵy qulaǵy erbıgen bórkin qolyna alyp, Isahmetke tosyp tur.

— Men saǵan qazir mine... mynaý baýyrsaqty berem.

— Maǵam ba, aǵa? Ras pa?

Manaı baspaldaqpen júgire kóterilip, Isahmettiń aldyna jetip keldi.

— Ras... Tek sen ol úshin anaý qorany tazalap shyq. Sonsyn jeısiń,— dedi Isahmet sary bódene baýyrsaqtardy qaǵazdy ashyp kórsetip — Tyrma, aıyr qoranyń aýzynda. Bar al... Qas qaraıyp ketedi, tez kiris.

— Aǵa qarnym ashty. Sharshadym.

— İstegiń kelmeı me? Endeshe saǵan baýyrsaq joq.

— Tabyndy baqtym ǵoı, aǵa. Qorany erteń tazalaıyn. Maǵan baýyrsaq berseıshi, aǵa,— dep Manaı jutyna qolyn jaıyp, jaqyndaı túsken. — Áı, ońbaǵan, jalqaý neme! Ne aıttym men saǵan? Óziń tilazar ma eń, á? Joǵa, endeshi,— dedi Isahmet aqyryp. Onymen de qoımaı yǵystaı sheginshektep bara jatqan bákene jigittiń quıryǵynan teýip jiberdi.

Manaı oıbaıdy sala júgirip, tómengi baspaldaqtan súrinip qulady. Shyntaǵyn, betin tas jyryp, qyzyl-ala qan bop eńireı jylap barady. Isahmet áldebir óshin alǵandaı: «Shoshqa! Qarashy-eı, bezerip egesýin. Jersiń baýyrsaqty, ıttiń balasy!» — dep aıqaılap qaldy Oryndyǵyna qaıtyp otyrmaı, eki qolyn artyna ustap ersili-qarsyly júr. Manaı daýsy úzilgenshe shaptyǵyp, shańqyldaýyn da qoıǵan joq.

Zábir kórse Manaı Yqsanǵa baryp shaǵynýshy edi, bu joly onysynan jańylyp, ózenge qaraı tartty. So jaqta mol sýǵa beti, qolynyń qanyn jýyp, biraz otyryp, óksigin baspaq sıaqty. Jaıshylyqta ózen jaǵasyna kelip, uzaq kóz almaı qarap qaıtatyn da onyń ádeti bar-tyn. Óz-ózinen sóılep, tolqynmen tildeskendeı de bolatyn. Egil-tegil jylaı, júgirip keledi. Mine, ol ózenniń jaǵasyna taıaý jyńǵylǵa kep kirdi. Tóbesi qyltyńdaı kórinip barady.

— Áı, Manaı, súda!

Ózenniń jarqabaǵyna jete Manaı oqys daýysqa eleńdeı toqtady. «Bul kim?» — deıtin tárizdi. Osqyryna tóńiregine kóz toqtata qarap turdy da, álgi dybystaǵan tusqa bettedi. Ózen jaǵasynda bir adam otyr. Qolynda qarmaqtyń taıaǵy. Ymdaı shaqyryp qol bulǵaıdy. Manaı tanı ketti. Ostap eken. Qasynda úsh aıaqty mosyǵa ilgen qazan. Astynda tútini býdaqtap ot janyp jatyr. Manaı betin jeńimen súrtip jaqyndap keledi.

— Saǵan kim tıdi? — dedi ol oryssha, qabaǵy túksıe.

— Isahmet... Maǵan nan bermedi.

— Oh qandaı jaman adam.

— Iá, ol pashest...

— Sen jylama, men ony sabaıym. Kel beri... Qasyma otyr, maıdandas dos. Qarnyń ashty ma?

— Nan bershi, Ostap.

— Nan da, balyq sorpasyn da ishesiń. Tek jylama, jaraı ma?

— Sen... sen maǵan shyn aıtasyń ba, Ostap?

— Oı, qashan, seni aldadym? Kel, otyr,— dedi Ostap Manaıdy janyna shaqyryp.

Manaı ýkraın jigitiniń qasynda jatqan áskerı dorbany endi ańdady. Ostap álginiń aýzyn ashyp dóńgelek taba nannyń shetinen omyryp aldy da Manaıdyń qolyna ustatty.

— Sen, Manaı, endi jylamaısyń ǵoı, á?

— Jylamaımyn, Ostap, sen jaqsysyń,— dedi Manaı kúlimdeı onyń qasyna otyryp jatyp.— Men bar ǵoı balyqpen sóılese bilem, Ostap...

— Tý-ý, óziń myqty ekensiń de. Sonyń bárin qaıdan úırenip júrsiń?

Manaı bir sátke áliginde ǵana Isahmetten kórgen zábirin umytyp sala berdi; balyq tilin biletindigin aıtqysy kelmegen jannyń raıyn tanytyp, jalyna tússin degendeı júzin syrt salyp, qupıaly kúlimdep qaldy.

— Jaraıdy, keıin kóńiliń soqqanda aıtarsyń, Manaı. Qolyńdy jý, qazir ekeýmiz balyq sorpasyn ishemiz,— dedi Ostap qasynda jatqan baldaǵyn qolyna alyp.

9

Aspanda shókimdeı de bult joq; kún tusaý boıy kóterilgen, shaqyraıyp tur. «Úp» etken jel bolsashy, typ-tynyq. Kúz aıynyń kádimgi aldamshy shýaǵy. Jota, bel-beles, jol bitken tazbastanyp, shalqaıyp jatyr. Ógiz arba, ne tipti jaıaý ótse de sońynda seldireı aq tozań shań qalady. Dalanyń bar ajary saı-sala, oıańǵa kóshipti; mysyq murt kógińiz sol jerde jelbireıdi; keıde tipti alystan eltiri eski bórik te sıaqtandy. Ózen jaǵasyndaǵy mynaý shaǵyn aýyl jaz aılarynda etek-jeńin jaıyp, aıaqty kósilip jibergendeı kórinetin: osy qazir bul da búrisip, jıyryla túsipti. Aýyldyń ortasynan kókteı óter, kóshe ǵana aıbyndy, aq taqyr, kóń; ár jerde shyny synyǵy, qańyltyr qalbyry jylt-jylt etedi. Jaýyndy kúni batpaqtaǵan arba dóńgeleginiń izi de úlken jaranyń ornyndaı yrsıyp, bileýlenip qalypty. Kóshe jıegindegi qalyń qara baraq pen buıra bas búrgem ǵana sol kúıi boı saqtaǵan; áıtse de onyń da sury qashqan tárizdi; túngi mol shyq, sýyq soǵyp málmiretip ketipti. Qyzyl kekil on shaqty taýyq sonyń arasynda; tóbesi qyltyńdap áldeneni shuqyp júr. Aýyl ústi murjadan kóterilgen bolmashy kógildir tútin. Áne, salt atty bireý joldan shyǵyp, qyrlyqqa bet túzedi. Basyndaǵy aq jaýlyǵy bolmasa ornyqty, myǵym otyrysyna qarap «erkek-aý» dep qalǵandaısyń; sıpaı qamshylap barady. Qap arqalap tezekten qaıtqan eki áıeldiń janynan ótti; áıtse de olarǵa qaırylyp qaraǵan joq.

— Merýert qoı. Qaıda asyqty eken, á? — dedi áıeldiń biri artyna buryla qarap.

— Kim bilsin.

— Bu da bıshara jer sabap qaldy.

— Iá... Qaraly qaǵaz kimge tımeı jatyr.

— Búgin álgi Jázıranyń baıy keledi deı me?

— E, qudaı-aı, o da ne ońǵan baı. Joqtan bar demeseń. Aıaq-qolynan birdeı aırylǵan, sonda samaýryn deseıshi. Qatyn beıbaqtyń mańdaı sory arylǵan ba?

— «Kel» degeni nesi eken? Jázıra da qyzyq-aý.

— E, kel demegende qaıtedi? Óz baıy emes pe? Qasiretti kúıeýi tilep aldy deımisiń?

— Áı, qoıshy so... aq júrek bolam dep aljasady da. Soǵan bir emeshesi quryp barady deımisiń...

— Kózińe qara! — dedi jińishke qara kelinshek, kózi oınaqshyǵan aqsary áıelge kúńk etip.

Betine shóp ósip, qum basyp saıazdanǵan eski qudyqqa túsip kete jazdaǵanyn endi ańdaǵan aqsary áıel:

— Kótek! — dep shoshyna keıin serpildi.— Bu qaıdaǵy qudyq, qudaı-aý?!

— Kim bilsin?

— Aýylǵa da kep qalyppyz. Bizdiń úıdiń tentekteri ne istep jatyr eken?

— Kim bilsin?

— Qansha degenmen, qarip te bolsa, qyzdaı tıgen kúıeýińniń kelgeni jaqsy-aý,— dedi aqsary áıel armandaı tamsanyp.

Olar úlken kóshege bir búıirden kep tústi. Jázıranyń qaqpa aldyna shyǵyp, qyrlyq jolǵa kúnsap qarap turǵanyn kórip buryldy; «qýanyshyń uzaǵynan bolǵaı»,— dep jaqsy tilekterin bildirip, ári asty. İrgeles úıdiń aýlasynda otyrǵan beti qaspaq-qaspaq Seıit pen Serik te jamyraı amandasyp qalyp jatyr.

— Áne, Jázıra apa.

— Apa, toqal eshki qorada! Sizdiń qorada!

— Serikjan, dalaǵa... Óriske shyǵaryp jiberseń edi. Ashtan-ash qamap qoıamysyń...

— Joq... Ol sizdiki endi, apa!

— Ne deıdi? Sizdikisi nesi? — Jázıra ań-tań. «Balym qarıanyń ózi ákep qamady ma eken? Nege? Úsh-tórt eshkiniń eń qońdysy deıtin. Ári súttisi de osy emes pe? Sony... Toqta. Sony maǵan bergeni me? Naýryzǵa... Keletin qonaqqa arnap soısyn degeni ǵoı shamasy. Ózderi qaıtedi? Qoı, munym uıat bolar. Ana kishkentaılarǵa jetektetip jibereıin»,— Serik!..

— Aý...

— Bermen kelshi!

— Maǵan apam aýladan túspe degen. Tússeń, Seıit qulaıdy deıdi.

— Endeshe ekeýińdi ózim túsirip alaıyn.

Jázıra kúpeıkesin qaýsyryna, oramalyn túzep, umsynyp qaldy. Búgin erteńgisin kópten sandyqta jatqan monshaqty, aq jibek sharqatyn tartqan-dy; sol alaqanyna jumsaq jyly tıip, súısine irkildi:

— Jo... joq, apa, biz túspeımiz.

— Nege?

— Naýryz aǵany kóremiz. Sony kútip otyrmyz.

— A...— dep ol qaqpanyń jaqtaý aǵashyna ıyq súıeı toqtady. Júzine kóleńke úıirilip, tereń kúrsinip qoıdy.

«Aıaq-qolsyz, samaýryndaı adam bularǵa da qyzyq. «Kóremiz» deıdi. Iá, áli talaılar qyzyqtaıdy, músirkeıdi. Jany ashyǵansyp bastaryn shaıqaıdy. Solardyń esirkegeni maǵan kerekteı-aı»,— dep oılady Jázıra eriksiz tistenip.— Keshe Yqsan Saǵynaıǵa úılendi. Buryn sóz aıtpaǵan sıaqty edi, qalaı tez. Toıyna shaqyrmady. «Súıem seni» deıtin. Onysy da jalǵan bopty. Sálıma: «senen kúder úzgensin istedi. Erteń kúıeýińniń kelgeli otyrǵanyn biledi ǵoı»,— dedi. O da múmkin. Áıtse de tym asyǵystyq emes pe?! Jo... joq, janym, men qyzǵanbaıym Yqsandy. Ras, Saǵynaı jas, teńi. Kúıeýge shyqpaǵan qyz. Tek adam balasy júrek túkpirindegi aldanysh, tátti sezimin qalaı ǵana op-ońaı, qabaq ta shytpaı sylyp tastaı qoıady deımin-aý. Ol úshin asa úlken erlikten góri bez-búırek kóbirek kerek shyǵar. Men ony isteı almas em. «Solaı de... Al, óziń she? Óziń ne istep júrsiń? Ala kóńil emespisiń? Júregindegi jylylyq kimge arnalǵan? Aıtshy, kimge? Naýryzǵa ma? Naýryzǵa bolsa, İqsan kim? Nege súıetinsiń. Bilem. Qazir she? Sol sezim sende bar ma? Joq! Bári jalǵan!.. Sen ózińdi-óziń aldaǵan jansyń. İqsandy súıe tura, Naýryzǵa kel deısiń. Onyń ne? Aqyldylyq pa? Álde ańǵaldyq pa?» — deıdi áldekim qulaǵyna kúbirlep.— Bilmeıim... Naýryzǵa súıip tıgem. Iá, ıá... Solaı. Súıgem. Qarip bolǵanda bas tartýdy ar kórdim. Haıýandyq dep bildim. «Kel degenim de sonan».— «E, baýyrym-aı, onyń súıgendik emes, jaı qyzyǵý, eligý edi deseńshi. Naǵyz sezim eskirmeıdi. Kútpegen kezinde kelip, kútpegen kezinde ketýi de múmkin. Saǵan kelipti. Ketkeni de shyǵar osy. Opynǵannan ne paıda?!» — «Joq... Jalǵan aıtasyz, opynbaımyn. Sonan beri Naýryzǵa ózimdi arnadym. Qas qaqqan jaǵynan tabylarmyn. Qabaǵyna kirbiń uıalatpaspyn dedim. Jatsam-tursam oılaıtynym sol. Birde tipti túsimde, kınodaǵydaı ap-anyq kórdim. Kúzdiń bir shýaqty, naq osyndaı kúni eken deıim. Alystan mashına kórindi. Aýyl adamdary jınalyp kútip tur. Mashına kósheniń ortasyna kep toqtady. El dabyrlaı umtyldy; jarysa amandasyp jatyr Bir kez maǵan de kezek tıdi; qatty qobaljýlymyn. Qalaı kórissem de daǵdaram. Jerge túsirip qoıypty; mashına kabınasynyń baspaldaǵyna arqa súıeı maǵan qarap qalypty. Kózi móldireı: «mine, men de keldim, Jázırash. Árıne bulaı qor bolǵansha ólgenim jaqsy edi. Dárigerler saqtady. Kereksiń dedi. Qorǵatpaımyz dedi. Sonsyn mine keldim» deıtin sıaqty. «Apyraı, kúni keshe keń tósine meniń kishkene, jumyr basymdy qonaqtatyp, jyrtyla aırylysqan ómir qosaǵym, Naýryzym osy ma? Samaýryndaı bir dene... Kózi ǵana tanys, jylyushyraıdy»,— deımin ishimnen qan jutyp. Men de adammyn ǵoı. Ózimdi daıyndaǵam. Úsh-tórt qadam qalǵanda tizerlep baryp kórisemin. Sóıtsem birdeı bolam, etegim betine tımes degenmin. Onyń birin isteı almadym. Shoshyna oıandym. Qan-sorpa terge túsip jatyr ekenmin. Búgin de sol qala basynda qarsy alýǵa júregim daýalamady. Osynda kútip almaqqa bekindim. Berikpin... Endi úrikpeıim. Yrash jetkizsinshi tek. Jo... joq, men ony qorlamaımyn. Qudaı aqy qorlamaımyn...»

— Apa! Jázıra apa, shań! Shań kórindi,— dedi Serik bórkin bulǵaı aıqaılap. Jázıra túsi qasha, qaqpa tireýinen serpilip ketti; kesheli bergi uıytqyǵan oı taǵy da úzildi.

— Ká... káne!... Qaıda?!.

Daýsy da qatty, úzdige shyqty.

— Qaıda? Shań deı me? — desip aýyl adamdary da úzdik-sozdyq jınala bastady.— Quıyn bolar?

— Shań deıdi ǵoı.

— Oıpyr-aı, kımelemeı bylaı turshy! Tý...ý mynany-aı, á?!

— E, nemen? Soqyrmysyń?

— Já, bala, jetti!

— E, jetpese ne?

— Tisińdi qaǵyp alarmyn degenim de.

— Jaman, ýchechıkke bas ımespiz. Baıqa...

— Tekedeı tiresken bu ne-eı, á? Áı, bala, ári júr-aı!— dep qaldy kóldeneńnen kılikken jýan daýys. Sol-aq eken ilip-qaqpaı sý sepkendeı basyldy. Áıtse de eleńdegen kóptiń kúbir-sybyry bu kez údep, ara uıasyndaı gýlep ketken edi.

— Áne... Áne, mashına!

— Káne...

Aýla ústindegi eki sábıge ǵana emes, mashına jınalǵandarǵa da anyq kórindi. Áne, ol jorǵalaǵan qara qońyz tárizdi ilbip bel ústine shyqty da, sol búıir tartyp baryp, yldıǵa qulady. Endi mine sarǵysh tartqan kúzgi dalada aıdyn betindegi motorly qaıyqtaı júıtkip keledi; aqjal tolqyndaı shań burqyraı kóterilip, sońynda sozylyp qalyp jatyr. Arakidik kabına terezesi kúnge shaǵylysa «jarq» ete qalady.

— Yrashtyń... Yrashtyń mashınasy, apa! — dedi Serik shińkildep.

Jázıra umsyna alǵa shyqty. Qarttardyń keıin yǵysyp, jol bergenin de ol ańdamady. Jaıshylyqta muny ıbasyzdyq, jeńiltektikke saıyp pysh-pyshtar áıelder de onyń qazirgi jáıin túsingendeı elegen joq. Úndemedi. «Sabyr... Sabyr bolaıynshy. Júregim nege órekpıdi? Sabyr...» — dep oılady Jázıra.

— O, sor mańdaı! Beınetke jaralǵan beıbaq-aı. Qaıtsyn endi!

Tosynnan áldeqalaı aıtylǵan osy bir-eki aýyz músirkeý sóz Jázıranyń ózegin órtep, tilip ótkendeı boldy; ábden tozǵan júıkesi bosap, kózinen jas eriksiz ytqyp ketti. Ol tez syrt aınalyp kúpáıkesiniń jan qaltasynan oramal aldy.

— Qoı, Jázıra, onyń ne? — dedi jaqyn turǵan kelinshektiń biri.

Jázıra ózine-ózi kelip, boıyn jıyp úlgerdi áıtse de kóńili jaýtańdaı kóz tastap, basyna tartqan aq jibek sharqattyń at jalyndaı tógilgen shashaǵyn tynym taptyrmaı saýsaǵynyń basyna orap, qaıta jazyp, sıpalap áýre. Ne istep, ne qoıǵanyn da sezetin emes. Úreı, úmit, qýanysh, muń... bári-bárisi anaý uıaly janarynda. Aqquba júzi de alaýlaı, qubylyp, keıde tipti kúreńitip te ketedi.

İrgesi sógilip, aýyldyń kempir-shal, bala-shaǵalarynyń ózinen áýdem jer bólek, osharyla turǵanyn da ol baıqamapty. «Jalǵyz qalyppyn ǵoı. Jo-joq, qasynda Kenjeqyz bar. Meni aıap, jeke sálemdessin degenderi me? Uıat-aı, olary ne? Áne, anaý Balym qarıa, Isahmet qart, Sálıma, Qojan, Sáýle, Saǵynaı, baldaǵyna súıenip Ostap ta kelipti. Manaı da Yqsan bergen sary kónetoz galıfe shalbarymen táltıip tur. Kúbir-sybyr bir-birine áldene aıtady. Toqta... Manaıdan basqalary da toıǵa ázirlengendeı bir-bir táýir kıimderin kıgen be?» — dep oılady Jázıra. «Bular nege tym-tyrys? E, mashına jaqyndaǵan eken ǵoı».

Sol baıaǵy túsinde kórgendeı Yrash mashınasy saldyr-gúldir etip, aýyl kóshesiniń ortasyna kep toqtady. Beıqam qyt-qyttap júrgen úsh-tórt taýyq daryldaǵan mashına úninen úrke tyrym-tyraqaı bezip barady. «Keldi» — dedi Jázıra eriksiz umsyna túsip. Mashına dóńgelegin tirsekteı qýyp jetken qoıý aqboz shań, qoshqar múıizdene lyqsı kóterilip, aýyl adamdaryn kómip ótti... seldireı seıilip baryp basylǵanda el Yrashty, sonsyn... bir beıtanys áskerı fýrajka, shınel, kerzi etik kıgen, aıaq-qoly balǵadaı jigitti kórdi. Ózge adam mashına kabınasynan túsken joq. «Naýryz... Al, Naýryz qaıda?» Aýyl adamdarynyń da, Jázıranyń da janarynda osy bir suraq. «Bul kim? Naýryz kelmegen be? Kabınadan túse almaı otyrǵan shyǵar? Oý, aǵaıyndar-aý arystaı azamat deımisińder? Oǵan nege kómektespeısińder? Alla...» Birtúrli Jázıranyń tynysy tarylyp ketti.

«Men ne kórip turmyn? Esimnen adasqan shyǵarmyn-aý?! Nege tóńirek tym-tyrys? El tilden aıryldy ma? Bular nege úndemeıdi? Mynaý áskerı adam maǵan kúlimdeıtini nesi?..» Jázıra yńǵaısyzdana qasyndaǵy Kenjeqyzǵa kóz tastaǵan; o da ań-tań máńgire ózine tesile qarap qalypty. Ol mashına jaqqa qaıta buryldy; jańaǵy beıtanys áskerı adam manaǵy ornynda áli tur. Júzinde áldekimge jaqyn bir uqsastyq bar. Elibi tanys «Bul kim? Naýryz ba? Qoı, ol emes shyǵar? Joq, sol. Iá-ıá, sol»,— dedi Jázıra kúbirlep.— «Qolǵa úırengen kúshikteı basyn qısaıta, múláıim qaraǵany keledi eken».

Aýyl adamdary tańdana bir-birine qarasyp, eshkim ornynan qozǵala da qoımady; qarttar jaǵy mundaıdy kútpegennen be, jótkirinip Jázıraǵa qaraı jaýtańdasady. Birese surlanyp, birese qyzarysa tómenshiktesip, mynaý jupyny kıimdi jetim kóńil, perishtedeı adal kelinshekti ózderi aldap, qara bet bop turǵandaı alaburtqan júzderin alyp qasha beredi.

Jázıra da ne isterin bilmeı dal. Beıkúná eldi bir ózi aldaǵandaı qysylyp, ári birtúrli ishteı qorlanyp tur. Jazyqsyz jazǵyrylǵan sábıdeı qolqasyna ashshy jas tyǵylyp, erni dirildep ketti. Qas-qaǵym osy bir boıkúıez tynyshtyqty:

— Aldady!.. Aldady!.. Aldaýysh! — dep Manaı darqyraı kúlip buzyp jiberdi. Basyndaǵy ómiri baılanbaı júretin bórkiniń qulaǵy qaltańdaı sanyn shapaqtaı sekirip jatyr. Ara-kidik el kimniń aldaǵanyn bilmeı qalar-aý degendeı saýsaǵyn shoshaıtyp Naýryzdy kórsetip qoıady.

— Tek ári, anturǵan! Joǵal! — dedi qarttyń biri aqyryp.

Manaı kúlgenin qoıa qoıyp, aýyl adamdarynyń arasynan sytyla shyǵyp bezip barady. Álsin-áli jaltaqtaı artyna qarap, kóldeneń kósheniń qaltarysyna túsip kórinbeı ketti. Áskerı jigit túk bolmaǵandaı kúlimdeı aq sharqatty kelinshekke bet aldy. El adamdarynyń ózine qatty tańyrqaı kóz tastaǵandaryna da ol pálendeı mán bermegen tárizdi. «Qan maıdannan kúnde bir azamat orala beredi deımisiń? Qyzyqtaı súıinip qaraı qalsa, onyń ne aıyby bar» degendeı jigit kóńilinde ózimshil, keńdik te joq emes. Kelgenimen-aq eldi baqytqa keneltken jandaı kóńilinde «men-mendik» te jeterlik edi, jańaǵy esýas jigittiń aıqaıynan, el adamdarynyń únsizdiginen qaımyǵyp, qysylmaǵany da sonan.

— Jázırash, esenbisiń?!!

Naýryz aýzyn asha, tańyrqaı qaraǵan Jázırany jetip kep qushaǵyna aldy; yńǵaısyzdana júzin buryp jetkenin de elemeı mańdaıynan súıdi. Kelinsheginiń qatty tiksinip, myna el adamdaryn ózi aldaǵandaı qyp-qyzyl bop ketkenin árıne Naýryz baıqaǵan da joq. Qushaǵynan sytylyp shyqqanyn uıalǵany dep bildi. Aýyl adamdary da esterin jıyp, eshteńeniń mánine túsinbese de qýanǵandyq raı tanytyp jatyr:

— Qýanyshyń uzaǵynan bolǵaı, Jázırash! Aman oralǵansyn-aq, shúkirshilik tileý lazym ǵoı,— desedi áıelder erin ushynan.

— Aman ba, Naýryz?— deıdi qarttar qaýmalap.

— Qalaısyń? Bizdiń úıdiń tentegin kórgeniń joq pa?

— Alǵashynda birge edik. Stalıngrad túbinde bólinip kettik.

— Á...

— Hat alyp turasyz ba, aqsaqal?

— Iá... Keshe ǵana keldi.

Jázıra munyń bári óń men tústeı. «Qalaısha? Nege meni aldady? Jazyǵym ne? Kútkenim. be? Súıetin edi ǵoı»,- dep ol qorlanǵandaı da boldy. Eki kózi Yrashta. Ol mashınasynyń kapotyn ashyp, radıatordan qaınap ketken sýdy aǵyzyp álek. Aýyl balalarynyń bárin sonyń tóńireginde. Áne, bir aıaǵy joq baldaqty orys Yrashtyń janyna keldi. Basymen Jázırany meńzeıdi. Yrash ta Jázıraǵa qarap qoıdy. Áldeneni aıtyp, mashına motoryna qaıta úńildi. «Aldady deıtin shyǵar... Yqsan birge ketip edi ǵoı. Ol qaıda? Nege kelmedi? Qalada qalyp qoıdy ma? Nege? Meniń jer bolǵanymdy... kórmeıin degen shyǵar. Joq, ony Yrashtan suraý jón. Yńǵaısyz bolmas pa eken? Anaý kósheniń qarsy betindegi áıelderdiń maǵan tesile qaraıtyny nesi?» Jázıra qýanaryn da, jylaryn da bilmedi. «Júregim-aý, nege syzdaısyń? Kimnen jábir kórdiń?.. Men ne dep turmyn? Qoı... Ýaqyt ozdyrmaı Yrashqa rahmet aıtaıyn». Ol mashınaǵa qaraı júre túsken:

— Aý, kelinjan, neǵyp tursyń? Mynaý elge úıge kir demeımisiń? — dedi erteńnen as qamyn jasap júrgen aýyl qarıalarynyń biri qaqpa aldyna shyǵyp.

Jázıra yńǵaısyzdana jaltaqtap, kúmiljı kúńk etti.

10

Úıdiń ishi qyp-qyzyl: edende de, kereýette de, qabyrǵada da — aınala qaly kilem, barqyt; bári de esikke taıaý oryndyq ústindegi ondyq shamnyń mol jaryǵymen jymyńdasyp, sáýlelenip tur. Aýyzǵa bólmeden jas ettiń ıisi keledi. Dala sýyq, qara jaýyn; tereze shynysyna tyrs-tyrs tereze shynysyna tyrs-tyrs tıgen jańbyr tamshysynyń sybdyry estildi. Álginde ǵana Isahmet qoradaǵy malyn jaılap, qatty tońyp qaıtqan; endi mine dastarqan jaıyp, kirip-shyǵyp júrgen Yrashqa súısine kóz tastap, tórde jambastap jatyr. Kópten ustalmaǵan qalaq dombyrasy qolynda; onyń pernesiniń sırep, shaıtan tıeginiń túsip qalǵanymen de isi joq, tyńq-tyńq shertip:

«Shim...mar-aı, shim...maraı,

Árkim sizge qum..mar-raı»,—

dep baıaý ándetedi.

Kenet ol jastyqtan basyn julyp aldy; eleńdeı dalaǵa qulaq tigip:

— Yrash... Aý, Yrash! — dedi Isahmet.

— Ó, ne?

— It úredi ǵoı deıim, qarashy.

— Tý...ý, alla-aı. Aýyldyń ár ıti úrgen saıyn dirdektep dalaǵa shyǵa beremiz be?! Ó, nesi sonsha. Sál kútse ushynyp ketpes...

— Áı, men kimge aıtyp turmyn, á?

— Tý...ý, tipti...— Yrash shyqqysy kelmese de, eriksiz esikke bettedi.

— Óı, atańa nálet!

Isahmet muny tistenip aıtty. Dombyrany qabyrǵaǵa súıep qoıyp, jótkirine bórik astynan kıetin taqıasyn qolyna aldy; oń tizesiniń ústinde jatqan kókala jıekti, túkti oramalmen tershigen mańdaıyn, sırek shashty basyn súrtti. Sońǵy kezde bir baıqaǵany — jas toqaly burynǵydaı yǵystamaıdy; ári tyńdaýy da júrdim-bardym, at-ústi. Isahmettiń kúıip-pisip, urysqaq qatyndaı shańq-shańq etkenin de elemeıtin bolypty. «Qoı men retsiz urysa bermeı sabyr saqtaıyn. Tipti myna qalpymmen tilin shyǵaryp alyp júrermin. Jóni kelgende tilip túsermin»,— dep ishteı myqtap bekingen; qazir de mine qara basyp, tizgininen aırylyp qaldy. «It úredi ǵoı deıim qarashy»,— dep máımóńkeletpeı-aq: «Áı, qatyn, bireý keldi bilem. Bar!» — desem qaıtetin edi; óti jarylyp ketetindeı-aq sıyrquıymshaqtandyram-aı kep... Bári ózimnen... Ollahı ózimnen». Isahmet ashýdan jarylyp kete jazdap, terisine syımaı otyrǵanda esik ashylyp, daladan Yrashqa ilese óńkıgen, deneli bireý súıretile isirip keldi.

— Kesh jaryq,— dedi ol.

Úni synyq, kúmiljı estildi. Shamnyń jaryǵyna shyqqanda ǵana, Isahmet tanydy; ústinde tizeden tómen uzyn plash, rezına etik, túksıip turǵan Baqan eken. Ezý tartqan bolady. Áıtse de sýyq janarynda sáýle joq. Árıne munyń birde-birin Yrash ańdamady, dastarqannyń shetin qaıyryp, tórge kórpe, jastyq tastap júr. Isahmet munyń áldenege qatty kúızelip tuıyqqa tirelgenin kózinen kórip otyr.«Á, tústiń be qolyma? Qaıran ashyq aýyz ańgúdigúm-aı! Menimen tiresip ne bitirem dediń, á? Qorlanǵan da boldyń-aý ózińshe. Dúnıe kezek maǵan da kelgen shyǵar. Al kúl... Kúl, aqymaq Baqan! Nege kúlmeısiń?» — deıdi ol mıyǵynan kúlip. Baqanmen sálemdespegeni esine endi tústi me:

— Esenbisiń, Báke?! Tórlet! — dedi kósile tastaǵan aıaǵyn jımaǵan kúıi, samarqaý.

— Shúkir. Alla dep júremiz.

— Aýyl aman ǵoı?

— Iá...— Baqan plashy men etigin sheship Yrashqa berdi de, jótkirinip qoıyp tórge órledi; jumsaq kórpege maldasyn qura otyrdy.— Úndemeısiń, Iseke, qalaı kelgenimdi jaqtyrmaı qaldyń ba?

— Ó, ne sóziń, Báke? Áziliń be?

— Qaıdan bileıin, qońyrqaısyń áıteýir.

— Táńiri jarylqasyn, Báke, qashannan qas-qabaqqa qaraıtyn boldyń? Allam saqtaı gór, jas toqalyń úıretpegeı edi,— dedi Isahmet jorı shoshynǵansyp. İle qyt-qyttaı kúlip te qoıdy.

— Toqal deıdi? Qaıdaǵy toqal?

Samaýryn túbinde qyzara bórtip, ystyq shaıdy soraptap otyrǵan Yrash eleńdeı shalyna qarady; júzinde tańdaný bar. «Áı, beti búlk etpeıdi-aı. Kirpik qaqsa ne deısiń? Osy Baqannyń úılengenin qatyndardan estip, maǵan aıtyp kelgen ózi emes pe? Munysy nesi? Á, meni qoshtap, Baqandy ábden yqtyryp, jyǵyp bermek de. «Qońyrqaısyń áıteýir» dep mindetsı kelgenine namystanyp istedi ma, á? O, aqyldym-aı, jaraısyń». Isahmet Yrashqa yrzalyǵyn, ony túsingenin, sezdire ezý tartty:

— Páli, mynaý dalada júr eken ǵoı. Oý, qatyn, sen ne, bizdiń Bákeń úılengenin bilmeısiń?

— «Bizdiń Bákeń... Bizdiń Bákeń» dep jelpildetip, qudaıy keremet kóresiń. Qoıshy endi sonyńdy.

— Já, qatyn, sandalma,— dedi Isahmet zilsiz, uıalǵansyp.

— Joq-aý, tipti... E, toıyna shaqyrmasa, men ne ony ıiskep bilem be?

— Qoı deıim-aı... — Isahmet Yrashtyń sońǵy kezde kóp ımenbeı, nege de bolsa dúrse qoıa berip, dóreki ketetinin ańdap júr. Sál qaqpaılap, osyndaı jerde Yrashtyń tildiligin, keıde tipti ótkirligin de Isahmet áldekimdi muqatý úshin paıdalanyp qalady. Oǵan ol: «sen súıt, búıt» demeıdi; Yrash ózi biledi, suraýsyz, kenet aralasady. Qazir de sol Baqanǵa tutqıyldan soqty. Baqan abdyrap, kóńilindegi aıtpaǵanynan jańylyp:

— Iá, renishteriń oryndy. Moıyndaıym. «Qylsha moınym talsha». Ne isteseńder de qoldaryńdy qaqpaıyn,— deı berdi.

Isahmet mıyǵynan kúlip:

— Áı, sen qatyn da bir sirese qalasyń-aý,— dedi.

Shalynyń oıynan shyqqanyna Yrash ta qýanyp, jelpinip ketti:

— Já qurdas, er basyńyzben úgitilip, bordaı ezilmeńizshi. Sizder toqal alsańyzdar men qýanbaıdy deımisiz. Men shalǵa tıgende... olardyń menen nesi artyq?! Tısin... Ala berińder! Qusyńyz qutty bolsyn!

— İreke, Isekeń shal emes qoı,— dep qaldy Baqan. Isahmet onyń ázázildigin bilse de, bu jerde urynbas, ot tastamas degen, sóıtse reti kelse shaǵyp alatynyn taǵy sezdirdi.

— Jigit te emessizder, árıne.

— Áı, bıshikesh qatyn, quıysqanǵa qystyrylmaı jına mynaý shaıyńdy. As sal! — dedi Isahmet surlanyp.

— Qajeti joq, Iseke. Men asqa qaramaımyn. Asyǵyspyn. Bir soǵatyn jerlerim bar edi.

— Qoı ári, qysylma. Tergep-tekserip jatsa bizdikinde boldy dermiz.

— E, kim tergeıdi? Tergeıtin ketken.

— Ketkeni qalaı? — dedi Isahmet edireıip. Yrashtan yńǵaısyzdanǵandaı bop Baqan ıyǵyn qomdap qoıdy— Shynyń ba?

— Iá... Anaý kempirimmen, qyzymmen tistesip, bet tyrnasyp álek saldy. Qulaǵym tynyshtansynshy dep úıine aparyp tastadym.

— Ózi kimniń balasy edi?

— Qoıshynyń... Sonaý qumda otyrǵan qoıshynyń qyzy ǵoı.

— Qalaı bylaı ózi... táýir me? — dep Isahmet sybyrlap qaldy. Kózi kúlimdep, jutynyp ta qoıdy. Yrash shalynyń seldir saqalyna, úńireıgen aýzyna tańdana qarap otyrdy da, syqylyqtaı kúlip jiberdi.— Óı, saǵan birdeńe kórindi me?! Oıbaı...ı kúlkińe bolaıyn. Nege kúlesiń-eı. O, jartaqyl! Tur ket...

— Senderge báribir emes pe? — deıdi de kúledi.

— Ket deımin-eı!

Yrash kózinen jas aqqansha kúlip, aýyz úıge shyǵyp ketti, qaıta kelip dastarqandy jınap, samaýryndy áketti. Áli sol kúlki. Eki betiniń ushy qyzǵylttanyp, Baqanǵa qaraıdy da kúledi... Qaraıdy da kúledi.

— Áı, nemenege júrip aldyń, á? — dedi Isahmet aqıyp.— Jetti ǵoı yrjalaqtaýyń!..

Yrash abdyrap, yǵyp qaldy. Sheginshekteı túsip shyǵyp ketti. Áldenege sergip, qýanǵandaı bolǵan Baqan Isahmettiń túsi buzylǵanyn ańdap úndemedi: tamaǵyn sál kenep, qozǵalaqtap qoıdy. Isahmet tútep otyr. Oǵan tóńiregi aldamshy, sıqyrly bir syrdan tunyp turǵandaı kórinedi. «Órtep jibersem be?» — dep oılady ol — Úıimniń, oshaǵymnyń basy nege qyp-qyzyl desem, uıattan kúıip tur eken ǵoı. Baqan... Baqan, sen taǵy da aldymnan shyqtyń-aý. Toqalyńdy qoıa bergenińdi aıtyp qýantqanyń ba? Kúlesiń, á?! Jaraıdy». Isahmet Baqanǵa buryldy.

— Aqyry asqa qaramaımyn dediń be, Báke?

— Iá.

— Á, endeshe sharýa jáıińdi aıt. Mynaý jaýyndy túnde beker júrmegen shyǵarsyń?

— Onyń ras, Iseke. Ózińnen ózge syrlasar jan tappadym.

— E, táńir-aı, mendeı baqtashynyń qolynan ne keledi? Áıtse de tyńdaıyn. Qulaǵym sende...

— Iseke, kúni keshege deıin ashsań alaqanyńda, jumsań judyryǵyńda boldym. Kılolap emes, keregińdi shetpertilep jetkizdim. Sanasqan dáneńem joq. Maǵan toqal alyp beredi eken dep te shashylmadym. Tipti buıyrmas bolǵanda da bul aýylǵa kúıeý balalyqty ózime qol kórmeıtinim. Óıtkeni qımas dosym sen barsyń ǵoı. Sóz ushy saǵan tirelgenin qalamaıtyn janmyn. Soǵys aldynda sebiń tıgenin de bilem. Árıne, munyń bárin sen de, men de «erýlige qarýly» degennen istedik pe? Joq... Dostyqtan. Qandaı tuıyqqa tirelgende de, qýanǵanda da syrlasarym ózińsiń. Iá, tek qana ózińsiń, Iseke!..

— Bátir-aý, seniń janyńdy men túsinbeıdi deımisiń?

— Osy sóziń edi kútkenim, Iseke,— dep Baqan yrzalyǵyn sezdire kúlimdeı qarady. Áli sol toq eterin aıta almaı, alystan orǵytýmen ábden shatasqanyna ózi ishteı renishti; Isahmettiń jaqtyrmaı kirjıip, sózin bólgeni de aıazdaı endi batty.— Búgin úshinshi kún mende revızıa. Jetpes kóp.

— Qansha sonda?

— Tórt túıeniń básindeı.

«Bu ne jumbaqtaıdy-eı»,— degendeı Isahmet jalt qaraǵan, kózi áldeneni alyp shyǵyp bara jatqan Yrashty shaldy; túsingendeı boldy. «Qatyn estimesin deıdi, á. Jón. Ár túıe on myń bolsa, qyryq myń som de»,— dep ishteı esen qaıyryp ta úlgerdi.

— Iá, ájeptáýir eken, Báke.

— Bul tek astyqtan ǵana.

— Basqadan da bar ma?

— Qur bolmas... Keıingi toıdyń shyǵyny az emes-tin. Ózen, jaǵasynda otyrǵan jalǵyz úı — aǵash qaraýylyn bilesiń ǵoı. Sonda tórt qap aq unym jatyr.

— E, anaý jańbyrly túnde qaıyqpen aparatynyń da?

— Onda altaý edi. Ittiń balasy satyp jiberdi me, bilmeımin, tórteý deıdi. Alyp kep ornyna salmasam.

— Báli onymen ne biteledi. Qaıta kózin qurtý kerek. - Isahmet ol qaraýyldyń ózin biletinin, ne bilmeıtinin esine túsire almady; sol anaý jańbyrly túnde ózen jaǵasynda, at ústinen kórgen, sonan kezdespegen sıaqty. – Báke, qaraýylyń meni biletin shyǵar?

— Seni me? Qaıdan biledi? Bilmeıdi. Keıin úıinde bir bolǵanymda: «seniń janyńdaǵy kim edi? Kishkentaı, kózge qorash kórindi, jaýlyqty-aý shamasy»,— dep ázildegen. Men «ıá» deı saldym.

«O» myń bolǵyr! Jaraısyń. Qaıran ańqyldaq Baqan-aı. Seniń mendegi jumysyń ne, tynysh júretin jansyń ǵoı. Isahmettiń qolynan túk te kelmeıdi dep oıladyń-aý, á? Qorladyń da. Qolyńdy qaqqan, ara túsken, namysymdy jyrtqan pende joq. Basyndyń. Áli de meni reti kelse aıaǵyńmen taptap, mıyǵyńnan kúlip júrmeksiń, á? E, joq, dostym. Olaı bola bermes». Isahmet ishteı masattanyp, jadyrap ketti.

— Qalaı qurtam, Iseke?

— Neni?

— Undy deıim. Úıime ákep tyqsam ba?

— Adam balasyna kórsetpeı qurt. Qaıyqpen ózen ortasynda shyǵaryp, tasta.

— Tes!..

Baqan kóıleginiń tamaq ilgegin aǵytyp, Isahmettiń janyndaǵy túkti oramaldy alyp betin súrtti. «Ýf... f».— dedi. Jaýtań-jaýtań esik jaqqa qarap qoıdy.

— Jáne de muny kúnuzatpaı erteń kesh isteý lazym.

— Oıbaı-aý, Iseke-aý, ony bireý kórse qaıttym? Aǵash qaraýyly qorqaq adam. Sot aldyna barsa bitti, bárin jaıyp salady.

— Endeshe qaıtpeksiń?

— Bilmeıim... Basym qatty. Sóıtsem sóıtermin.

Isahmet turyp otyrdy; eki kózi kilemniń oıýynda, kirpik qaqpaıdy. Shyqshyty búlkildep, áldenege tisin qaıraıdy. Ájim basqan úsh eli mańdaıy sál qyzǵylt tartyp, arakidik jazyla túsedi de, qaıta qyrtystana qalady. Jalt etkizip kishkene toraı kóziniń birin ashyp, Baqanǵa qarap qoıady. Qazirgi kúıinishinde jádigóılik, syr tartý joq pa eken degendeı basqa da jetpesi kóp-aý, á? Iá, ony aqshamen jabý qıyn. Ózi qatty qınalýly. Qorqady da. Sonda maǵan ne aıtpaq? Tegin kelmegeni haq. Á, mine bastady... «Revızıa jasap jatqandardyń bastyǵy seniń baldyzyń, Iseke... Esentemir rýy. Soǵan, Iseke, jolyqsań qaıtedi?

Jetpesiniń ornyn keıin toltyrady. Senderdi uıatqa qaldyrmaıdy. Qazir «durys eken» dep ketseńder bolǵany deseıshi, Iseke, á?! Múmkin tyńdar...» — deıdi ol. Á, kórermiz retine qaraı...»

Tek Baqan ǵana sóılep otyr. Isahmet sol kúıi únsiz; álsin-áli basyn ızep qoshtaǵansıdy. Baqan sandyraqtaýǵa aınaldy. «Ne isteımin? Oý, dostym-aý, osyndaıda jol tapqysh eń ǵoı, bir baǵdar bildirseıshi»,— dep Isahmetke samarqaý kóz tastaıdy da, jaýaptyń bolmasyn bile me; ile qaıta sóılep ketedi. Óziniń tapqan qutylý joldaryn ózi joqqa shyǵarýmen-aq qaljyrady. Isahmetke keregi de onyń osy bir sáti. «Toq adam as tańdaıdy; táttisin, dámdisin qalaıdy. Ashqa ý jaǵyp berseń de «bu ne?» dep suramaıdy. Nan ekenin bilse bolǵany, shap berip julyp jeıdi. Baqan da sol ash adamnyń qalpyna endi keldi. Qandaı aqyl berseń de ol talǵamaıdy, qaǵyp alady. Maǵan keregi de onyń osy bir ashqaraq, tuıyqqa tirelgen sáti emes pe edi. Áı, bálem, qarmaǵyma ilingen shyǵarsyń-aý» — Isahmet áldebir aýyr oıdan serpilgendeı jerdeı basyn julyp aldy. Baqan úmittene qaraı qaldy.

— Báke, munan qutylatyn boldyq, — dedi Isahmet.

— Qalaısha? Aýzyńyzǵa maı.

— Ebin taýyp qoımany órteńiz.

— Oıbaı-aý...

— Tyrs etpe, Báke. Esep-qısap, alys-beris qaǵaz da sol órtenetin qoımada qalsyn. Órtten keıin ne jetip, ne qalǵanyn jıyrma komısıa kelse de taba almaıdy. Akt jasalady. Árıne birer kún qamap, jaýaptap kórer... Sonsyn qoıady ǵoı. Ne ister deısiń? Al, qalaı? Munan ózge men eshteńe taba almadym. Báke.

— Qaıran Isekem-aı, aqyldysyń-aý. Qutqardyń, qudaı biledi qutqardyń,— dedi Baqan kózi jasaýraı.— Men kettim.

— Anaý qaraýylyńdy umytpa, Báke.

— Qazir úıge soǵyp, soǵan týra tartam.

Baqan tez júrip ketti. Onyń sońyn ala Isahmet te attandy. Ol Yrashtyń tańdana:

«Jeti qarańǵyda qaıda barasyń?» — degenine de tolymdy jaýap qatpaı:

— Qaqpany bekitpe, tańǵa deıin oralam. Kelgesin aıtam. Úıde otyr,— dedi.

Isahmet sol boıy komısıanyń bastyǵy, revızor qyzǵa «baldyzym-aý» dep otyryp, óziniń Baqanǵa qatty qaıran qalǵanyn, qoımany órtemektigin. Bir jerde tórt qap uny tyǵýly jatqanyn, sony sýǵa tastamaqtyǵyn estip, habarlaǵaly kelgenin aıtty. «Zań ornyna bildirmedińiz be?» — degende, ol kúlip: «taǵy da sekemdenip júrer maǵan. Siz aıtyńyz. Bir joldasynyń úıine araq iship baryp bósipti deısiz be, áıteýir men demeńizshi. Estigen qulaqta jazyq joq. Bóten oımen aıtty dep oılasańyz meni, úndemeı-aq qoıyńyz. Sizdi men bir adal adam degesin arqa tutyp keldim»,— dedi.

Mine sonan beri arada úsh kún ótti. Aýdan jaqtan esh habar joq-tyn. Keshe kesh aýdandyq prokýratýradan «shaqyrý qaǵaz» aldy. Búgin erteńgisin qulan ıektene atqa qonǵany da sonan. Kók baıtalyn sıpaı qamshylap keledi. Ózendi jaǵalaı qashqan eshki soqpaq ta ıreleńdep jetkizer emes. Kún ala bult, yzǵarly. Jyra-jyqpyldy erneýleı ósken naıza qara buıyrǵyn, maı qańbaq, mortyqtyń da ábden berekesi qalmaǵan eken; órt shalǵandaı qara-kúlgin, málmirep tur. Tek Isahmetteı jiti, kózi qanyq qart bolmasa kóldeneń jolaýshy esh ajyratqysyz. «Bıyl qys qatty bolar ma? Buıyrǵyn búrinen erte aıryldy ǵoı. Qar qalyń tússe mynaý málmiregen mortyq, maı qańbaq ne tebin bolady?» — dep oılady ol. Uıqysy qanyp, ystyq shaıdy babymen iship shyqqan qarttyń kóńili sergek, basyndaǵy bórkin qamshynyń sabymen mańdaıyn asha kóterińkirep qoıdy. Iá, baıaǵyda ákesi ekeýi eki atpen naǵashysynyń aýlyna qydyryp baryp, soǵymnan sybaǵa jep qaıtqan. Onda da osydaı alabult, sýyq tuǵyn. Jol boıy marqum ákesi ertegi aıtyp, qıalyn bılep edi-aý. Keıin de talaı ańyz áńgime, nebir hıkaıa estimedi ol. Bári de umytylady. Áke aıtqan «Arystan kúshigin asyraǵan mysyq» ertegisi áli esinde. «Isajan, baıaǵyda bir Mysyq bolǵan eken» dep bastaıtyn kókesi baıaý, únin jumsarta, kózine týra qarap. Sonan ári daýsyn kótermeı, qupıa syrǵa bólep sóıleıtin; tili jetpegen jerde aramdyq pen adaldyqtyń arasyn qas-qabaqpen ańdatyp, sybyrlap ta ketetin. Shynashaqtaı qara balasynyń zeıindi tyńdaǵanyna qýana ma, álde masattana ma, qalaı; erkinen tys eligip, dúnıeni múlde umytatyn».— Sol Mysyq qańǵyryp júrip ólip jatqan Arystanǵa tap bolady da, onyń jetim qalǵan kúshigin baýyryna basyp, emizip asyraıdy. Kúnderdiń kúninde Arystan ósip, azýly ań bolady. Óz tamaǵyn ózi taýyp jeıtin halge jetedi. Bir kúni ashyqqan Arystan ózin asyraǵan Mysyqty jemek bolady. Mysyq onyń bul oıyn sezip, órmelep aǵash basyna shyǵyp ketedi. Sonda Arystan turyp:

— O, meniń aq sútin emizgen asyraýshym! Maǵan sen týǵan anamdaı ystyqsyń. Bar aqylyńdy úıretkende, aǵashqa órmeleýdi nege úıretpegensiń? — dedi.

Sonda Mysyq:

— O, qaıyrymdy, aqjúrek balam! Seni men kishkentaıyńnan baýyryma basyp ósirdim, bilgen aqyl — aılamnyń bárin úırettim. Biraq qulqynyńnan qorqyp, bir ónerimdi aıtpaı búgip qalyp edim, onym aqyl bolǵan eken! — deıdi.

— Arystan naǵyz opasyz ǵoı, kóke, á? Qarashy jep qoıa jazdaǵanyn,— dep sábı kóńilimen esh rıasyz ashynatyn. Oǵan da ákesi «ıá, balam» deıtin yrza bolyp.

Isahmet sol bir pák, alańsyz, baldyraǵan ómirin saǵynǵandaı tereń kúrsinip aldy. «Oıǵa oralmaıtyn joq-aý». Qaıda sanarǵa shyqqanymdy da umytyppyn. E, ony eske alyp qaıtem. Árıne Baqan ustaldy. Áıtpese meni shaqyrmaıdy ǵoı. Áldene shatyp júrmese? Táıir-aı, sonyń sózi ne, ózi ne? Sandala bersin. Tek anaý «baldyzym» meniń sózimdi tergeýshige qalaı jetkizdi? Ózi estigen, bilgen bop aıtty ma? Solaı iste degenmin. Kózildirikti tergeýshi kimnen kelgen habar ekenin aıtqyzbaı tynbaıdy. Ol Isahmet deıdi. Ózi qaıda deıdi. Kelinshek: «Siz taǵy da sekemdener» dedi deıdi. «...Joq, mynaý adal qart eken. Beker jazǵyryppyz-aý»,— dep sonsyn táýbege keledi. Taǵy da sekemdense she? Kózildirikti jas súrindirýi de múmkin. Allam jar bolǵaı da...»

«Aýdandyq prokýratýra» mekemesiniń aldyna kep at basyn tiregende ǵana oıy úzilip ketti. Ol keńsege birden kirmeı órekpigen kóńilin basqaly dalada turyp qaldy; tizesi qaltyrap, kári júrek aýzyna tyǵylǵandaı edi; sál saıabyr tapty, basyldy. Aıaǵyn súırete basyp ishke batylsyzdaý endi; esik aldyndaǵy hatshy qyz tanydy ma:

— Á, esensiz be? Kirińiz, sizdi kútip otyr,— dedi.

Esik shalqasynan ashylǵan: sol baıaǵy bólme, tórde stol, onyń janynda telefon qoıylǵan týmbochka. Ústine málmiretip kók sýkno jaýypty. Mosqal adam otyr da, qasynda baıaǵy kózildirikti jigit túregep tur. Ekeýi áldene bir qaǵazǵa úńilip jatyr. Beride qabyrǵaǵa qaz qatar qoıylǵan kóp oryndyqta Yqsan men «baldyzy» otyr. Isahmet tabaldyryqqa ańsyz súrinip ketken, sot ta, Yqsan da, áıel de jalt qarasty.

— Hosh keldińiz, aqsaqal,— dedi mosqal adam ornynan turyp.

Isahmet mundaıda álsiz qajyǵan qart bola qalýǵa daıyn ǵoı; qazir sol qabaǵyn kirjıtip, sottyń ózi kelip kórissin degendeı kire beristegi oryndyqtyń birine sylq otyra ketti. Jas tergeýshi ıek qaǵyp sálemdesken, onan ózge yltıpat bildirmedi. Kózildiriginiń ústinen kirpik qaqpaı qarap qana qoıdy. «Pálekettiń túsi netken sýyq edi»,— dep oılady Isahmet jasqanshaqtanyp.

— Qalaı, aqsaqal, jol soqty sharshadyńyz ba? — dep jigit aǵasy janyna kep otyrdy. Ótkendegideı emes, ústinde sarǵysh gımnasterke, galıfe shalbar, aıaǵyna etik kıipti. Júrisi de shıraq; úni de salmaqty. Tek surǵylt, úlken kózdiń aq eti qyzaryp, asty qaltalanyp tur; ájim de jasyl japyraqtyń aq taramys tamyryndaı mol, aıqysh-uıqysh túsipti.— Sizdi mazalamasaq ta bolatyn edi; jumys baby qajet etti, aqsaqal.

— E, jón... Ne aıyp.

— Sizge, aqsaqal, sekemdenbeımiz.

— Á?.. Ras pa? — dedi Isahmet ezý tartyp.

— Iá... Áıtse de surarymyz bar. Qoımany Baqannyń órtemek bolǵanyn qaıdan bildińiz? A, ıá... Araq iship kep bósti degen ekensiz ǵoı.

— Joq. Ózi aıtty.

— Ózi aıtty deımisiz? Qalaısha? — dedi ol tańdana qart júzine úńilip. Isahmet sholaq paltosynyń jan qaltasynan oramal alyp, asyqpaı betin súrtti. «Oıymyzdan shyqpady-aý. Taǵy da jalt berdi. Álde op-ońaı sózden tutylǵaly otyr ma? Ondaı ańǵal kórinbeıdi. Týra keldi. Táýekeli me?» — degendeı kózildirikti jas tergeýshige mosqal kisi kóz júgirtip aldy.— «Múmkin bulań quıryqqa salmaq bolar?..»

— Biz dospyz. Bir kezde jarty qurtty jaryp jegen qurbymyz. Ómirdiń ashysyn da, tushshysyn da birge tatysyp ótken jandarmyz. Maǵan ol týraly aıtý, qaralaý eki ese aýyr. Sońǵy jyldary Baqan múlde ózgerdi. Shashpalyǵy da kóbeıdi. Óz dúnıasy bolsa bir sári; onysy halyq múlki ǵoı. Ár nárseniń shegi, sheti bolmaı ma eken? Mine osylaı dep talaı urystym da kezinde. Meniń aqyl-keńesimdi kóre almaýshylyqtan qyzǵanyshtan týǵan deı me, keıin qatysymyz sırep ketti. Batpaqqa belshesinen batpaı turǵanda zań ornyna sezigimdi bildireıinshi dep talap qylǵanymdy ózderiń bilesińder. Sonan beri talaı ýaqyt ótpedi me? Bir kúni maǵan kep, shaı ústinde úlken jetpesi baryn aıtty. Onan qutylýdyń jolyn surady. Men mal-múlkińdi satyp tóle de, qateligińdi moıynda dedim. Ol jatyp turyp ashýlandy. Endi qaıtyp kórispes adamnyń sózin aıtty. Bárin de kóterdim. Kenet ol óziniń jaqsy oıy baryn bildirdi. Qulaq sal dedi. Tyńdadym... Qoımany órtep jiberip, jetpesin sonymen búrkeıtinin sezdirgende meniń tóbe shashym tik turdy. «Oıbaı-aý, el aldynda qara bet bolmaqpysyń? Bu ne sóziń? Qoı ári, óıtip aljaspa»,— dedim. Kónbedi. Tún ortasy aýǵansha óz oıyn maǵan túsindirýmen boldy. Qaıtpasyna kózim ábden jetkesin, ári mańdaı terimizben tabylǵan aq astyqty sýǵa tókpektigin estigensin shydamadym. Sol túnde revızor, mynaý «baldyzyma» jetip aıtyp kettim. Maldaǵy adamnyń kúndiz qoly tıe me?

— Onyńyzǵa myń da bir raqmet, aqsaqal.

— Ym... Siz, aqsaqal, «qoı ári, óıtip aljaspa» degende, ol ne aıtty? — dedi kózildirikti jas tergeýshi jaqyn kep.

— Janymnan tólep jyndymyn ba?! Órtten keıin akt jasalyp, joq ta, bar da sonymen támamdalady. Tek ańsyn-ańdap, órtti bildirmeı isteý kerek dedi.

— Ym...

Esik ashylyp qara-kók shıneldi mılısıa kórindi.

— Ákeleıin be? — dedi ol.

— Iá.— Mosqal aǵam Isahmettiń janynan turyp tórdegi stolǵa, ornyna baryp otyrdy. Kózildirikti jas tergeýshi ortaǵa oryndyq qoıdy.

Qolyn artyna ustap, asqaq kirgen Baqan tergeýshiniń qasyndaǵy oryndyqtyń birine jaıǵasqan Isahmetti kórgende sup-sur bop ketti. «Bu qalaı?» — degendeı Isahmetke, tergeýshige bir qarady.

— Neǵyp tursyz? Otyryńyz,— dedi mosqal prokýror Baqanǵa ortadaǵy jalǵyz oryndyqty meńzep.— Qoımanyń aınalasyna kerosın quıyp, sirińke jaǵyp órtegeli jatqan jerinde ustalǵan erińiz bul. Eki qap undy ózenge aǵash qaraýyly aǵyzyp úlgeripti, ekeýin qutqardyq. Naǵyz azǵyndar... Búkil halqymyz maıdan úshin kún-tún demeı eńbek etip jatqanda, mynaý sıaqty sumpaıylar túp etegimizden tartyp kesel jasamaq áreketinde. Joq, olaryńnan túk shyqpaıdy. Bosqa áýrelenbeńder! Jerge kirip ketseńizder de biz tabamyz! Jelkelerińnen búrip turyp sýyryp alamyz!... Ferma meńgerýshisi joldas, siz bul kisige astyq berip pe edińiz?

Yqsan tańdana:

— Joq,— dedi.

— Tórt qap astyqty Baqan siz berdi dep tur.

— Báke, qashan berdim? Ondaı astyq maǵan qaıdan keledi?

Baqan úndemedi. Basyn tómen sap otyr. Ústinde uzyn, kúzdik palto, aıaqta etik.

— Nege úndemeısiz? — dedi jas tergeýshi.— Myna kisiden astyq alǵanyńyz ras pa, joq pa?

— Joq... joq.

— Kóp ótirigińizdiń biri boldy ǵoı.

— Opasyz ıt! Haıýan!.. Sen... sen meni kúıdirgen!.. Qolyńda óleıin-aı! — dep Baqan, jyn qaqqan adamdaı kózi alıyp, kenet otyrǵan ornynan serpile turyp, Isahmetke atyldy. Sál bolǵanda tamaqtan sheńgeldi salǵandaı edi; janyndaǵy mılısıa tobyqtan qaǵyp jiberip, qalpaqtaı ushyrdy. Esin jıǵyzbaı jelkelep alyp ketti.

— Ońbaǵan! Opasyz! Haıýan! — deıdi Baqan aıqaılap...

Munan keıin kirgen qaraýyl shal Baqandaı bultarmaı jalbalaqtap bárin aıtty. Isahmetti buryn kórmepti. Yqsandy syrttaı tanıtyn bop shyqty. «Qudaı meni adastyrdy, shatastyrdy. Endi qaıtyp Baqandaı kisige jýymaspyn»,— deı beredi. «Qandaı jırenishti, azǵyn adam»,— dep oılady Yqsan. Tergeý de bitti. Prokýror Isahmet pen Yqsanǵa raqmet aıtyp:

— Jumys adamysyzdar, talaı sharýalaryńnan qaldyrdyq. Ol úshin ǵafý etersizder,— dedi,— Júre berýlerińe bolady.

Isahmet pen Yqsan shyǵa atqa qondy. Kún manaǵydan da góri sýytqan, jańbyr sirkirep tur. Yqsan shıneliniń jaǵasyn kóterip aldy. Isahmet kóńildi; árneni aıtyp kúledi. Aýdannan uzaq qyrlyq jolǵa túskenshe ezýin jıǵan joq. «Iá, bul óziniń dosyn adastyryp, aqyry qamattyrdy. Soǵan qýanady. Bu da adam. Ózinshe el azamaty...»

— Oıhoı, keń dala-aı! Qandaı hosh ıisti, asyl eń! — dedi ol Yqsannyń kóńilin bóle, úzeńgi qaǵysyp.— At basyn jiberip alsaq qaıtedi, Yqash, á?

— Joq.

— Qalyp qoıam dep qorqasyń-aý, á? Já, qoryqpaı-aq qoı. Aıdalada jan kórmeıdi.

— Iseke, osy sizderge ne jetpedi?

Mundaı suraqty kútpedi me, atynyń basyn shirene tartyp:

— Maǵan ba, Baqanǵa ma? — dedi.

— Ekeýińe de.

— Ómir úshin kúres qoı, Yqash. Qaıtesiń ony.

«Dos kúızelisiniń ózin «qaıtesiń» deıdi. Munan adamgershilik kútip, renjýdiń esh qısyny joq eken-aý. Iá, bul ómirden túıgeni kóp adam. Qandaı aqyldy, qandaı qara júrek adam. Nege olaı?.. Adam «tek bir ózim dep qalsa» — tirliktiń eń qatygez jaýy sol-aý. Ol týra kelgen qanjarly qaraqshydan da qaýipti. Iá, ol solaı»,— dep oılaýmen boldy Yqsan. Alystan munartyp aýyl tútini de kórindi.

— Yqash, ózi ómir degen jaqsy-aý, á? — dedi Isahmet kúlimdeı.

Yqsan úndemedi.

* * *

Tún jarasy aýyp barady. Úńireıgen tereń qudyq túbindeı aınala qarakók tuńǵıyq; osyndaı túnde mezgil men keńistik keńdigi, shegi sezilmeıdi, shetin ustatpaıdy, sheksiz kórinedi. Aqshýlan jol tanabynan ózge tóńirekte kóz súriner jylt joq. Tip-tik siresken jaraly aıaǵyn syrı-syrı súırete basyp Yqsan bes shaqyrym jerdegi kolhoz ortalyǵynan kele jatyr. Salt atqa jaraqaty jaramaı, arbanyń reti kelmeı sońǵy kúnderi onyń bylaı jaıaý-jalpylaýy kóp. Ári dáriger de osynyń jón degendeı edi. Shıneliniń jaǵasyn kún batsa bolǵany kóterip alady da, eki qolyn artyna shalys ustap tarta beredi. Kún demeıdi, tún demeıdi áskerı fýrajkasynyń kúnqaǵaryn mańdaıyna túsire kıip josyn júrgeni.

«Iá,— dedi ol kúbirlep. Apyr-aı, ne degen ókpeshil, dańq qumar. Esil-derti laýazym bilem, á? Basqarma áıel... Ǵaıshany aıtam-aý. «Meniń ornyma sizdi qoımaq kórinedi ǵoı» dedi de, kól-kósir ókpesin aıtty. «Aýdan basshylaryna nemen jaqtyń» deıdi. O ne sózi? Kolhozǵa basqarmany aýdan bere me? Kolhozshylardyń ózderi saılaıdy emes pe? Jaqtyrmasa qabyldamaıdy. Aýdkom tek: «mynandaı adamǵa qalaı qaraısyńdar?» — dep usynys etedi, tanystyrady. Onyń bári birdeı ótpeıdi. Kolhozshylar talaıdyń taqıasyn teris aınaldyryp jibergenin kórgenbiz.

Joq-aý, jınalystyń sońynan alyp qalǵandaǵy maǵan aıtpaǵy osy ma? Meni bir laýazym qumar deı me eken? Jiberse erteń-aq astanaǵa maldárigerlik oqýǵa júrsem deımin. Onyma Saǵynaı da qarsy emes.

— Já, túk bilmeıtin jandaı máımóńkeleme,— dedi ol qabaǵyn shytyp.— Birer aıdan soń jınalys, basqarma sen bolasyń. Men ne... Men kimge kerekpin. Iá, soǵys bastalǵan kezde, sonaý bir qıyn ýaqta kerek edim. Endi mine er-azamat tam-tumdap kelip jatqanda, jaýdyń da talqandalar shaǵy taıalǵanda meniń uıymdastyrý, elge basshylyq etý qabiletim joq kórinedi.

— Joq demegen shyǵar, apaı?

— «Qabiletińiz az» deıdi, aıyrmashylyǵy qandaı?

Ol keń bólmeniń ishin ersili-qarsyly kezigi júrgen, jalt qarap, irkile berdi. Yqsan kabınettiń ortasyndaǵy stol janynda jaǵyn taıanyp, kóz aldyndaǵy piltesiniń ushy jalyndaı janǵan jetilik maı shamǵa qarap otyrǵan; shuǵyl basyn kóterip aldy.

Qońyr-ala shashaqty sharqat tartyp, baqa bas qyzyl etik kıgen aqsary áıeldiń qabaq shytpaı, suraǵyna jaýap tosyp qalǵan beıkúná raıyn kórgende ne derin bilmedi; áldenege shamdanyp, yzalanǵandaı bolǵan, ilezde sap basyldy. Qunjyndaı gımnasterkesiniń tós qaltasynan shylym alyp, áspetteı orady. Asyqpaı tutatyp, qushyrlana ústi-ústine soryp:

— Olaı demeńiz, apaı,— dedi Yqsan.— Qajet deseńiz, erteń aýdanǵa baryp sizdiń el aldyndaǵy zor eńbegińizdi eskertip, qaldyrýlaryn ótineıin. Maǵan basqarmalyq kerek emes.

— Raqmet.

Basqarma kostúminiń ilgegin aǵytyp, óz-ózinen kúlip stolǵa jaqyn keldi.

— Káne, shylymyńnan bershi.

Ol stol janyndaǵy oryndyqtyń birin daryldata súırep aldy da, soǵan otyrdy. Yqsannyń qoıan tobyqtaı qyp shıyrshyqtaı orap bergen shylymyn jetilik sham murjasynyń ústinen tutatty. Kóz aldyna kógildir kireýkelene turyp alǵan shylym tútinin qolynyń syrtymen jelpip-jelpip jiberdi de, astyndaǵy oryndyqty syqyrlata eńserile buryldy:

— Bermen qara, Yqsan. Qulaǵyńdy sal. Jeti klastyq bilimdi men turǵaı, onjyldyq bitirgen sen de soǵys bitkensin úsh-tórt jylda basqarmalyqqa jaramaısyń. Sondyqtan meniń aıaǵymdy qushpaı turyp, qazir oqyp al. Ákimdik qashpaıdy. Oǵan esh keshtik joq. Bilimge keshigýiń múmkin.

— Bizdi osynsha qyrýar sharýa kezinde kim bosatady?

— Ony men mindetime alaıyn.

— Meniń qatarym soǵysyp jatyr...

— Sen boldyń ǵoı. Mindetińdi ótediń.

— Arym barmaıdy, apaı. Eldegilerge kómekteseıin. Onym maıdanǵa da kómegim.

— Iá, túsinikti. Baıaǵy egic egý jáıiń da?..

Aqsańdaı empeleńdep qatty júrip kele jatqanynda, aýyldyń da jylt-jylt oty kórine bastaǵanyn ańdaǵan joq; kúbir-kúbir óz-ózinen sóılep qoıady. «Ol meni túsinbeıdi. Aýdanǵa ony-buny suraı barsam, eptep satyp alsam bári de ózimizdiń ferma úshin ekenin bile me? Kelesi kóktem egistikti qolǵa alsam deımin. «Egistiktiń keregi ne? Zerigip júrmiz be? Memleket aldynda mindettememiz joq. Biz ózimizge tıesili et pen júndi, maıdy tapsyrsaq ta jeter. Jaraıdy, bárekeldi egis ektik-aq delik. Oý, erteń ol tonna-tonna kartop, pıaz, qaýyn, qarbyz, sábizdi qaıda jiberemiz?» deıdi. «Elge beremiz. Artyǵyn qazyna baǵasymen qaladaǵy fabrıka, zavodtardyń asqana, dúkenderine satamyz. Oǵan elektr togy úshin sym, motor, soqa, tyrma alamyz. Úlken bir zavodpen baılanys jasaımyz. Dostasamyz, olar da bizge keıin radıotorabyn qalpyna keltirýge járdemdesedi. Tipti basqany bylaı qoıǵanda sonan bizge ne zıan?

Kolhozshylarymyz tonna-tonna kartop, pıazdy qalanyń bazarynan satyp almaıdy ǵoı. Aǵyndy, arnaly ózen jaǵasynda otyryp jóni túzý tal ekpeýimizdiń ózi uıat emes pe. Quladúz, qý mekende turǵandaımyz. Adam aıtsa nanǵysyz qyrsyzdyq qoı munymyz»,— dedim.

«Já-já, pysyqsyma. Óńmendep qaıda barasyń, muradyń basqarmalyq bolsa, oǵan da jetersiń. Aýdan basshylary bu ertegińe uıyp qalypty»,— deıdi basqarma. Buǵan ne dersiń. «Ertegi» deıdi. Qaıdaǵy ertegi? Qolymyzdan keletin tirlik te «ertegi» bolǵany ma?..»

Tanaýyna shirigen shóptiń ıisine aralas aǵash tútini kelip, onyń kóńili bólinip ketti. Aýyldyń ortasynan kókteı ótetin keń kósheniń basyna ilikkenin ol endi baıqady; aınala typ-tynysh. Japyraıǵan tóbesi taıpaq qaqyralar munan úsh-tórt ǵasyr buryn teńiz túbine batyp ketken eski aǵash kemelerdeı qara-kók, býaldyr. Mynaý shetki, ózen bettegi jalǵyz úı jelkendi qaıyq tárizdi. Qańyraǵan kóshege áldekimniń kep kirgenin sezdi me, sháý-sháý ıt úrdi; únderi buıyǵy, áıteýir ózderiniń saqqulaqtyǵyn bildirgen túri bar. «Mynaý Balym qarıaniki. Sham joq. Jatyp qalǵan-aý shamasy. Jázıralar... Naýryzdiki uıyqtamapty. Shamdary jarqyrap tur. Aýlasynyń ishinde bireý júr me? Jylt-jylt shylym oty kórinedi. Naýryz bolar?..»

Yqsan qatty súrindi. Eńkeńdeı túsip, ózin shaq ustap úlgerdi. «I-ı, etigimdi qurttym-aý. Sym-temir bilem, ońdyrmaı jyrtty-aý, á? Qap...» Ol eńkeıip qolymen etiginiń tumsyǵyn sıpap kórdi. «Bolmashy jyrypty. Oǵan da shúkir...»

Sálden soń basqarma áıel de, etik te umytyldy; kóńil jaılaýynda bir-aq jan. Jázıra qaldy. Ol áli sol munyń oıyna óziniń erke-totaı qylyǵymen ımenbeı, emin-erkin enetin, júregin syzdatyp, muńdy bir saǵynyshqa bóleıtin. Ondaıda tereń kúrsinip, shylym shekkennen basqa Yqsanda amal da joq. Shaldýar balasyn zilsiz zekigen bosbelbeý ákedeı: «Jázırash-aı, Jázırash»,— deıtin. Bul joly úzdigip, úzilmeı kelgen jińishke saǵynysh short kesilgendeı boldy. Ony da ózge emes, álgi bir jaryq istedi. «Jázırash, senimen suqpattaspaǵaly da arada talaı jyldar ótkendeı-aý. Tipti tildespeı-aq dıdaryńa ońasha, emin-erkin kez talǵansha qarap otyrar ma em. Ondaı baqyt qaıta aınalyp keledi deımisiń...»

İqsan eki-úsh úı ótip ketip, burylyp artyna qarady. Jázıra terezesinen kóringen jaryq jymyńdap, Ájýalaǵandaı boldy. «Qyz jetpegendeı bireýdiń áıeline ińkár ǵyp qoıǵan taǵdyrǵa ne istersiń»,— dedi ol syrt aınala úıine bet túzep.

Aýyl kóshesi qulazyp tur. Kóp úıdiń terezesinen jaryq ta kórinbeıdi. Barynyń ózi de jamaý-jasqaý, ár tústi japqyshtan óleýsireı ótedi. Keıin tipti ózgeshe bir qyzǵylt daq. Túngi aýyl kóshesi de sonan ba Yqsan kózine ala-shubar, tarǵyl sıaqtandy. «Kóshe de jolbarys jondy bolady eken-aý»,— dep oılady. İle óz úıine de kózi tústi. «Sham joq. Jatyp qalǵan ǵoı. Qashanǵy kútsin, tún ortasy aýyp barady».

Qaqpanyń kisi kiretin bákene esiginiń ilgeshegi salynbapty. Úıdiń de esigi ashyq. Esikti dúsirlete soǵyp, kórshilerdi mazalaımyn-aý dep kele jatqan, buǵan qýanyp qaldy. Úıdiń tabaldyryǵyn eppen, aıaǵyn ushynan basa attady. Daǵdysynsha shınelin sheship, kire beristegi shegege ilgeli ońtaılanǵan:

— Yqsanbysyń? — dedi Saǵynaı tórdegi temir kereýet ústinen.

— Iá, menmin ǵoı. Oıatyp jiberdim be?

— Joq, ózim de oıaý em. Sham jaǵaıyn.

Temir kereýettiń janshyla syqyrlaǵany estildi. Bólme ishi ala-kóleńke. Daladan kelgen İqsan kózi endi-endi úırene bastaǵan; ol kereýet ústinde erbıip, aq ish kóılekpen otyrǵan áıelin kórdi.

As ysytaıyn, sýyp qalǵan shyǵar, - dedi Saǵynaı selqostaý kúńk etip.

— İshpeıim. Sharshap keldim, jatam. Áýrelenbeı-aq qoı.

Yqsan úninde sham jaǵyp kútip otyrmaı jatyp qalǵan áıeline degen ókpe bar. Ony árıne Saǵynaı da sezdi; áıtse de ańdamaǵan jannyń raıyn tanytyp tez kóndi de. «jaraıdy» dep ornyna qaıta jata ketti.

— Bir jerden aýqattanyp pa eń? — dedi Saǵynaı tósekke ábden jaıǵasqan soń, tómende ysyldap-pysyldap sheshinip otyrǵan kúıeýine.

Yqsan úndemedi. «Osynyń jazyǵy ne? Daýsyna deıin jaǵymsyz, qulaǵyma túrpideı tıedi. Ne kórindi, ne boldy?!»

— Yqsan...

— Ne?

— Neǵyp otyrsyń?

— A, ıá...— Ol asyǵa ornynan turyp, tósegine kep jatty.

— Ári... Árirek yǵysshy, Yqsan. Qandaı ystyqsyń! Jibershi, uıyqtaǵym keledi. Tańerteń sabaǵym bar, sharshadym.

Yqsan shettep, birtúrli jalǵyz qalǵandaı boldy. Uıqysy da shaıdaı ashyldy. Oıyna úılengennen keıingi alǵashqy kúnder oraldy. Jumystan sál bosasa, jeldeı esip úıge tartyp otyratyn. Kelgende de bitireri shamaly, sol Saǵynaıdy tóńirektep qyltyń-syltyń júrgeni. İle-shala onysyna ózi ókinip, barmaǵyn shaınaǵandaı halge túsetin ǵoı. «Qaıdaǵy bir kúnámdi jýyp-shaıyp, aqtalǵanym ba, bunym ne? «Senen basqa esh jandy súımeımin, qudaı aqy,— dep jalbarynatyn da sıaqtymyn. Onyń keregi ne? — Qabyrǵaǵa qaraı syrt aınalyp jatqan kelinsheginiń appaq, jumyr moınyna kóz tastap, sál jótkirinip qoıdy. Shylym shekkisi kelse de, ózin-ózi tejep baqty.— «Meni jalpaqtap, tóńirekteı bersin deı me, úndemeıdi. Ylǵı «aǵaı» dep kúlimdeı syzylyp turatyny qaıda? Álde munyń bári kúıeýge tıip alǵanǵa deıingi tirlik pe? Jo-joq, Jázıra óıtpes edi. Jázıra betke jyltyrap, kólgireýdi bilmeıdi. Adal, aq. Dúnıede qadyr-qasıetińdi túsinbeıtin, baǵalamaıtyn adam jaman. Meni osy Saǵynaı bir óziniń basybaıly quly kóredi ǵoı deımin»

Taǵy da Yqsan kúıinip, yzalana bastaǵanyn sezindi. Oıyna búgin erteńgisingi jáı oraldy. Saǵynaı kirip-shyǵyp shaıdyń qamyn jasap júrgen; birde Yqsan onyń qolynan ustaı alyp, oıyn-shyndy:

— Saǵynaı, bermen qarashy... Nege úndemeısiń? Jazyǵym ne? — dedi nazdana.

Kelinsheginiń qanyn ishine tarta, surlana osylaısha úndemeı qoıatyny bar. Qazir de ol sondaı sýyq kúıde. Ondaıda Yqsan ózin kúnáli sezinip, ólerdeı sonyń bir ezý tartqanyna qushtar bolatyn; munyń bári erkinen tys isteledi.

— Ne deımin úndegende? Kúl deseń — kúlem. Otyr deseń — otyram.

Saǵynaı beıkúná kúlimdeı qarady. «Beker boldy. Nege úndemeısiń deýim qate. Báse úndegende ne deıdi? Jazǵyryp ta jatqan ol joq»,— dep oılady Yqsan tez raıynan qaıtyp. Áıtse de onyń únsizdiginde kek, yza baryn seze, moıyndap otyr. Taǵy da áıelimen ashyq sóılese almaǵanyna ókindi.

«Oý, nege úndemeısiń? — degen ne sóz? Onan da áńgimeni toq eterinen bir-aq bastaý kerek edi da. Janym-aý, munyń bárin kórip-bilip otyrmyn ǵoı. Nemenege kúlbilteleımin. «Sen meni baıaǵy Jázıradan qyzǵanasyń ba? Endeshe nege shyn jadyrap júrmeısiń? Qurysyn kúl degendegi — kúlki! Kúlki emes ol — ý! Onan da sen shapyldap urys, týra kel! Otyr degende — otyrma, biraq kókeıińdegi zapyranyńdy tók, tunshyqpa. Ol túbinde ekeýmizdiń birimizdi ýlamaı qoımaıdy» degisi keldi Yqsannyń. Munyń bárin aıqaılap turyp aıtpaq-tuǵyn. Saǵynaı oıyn bólip jiberdi. Qyzaraqtaı zorlana kúlip kep:

— Sen tamaqtana ber. Maǵan qarama. Meniń besinshi klasta sabaǵym bar edi. Keteıin be? — dedi.

Yqsan tistene:

— Meıliń,— dep qaldy.

«Maǵan keregiń joq. Sharýań bilsin» degeli bir oqtalsa da, onysynan aıaq asty aınydy. Saǵynaı shyǵyp, esik jabylǵannan keıin munysyna ol taǵy ókindi.

Áldekim dúsirlete terezeni soǵyp tur. «Bu kim-eı?» İqsan qapelimde oıynan aıyǵa almaı eleńdeı berdi, sálden soń ǵana úıde, tósekte jatqanyn, tańnyń da jaqyndyǵyn uqty. Áıtse de salsúıektene tósekten kóterile qoımady.

Terezeniń shynysyn shyńyldata taǵy da soqty. Yqsan bu joly eriksiz, serpile turdy. Shınelin jelbegeı jamylyp, eteginen ish kıimi kórine, aq tobyqtana dalaǵa shyqty.

Manaǵydaı emes, dala sútkógildir. Keı úıdiń murjasynan tútin kóterilip jatyr. «Tań da atyp qalypty-aý, á». Ol tizesinen búgilmeıtin jaraqat aıaǵyn súırete basyp qaqpaǵa kelip, úıdiń kóshe betine kóz tastady. Kókqutannyń balapanyndaı moıny shilmıgen, basynda kúnqaǵary tabaqtaı fýrajkasy bar bireý áli sol terezeni soǵyp tur eken. Tý syrtynan qaraǵannan ba, ilkide İqsan ony jyǵa tanı da almaı qaldy.

— Áı, bu qaısyń? — dedi ol daýystap.

— Menmin...

Jalt qaraǵan kúpeıkeli uzyn jigittiń Qojan ekenin Yqsan birden tanydy. Qaqpadan shyǵa qarsy júrdi.

— Iá, tynyshtyq pa?

— Yqsan aǵa, Isahmet qart bir mashına pishen ákeldi. Túsirgeli jatyr.

— Qaıdan?

— Shabyndyqtan bolýy kerek. Árıne óziniń shaýyp, jınaǵan shóbi emes.

Yqsan ıegin sıpap sál oılanyp qaldy. «Ózine bir kúsh bitken-aý shamasy, á? Suraýsyz-saýalsyz, kózimizdi baqyraıtyp qoıyp urlaıdy. Basynǵany ma?» Kóz astynan urlana Qojanǵa qarady. O da unjyrǵasy túsip ketken; báteńkesiniń basymen jer shuqyp tur.

— Solaı de...

— Iá, solaı, aǵa. Kórshileri de kólik izdep, bórligip jatsa qaıtesiz?

— E, ony qaıtedi?

— Olarda da mal bar ǵoı, aǵa.

— Bolsa she?

«Sony da túsinbeısiz be?» degendeı Qojan ıyǵyn qomdap, basyn shaıqady. Bulardyń qasynan úsh-tórt sıyrdy qaqpaılaı qýyp, eki kelinshek ótti. «Keshe qaladan kelgen bir jekjaty, úndi shaıynan eki qaınatymdaı ákelgenin, sony únemdep iship otyrǵandaryn» aıtyp, jarysa sóılep barady. Birin-biri tyńdamaıdy.

— Jaraıd... Men qazir shyǵam. Sen ketpe. Kút.

İqsan úıge kirip ketti. Kóp keshikpeı, basyndaǵy áskerı fýrajkasyn júre túzetip, qaıta shyqty. Janasa bere: «basta» degendeı ıek qaqty. Áne, ekeýi Isahmettikine qaraı buryldy. Jińishke, ıreleńdegen uzyn Qojan aýyq-aýyq ıilip áldene aıtady. Shamasy ákesi ekeýiniń pishen tıegen mashınany qalaı kórgenin, kókesiniń Yqsanǵa habarla dep júgirtip jibergenin áńgimelep barady. Isahmet úıine jaqyndaǵanda áriden eki adam qosyldy.

Keń aýla ishi. Aýla tórindegi qoranyń aýzynda úsh tonnalyq mashına tur; ústinde tórt buryshyn shyǵara, ádemi tıelgen shóp. Janynda Qojan quralpy eki jigit. Kúıbeńdep áldene istep júr. Biri uzyn boıly, basynda pılotkasy bar sary. «Ákesiniki, ne aǵasynyki bolar»,— dep oılady Yqsan bar sharýasy sol pılotkanyń kimdiki ekendigine tirelgendeı. Ekinshisi kúpeıkeli shombal qara. Áne, ol mashınanyń kabınasyna kirip shyqty. Segiz saı qońyr fýrajkasyn kózine túsire kıgen, júzi kórinbeıdi. Ózderi áskerı kıimdi aqsaq jigit pen eki-úsh adamnyń aýlaǵa kirgenin de, úndemeı qyzyqtap turǵanyn da ańdaıtyn emes. Tezek alǵaly qoraǵa shyqqan bolýy kerek. Yrash qolynda shylapshyn, úıdiń bıik baspaldaǵymen tómen túsip kele jatyr. O da Yqsandardy jańa kórgen tárizdi, ańtaryla irkilip qaldy.

— Á, Yrash, aman ba? — dedi Yqsan qarsy júrip. — Mynalaryń ne?

— Ne ekenin bilmeısiz, á? Pishen ǵoı.

— Qaıdan aldyńdar?

— Ony qaıtesiz?

— Bileıik ta... Ákesi maıdanda qan keship, ólim men ómirdiń arasynda júrgende qyzy kolhozdyń shóbin qalaı urlaıtynyn bilgenniń ne aıyby bar?

— Bul urlyq bolmasa she? — dedi Yrash yqpaı, bedireıip.

— Qalaısha?

— Men muny eńbek kúnime tıisti astyqtyń ornyna aldym. Artyq deseńiz, ony aıtarsyz. Al, bul urlyq emes.

— Sen sıaqtylar kolhozda bar. Biraq olar ázirge shóp ornyna biryńǵaı astyq pen et suraı qoıǵan joq. Myna sizderdeı qoldap alyp ta kete almady. Árıne astyq pen et aıdalada úıýli turǵan maıa-maıa shóp emes...

Áldekimder jamyraı kúldi. Yqsan Qojannyń shaqpa, darqyldaq kúlkisin bilýshi edi; ilkide so ma dep qalǵan; sóıtse Qojannyń usta ákesi eken tý syrtynan kep turǵan. Ájeptáýir adam jınalypty. «Munyń bárine de teke tires bizdiń tirliktiń nemen bitkeni qyzyq»,— dep oılady Yqsan jaqtyrmaı. Ári óziniń sóz jarystyryp, Yrashpen qyljaqtasqanyna, bosbelbeýligine de yzaly.

— Já, keketpeńiz, Yqsan aǵa.

— Endeshe qalam men qaǵaz ákel. Mynaý el kýá — akt jaraımyz.

Yrash kekesindi myrs etti de, basyn kekjeńdetip qoraǵa bet aldy. Sońǵy kezde paıda bolǵan minez. Kóńiline jaqpaǵan janǵa shekesinen qarap shyǵa keledi. Ózgege qalaı áser etkenin kim biledi; áıteýir Yqsan kúıip ketti.

— Áı, jigitter, bermen kelińizder!

Shombal qara jigit «bizge aıtasyz ba?» degendeı mashınanyń tasasynan basyn qyltıtty.

— Iá-ıá, sizderge aıtam... Beri kelińder! — dedi Yqsan úıdiń bıik baspaldaǵyna jaıǵasa otyryp jatyp.— Myna shóp shıki ókpe sizderdiń shapqandaryń emes shyǵar.

— Qosaǵasy, siz ózi ne dep barasyz?!

Shombal qara ege-ge-ge-leı sebepsiz kúlgen boldy; áıtse de mashına tóńireginen beri shyǵa qoımady.

— Sizderge kósh jerden aıqaılap otyrar jáıim joq.

— Bastyq bitken osy. Qaıtesiń, kónýge týra keler,— dep shombal qara qasyndaǵy uzyn saryǵa ıek qaqty. Ustara tımegen jibek murty jelbirep, jylymshylana kúledi.

— Pishendi qaıdan aldyńdar?

— Árıne, daladan...

— Qyljaqty qoı, murtty myrza, men seniń kókeń emespin!

— Á, men paqyr kókem eken demeımin be? Ylǵı óısitip shatasam da júrem.

Eki jigitti kımelep Yrash ortaǵa shyqty. Ústinde órt qyzyl kóılek: jeńsiz qara kók kamzol. Manaǵy otyn salǵaly alǵan qańyltyr shylapshyn joq. Qolynda dápterdiń bir paraǵy men naıza ushyndaı jaqsy ushtalǵan qalam. Kóp aýyl áıelderindeı emes, bul ózi sońǵy kezde erkin, erke-totaı; qazir de sol jalańbas; aı qasty altyn syrǵasyn kórsete, jylmıta taraǵan qara shashymen qulaq ústin ǵana bastyryp qoıypty. Baıaǵy bala jaýyryny qaıtyp, qaz tósi kóterilip qalǵan; beli úzilip-aq tur. Júrisinde de bir maıda yrǵaq, tolyqsý bar. Eki betiniń ushyndaǵy alqyzyl nur da jas kelinshektiń shyraıyn qulpyrta túsedi. Sál de bolsa kóptiń únsiz tańdana qaraı qalǵany osydan. Yqsan da aldynan or kezikkendeı irkile bergen, Yrash:

— Má... Muradyńyz bireýdi qaralaý bolsa, jazyńyz. Bizden ótken aramza kim? Kúndiz-túni mashınanyń tóńireginde maı-maı, shań-shań bop júrsek te kórinbeımiz ǵoı,— dedi uıaly, badanadaı qara kózi jalt-jult etip.

— Yrash aınalaıyn, ózgeniń sózin aıtpa...

Yqsan qaǵazǵa «akt» dep jaza túsken, onysyn qoıyp kelinshekke týra qarady.

— Óz sózim, nemene meni sonsha... tilsiz, tas júrek dep pe eńder?! Myna balalardyń buǵan qatysy shamaly.

Aýdanda potrebsoıýzda isteıdi. Qolqabys et dep men ótinem. Taǵy ne deıin?

— Eger seniń aıtaryń osy bolsa, basqaǵa ne joryq?

— Men biteý emespin. Adaldyq qaryn toıdyrmaıdy. İshkim, jegim keledi. Adam qatarly ómir súrgim, kıingim keledi. Eńbegim adal bopty da, oǵan alǵan aqym aram bop pa?

— Toqtat!..

— Oıpyr-oı, jigitter-aı, túımedeıdi túıedeı ǵyp shyǵa kelesińder-aý,— dedi aýla tórindegi qoradan beri shyqqan Isahmet.

Basynda taqıa, ústinde túıe jún toqyma kóılek, syrtynan jeleń jamylǵan qara palto. Eki qolyn shalystyra artyna ustaǵan, Yqsanǵa taıap keldi. Jol-jónekeı Yrashty da keıin ysyryp tastady.

— Yqsan, bir mashına jaman shópke bola bettiń mórin bes tógip qaıtesiń? Alda-jalda áldekim kúndep sóz kóterip jatsa, qaıta aparyp tastaıyq. Qudaı biledi, mynaý Yrashqa túk demeıdi. Eńbegin kórip júr ǵoı. Tipti alysqa barmaı-aq myna turǵandardyń ózderinen surashy...

— Eger Yrashtyń bir mashına pishen alǵanyna el úndemese, taltúste-aq ákelmeısińder me? Tún jamylyp jortqandaryń qalaı? — dedi Yqsan úıdiń baspaldaǵynan serpile kóterilip.— Já, jeter qyljaǵymyz! Iseke, siz ben biz bala emespiz! Urlyq pa bularyń, qarlyq pa, ony zań sheship berer. Menikin zańsyz deseń, soǵan bar. Jolyn siz jaqsy bilesiz.

— Syqaqshyl, kórinesiń, Yqsan. Sen myna biz sıaqty kári-qurtań shaldarǵa qojańdaýyńdy doǵar. Ol erlik emes, ezdik. Batyr bolsań, onyńdy maıdanda kórsetpediń be? Tyshqan quıryǵyn kórip jaraly, seniki sol... Al, shaýyp al, maǵan ne isteısiń?

— Ony keıin kórermiz, Iseke. Káne, Yrash, rúlge otyr.

— Áı, nemenege bireýdiń qatynyna zirkildeısiń? «Toqtat, otyr!» dep kózińdi alıtpa, Yqsan, qorqaǵyń biz emes. Óz qatynyńa ıe bol. Naýryzdyń qatynynan dáneńe shyǵara almaǵansyn, kúıek baılaǵan qoshqardaı tap-tap beresiń ǵoı. Baıqa!..

Bireýlerdiń sylq-sylq kúlgeni, ári mynaý shaldyń aramza sózi Yqsannyń ózegin órtep ketti. Qalaı shaldyń jaǵasynan shap etip ustaı alǵanyn ańdamady.

— Ur... Ur, káne pátshaǵar!

Isahmet kózi aqshańdap, tepsine tústi. Qojannyń ákesi Yqsandy aıyryp, jaýyrynynan qaǵyp áketti. «Sabyr bol» dep jatyr.

— Oý, halaıyq-aý, mynaý sıaqty bastyq symaqtyń tálkegine salyp, qatynymyzben qosa sabatyp qoıasyńdar ma? Joq, álde ǵadiletke moıyn burasyzdar ma? O zamanda, bu zaman kolhozshyny bastyq sabady degendi estimeseńder de kórdińder ǵoı. Tepse — tepkenine, jekse — jekkenine kónip kelmedik pe? Qashanǵy shydaımyz. Munyń shegi bar ma ózi?..

Isahmet taramys qolymen kóıleginiń óńirin dar etkizip jyrtyp jiberdi.

— Búıtkenshe óltirsin da... Óltir, káne! Óltir!..

Usta Isahmetti qaqpaılap İqsanǵa jibermeı tur.

Jınalǵan kórshi-qolańnyń ishinen de kúńkil-súńkil shyǵa bastady: «Qaıtedi, so qurymaǵyrdy eńiretip. Yqsan da qatań-aý»,— deıdi bireý Isahmetke jany ashyp.

Yqsan manaǵydaı emes, júzi onan ári qýaryp qolyndaǵy qaǵazǵa áldeneni tez-tez jazdy da, ustaǵa, taǵy da úsh-tórt adamǵa qol qoıdyrdy. Sóıtti de Yrashqa taıap kep:

— «Ákesiniń ólgenin de estirtedi», týrasyn aıtaıyn: eger osy qazir mashına rýline otyryp, ana eki jigitpen birge pishendi ornyna aparyp tastamasań, ókpeleme. Kúıeýińdi myna eki jigit pen seni de kolhoz múlkin urlaǵan jandar retinde sotqa berem. Kýá — myna turǵannyń bári,— dedi.— «Sıyr sıpaǵandy bilmeıdi, jaman syılaǵandy bilmeıdi». Isekeń túsinbedi. Sen oılan... Meni arandatyp eshteńe bitirmeısińder.

Pishenshi eki jigittiń túsi qashyp ketti. İstiń nasyrǵa shaýyp bara jatqanyn da uqty. Ári mynaý jigittiń bul aqyrǵy eskertpesi ekenin de túsindi.

— Biz... Baseke, daıynbyz.

— Iá-ıá, aparyp ornyna jınaımyz.

— Qudaı aqy, tek akti bermeńizshi,— dedi shombal qara Yqsan qolyndaǵy qaǵazdy julyp alardaı empeńdep.

Yrash ta qatty seskendi. Yqsannyń mundaı kúıin buryn kórmegen; neden de bolsa taıynbasyn sezindi. Isahmet te bu kezde basylyp, anadaı jerdegi kespeltek tomarǵa salbyraı baryp otyrǵan.

— Káne, Yrash, barasyń ba?

— Jaraıdy... Maqul,— dedi ol mashına kabınasyna bet alyp.

Eki jigit qýana mashınaǵa otyryp, jaırańdaı áldene dep jatyr. Qyzyq bitkendeı el de taraı bastady. Mashına tez ot alyp, qaqpadan daryldaı, tóńiregin kók tútinge bóleı ázer shyqty. Qojan: «ketpeısiz be, aǵa» dep İqsan janyna kelgen, ol «ákeńmen júre ber» dedi ıek qaǵyp.

Keń aýlanyń tórinde, kespeltek bórene ústinde taqıaly qara shal otyr. Qunysyp bir ýys bola qalypty. Yqsan soǵan qarap sál turdy da kóshege shyqty. Qyzyl jalqyndana kún jıekten kóterilipti. Ony ol endi ǵana ańdaǵandaı boldy. Eki-úsh sıyr men tórt-bes qoı aıdap, qasynan ótken qarıamen jyly amandasyp jan qaltasynan shylym aldy. Asyqpaı tutatyp, qushyrlana sordy. Túnniń uıqysyz ótkenin de, qaljyraı sharshaǵanyn da ol jańa sezdi.

Tereń kúrsinip qoıdy.

11

Kún qyzara bórtip, qarakók jıekke batyp barady. Egisten, saýynnan oralǵan áıelder keshki astyń qamyna kirisken sıaqty; aýyl ústi kógildir tútin. Meńireý bir murja joq, bári jarysa býdaqtap jatyr. Aǵash pen qıdyń ısi qolqany atady; tipti kóleńke úıirile bastaǵan kósheni jaılap alypty. Aýyq-aýyq úzdige sıyrdyń móńiregeni, jylqynyń shurqyraı kisinegeni estilip qalady. Áldeqaıdan túıe bozdaıdy. Ár tustan ún qatysqandaı áýpildeı ıt úredi; mine Ostaptyń janynan saldyrlap bos at arba ótti. Ústinde aq kóılekti, qara bala; jalań bas, taltaıyp túregep tur. Qos qolymen kere ustaǵan delbeni álsin-áli sart etkizip qaǵyp qalady. Ondaıda basy úlken, jataǵandaý, jaldy tory, qandy kózi alaıa ytqı jóneledi. «Qansha degenmen kúz salqyn emes pe?! Jeńil júr. Aýyryp qalarmyn-aý joq». Ostaptyń oıyna óziniń jastyq shaǵy oraldy. O da talaı jaýyndy kúnderi kóıleksheń shyǵyp, esirgen. Birde, qaqap turǵan aıazda Sývorovtaı shynyǵam dep qulaǵyn úsitip te alǵan. «Iá, ol bir ózgeshe ómir eken ǵoı». Kóz aldyna soǵystan burynǵy derevnásy kep tura qaldy. Aınala orman. Qysty kúnderi aq ulpa qar jamylyp, syńsyp ándetkendeı bolady. «Myna aýyldyń tóńiregindeı quladúz dala joq. Oh, týǵan jer...» Ostaptyń aldyn kese úsh bala júgirip ótti. Eń sońynda tompalańdaǵan jáne bireýi kórinedi. Eresek balalarǵa eliktep qompań-qompań sekirgen de bolady. Aq shashty, kók kóz, sary bala. Aıaǵynda báteńke, velvet kostúm. Ózi qýyrshaqtaı súıkimdi. Júregi eljirep, týǵan ulyn kórgendeı Ostap qaltyrap ketti. «Iýrochka, sen tiri me eń?» — deı de jazdady. Jumystan kele jatqanyn, ústiniń maı ekenin de umytty. Balany shap berip ustap joǵary kóterip aldy. Sál úreılene túsip, ózine tańdana móldireı qaraı qalǵan sábıdi baýyryna basyp;

— Kak sladko potánýlo na rodıný. Ponımaesh... Ponımaesh, ty malysh! — dedi de, betinen shópildete súıdi Saqal, murtynyń alynbaǵanyn, balanyń qytyǵyn keltiretinin, kishkentaı qolymen ıterip, betin alyp qasha beretini sonan ekenin ol sezbedi.— Kak tebá zovýt?

— Mur...rat!..

— A... Ný, Mýrat, ıdı... Idı ıgraı, malysh!..

Ostap balanyń basynan sıpap qoıa berdi. Artyna qarap qoıyp quldyrańdaı júgirip bara jatqan sábı sońynan ol qol bulǵap tur. «Maǵan ne bolǵan? Kúnde kórip júrgem joq pa osy balany... Iá, orys balasy. Sonan ba kózime jyly ushyraǵany? Álde týǵan jerdi saǵyndym ba?» Ostap óz isinen yńǵaısyzdana tóńiregine baǵdarlaı qarady; eki qadam jaqyn kep, munyń bárin únsiz, kórip turǵan áıeldi ol endi ańdady. Iyǵynda ınaǵash, shelek. Sol qolynyń saýsaǵyn tistep, qadalyp qalypty. Kózinde jas, mólt-mólt etedi. Júzi qýqyl, shúberekteı. Qoltyǵyndaǵy baldaǵy qulap ketkende ǵana Ostap, aýyr tústen aıyqqandaı qatty shoshyndy. Áıel ákele jatqan sýyn jerge qoıa qoıyp, júgirip kep baldaǵyn alyp berdi. «Manadan qalaı qulamadym?» — dep oılady Ostap.

— Raqmet, sizge!..

Áıeldiń birdeńe aıtpaq bolǵanyn da elemeı, ol bar salmaǵyn, kúshin baldaqqa artyp, qushyrlana burylyp júre berdi. Úıi aýyldyń shetinde edi; bir kempir-shaldyń esik, senegi bólek, shaǵyn eki bólmesinde turatyn. Qazir ustanyń kómekshisi. Bul jumystan kele jatqan beti edi. «Ne boldy maǵan? Túsinsem buıyrmasyn». Joq... Ol túsindi. Bárin de aqylmen istedim dep oılaǵan. Áıtse de eskermegeni, bir sát umytqany bar eken. Órtengen úıin, anasyn, áıelin, Iýrıgin esine alyp, ómiri kúızelerin sezindi. «Ketý kerek... Alysqa... Bas aýǵan jaqqa... Áıteýir sol aýyr jara, jan jarasy syzdamasyn» dep ol osy qıandaǵy qazaq aýlyna kep qonys tepti. Sóıtse baýyrdan beter ystyq týǵan jer, kindik kesken topyraq bar eken ǵoı. Ony umytý múmkin emestigin Ostap bilmepti.

Shyrttaı kıingen kórshi kempir men shal Ostapty esik aldynan kútip aldy. Jigittiń asyǵyp kele jatqanyn kórip, tańdana:

— Jáı ma, balam? — dedi.

— A?.. E, ánsheıin sharshaǵandiki shyǵar... Ári aıaǵym syrqyrap aýyrady.

— Túsiń buzylyp ketti ǵoı. Qoı demal, jumys qaıda qashar deısiń. Tý..ý, qorqytqanyń-aı,— dedi kempir basyndaǵy jaýlyǵyn túzep.— Shal búgin úırek atyp ákeldi. Sheshinip jýyn.:. Kel sonsyn. Jaraı ma? Sorpa ishesiń.

— Jaqsy... Jaqsy, sheshe.

Úıge kirisimen baldaǵyn kereýetke súıep qoıyp, oryndyqqa sylq etip otyra ketti. Jan qaltasynan qoly qaltyraı temeki salǵan kısetin shyǵaryp, shylym orady; asyqpaı, baptana soryp: «bu da bir ótkinshi sezim bolar, shydaý kerek. Iá, shydaǵan abzal. Eshteńe etpeıdi, bári de umytylady. Qandaı keńpeıildi halyq. Ár áıel seni anańdaı syılap, árbir kári-jas qurmet tutsa, onan asqan adamgershilik, izgilik izdeýdiń kúná ekenin men bilem»,—deıdi ol óz-ózinen kúbirlep.— «Tek týǵan jerdi umytý qıyn... Túsińe anań, súıikti jaryń bop ense, óńinde sábıiń sıaqtanyp eles beredi. Men úshin ómirdiń ashshy tuzdyǵy osy bir sát. Iá, solaı...»

* * *

Sary ýyzdaı kúzgi dala. Zársiz, shaqyraıǵan kún. Erqashty jaman tuǵyryn Yqsan búgin ǵana eki aıaqty, jeńil arbaǵa jekken, sonysyn aýyq-aýyq «shý» dep qoıyp keledi. Delbe ushy jonyna tımese jaman tuǵyr qulaq ta qaqpaıdy; quıryǵyn bir shıpań etkizip jelpingendeı bop tarta beredi. Iesiniń asa asyǵys emestigin o da sezetin sıaqty. «Ákem áskerge keterde apam men qaryndasymdy aýylǵa kóshirip, jylqysyn basqa bireýge tapsyrypty. Solaı dep maǵan jazdy. «Beker istedińiz-aý, kóke. Apamdardyń malda bola turǵany jón edi ǵoı», - degen meniń hatymdy almapty. Maıdanǵa ketipti. Kýrski túbinde... qaza bolǵan. Iá... Ákem meniń... Abzal, asyl jan edi-aý. Ómiri meni janynan tastamaıtyn. Áli esimde...» Yqsannyń júzinde nur oınap, kózi kúlimdeı kishireıip barady. Sonaý bir balalyq shaq sýreti kóz aldyna kele qaldy.

Kesheli bir tolassyz jaýynnan kúreń jon dala búgin ǵana kózin ashyp, jyly kún sáýlesinen býsanyp jatyr. Jasyl oıpat ústinde aq sharby bult seldireı qalyqtaıdy; álgi ne joǵary, ne tómen túspeıdi. Aspan da kógildir, tań nurymen jýylǵandaı móp-móldir. Batys jaq jıekten toqymdaı bult kórinedi; bir jaq saýyry qyzǵylt, qanǵa boıalǵandaı. Aýa dymqyl, jer ıistenip tur. Saı-sala shuqyr-shuqanaqty qýalaı shyqqan jas jigittiń murtyndaı ala qoldaý kók te jelkildep, talpynyp otyr. «Munan bir-eki aı buryn osy jer siresken qar, alaquıyn boran saırandaǵan dala edi dese ǵoı jan senbeıdi, á? Taı, qunan tebindep jaıylǵanda qaltyrap, ushyp kete jazdaıtuǵyn. Jaryqtyq kóktem jazıra-aý. Qarashy, qulpyrtyp jibergenin»,— dep mosqal jylqyshy tóńiregine masattana qarady. Astyndaǵy jıren, qanshyrdaı qatqan atyn sıpaı qamshylap, basyndaǵy qara qalpaǵynyń kúnqaǵaryn kóterińkirep qoıdy. Ústinde surǵylt plash, aıaqta kerzi etik. Dene-bitimi qorǵasynnan quıylǵandaı iri, som. Astyndaǵy aty maıda jelisinen jańylyp, tynyshsyz ıt búlkilge tússe de ol qozǵalatyn emes; tek jaýrynyndaǵy kapúshony ǵana qara qustyń qanatyndaı jalp-jalp etedi. Qalyń, qara saqaldy, dóńes muryn jylqyshynyń syǵyraıǵan qoı kózinde de, qońyrqaı júzinde de áldebir jyly sáýle oınaıdy. Astyndaǵy aıdaý aǵash erdi syqyrlata artyna burylyp:

— Yqsanjan, qaıdasyń? — dedi.

Quryq tastam keıinde, astyndaǵy kók qunanyn oınaqtata alty jastyń shamasyndaǵy qıyq kóz bala kele jatyr. Ústinde jasyl, barqyt shalbar, basynda kúnqaǵary keri qaratyla kıilgen fýrajka; jylqyshynyń daýsyna eleńdeı ún qatty:

— Qazir...

— Ne deısiń?

— Mundamyn, kóke.

Taraqtyń birkelki tisindeı jaly qyrqylǵan qunan kekili jelpildep, oǵan kádimgideı úrkektep qaldy...

— Yqsanjan, kelseıshi qataryma,— dedi áke meıirlene.

Bala oqys, qolyndaǵy úsh órme, jylan baýyr qamshysymen atyn tartyp kep jiberdi; sekektep, esirip kele jatqan kók qunan muny kútpedi me, quıryǵyn jymyryp, dirdekteı tústi de; ile aspanǵa atyldy. Bala bir ýys bop jal qusha, tas keneshe jabysa qaldy.

— Aqyryn, Yqsanjan! Ýa, aqyryn!..

Jylqyshy muny kútpedi me, balasyna qalaı kómek eterin bilmeı, abdyrap tur. Kók qunan osqyryna julqynyp, shyr aınaldy. Yqsan tizgindi bir ezýlete tartyp, bosata qoımady. Taý tekesindeı eki-úsh orǵyp baryp, oıqastaı tartty. Basyn kekjeńdetip, ákesiniń astyndaǵy jıren aıǵyrǵa súıkene, úzeńgi qaǵysa ótip, jer tarpı toqtady.

— Aınalaıyn, kishkentaı jylqyshydan! Túsirip keter me dep qoryqqanymshy... Aqyryn, aqyryn júr endi.

— Fı, buǵan meni qulatý qaıda...

— Qoı, maqtanba endi... maqtanba...

— Endeshe nege qulaısyń deısiń?

— Saq bolmasań at ta minezdi, jyǵyp kete beredi. Jylqyshynyń balasy ekenińdi qaıtsyn. Qamshyny jalqaý, janaıar jylqyǵa silteý jón. Seniń qunanyń qamshysyz da oınap kele jatqan joq pa? Sonda sen ne úshin urdyń? Jazyǵy ne?

İqsan úndegen joq. Shynynda jazyqsyz jazǵyrǵan sıaqty ekem-aý,— dep oılady ol.

— Tili joq demeseń, jylqy bárin túsinedi. Yqsanjan. Orynsyz qamshy jumsaı berme,— dedi kókesi dóńgelengen keń oıpatqa kep qulaǵanda.— Jaryqtyq ajarly-aý, erteń qulyndy bıelerdi ákep jibereıikshi... Burq ete túskeli tur. Úsh kún jyly bolsa-aq jetedi. Baıaǵyda osy mańǵa aran qurýshy ek...

— Aran? O ne, kóke?

— Aran ba? — Ákesi sál qabaǵyn shytty. Qyltanaqtaı kóringen shópti japyra, syryldaı súıretilip kele jatqan quryǵyn ózine qaraı tartyńqyrap qoıdy.— Aran degen nar qamystan isteledi. Ushyn bizdeı ǵyp shyǵaramyz da, aıqastyra jerge shanshatynbyz. Joǵary basy baqan sıaqty ashaly bolady. Bir shaqyrymdaı jerge solardan doǵalandyra sharbaq quryp, arasynan kóz qaldyrýshy ek. Túsinip turmysyń?.. Bylaısha aıtqanda esik... Sonsyn soǵan osy ekeýmizdeı bes-alty jigit júırik atpen qıqýlap, óı, úıir-úıir kıikti qaptatady-aı kep. «Kúıtkip qatty ekpinmen kelgen kıikter tasqyndy ózennen beter emes pe... Shapshyp, qarǵyp ótpek bop atylǵanda qamysqa shanshylady, qoltyǵyna qamys kirse, kıik asa janyna batpasa da, siresip jata ketedi. Sonda ol eregesip turmaıdy. Qamysty alyp, ózin bosatsań josa jóneledi. «Kıikteı eregespe» degen sózdiń túp tórkini haıýannyń áligi bir qylyǵynda. Qýǵanda da qıǵash, jolyn kese kóldeneńnen tússeń, seniń ol qalaıda aldyńnan ótemin dep óledi, keıin burylmaıdy. Aranǵa sóıtip túsedi, ne ashyq «esikke» umtylyp tuzaqqa iligedi.

— Tek tuzaq qana quryla ma?

— Retine qaraı... keıde qaqpan da qoıamyz. Ym... anaý ne qaraıǵan? Yqsanjan, kóziń jete me qarashy. Úsh-tórteý me ózi?

— Jylqy ǵoı, kóke.

— Qap, jamaldatqyr... taǵy da úıirden bólinip, egiske bet alǵanyn qarashy-á?! Ne istesem eken, Yqsanjan, sen «Jarmaǵa» tarta ber. Men mynalardy qaıyrmalap qaıtaıyn.

Ákesi atyn tebinip jiberip, belden asyp bara jatqan qara noqattaı jylqyǵa bet aldy. Ol tań aldyndaǵy jasyl dalada aǵyp bara jatqan juldyz sıaqty edi; Yqsan eleńdegen kók qunanynyń basyn irkip, sál aıaldap turdy da, at basyn keri burdy. Bolmashy, samal, shóp ıisi, ońashalyq boıyn bılep, taban asty ózin batyr sezinip qaldy. «Qasqyr kezdesse qorqar ma em? Qunan úrkip pále qylmasa qaıtsin. Áıtpese, qamshymen qara tumsyqtan bersem, sespeı qatar edi. Átteń, qolymda doıyr joq. Mynaǵan óledi deımisiń. Shybyn shaqqandaı da kórmes...» Yqsan seziktene tóńiregine qarap qoıdy. Kún shaqshıyp tusaý boıy kóterilgen; shóp betinde shyq jyltyraıdy. Dala jańa jandana bastaǵan sıaqty; bezektegen torǵaı úni de estiledi. «Qasqyrdan kim qoryqpaıdy. Ol shap berip attyń tilerseginen alsa, qandaı júırik, júrekti degenińniń ózi zytyp otyrar. Qashsań qutylarsyń, ó nesi-eı. Jo... Men qashpaıym. Tımese jáı aıdamaǵan bop júre berem. Tıse she? Tıse... Bákimdi alam da qarsy umtylam. Jaryp jiberem... Joq. Attan túspeıim...» İqsannyń kózi sonadaı jerdegi qybyrlaǵan qaraıǵanǵa tústi. Álgi buǵyp jatqan qasqyr tárizdi. «Endi qaıttym?» Júregi dúrsildep záre-quty qalmaı bara jatqanyn sezse de sabyr saqtap, tistene, qaırattanyp baqty. Daýystap kómekke shaqyraıyn dese, aınala mı dala, kim estıdi. Jáne de onyń ne ekenin bilip aıqaılaıdy. «Múmkin qasqyr emes shyǵar? Kóńili sál ornyqqandaı boldy. Endeshe bu ne? Qoı... Ańysyn ańdaıyn».

At tuıaǵynyń tysyryn estidi me, qos judyryqtaı qaraıǵan jybyrlap, jandana bastady. Álgi qoıannyń kójegi tárizdenip qalqıyp kórindi de, qaıta joq bop ketti. «Qasqyr emes... Sonda ol ne? Bódene shyǵar? Onan úlken. Mine, qyzyq... Túlki me?» Yqsan tańdana at basyn irikti; manaǵydaı emes, qaýypty múlde umytqan. Moınyn sozyp-sozyp qoıady. Qaraıǵan da ańsyn-ańdap qozǵalmaıdy. Yqsanǵa ol qaıta ári ysyrylyp, qashpaq tárizdi kórindi. «Bu ne? Áıteýir qasqyr emes»,— dep bala oılap úlgergenshe qýraı túbinde jatqan qalqıyp ornynan turdy. Túk te sezetin emes. Yńyrsyǵan sıaqty bir dybys berip, basyn Yqsanǵa qaraı oqys burdy. Qulaǵy erbeń ete qaldy. Shamasy ol balany jańa ǵana kórdi. Jalt berip, sonadaı bir búıirdegi qalyń qýraıǵa qaraı saldy. «Mynaý kıiktiń laǵy ǵoı. Qashyp keter me eken? Qoı... Qýyp ustap alaıyn». Yqsan kók qunanyn tebinip, júıtkı jóneldi. Áp degenshe, laqqa jetip-aq qalǵan, álgi jalt berip qyrlyqqa qaraı. quldyrańdaı janushyrdy. Burylyp keıin qaıtpaq bop bala bir yńǵaılandy da ásem, aq ala laqty qımaı taǵy da izine tústi. Elirgen qunannyń basyn qol berip, aǵyzyp keledi. Mine, japyrylyp shóp te, buldyrap qazan-oshaq orny da, qaıdaǵy bir mal súıeginiń qańqasy da keıinde qalyp jatyr. Jeligip alǵan at jer tynysyn qýyryp barady. Laqtyń taırańdaǵan tirsegi de anyq kórine bastady. İqsan at ústinen ilip áketpekke yńǵaılandy da, onysynan taban asty aınydy. Buryn-sońdy istep kórmegen; túsip qalýy múmkin ǵoı. Janasa bere boı sozyp, eńkeıe qamshymen ostyrta tartyp-tartyp jibermekke bekindi. Bul tásil at ústinen ári qaýypsyz, ári ańdy álsiretedi. Keıin esh qıyndyqsyz attan túsip qolmen ustap alýǵa bolady.

İqsan oılaǵandaı laq ońaı túser emes; dúsirletip kep eńkeıe bergen; álgi buǵyp jata qaldy. Kók qunan ústinen atylyp ótip ketti. Sonadaı uzap baryp qaıta oralǵansha, ol burylyp keıin tartty. Áıtse de laqtyń býyn-býynyn usaq diril bılep, álsireı bastaǵanyn sezindi. Júregi alqynyp ta bitti. Ol «óldim» dep oılady. Tabynnan bólinip, kóz jazyp qalǵanyna ilkide qýansa da, endi qatty opyna bastaǵan. Beker qaýyptenbepti, jaý aıaq asty tap keldi. Mine daýyldatyp tóne tústi... Qazir buqpasa basy mylja-mylja ezilip qalady.

Ol kózi jaýdyraı saıdyń jıegine kep qulady. Qara tor bop atty bala da jetti; eki ret aınalyp ótti. Muryn ústi shyp-shyp terlep, júzi kúreńitip ketipti. Ábden qyzynyp alǵan; urmaqshy bop umsynady. Áıtse de onyń yńǵaıy kelmeı-aq qoıdy. Qunan úrkektep, qamshy silter jerge jaqyndatpaı ytqyp kete beredi. İqsan da ábden daǵdaryp tur. Endi ne isteıdi! Jerdegi laq ta aıaǵyn sozyp jiberip, qos búıirin soǵyp jatyr. Yqsan janynan kókesi bergen shynashaqtaı bákisin shyǵardy; kánigi ańshylardaı baýyzdap almaq tárizdi. Pyshaqty aýzyna tistep, attan túse bergen, laq taǵy da tura qashty. Ol manaǵydan beri ájeptáýir tynyǵyp alǵan. Yqsan atyna qaıta qonǵansha qalyń qýraıly saıǵa taıap ta qaldy. Jas ańshyǵa laqtyń aldaǵany batty ma, qalaı; kók qunanǵa ústi-ústine qamshy basty. Bu joly ol ekpindete jetkenmen asyp ketpeı, tizgindi tejeı tartyp, aldyn kes-kesteı berdi. Kıiktiń alǵan baǵytynan taıyp, jalt bermeıtini, eregesip, qalaı da ótip ketýge tyrysatynyn ol bilmeıtin. Laq ta bolsa kishkentaı kıik qoı, keri burylmady. Qalyń qýraıǵa kele qoıyp ketti; japyryla túsip, syna qoımaǵan qýraı laqty telpek qurly kórmeı keri laqtyryp tastady. «Á, bálem, solaı ma? Qutylmaq eń ǵoı, káne, endi qashyp kórshi»,— deıdi bala at ústinen mysqyldaı kúlip. Jasyl shóp ústinde búıirin soǵyp laq jatyr. Dir-dir etedi. Kenet ol kıiktiń tekesi bop, mynaý bala soqtaldaı júırik mingen jylqyshy bolsa qaıter edi; anaý, ushy bizdeı báki qanjarǵa aınalyp, jasyl shóp ústinde alqyzyl qan uıyp qalar edi-aý...

Yqsan laqtyń móldiregen janarynan dármensizdikti, monshaqtaı jasty kórip, irkildi. Tura qashar ma eken dep jerge túspek yńǵaı tanytyp umsynǵan, laq qozǵalmady. Ol dybysyn shyǵarmaı: «apataı, apataı... meni qazir... baýyzdaıdy. Sen meni endi tipti de kórmeısiń»,— dep únsiz, anasymen qoshtasa jylap jatqandaı.

Jas ańshy birtúrli qobaljyp, júzin taıdyryp aldy. At basyn keri buryp, júrip ketti. Laq qalyń qýraıly saıda qala bardy. «Keshke anasyna jolyǵady»,— dep oılaǵan edi-aý sonda bala Yqsan. Iá oǵan da talaı jyl ótti.

«Mine, mynaý sol dala... Kúzgi dala. «Jarmanyń kezeńine de ilinip qalyppyn-aý. Anaý kim? Aýdanǵa baratyn úlken joldan beri buryldy ǵoı. «Ústindegi palto ma? Jo... joq, shınel... Basynda pılotka... Bizdiń aýyldiki bolǵaı edi da...» Yqsan atynyń basyn jalǵyz jaıaýǵa qaraı buryp, qamshymen saýyrdan tartyp-tartyp jiberdi. Jaman tuǵyr shoshyna selt etip, julqyna jóneldi. «Jaqsylyq habarshysy bolǵaı em. Aıaq alysy shıraq. Osy jerdiki sıaqty ma?» — Bir ıyǵyna asyp alǵan áskerı qapshyǵy bar soldat ta ózine qaraı saldyrap kele jatqan at arbalyny ańdap toqtady. «Oıpyr-aý, mynaý Balym... Balym qarıanyń balasy ǵoı. Qara qaǵaz kelgeni qaıda. Iá, ıá... Asqar. Sol... Júdeý eken. Kúlip tur».

— Asqar aǵa, sizbisiz? — dedi Yqsan aptyǵa, delbeni shirene tartyp.

— Yqsan... Aman ba? Iá, menmin.

— Tiri me eńiz?..

— Iá... baýyrym...

Yqsan arbadan túsip qarsy umtyldy. Ekeýi qushaq tasyp tur. Únsiz... Dala da, kún de, «Jarma» jotasy da únsiz...

* * *

Ózenniń shappa, tik-tik jarqabaǵynda qorbıyp Ostap otyr. Shıneliniń jaǵasyn kóterip alǵan, qolynda syryqtaı uzyn qarmaqtyń saby, eki kózi shymyrlaǵan cý betindegi barmaq basyndaı qalytqyda. Álgi sál búlkildeı túsip, batsa bolǵany «syr» etkize joǵary serpe tartady. Qasynda eki baldaǵy, qańyltyr qalbyrǵa salynǵan aq kóń qurty, shaǵyn soldat qapshyǵy, úsh-tórt balyq jatyr. Jumystan keıingi kúndegi daǵdyly tirligi osy. Áne bir qatty jaýyn bolmasa, ótkinshi jańbyr, azynaǵan qara sýyq jel-quzǵa mán bermeıdi.

Búgin kún alabult. Jańa ǵana sirkirep jaýyn ótken. Ádette balyq qarmaqty tańǵy tynyshtyqta, ne osyndaı jańbyrly shaqta jaqsy qabady; Ostap muny da biledi. Tek bir túsinbeıtini jergilikti halyq bulaı balyq aýlamaıdy eken; ony Yqsan da, Isahmet te, tipti Qojan da ersi kórdi: «syryq basyna jip baılap, oǵan bir-aq qarmaq jalǵap ne óndiresiń? Sen uzyn jeli jasa, sonyń boıyna úsh-tórt qarmaqty bólek jippen tiz, kógen sıaqtandyryp, basyna salmaqty temir il de ózenniń ortasyna jetkize bulǵap-bulǵap laqtyr. Jaǵada qazyǵy bar. Qarmaq ábden aǵyspen yǵyp, batqannan keıin sál ózińe tart ta qazyqtyń qasyna maıysqaq shybyq shanshyp soǵan jelini eki ora. Mine, sol saǵan qalytqy. Balyq túsken kezde shybyq basy ilgerli-keıin serpilip terbele bastaıdy. Ol balyqtyń qapqandyǵynyń belgisi. Aqyryn eppen jelini jınap alsań bir emes, úsh-tórt balyqty bir-aq shyǵarasyń. Mynaýyń degen ánsheıin balanyń isi ǵoı» degen edi. Áńgime kóp ustaýda emes, qyzyǵynda ekenin túsingileri kelmeıdi. «Úlken balyq qappaıdy, ylǵı shabaq iligedi»,— deıdi. «E, meıli... Osy da jetedi». Ostap basyndaǵy kónetoz, qara eltiri bórkin basa kıip qoıdy. Úı ıesi kempir-shal: «Qulaǵyńdy fýrajkadan jel qarmaıdy. Balamdiki edi, sen al. Ózen jaǵasy sýyq»,— dep bolmaı kıgizgen, soǵan osy qazir qatty razy. Jyp-jyly eken. Sirkirep ete shyqqan jaýyndy da elemegeni kıiminiń jylylyǵy ǵoı. Ótkende fýrajkamen kelgende basy aýyryp, qulaǵy shanshyp berekesi ketken tuǵyn.

«Óte kedeı aýyl. Peıilderine qarasań bári de baı, aqjarqyn, ashyq jandar. Jeri de ońdy. Ne ekseń de shyǵady. Jaqsy bilimdi basshy kerek. Yqsan oıy oryndalsa, soǵystan keıingi eń dáýletti kolhozdyń biri bolady. Áıtse de egis egý, baqsha salýǵa kelgende enjar. Samarqaý tyńdaıdy. Múmkin buryn jermen aınalyspaǵannan da solaı shyǵar? Kóńilderinde senim az. Sovet úkimeti ornaǵaly da jıyrma jyldan asty, neǵyp buǵan deıin jıde-jemis otyrǵyzbaǵan? Endigi úmit jastarda. Qojandar astanadan oqý bitirip, týǵan aýyldaryna mamandanyp oralsa, bul ólkeni gúl-baqqa bóleýi ǵajap emes. Búkil aýylda eki-aq úı aýla ishine tal otyrǵyzypty. Jeksen qart pen Kenjeqyzdyń úıi. Qartty túsinýge bolady. Ol Sovet úkimeti ornaǵanǵa deıin ózi aıtsa, orys pomeshıginiń malyn baqqan batrak. Egistigin de kúzetip, qaýyn-qarbyz, asqabaqtaryn da jınasypty. Kóre júrip solardan úırengen, bilgen. Al, Kenjeqyz she? «Ol balyqshynyń qyzy»,— deıdi Yqsan. Kimnen, qaıdan úırendi? Kúıeýi sharýaqor bolypty. Áıtkenmen o da jer jáıin biletin ortadan emes kórinedi. Shopannyń balasy deıdi. Jeksen qarttyń áseri me? Tabıǵatynda zerek, izdenimpaz adamdar az ba? On jyl mektepte oqyǵan. Traktorıstik mamandyq alǵan. Tiri bolsa, ol jigit agronom bolar ma edi, kim biledi?! Azǵantaı demalysqa kelgende de úıin jóndep tynym tappaǵan. Naǵyz sharýa jan eken ǵoı. Eki uly bar, jas áke... Iá... Kenjeqyz qatty súıedi deıdi. Aıtpasa da belgili, onyń isin aıaqsyz qaldyrmaı otyr emes pe?! Ol ekken aǵashty kútedi, kóktem shyǵa aýlasynyń ishine pıaz, asqabaq, kartop, qaýyn-qarbyz egedi. Kúzde jınap, tuzdaıdy. Bir sıyry, eki eshkisi bar. Ony baǵý da qıyn. Qora-qopsysyn tazalap, jaz shóbin jınaý, baqshasyn sýǵarý, balalardy asyrap-baǵý, fermada isteı júre, pishenge de shyǵý az sharýa ma? Shynashaqtaı bop alyp, sonyń bárin qalaı úlgeredi, á?»

Ostap oı ústinde qarmaǵynyń qaltqysyn baǵýdy da umytqanyn endi ańǵardy; jemin jep ketken be, onysy mizbaqpaı qaltıyp qalypty. Ókine, serpe sýyryp aldy. «Qoı, úıge qaıtaıyn. Búginge osy da jeter. Kún de sýytyp barady». Ol qarmaǵyn tez jınap, qasynda jatqan balyqtardy jipke tizdi, qańyltyr qalbyrdyń qaqpaǵyn jaýyp qapshyǵyna salyp, ıyǵyna ildi de, baldaǵy men balyqtaryn qolyna alyp, ornynan kóterildi. Boıy titirenip, kádimgideı tońa bastaǵanyn jańa sezdi. Baldaǵyna bar salmaǵyn arta, beldem aǵashyn qarýly qolymen syǵymdaı qysyp júrip keledi.

Ol ózen jaǵasynan kóterilgenshe demigip, jaýyryny shyp-shyp terlep te ketti. Úlkendi-kishili balyqtardyń da salmaǵy, jiptiń de saýsaǵyn tilip bara jatqanyn jańa ańdady; sál qolyn sýytyp, tereń tynystap tur. Jalǵyz aıaq soqpaq aýyl men eki aradaǵy qalyń jyńǵylǵa kirip, kókteı ótip asady: endi jol jazyqta, aýyr tımeıdi, oǵan da shúkir»,—deıdi Ostap kúbirleı. Osy aýylǵa kelgeli bilgeni de kóp. El aıtsa, mynaý jataǵan, tyrbyq jyńǵyl jergilikti halyqqa qut. Qys otyn. Qyzýy kúshti, kómirdeı uzaq janady. Butaǵyn arshyp, qamshyǵa ádemi sap jasaıdy. Ózi ǵalamat myqty deıdi. Sýǵa tastasań batyp ketedi, demek temirdeı aýyr. Túıege muryndyq ta jyńǵyldan isteledi. Ári bul qalyń ósken jerdiń shóbi shúıgin keletin kórinedi. Qandaı qurǵaqshylyq jylda jyńǵyl qýrap, jer shańytpaıdy deıdi. Topyraqty ustaıdy. «Qyzyq ósimdik...»

Ostap óz-ózinen tańdana basyn shaıqap qoıdy. Soqpaqpen aqyryn aıańdap, qalyń jyńǵyldyń arasyna kirdi. Álgindeı bolmaı azynaǵan ókpek jel tynyp, sýyldaǵan bir dybys qana estiledi. «Qaraı kór ózin, kádimgideı yqtasyn-aı». El aýyl tóńiregindegi mynaý jyńǵyldardy otynǵa dep shaýyp, qystyń kózi bozqyraýda da tımeıtini qalaı? Sondaı zań bar ma? Qalaı saqtap otyr?» — degeninde, Yqsan: «buny shapsa, keıin kóktemde laq, qozysyn, buzaýyn qaıda baǵady? Shildede shóp qýraǵanda, ózen betten soqqan yzǵarly jel jerdiń topyraǵyn sýyryp aýyldy shań, topyraq baspaı ma? Mine, sondyqtan el erteńgisin oılap buǵan tımeıdi»,— dedi. Óte aqyldy is. Ómirdiń ózi úıretken. Áıtpese, aýyl aınala jyńǵyldy bir qysta-aq otap, bitirer edi.

— Balyqshy joldas, aman ba?

Daýys shyqqan jaqqa jalt qarap, Ostap irkile berdi. Salt atty, basyna shashaqty qońyr ala sharqat tartqan aqsary kelinshek búıirdegi kóldeneń jolmen tóne kelip-aq qalypty.

— O, Ǵaısha, sálemetsiz be? — dedi Ostap kúlimdeı kolhoz basqarmasyn tanyp.— Mine, óısitip jumystan soń balyq aýlaımyz.

— Óte jaqsy. Balyq aýlaǵan da — demalys.

Ol qyzyl etikti úzeńgidegi aıaǵyn shirene shalqaıyp, qarlyǵashtyń qanatyndaı doǵalana birine-biri jalǵasyp ketken qoıý qara qasyn kerbezdene kerip qoıdy. Jasyl ıýbkanyń astynan qalampyr tústi shalbar kıipti, ústinde kúpeıke. Kózi de uıaly úlken, qus muryn. Oń jaq betinde tarynyń túıirindeı meńi bar. Tún qatyp, uıqysy shala, qajyp júrgen sıaqty; óńi synyq. Kóz asty qaltalanyp tur. «Ózi qazaq áıelinen góri ózbek qatyndaryna usaı ma, qalaı?» — dep oılady Ostap. Úsh ferma, alystaǵy otar, olardyń otyn-sýy, shóp bári-bárisi bir osynyń moınynda. Az sharýa emes. Aı, áıel adamǵa qıyn-aý».

At ústinen shirene otyryp, jerdegi adammen sóılesýdiń ábestigin ol endi sezip, sekirip tústi. Torqasqa besti aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınap, edireńdeı qaldy da, jer tarpyp toqtady. Basqarma tizginin erdiń aldyńǵy qasyna ilip, Ostaptyń baldaǵynyń janynda bulǵaqtap turǵan balyqty alyp:

— Júre sóıleseıik, sizge aýyr bolmasyn,— dedi. Qanjyǵasyna baılap, áskerı qapshyǵyn erdiń ústine kóldeneń tastaı saldy.— Qalaı, bizdiń aýyl sizge unaı ma?

— Unaıdy. Halyq jaqsy.

— Basqarma jaman ǵoı.

Ekeýi qatar keledi. Kelinshek jigit júzine kúlimdeı qarady.

— Nege? Basqarmanyń ázirge jamandyǵyn kórgenim joq. Jumys berdi, jyly qabyldady. Maǵan so da jetedi.

— E, onda durys. Ustahana qalaı?

— Jaman emes, tek otyn jaǵy qıyn bop júr. Shirkin, kómir tabylsa ǵoı.

— Aǵash az ba?

— Aǵashpen temir uzaq qyzady. Jylýy az.

— Oılastyryp kóreıik. Qaladan surarmyz. Zavodtyń dırektoryn tanýshy edik,— dedi Ǵaısha oılana.

— Ǵaısha Qaıyrovna, sizge bir suraq berýge bola ma?

— Surańyz,— dedi basqarma kúlimdep.

— Siz qanshadasyz? Árıne áıel adamnyń jasyn supay yńǵaısyz, degenmen de?

— Ýaqasy joq... Otyz úshtemin.

— O, tipten jas ekensiz ǵoı. Qansha balańyz bar?

— O, sizdiń suraǵyńyz bireý emes pe edi? Jaraıdy, aıtaıyn... Bes bala.

— Bári de ul ma?

— Joq ekeýi ul, basqasy qyz. Qolymda enem men atam, ózim. Uzyn urǵasy bir úıde segiz janbyz. Kúıeýim Belorýssıa maıdanynda. Búgin hat aldym. Aman...

— O, qýanyshty ekensiz ǵoı. Uzaǵynan súıindirsin.

— Raqmet...

— Siz osynda nege turmaısyz?

— Keńse aýdanǵa jaqyn fermada. Balalar da sondaǵy mektepte oqıdy. Biz otyryqshy elmiz ǵoı, kóterilip ketýimiz qıyn. Aýdanǵa qarasty kolhozdardyń ishindegi irisi bizdiki. Kópshiligi usaq sharýashylyqty kolhozdar.

— Áıel adam, sizge aýyr da shyǵar?

— Iá, aýyr... Kóp keshikpeı basqarmalyqty tapsyram. «Áıel basqarǵan el ońa ma?» dep úrikkender alǵashynda kóp bolǵan. Bári de oǵan úırendi. El ońdy emes ne? Talaı qıyndyqtan óttik.

— O beker sóz...

— Beker emes. Áli de solaı oılaıtyndar bar. Qazir áıel basqarmalardy erkektermen almastyryp jatyr. Maǵan da kezek jetken,— dedi Ǵaısha kúlimdep.— Biz óz mindetimizdi adal ótedik. El aldynda arymyz taza. Mine aýylǵa da keldik. Al, cay bolyńyz. Meniń Yqsanǵa soǵyp, shopandarǵa asatyn sharýam bar.

Ostap basqarmanyń usynǵan qolyn aıalaı alyp:

— Jalpy sizdiń ultyńyz kim? — dedi.

— Kim bolýshy edi? Qazaqpyn.

— Men sizdi ózbek, ne tatar ma dep oılaǵam.

— Joq... Taza qazaqpyn. Mine, balyǵyńyz, qabyńyz.

— Ǵaısha Qaıyrovna, balyq alyńyz. Ótinem.

— Raqmet... Men áli talaı jerdi sharlap qaıtýǵa tıispin. Taǵy birde alarmyn,— dedi de, basqarma atqa jep-jeńil qonyp júrip ketti.

Basqarma áıeldi Ostap kózimen uzatyp salyp, aýyl i kóshesine kirdi. Baldaǵynyń janynda balyqtary bulańdap keledi. Qarańǵylyq túsken. Aýyl kóshesi murjalardan kóterilgen tezek, qı, aǵashtyń kógildir tútininen tunyp tur. Kózdi ashytyp, qolqany atyp barady. «Bunysy ne?» Uıytqyǵan jel aýla, qora, kóshelerge qýyp tyǵyp, kókke seıilter túri joq. Úlkendi-kishili árqıly terezeler ishtegi sham jaryǵynan sarǵyshtana jyltyraı qalypty. Jartylaı mata, gazet tutqan. «Bári de kúndizgi kúıbeń tirlikten bastary bosap, keshki asqa kiriskeli jatqan bolar?! Qaı terezede qýanysh? Syrttaı topshylaý múmkin be? «Qara qaǵaz» almaǵan úı az. Qasiretti jaryq kóp-aý. Iá, bári soǵystyń kesapaty. Soǵystan keıin radıo toraby, elektr shamy da júrgiziler. So kezde mynaý terezeler de úlkeıip, sáýleleri kóshege de túsedi. Mine, Kenjeqyz úıi. Syrty áktelgen, tóbesi ıtarqa qamys. Ýkraın derevnásynan ákelip, qazaq aýylyna qondyra salǵandaı». Úıdiń qaqpa aldyna jetip Ostap irkile berdi. Kóz aldyna bıazy úndi, qara tory kelinshek kep týra qaldy. «Jany názik, kisini aıaǵash-aq. Tipti eki balanyń anasy deıtindeı emes, ózi bala». Eń alǵash kórgeninde qyz ba dep te qalǵan Ostap. Bunyń baldaǵyn alyp berdi. Sonsyn Balym qarıanikinde birge otyrdy. Qonaqtyqtan keıin Qojan, Sáýlelerge erip, úıine deıin shyǵaryp saldy. Keshe ustahanaǵa ákelip, samaýyrynyn túptetip aldy. Aqsha joq, eki kesedeı tarysy bar. «Alyńyz»,— deıdi. Men bir aqy suraıtyn adamdaı-aq. Qabaǵymdy túıip, «mynaýyńyz ne?» dep edim, qysylyp qaldy. Ostap ishke kirýge júregi daýalamaı syrt aınalyp ketti, júre túsip, taǵy toqtady. Birtúrli sol áıeldi kórgisi keledi. Burylyp artyna qarap tur. «Terezesinde jaryq bar. Ne istep jatyr eken? Oıbaı-aý, mynaýsy ne?» Kishkene eki terezesiniń bireýiniń shynysy joq. İshten jastyq tyǵyp, bitep qoıypty.

Ostap endi toqtamady. Úıine qaraı asyǵa aıańdap keledi. Eki márte baldaǵyn tasqa soǵyp, ushyp ta kete jazdady. Bulǵaqtaǵan balyqtyń shyrysh quıryǵy saý aıaǵynyń tizesine tıip, ábden shalbaryn lastap bylǵanǵanyn da eleıtin emes. Jartylaı ashyq qaqpanyń esigin, qutyryna teýip kep jiberdi de, bir qyryndaı kirdi.

Úıden paltosyn kóılek syrtynan jeleń jamylyp, shoqsha saqal, basynda qara taqıasy bar qart shyqty.

— Oý, Ostap, ájeptáýir balyq ustapsyń ǵoı. Jaraısyń,— dedi ol kúlimdeı.— Sazan, kókserke, sazan... Mynaýy ne? Syla ma?

— Iá.

— Kókserke qurtqa túspeıtin edi. Bu qalaı?

— Shabaq ilingen de, ony kókserke qapqan bolar.

— Múmkin...

Balyqty jibinen ustap, qart qolymen salmaqtap tur.

— On shaqty keli tartyp qalady-aý deıim.

— Jeti-segizge barady...— Ostap shıneliniń jeńimen mańdaı terin súrtip, «ýf...» — dep qoıdy.

— Sen úıge kire ber. Kempir arshyp tastasyn.

— Bireýin... Joq, ekeýine tımesin. Kórshige aparaıyn.

— Kimge?

— Kenjeqyzdikine...

— E, onyń jón. Sorpalasyn kishkentaılaryna.

— Aıtpaqtaıyn, aqsaqal... Sizdiń qoradan bir-eki eski terezeniń shynysyn kórgen sıaqty edim.

— E, ony neǵylasyń? — dedi qart mynaý jalǵyzbasty, orys jigitiniń ne istegeli júrgenin túsine almaı. Júzine úńile qaraıdy.

Ostap sál qıpaqtap qaldy. Taǵy da Kenjeqyzdyń atyn ataýǵa, áldene oılap, adal kóńilin teriske jorymas pa eken degendeı qaýpi bar. Jesir áıelge sóz ergish. Jaýlyǵyn bolmashy kerbez salyp, kósheden qaıqalańdap bir ótse de, jymysqy kózder jyltyńdap, sypsyń erinder sylp etip, «betim-aý» dep kirjıse qalatyndaryn biletin edi. Sonan yǵystap tur. Orynsyz tamaǵyn kenep:

— Bir joldastyń terezesi synypty,— dedi.— Qol úshin berý kerek.

Shal bu joly, «qaı joldas» dep taqymdamady. Alakeýgim aýla ishinde uzaq kidirip qalǵanyn da jańa sezingendeı, jaýyrynynan sýsı bergen paltosyn qaıta túzeı jamyldy da:

— E, ala ǵoı,— dedi.— Toqta, men saǵan shyny kesetin almasymdy ákep bereıin.

— Shesheıge aıtpaı-aq qoıyńyz, aqsaqal.

— E, onyń jumysy ne? — Shal aptyǵa basyp úıge kirip ketti.

Ostap jan qaltasynan shylym shyǵaryp, gazet qıyndysyna orap jatyr. Áne, ol qolyna aq tas pen barmaqtaı ara synyǵyn alyp uryp qalyp, ushqyndata pilteni tutatty. Aýzyndaǵy shylymǵa tıgizip, qushyrlana sordy. Sirińkeniń qat kezi, áskerden kelgenderdiń kópshiliginde osyndaı ottyq bolatyn. Ostap pilte men tasty, ara synyǵyn tós qaltasyna salyp shınelin túımeledi. Jel uıytqı soǵyp, jigit aýzyndaǵy shylymdy ushqyndata tústi.

— Ostap, beri júr.

Shal paltosyn tastap, kúpeıke kıip shyǵypty. Qoraǵa bettep barady. Ostap sońynan erdi.

— Men qazir... Mynany jan qaltańa sal, túsip qalmasyn,— dep shal qoranyń aýzyna jete keıin qaıyrylyp, qolyna aǵash sapty, kishkentaı almasty ustatty.— Men alyp shyǵaıyn, kúte tur.

— Qora ishi qarańǵy emes pe?

— Dáneńe etpeıdi, tabam.

Qart qoraǵa kirip ketti. Kóp keshikpeı qaıta kórindi. Qolynda shyny, uzyn jip. Ostap kómektespek bolǵan:

— Sabyr et, ózim balyqpen birge baılap bereıin. Óıtpese, qalaı alyp júresiń? — dedi. Eki úlken balyq pen shynyny qosarlaı shandyp, Ostaptyń saý aıaǵy jaǵyndaǵy baldaqqa tańyp tastady.— Joldasyńa soqpas buryn balyqty berip ket.

— Maqul, aqsaqal...

Ostap qaqpanyń bákene, taqtaıdan istelgen esiginen shyǵyp, kósheni boılap keledi. «Kenjeqyz ne deıdi? Sizge terezemdi bútindeńiz dedim be? Bunyńyz ne? Keregi joq. Bireý-mireý kóre qalsa, uıat emes pe? — dese qaıtty? Yńǵaısyz bolmas pa eken? Qaıdan elpildep, qulshynyp kettim? Tún ǵoı. Eshkim munymdy kórmes...» Ostap qarsy aldynan óńkıip, tap kelgen buzaýdaı tóbetten yǵystap toqtady. Álgi úrmeıdi, ne aıbat shegip yryldamaı, mańqıa qarap tur. «Úsh aıaqty bu neǵylǵan maqulyq?» deıtin tárizdi. «Kimniń ıti? Jeksen qarttiki me? Úndemeı kep qabatyn ıt pe?» Judyryqtaı qara tumsyǵyn sozyp ıis aldy da, Ostaptyń yq betine oıysty. «İrisin-aı... Qasqyr alatyn tóbetteri osy bolar».

— Ket... Joǵal! — dedi Ostap batylsyzdaý kúńk etip.

Tóbet marǵaý aıańdap, ári asty. Ostap áldeneden qysylyp, terlep ketti. Árıne, ol ıtten qoryqqan joq. Beı ýaqytta kóshede tanys aýyl adamdarynyń biri jolyǵyp: «balyǵyń, shynyń ne? — dep turyp alsa qaıttym?» — degendeıden qınalǵan. Abyroı bolǵanda jan balasy kezikpedi. Júregi de lúpildep, tynyshtyq taptyrar emes. Áne, ógiz arbaly ótip barady. «Ol kim? Qaıdan keledi?»

Ostap ornynan qozǵalmady. Kózden tasalanyp, qaltarys bir búıirdegi kóshege burylǵanda ǵana júrdi. Baldaǵyn silteı tastap, jyltyraı shamy kóringen Kenjeqyz úıine jetkenshe asyq. Endi ol nege, qalaı kelgenin de jasyrmaı, súıetinin de sezdirmekke bekindi: boıyn belgisiz bir sergektik, batyldyq bılep alǵan. Kóp bolsa: «Maǵan sizdiń járdemińiz qajet emes. Eki balamdy ózim de asyraımyn. Qaıtesiz mazalanyp, Ostap»,— der, basqa ne aıtady? Jalǵyz ilikti kisi ǵoı. Kóńil bildirip, sóz salsam ne sókettigi bar? Men de bolashaqtan úmitti janmyn. Sókpes... Ómirde úndemeı, ishqusalyqpen ótken jaman. Adam tirlikte qansha jasaıdy? Elý me, alpys pa, ony kim biledi? Jıyrma jylyń balalyq yrdý-dyrdýmen bitedi. Bizdiń qurbylastarymyz tórt jylyn taǵy qandy maıdan, soǵysqa berdi. Qadir tutar ana da, áke de, jar da, bala da joq. Jaryq dúnıeden kútkenim osy ma edi? Kúıgen shógirdeı jalǵyz qaldym. «Bittim, qurydym»,— dep te oılaǵam. Jo-joq, qurymappyn. Elge áli de sebim tıedi eken. Kerektigimdi sezdim. Beıtanys qazaq ózi jatsynbaı baýyr tartty. «Qoryqpa, berik bol»,— deıdi. Jeksen qart aıtqan aqyn ómirindeı tirlik keshpespin. O da jaryq pánıden «sabyr» tilep ketipti ǵoı. Sabyr... «Sabyr túbi — sary altyn»,— deıdi, qalaısha ádemi aıtylǵan sóz. Iá, tek sabyrlylyq kerek». Ostap oı ústinde kózine ylǵı da ystyq tartyp, shaqyrǵandaı bolatyn bákene úıge qalaı tez jetkenin baıqamapty. Mine, mynaý sol bir jyly uıa. Ol alasa kisi kiretin esiktiń ústinen qolyn sozyp, aqyryn temir ilgeshegin qaıyryp tastap, ishke endi. Júregi qurymaǵyr taǵy da attaı týlap jónedi. «Sabyr...» — dedi Ostap ózine-ózi dem berip.

Alakóleńke aýla ishine kóz tastap tur. Tórde qaraýytyp mal qora kórinedi. Úsh-tórt túp alma aǵashy terezege jaqyn oryn teýipti. Japyraqtan jurdaı butaqtary selteńdep, uıtqyǵan jelden syldyr-syldyr etedi; keıde álgi jalańash butaqtar terezeden túsken jaryqta ysyldap, aıbat shekken oq jylanǵa da usap ketedi. Ondaıda Ostap titirenip, birtúrli tula boıy túrshikkendeı de boldy.

«Id...det voına narodnaıa.

Svásh...shennaıa voına».—

dep shińkildeı ándetip kep, aıaǵynda:

«Lá-lá-lála la...

Nana-na... Na-na,— »

deıdi álgi oqys shyqqan daýys, qaharmandyq áýenniń sońyn sıyrquıymshaqtandyryp. Shamasy ózi búlkildep keledi. Yrs-yrs etken dybysy estiledi. Ostap ony kórmese de alasa qaqpany qalqalanyp, syǵalaı qarady. Tusyna jetkende tanydy; Manaı sorly eken. Yshqyryn álsin-áli kóterip qoıyp, búlkektep barady. Kóńildi. Bir úıden búıiri shyǵa toıyp alǵan tárizdi, bıshara-aı. Júrisin. Buǵan qaraǵanda baqyttymyz ǵoı. Sony da shúkirlik etpeımiz. Aıaǵymyz joq, múgedekpiz deımiz. Meni kórse sábıdeı qýanyp: «Ostap... Ostap, sen jaqsysyń. Balyq jeımiz be, á?» — deıdi. Tamaqqa rahattana bir toıǵan da ol úshin baqyt. Ólmeı tiri qalǵanyna bu da qýanatyn bolar-aý. Óıtken tirlik qursyn». Mynaý úıge nege kelgeni esine endi túskendeı Ostap baldaǵyna bar salmaǵyn sala, batyldana esikke bet aldy.

Orys ádetinshe esikti aqyryn tyqyldata qaǵyp edi, ishten bireý:

— Bu kim? — dedi qazaqsha úreılenip. «Kim?», «Ol», Men», «Nan», «bershi» sıaqty birqydyrý qazaq sóziniń parqyn uǵyp qalǵan Ostap:

— Men... Ostap,— dedi.

— A? Esik ashyq qoı, kirińiz,— dep Kenjeqyz esikti shalqaıta ashyp tastady. Úıden dalaǵa túsken úshburyshtanǵan jaryqta baldaǵyna súıenip, solbyraıyp turǵan ýkraın jigitine jas kelinshek tańdana qarady. Ózi jalańbas, ústinde aqsur kóılek. Esikten soqqan jelden etegi jelbirep te ketti. «Kirińiz...» deý de esinen shyqqan.

— Qaıyrly kesh, Kenjeqyz!

— Kesh qaıyrly bolǵaı.

— Men mynaý balyqty sizge ákelip edim.

— Raqmet... Neǵyp tursyz, kirińiz,— dedi Kenjeqyz qalbalaqtap.— Kútpep edim... Keshirersiz.

— Ýaqasy joq.

— Ákelińiz maǵan. Mynaý shynyńyz ne?

— A... mynaý ma? Sizdiń terezeńizdiń synyq ekenin kórip, úı ıesinen surap alǵam. Qazir salyp bere qoıaıyn,— dedi Ostap.

— Onyńyzǵa raqmet. Erteń Yqsanǵa aıtsam ba dep otyrǵam. Balalar ǵoı. Oı, tentekter-aı! İstemeıtinderi joq. Úıdiń ishinde atysyp, soǵysypty. Granat dep dop laqtyrsa, ol terezege tıipti. Ákesi kelgende de óısitip, bir búldirgen. Shydamaı jaǵynan tartyp jibergem, kúıeýim: «Kenjeqyz, ul balanyń betinen urma. Saǵy synady. Urys ta qoı»,— degen edi renjip. Sol aıtqany jadymnan shyqpaıdy. Esik aldynda turyp qaldyńyz-aý.

— Oqa emes,— dedi Ostap.

— Úı ıesińizge de kóp-kóp raqmet.

— Olar kimniń terezesin jóndeıtinimdi bilmeıdi.

— Tipti solaı ma?

— Aýyldyq jer bolǵansyn sizdi sózge qala ma degenim ǵoı.

— Raqmet... Sózden men qoryqpaıym.

— O, munyńyz úlken erlik.

— Erlik te sebepsiz istelmeıdi. Já, men balyqty arshyp, kartop salyp qýyraıyn. Shaı qamyn jasaıyn.

— Terezedegi jastyqty ári ala salyńyzshy.

— Maqul,— dedi de Kenjeqyz esikti jaýyp, úıge kirip ketti.

Ostap aqyryn aıańdap, kóshege shyqty. Kóńilinde bir jelpinis bar. Júzine nur júgirip, kúlim-kúlim etedi. «Ózi oryssha tap-taza sóıleıdi. Qaıdan úırengen, á? Kezdesken jerde ish tartyp turady. Baýyrmal-aq. Qansha klass bitirdi eken? Anaý Yqsan da, tipti Qojan men Sáýleniń de tilderinde múkistik kóp... Jastyqty alypty ǵoı». Ostap terezeniń ashyq tesigine qolyn tosyp edi, ishten shyqqan áıel demindeı bir jylylyqty sezdi. «Úıi jyly eken...» Ol aqyryn tereze keneresin saýsaǵymen tazalap, ákelgen shynysyn ólshep keskeli tesik kózge salyp kórgen; álgi almaspen tilip, qıyndastyrmaı-aq dál keldi. Ostaptyń bul kútpegeni tuǵyn; oǵan da qýandy. «Bu terezelerdiń ramasy bir sheberdiń qolynan týǵan dúnıeler-aý shamasy, á? Ǵajap... Durys boldy». Sirińke talyndaı shegelerdi oryn-ornyna qaǵyp jatyr... «Mine endi bitti...»

Ol almasty shıneliniń jan qaltasyna áspetteı salyp, shylym shekti. Jyltyldaǵan temekisiniń jaryǵyn bireý-mireý kórmesin dedi me, jeń ishine tyǵyp tur. Asyqpaı tartyp bolyp, tuqylyn aıaǵymen taptaı sóndirdi de úıge qaraı aıańdady. Álsin-áli tamaǵyn kenep, jótkirinip qoıady. «Sózden men qoryqpaıym...» — deıdi. Jaraısyń... Qaramaǵa názik, ıbaly. Áıtse de batyl-aý ózi tegi? Qoryqpaıdy. Túbi shıki adamdardyń úrkek, jaltaq keletini neden deısiń? Taza emes, oılary buzyq. Jany, ary taza kisi ǵana batyl. Óıtkeni qýystanyp, yǵystar dáneńesi joq... Men nege asyqtym osy. Kishkene aıaldaıynshy». Ostap esikke jete toqtady. «Isahmet adamǵa kózin bir sekýndten artyq kidirtpeı, alyp qashady. Mine, onda zymıandyq bar. Qý kisi... Onymen maıdanda óz basym qatar soǵyspas edim. Senimsiz adam. Ras, anaý Yqsan, Jázıra, Jeksen qart durys jan. Ásirese Jázıra... ádemi, kishipeıil. Muǵalıma qyz... esimi kim edi? Umytyp qalǵanymdy qarashy. Qalaı bolǵanda da ony men túsinbeıim. Jumbaq adam. Ózi tipten tákappar-aq. Úıge kirý kerek shyǵar. Joq, áli erte. Asyqpaı shaıyn daıarlaı bersin. Kenjeqyz... Men ony bilem be? Joq... Endeshe nege sonsha senimdimin? Múmkin «sózden men qoryqpaıym» degenniń arjaǵynda birdeńe bar bolar? Nesine senedi? Qazaq áıelderi orys kelinshekterindeı ashyq kelmeıdi, tuıyqtaý. İshteı tartynyp turady. Ábden kózi jetip senbese, erlikke qulash ura qoıar ma eken? Biraq bulardyń shyǵys qyzdarynan kóp ózgesheligi, bótendigi de seziledi. En dalada erkin, kúıeýlerimen qatar atqa shaýyp ósken. Ómiri párenja kımegen. Qojan solaı deıdi. Jaqynda Mánshúk Mámetova, Álıa Moldaǵulova degen eki qazaq qyzy soǵysta erlik kórsetip, batyr ataǵyn aldy, demedi me? Al, shyǵysta basqa qandaı solardaı batyr qyz bar? Estigen emespin». Ostap tańdana basyn shaıqap qoıdy. Qaıdaǵy oıdyń shıyryna túsip kettim...»

— Ostap-aǵa,— dedi esikten bireý. Kenjeqyz eken.— Úıge kirińiz. Shaı daıyn...

— Raqmet. Qazir.

Ol shaqyrý tilegendeı dalada japadan jalǵyz turyp qalǵanynan qysylyp, shylym shegem dep aıaldaǵan jannyń rásimin jasap búgejekteı tústi de, esikke bet aldy. Asyqpaı tabaldyryqty attap, ishke endi. Úı syrttaı shaǵyn kóringenmen, úsh bólmeli, ájeptáýir keń bop shyqty. Aldyńǵy, aýyzǵy bólmede qazan, temir pesh. Astynda syrtyldaı tezek, qýraı janyp jatyr. Qasynda shyjyldaǵan samaýryn tur. Kire beris, esik qaıyrylysynda stol, oryndyq. Kelesi bólmeniń ortasynda jartylaı murjasy qaǵaz, maı sham. Tórden esikke deıin oıýly tekemet, onyń ústinde alasha. Bir buryshta kereýet. Eki terezesi bap. Oń búıirde taǵy esik. Sol jaqta bir bólme, onyń da esigi jabyq. Terezelerge aq shilteri japqysh tutyp qoıypty. Tórde jaıýly kórpe, jastyq jatyr. Ostap aýyz úıge sheshinip, baldaǵynyń ushyn esik aldyndaǵy toqymdaı aıaq súrtkishke súrtip tórge órledi. Eki baldaǵyn irgesine tastady da, qazaqtardaı bir jambastaı qısaıdy; jastyqty qoltyq astyna jumarlaı qysty. «Úıi jyp-jınaqy, taza. Artyqbas, orynsyz shashylyp jatqan dúnıe joq. Kereýeti de ádemi jınalǵan».

— Siz keshki asyńyzdy ishpegen de bolarsyz? — dedi Kenjeqyz aýyz úıden kirip. Qolynda shıyrshyqtaı oralǵan kókshil dastarqan.

— Tamaqtandym.

— Solaı ma?! — Kenjeqyz dastarqandy Ostaptyń aldyna jaıyp, aýyzǵy bólmege qaıta shyǵyp ketti.

«Qoryqpaıym...» — deıdi. Muny maǵan nege aıtty? Jalǵyz adamǵa shaı ishýdiń ózi qıyn demedi me? Onysy: «joldassyz qıyn eken degeni emes pe?» Kenjeqyz kirip, Ostap kóńili taǵy bólindi. Dastarqan ortasyna býy burqyrap qýrylǵan balyq keldi. Nan men qaımaq ta jetti. Kenjeqyz tóbe kórsetken saıyn dastarqan ajary qulpyryp, ózgerip sala berdi. Qýyrylǵan balyq pen sarǵysh kartop ıisi bólme ishine jaıylyp, tústen beri nár syzbaǵan Ostaptyń silekeıin shubyrtty. Áıtse de shydap, syr bermeı qydıyp otyr.

— Aýqattansańyz da tamaq alyńyz. Sýyq soryp ishkenińiz taraǵan bolar,— dedi Kenjeqyz samaýryn túbine úsh aıaqty tabaǵa salǵan qyp-qyzyl shoqty ákelip qoıyp. Samaýryn shúmeginen aq qumanǵa sý quıyp jatyr. Ostap shanyshqyny alyp, ystyq kartoshkini shanyshty. Qarpı asap, biraz tamaqtanǵannan keıin shaıdy da ólerdeı terlep-tepship, uzaq ishti. «Uıadaı jyly, taza úı. Qandaı tamasha». Soǵys aldynda Ostap semásynyń ortasynda osylaısha raqat kúıde otyrmaýshy ma edi. Arada bir ǵasyr ótkendeı. Qazirgisi de óń men tústeı. «Oshaq ıesi bolǵan baqyt eken ǵoı. Mine, naǵyz ómir», — deıdi ol kerilip.

— Balalaryńyz qaıda? — dedi Ostap bir kezde, úıde kishkentaılardyń bary esine endi túsip.

— E, olar uıyqtaǵaly qashan. Ana bólmede jatyr.

Kóziniń asty jyltyraı tership, Kenjeqyz oń jaq búıirdegi esigi jabyq bólmeni ıegimen meńzedi. İle kóıleginiń jeń ushyna qystyrǵan qoloramalyn alyp, betin súrtti. Ostaptyń ózine qadalyp kirpik qaqpaı qalǵanynan eptep qysylatyn da tárizdi. Urlana kóz tastap qoıady. Balyq ta, qaımaq ta eńserile jelingen. Asyqpaı shaı ishedi. Ostap ta kókeıindegisin sezdirgisi-aq keledi; áıtse de áńgimeni neden bastaryn bilmeı dal. Tomashadaı mynaý kelinshektiń ózine qalaı, nesimen unaǵanyn túsinbeıdi.

«Bálkı, anaý ýkraın qyzdaryna tán kelte tanaýdyń bir kóz qýantar jaqyndyǵy sebep pe? Ómirde ondaı da bolady. Adamnyń boı-soıy túgel unamaıdy; keıde kisi áıeldiń bir ezý tartqanyna ǵashyq. «Kózi qandaı ádemi»,— dep tamsanyp júretin erkek az ba? «Al, ernin qaıtesiń? Tań nurynda ashylǵan gúl qaýaǵy emes pe? Bolmashy shyqtanǵandaı úlbirep turǵanyn kórgende óle jazdaıym»,— demeýshi me edi joldastary. Kenjeqyz nesimen ádemi? Ezý tartyp kúlgeni me eken? Múmkin náziktiginiń de bir syry bar shyǵar? Alǵash kórgende sábıdeı ashyq, tym álsizdigi qaıran qaldyrǵan. Turmys kemtarlyǵy men aýyr kolhoz sharýashylyǵyna tilersegi maıysyp, qalaı shydap júr dep músirkeý de bolǵan; janym ashyp, qolushyn bergim de kelgeni esimde. So kezden bastaldy ma? Sonsyn Balym qarıanikinde uıańdyǵyn taǵy sezindim».

Boıkúıez tynyshtyqtan yńǵaısyzdanyp Kenjeqyz Ostap oıyn bólip jiberdi.

— Balalardyń kıimderin jamap-jasqap, tamaqtandyryp uıyqtattym. Sıyr saýdym, maldy jaıladym. Áne-mine degenshe kún de batty, qas ta qaraıdy. Qalaı zymyrap ýaqyttyń ótkenin de baıqamadym. Tań atty bitti, saǵat tili júırik-aq zaýlap beredi. Tipti ózińniń qashan, qaı jerde tize búgip, dám tatqanyńdy da ańǵarmaısyń. «Osy men búgin ne tyndyrdym?» — dep keıde oılaısyń ǵoı. Sonda esińe jóndi, kóńiliń toıattar eshteńe túspeıdi. Kúndegi bir bolymsyz tirlik. Eki mezgil saýyn, balalardyń tamaǵy, úıdiń sharýasy, mine osylaı ár kúniń bir quıyn, uıytqyp jóneıdi.

— Pishen she?

— E, kúnde pishenge shyǵyp jatqanymyz joq qoı.

— Sen qansha klass bitirdiń? — dedi de Ostap, izinshe qıpalaqtap,— «sen» deppin-aý, keshirińiz «siz».

— Eshteńe etpeıdi. Aýylda «siz»-di kóp qoldanbaıdy. «Sen» deı berińiz. Onynshyny bitirdim.

— O, úlken bilimdi ekensiz ǵoı. Oryssha taza sóıleısiz.

— Men balyqshynyń qyzymyn. Kórshilerimiz orystar bolatyn. Óte qarapaıym, qaıyrymdy jandar edi. Bala kúnimnen solarmen aralas óstim. Qurbylarym da orys qyzdary tuǵyn. Shúldirlep sóılese beretinbiz. Birge balyq aýladyq, oınadyq. Ózińiz bilesiz, qyzdar ul balalardaı «myljyń», kóp sózdi emes, tipten «az» sóıleıdi,— dedi Kenjeqyz basyn shaıqap. Muqym soǵan renishti de sıaqty.

Kelinshektiń jeńil kekesinin jerge túsirmeı Ostap ta qaǵyp áketip: «onyńyz ras. O ne degenińiz?» — dedi de qabaǵyn shytyp, ile ázildi sátimen uqqanyna yrza kóńilmen raqattana, shalqaqtaı kúldi. Jaıshylyqta ezý ǵana tartqyzar sóz jigit erkin bılep ketti, kózinen jas aqqansha qarqyldap, tizginin ázer jınady. Ostaptyń kúlkisi Kenjeqyzdy da elitip jiberdi. O da qoloramalyn kózine aparyp, aýzyn kólegeıleı kúledi. Dúnıede óziń súıer jannyń bolmashy lebizi de — sharap býyndaı eken de, júrek qylyn shertip, boı-boıyńdy bılep júre beredi. Qalaı, masań kúıge túskenin Ostaı ańdamady.

— Qurbylarymmen «az» shúldirlessem de, máz birdeńe bolǵan shyǵar. Tilustartqan solar,— dep Kenjeqyz Ostap kesesine shaı quıyp usyndy.

— Iá, taza sóıleý sebebińizdi túsindim.

— Sonda ne taýyp aıtatynymyzdy bilmeıim. Ne jón sóz deısiz. Áıteýir myljyńdaı beremiz de.

— Nege? Keıde balalar da táýir áńgime qozǵaıdy.

— Áı, qaıdam...

— Sizge mektepke muǵalimdikke barýǵa bolatyn edi ǵoı. Jumysy jeńil, taza oryn.

— Árıne. Saǵynaı istep júr emes pe? Soǵan ánebir qulqym soqpady. Ári úırengen saýynshylyq jumysymdy qımadym. Balyqshy aýylynanmyn ǵoı, áıtse mal jaǵyn táýir kórem. Balalar aıaqtanyp, kishkene ósse maldárigerlik ınstıtýtine tússem deıim. Zaman túzelip keledi, jeńis jaqyn.

— Stıpendıa úsh adamǵa az. Qalaly jerde qaıtyp kún kóresizder,— dep Ostap mynaý kelinshek osy qazir ınstıtýtqa barǵaly jınalǵandaı qaýpin aıtty.

— Eń áýeli jeńis kúni týsyn. Mal, úıdi satam. Stıpendıadan basqa da qosymsha tabys tabam. Eki qolǵa qalada da bir jumys bar shyǵar.

— Árıne, tabylady.

— Siz estidińiz be, Yrash pen Merýert aýdanda traktorshylar kýrsy ashylmaq eken, soǵan baratyn boldy.

— Merýerttiki durys. Yrash qalaı? Isahmet kóne me? O kisi qý ǵoı.

— Yrash shalynyń bıliginen ketken. Ol aıtqanyn istep tynady.

— Ras pa? E, onda ol jaraǵan eken.

— Aqyl kireıin degen de. Baıǵus qyzdyń kórmegeni joq. Shaldan ólerdeı taıaq ta jedi. Basynan ne ótpedi deısiz. Já, qoıdyq. Qaıtemiz Yrashtyń qulaǵyn shýlatyp. Men sizdi keledi dep kútpegenmin,— dedi Kenjeqyz kúlimdeı.— Qyzyq...

— Kútkenińiz bar ma edi?

— Bolsa she?

Kenjeqyz jigitke synaı qarap qalǵan. «Batyl-aq. Ózi súımeıtin adamnyń erkindigi seziledi. «Bolsa she?» — deıdi. Iá, men oǵan ne isteıim? Al, bar. Sonda ne? Álde ol meniń ózine degen kóńilimdi bile me?» Bul Ostapqa tanys sezim. Soǵystyń aldynda mekteptes dosynyń qaryndasy oǵan shyn ǵashyq bolǵan.

Traktorıstik kýrsti bitirip kelgen kezi. Ózi jaqsy sportshy. Kolhoz namysyn qorǵap keıin aýdan, oblys quramasynyń qataryna alynǵan. Daryndy voleıbolshy deıtin. Álgi qyz Ostapty alystan toraýyldap: «kınoǵa eki bılet aldym. Barsaq qaıtedi?» — dep ylǵı jolyn kes-kesteıtin. Ostap ony alǵashynda qyzyq kórip, boıyn syrt salyp: «keshir, ýaqytym joq. Búgin jattyǵýymyz bar»,— deýmen boldy. «Men seni súımeımin» dep birden betin qaıtarýǵa batyly da jetpedi. Birde, kóktemde jer jyrtýǵa shyqty. Kúndi qoıyp, keıin túnde de traktorǵa otyrdy. Buryn neǵyp baıqamaǵanyn qaıdam, joldasy: Áı, Ostap, ana qyzdy qara. Kesheli beri orman shetinde «júr»,— dedi. Qarasa... Sol qyz. Aq kóılegi jelbirep tur. Qolynda shúberekke oraǵan túıinshegi bar. Ostap ózine bólingen jerdi jyrtyp bolyp qasyna keldi. «Kimdi izdep júrsiń, Núra?» — dedi. Ol kúmiljı: «Saǵan tamaq ákelip edim, Ostap» — deıdi. «Men ash emespin. Azyǵym bar. Úıge qaıt, Núra, shesheń izdep qalǵan shyǵar»,— dedi. «Mynaý ystyq as. Jańa aǵash jańqasyna qoıyp, ysyttym»,— deıdi. Ostap amalsyz ystyq borshyn ishti. Qyzdyń ózinen kózin almaı telmirip otyrǵanyn ańdap, yzasy keldi. Bir jaǵy qıańqylyǵy da ustap: «Núra, sen meni súıemisiń?» — dedi. Núra ne derin bilmeı abdyraı tústi. «Kel endeshe, men seni súıeıin» — dep onyń bolmashy qarsylyǵyna qaramaı, bóten jigittiń kózinshe erninen qushyrlana súıdi.

Núra betin basa jylap, aýylǵa qaraı qasha jóneldi. Jumystas dosy Ostap qylyǵyna renjip: «ol seni súıedi ǵoı. Nege mazaq etesiń»,— dedi. Sonan keıin Núra mektep bitirip qalaǵa ketti. Ostap ózi súıgen qyzǵa úılendi. «Men qazir sol Núra da, Kenjeqyz men... Erkindigi de, batyldyǵy da sonan»,— dep oılady Ostap.

— Nege úndemeısiz? — dedi Kenjeqyz jigittiń qabaǵy túıile qalǵanyn túsine almaı.

— Kútkenińiz — baqyt bolsyn. Ózge ne deıim?

— Raqmet... — Kenjeqyz da áıel kókiregimen jigit úninen biraz jáıdi uqqan edi. Ezýindegi kúlkini jıyp aldy. Júzi solǵyn tartyp, kózine aýyr muń uıalaı qaldy.— Kútkenim — «qara qaǵaz» boldy.

— Iá, soǵys talaı armandy jerledi ǵoı.

— Óldi degenge sengim kelmeıdi. Ol men úshin tiri... Estımisiz, Ostap? Ol tiri...— Kenjeqyz kómeıine ashshy óksik tyǵylǵandaı úni buzyla toqtady.— Men shyn súıem ony. Ol meniń — baqytym, armanym, qýanyshym, qyzyǵym. Dúnıede ondaı adal, aqjarqyn, batyr jan joq. Bizdiń qazaqta erkek áıel isin istemeıdi, ar kóredi. Al, ol kıiz basatyn. Traktorshy da edi. Qyzyl shybyqtan sheten de toqıtyn. Aýyldyń barlyq terezesin derlik sol jasaǵan, aǵash sheberi. Qyzyl qysh-kirpishten pesh te salatyn. «Kenjeqyz, soǵys bitkensin ekeýmiz balalardy alyp, demalys úıine teńizge baramyz. El aralaımyz. Men ınjener bolam. Úı turǵyzam»,— deıtin. «Seni súıem. Ǵashyq jannyń qolynan bári keledi. Óıtkeni olar armanshyl, ómirdi súıedi. Senbeısiń be? Mine, qol... Sózim sóz! Meniń ýádege beriktigim ózińe aıan»...

— Jalyndy jan eken de.

— Iá, ótkir edi. Eńbekqor bolatyn. «Meniń bar baılyǵym ózińsiń»,— dedi ol sońǵy kelgeninde. Úlken bir shabýylda erlik kórsetkensin eki apta demalys beripti. «Sen tynyq, eshteńe isteme»,— desem de bolmaı, úıdiń tóbesin ashyp, qaıta japty. Qorany, qaqpany jóndedi. Bir kún tynym tappady. Júreriniń aldynda ǵana, osyndaı keshte: «janym, aıtshy ne tilegiń bar?» — dedi. «Ne tilegim bolýshy edi senen. Aman-esen oralýyńdy tileıim!» — dep kúldim. «Dúnıede senen ózge maǵan esh qyzyq joq»,— dedim.

«Kenjesh, men ólimdi kózimmen kóp kórgen janmyn. Talaı arystaı azamattar qyrshyn qıyldy. Bári de ónerli, órimdeı jastar. Olar da ómirdi súıetin edi. Armanda ketti. Osydan on bes mınýt buryn týǵan jeri, eli jáıli syr shertip, jarqyldaı kúlip júrgen dosyńnyń qansyrap «apalap»... jatyp kóz jumǵanyn kórýden aýyr, qıamet joq. O da basymyzdan ótti. Ústińnen ysyldaı jańbyrsha oq jaýyp, jer solqyldata snarádtar jarylǵanda kirerge tesik tappaısyń. Ózińdi-óziń tejep: «men elimdi qorǵaýǵa attanbap pa edim? Bunym ne? Kenjeshim, balapandarym estise ne deıdi? Jarym, balalarym men úshin qorlanyp, azap shekpeı me? Halqymnyń ar-ujdany emespin be? Jo-joq, ólsem de qarys qadym sheginbeıim. Ólmeımin, óltirem jaýdy!» — deımin qaısarlanyp. Kórdiń be, Kenjesh, sen meniń týymsyń! Meniń erligimniń ishinde sen de, balalarym da, týǵan halqym da júr. Bir eskerterim — seniń kúıeýiń eshqashan da halqyn uıatqa qaldyrmaıdy. Osy esińde bolsyn! Kóp sóılep ketti-aý demegeısiń. Soǵystyń aty soǵys. Áldeqalaı maıdanda qaza tapsam, saǵan aıtar bir tilegim bar...» deı bergen edi: «aýzyńa qaı-qaıdaǵy jaman sózdi almashy. Sen ólmeısiń! Estımisiń, ólmeısiń! Jeńispen oralasyń!» — dep jylap jiberdim. Ol shoshyna, meni qushaqtaı jubatyp: «árıne... árıne, biz jeńemiz. Qoıshy endi, janym. Já, aıtpaı-aq qoıaıyn»,— deı berdi. Kóńilinde ashylmaǵan syr, arman ketti. Men beıbaq nege jyladym? Ne demek edi? Endi, mine soǵan ókinem. «Jaman aıtpaı, jaqsy joq» degen emes pe? Beker... Beker tyńdamadym. Aqymaq basym, eń bolmasa artynda sábıleri baryn oılasamshy. Erteń olarǵa ne deıim?..»

— Kenjeqyz... Sabyr, jylamańyz,— dedi Ostap kelinshektiń betin basa eki ıyǵy dirildeı egilgenin kórgende ne isterin bilmeı abdyrap.— Múmkin tiri shyǵar. Qara qaǵaz kelgenmen keıin aman oralǵandar da bar ǵoı. Jaman yrym bastama.

— Ras pa, Ostap?

— Iá, ondaılar az emes. Jylap otyryp, jadyraı kúletin; kúle túsip, kózine jas alatyn bir kisiler bar. Teginde ondaı jandar qasiretshil emes, ómirsheń keledi. Mynaý Kenjeqyz da sonyń bipi bolsa kerek dep oılady Ostap. Áldeneden úmittene qalyp, kelinshektiń endi mine júzine shýaq júgirip otyr. Shyǵys adamdaryndaı kóńilimdegini jumbaqtamaı toq eterin aıtaıyn»,— degendeı ol bir sheshimge de keldi. Áıtse de ańysyn ańdaı irkildi.

— Ostap, men de saǵan bir saýalymdy bildireıinshi, kópten oıymda júr edi. Aıyp etpeseńiz...

«Ózi bastady. Tipten jaqsy. Jolym bolǵaı, ıá, ol ne? Kóńilin bildirmek pe? E, onyń aıyby ne?» Ostap shydamsyzdana:

— Aıt, Kenjeqyz, qysylma,— dedi.

— Siz tankıssiz be?

— Iá...

— Meniń kúıeýim de tankıst.

— Á, solaı ma?! — Ostap kelinshekti aıap ketti. Óz múddesin umytyp aqjarqyn, adal kóńilimen aqtaryla qalaı da jubatýdy oılap:

— Tankıst de... E, onda beker jylaısyń. Maıdanda talaı qyzyq jáılar bolady. Mysaly bizdiń polktan bir tanki úlken shabýylda úshti-kúıde joǵalyp ta ketken. Eki aptadan keıin tabyldy. Belorýssıanyń batpaǵyna tanki múlde batyp, ózderi aman qalypty. Al biz qara qaǵazdy úılerine jiberip te qoıǵanbyz,— dedi.

— Men... Men sizge «qaǵazdy» kórseteıinshi,— dep Kenjeqyz sol jaq bólmege betin oramalymen súrte kirip ketti. Bir japyraq qaǵazdy alyp qaıta shyqty.

Ostapqa berip, jaqsylyq habar kútkendeı telmire qarap otyr. Samaýrynnyń da úni áldeqashan óshken, úsh aıaqty temir tabadaǵy shoq ta sóngen; aldynda shala ishilgen, sýyq shaı. Eki kózi Ostapta. Ózi kúni keshe maıdannan oralǵan adam, ol bilmese aıtpaıdy ǵoı degendeı júzinde úmit nury oınap tur. Ostap áýeli qaǵazǵa bir kóz júgirtip aldy da, ortadaǵy shamǵa jaqyndata ustap, asyqpaı oqýǵa kiristi. Ádette: «pálen joryqta kúıeýińiz erlikpen qaza tapty»,— dep bastaıtyn. Bul hatta jalpylama jazylypty. «Úlken shabýyl ústinde janqıarlyq erlik kórsetti. Maıdan dalasynan oralmady. Biz jaýyngerlerimizdiń Otan úshin kórsetken batyrlyǵyn eshqashan umytpaımyz»,— delinipti. Ózge tilge tıek, negiz bolǵandaı jer aty atalmapty. Ostap buǵan da shúkir degendeı shyn qýanyp:

— Mine, aıtam ba, kúıeýińniń qaı mekendi ólkede opat bolǵany kórsetilmegen. Demek, anyq ózderi de bilmeıdi,— dedi.

— Ras pa? — Kenjeqyz jaırańdaı kúlip jiberdi.

Ostap ábestik istep alǵan jandaı qysyla, bir jaǵy óziniń ańǵaldyǵyna kúıinip úndemedi, kelinshek kókiregindegi úmit otyn onan ári úrlep, ábden sendirgenshe nege alasurdym dep ókinip otyr.

— Kenjeqyz, men keteıin. Ýaqyt biraz boldy bilem,— dep Ostap baldaǵyn qolyna aldy.

— Kelgenińizge, adal nıetińizge raqmet, Ostap. Jylap-syqtap berekeńizdi ketirdim. Ol úshin keshirersiz.

— Ýaqasy joq, Kenjeqyz. Mezgil solaı ǵoı.

— Iá...

Ostap aqyryn aýyz úıge ótti. Kenjeqyz ápergen shınelin kıdi. Baldaǵyn qolyna yńǵaılaı alyp, tereń kúrsinip qaldy. Esikke jete berip, keıin buryldy:

— Kenjeqyz,— dedi batylsyzdaý kúńk etip.— Sizge qazirgi sátte birdeńe deýdiń ózi uıat.

— O ne degenińiz, Ostap? Siz meniń asa qurmet tutar, qadirli adamymsyz,— dedi Kenjeqyz kúlimdeı. Tipti jaýrynynan qaǵyp, súıine ıyǵynan da sıpap qoıdy.

Ostap kelinshekten mundaı ystyq yqylas kútpegen, kádimgideı kóńil túkpiri jylyp sala berdi. «Qara qaǵazdyń» aty qara qaǵaz. Kelmesine senedi. Meni de qımaıdy. Ózi aıtsyn deıdi. Áıel adamnyń joly jińishke ǵoı. Erkekten buryn qaıtyp syr beredi. Men bastaýǵa tıispin». Ol basyn jerden shuǵyl kóterip aldy:

— Sizge qoıar saýalym bar tuǵyn. Qaıterimdi bilmeımin.

Kenjeqyz tańdana jigit júzine úńilip, jaqyndaı berdi de, birtúrli áldeneden shoshynǵandaı yǵystap toqtady. Ostap janarynan ystyq kóńildiń saǵynysh sáýlesin ańdap, úreılenip tur. «Aıtpaǵaı edi» degendeı kózinde jalynysh ta bar. Áıelge ózi qatty qurmet tutar, syılas jannyń betin qaıtarǵannan aýyr azap joq. Syrlas, aqyldas kórer, muńdas kisiden aıyrylý, ony jatyrqap keıin boıyńdy aýlaq salýdyń ońaı emestigin jetim kóńildi jesirler jaqsy biledi. Súıip qosylǵan qosaǵynan zábir-japa tartsa da, tez umytyp qaıta tabysary haq. O da ana shapalaǵyndaı shıpaly, keksiz tirlik. Súıgen júrek keshirimshil. Al, dostyq múlde ózgeshe jumbaq. Renish boıǵa sińbeıdi, júrek túbine tunady. Jaman astan ushynǵan jandaı bir jaǵymsyz tirlik keshtire, jan qınalady. Osynyń bári Kenjeqyzdyń kóńil eleginen óte shyqty. Ne derin bilmeı ári-sári kúıge túskeni sonan edi. Ostap qoıar saýaldan da túbi bir qutylmasyn sezedi.

— Aıtyńyz, Ostap,— dedi ol kúmiljı.

Ostap kelinshektiń uzaq únsizdigin jaqsylyqqa balap-aq qalypty; kádimgideı jelpinip, jaltaqtaı berdi. Kenjeqyz qabaǵyn shytyp, aýzyn qolymen kólegeıleı yǵystap, jaýyrynyn esik jaqtaýyna tireı turdy. Kózinde úreı bar.

— Jo-joq, aıtpaıym...

Ol Kenjeqyzdyń jýyq mańda kúıeýin umytpasyn, qatty súıetinin janarynan oqyǵandaı boldy. Birtúrli júregi lúpildeı alyp ushyp, júzin taıdyryp aldy. «Bos áýreshilik. Ol kúıeýin súıedi. Áne, qabaǵy da túıildi. Kóńilin bildirmese deıdi. «Ostap, neni aıtpaqsyz?» — dep Kenjeqyz surar degen de úmitte edi, o da aqtalmady, eleýsiz qaldy.

— Ostap...

Jigit surlana syrt aınalyp, jaýyryny kúrjıe esikke bet aldy. Kenjeqyz ilese shyǵyp, úsh-tórt márte atyn atasa da, ol qaıyrylyp qaramady. Árıne, jigit renishti. Ózine de yzaly. Áıtse de ne isteıdi? Qazir ol qara kóleńke kósheni boılaı baldaǵy syqyr-syqyr etip, qylańdaı ketip barady. Uzap, kózden ǵaıyp bolsa da, baldaqtyń tastaq, toń jerge tıgen taqyl-taqyl úni áli estilip tur.

12

— Qabaǵyń bir ashylar bolmady ǵoı. Jadyrap kúlgenińdi de kórmedim. Shildehana, toı-tomalaqtan da syrǵaqsısyń. Qatar júrgiń de, barǵyń da kelmeıdi. Syltaý izdeısiń, áldeneni tilge tıek qyp kózińe jas alasyń. Men bir qubyjyq jan sıaqtymyn. El, «arysym» dese, sen kókiregimnen keri ıtergendeı «jatsyń» dep qaraısyń. Qara jamylmasań da uıaly, shuǵylaly maǵan ǵana tanys, júregime ystyq janaryń óli sýdaı jylt joq. Ne istedim? Jazyǵym ne? Jazırash-aý, senen ózge meniń kimim bar? Oıpyr-aı... Qudaı-aı, qýanysh emes bul úıge, sorly basym, qaıǵy-qasiret ákelip pe em?!— dedi Naýryz úni buzylyp. Tórde, qalyń kórpeniń ústinde otyrǵan, julqyna kóterildi; kıiz ústinde turǵan jetilik maı sham ekpininen jypylyqtap sónip qala jazdady.

— Maǵan ne iste deısiń, Naýryz? Túsinbeıim...

Shymyldyq peshke jaýrynyn bere, bir tizesin qushaqtap otyrǵan Jázıra sál moınyn buryp, kóz astynan qarap qoıdy. Ústinde qynama bel, aq shuǵa kóılek. Úlken qara burymy oń ıyǵynan qulaı túsip tur, balapan mańdaı shashy buıralanyp baryp samaıǵa uıysypty. Álginde ǵana ishilgen keshki, ystyq astan ba, júzi bal-bul janyp, oımaqtaı erni shamnyń jaryǵynda shıedeı qyp qyzyl; eki ezýdegi bolmashy kóleńke de qubylyp kete beredi. Naýryz — «túsinbeıim» deı qıtyqtanyp, ashý shaqyra jalt qaraǵannan árige bara almady; áıeliniń asa kórikti ekenin bilse de dál bul kúıi kórmegendeı edi, irkilgeni de sonan. Ol óz-ózinen yńǵaısyzdanyp júzin taıdyryp áketti. Aıaǵynda toqyma jún shulyq, belbeýsiz, tik jaǵa gımnasterkesin galıfe shalbarynyń syrtyna shyǵaryp jibergen, bólme ishin ersili-qarsyly kezip júr. Sálden soń tamaq astyndaǵy túımesin aǵytyp, jel qaǵyp totyqqan keskindi kelbeti surlana, syrt qaraı tereze aldyna toqtady. «Búgin de únsiz... Tún jarasa aýyp barady. Ylǵı tańǵa jaqyn jatamyz. Joq, bulaı ózińdi-óziń aldap ómir súrýge bolmaıdy. Bárin de aıtý kerek. Shoshynsa qaıttym? Birjola bezinýi de múmkin ǵoı». Naýryz qaıtyp kep tórdegi óz ornyna, eki búktep salǵan kórpege, jastyqtyń birin jumarlaı qoltyq astyna basa jaıǵasty; kóz qıyǵyn urlana Jázıraǵa tastaǵan; ol áli sol kúıi, mizbaqpaı, sytyr-sytyr janǵan jetilik shamnyń piltesine qarap otyr eken. Nazaryn ózine burǵaly Naýryz jótkirinip qalǵan, Jázıra úrkekteı basyn jerden kóterip aldy.

— Á... Iá, tósek salaıyn,- dep.

Ornynan shıraq turyp, terezege jaqyn, kıiz ústine qalyń kórpe jaıyp, jastyq tastady; jolbarystyń terisindeı tarǵyl odeıalo ákep aıaq jaǵyna qoıdy. «Taǵy syńar tósek... Bólek jataq degen osy. Qazir ózine pesh túbine salady. Áne, aıtam ba...» — Naýryzdyń qabaǵy túıile qaldy.— «Qaıtsem, á?!»

Kelgen kúni ǵana bir tósektes bolǵan; sonan soń-aq Jázıra júregim qysyladymen irgesin keıin tepti. İlkide Naýryz bunysyna sense de, bertin kele tipten onyń ózine salqyndyǵyn sezindi; munyń bári áıeldik jatsyný, jırený bop shyqqansyn yzalanatyndy tapty. Áıtse de erkektigi ustap, daýys kóterip, qol qatqan joq. Óıtkeni Jázırany ne dep jazǵyraryn bilmedi. «Júregiń qysylmaq turǵaı shorshyp shyqsyn, bulaı ómir súre almaımyn» deý uıat qoı. Já, dep o basta buǵan kóngen ózi.

— Naýryz?

— Ay.

— Meniń senen kópten suraǵaly júrgen jáıim bar,— dedi Jázıra tóseginiń ústinde otyryp. Kózi shamnyń jaryǵynda.

«Ózi bastamaq pa edi. E, sonysy kerek qoı. Endi dúnıe órtenip ketse de aıtyp tynarmyn»,— dep oılady Naýryz qypylyqtaı.

— Túndi-túnge ulastyryp, kúndi-kúnge qosyp, saryla kútkenim ras. Aryńa qylaý túsirip, kózińe shóp salsam erteńgi tańdy kórmeı óteıin, Naýryz... Jesir áıel de jel ótinde turǵan kańbaq sıaqty. Jelbýaz sóz ergish... Dóńgelentip ala jóneledi. Qańbaqtyń qonaryn saı biledi, ósek-aıańnyń turaǵyn kim biledi? Múmkin men týraly estigeniń, bilgeniń bar shyǵar, Naýryz? Bolsa irkilme, aıt. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq». Aqtalmaımyn, óıtkeni aqpyn.

— Estimedim desem ótirikshi bolarmyn. El qulaǵy – elý. «İqsan sóz aıtyp júr. Qatynyń ket ári emes bilem»,— degen hatty gospıtáldan shyǵar jerde aldym.

— Kimniń haty?

— Isahmettiki. Shynymdy aıtsam, tańdandym. Senbedim.

— Nege?

— Yqsan sóz aıtsa, sen ket ári bolmasań maǵan kel deýińniń esh qısyny joq. Jalǵandyǵyn sonan sezdim, Jázırash. Kelgensin oıymnyń durystyǵyna kózim jetti.

— Naýryz, sen bárin de biledi ekensiń. Maǵan taǵar aıybyń bar ma?

— Suraǵyńdy túsinbedim ǵoı, Jázırash?

— Meni nege aldadyń?

Naýryz birden jaýap qatpady; tereń kúrsinip, únsiz biraz otyrdy. Jan qaltasynan shylym ap orady; qos tanaýdan burqyrata shyǵaryp, kóz aldynda seıile qoımaǵan bozǵyl tútindi qolymen jelpip qoıdy. Osy suraqtyń túbinde bir bolaryn bilse de, naq qazir kútpegen; tosylyp qaldy. Oıyn jınaqtaı almasa da:

— Jázıra, men saǵan maıdandaǵy ómirim jáıli jartymdy eshteńe aıtqanym joq,— dedi jótkerine túsip.— Árıne, soǵystyń aty soǵys. Áńgime onda da emes, adam taǵdyrynda.

— Adam taǵdyrynda? O ne sóz, Naýryz?

— Qoryqpashy, Jázırash. Men el aldynda da, úkimet aldynda da adalmyn... Úsh ret jaralandym. Eń alǵash nemis oǵy Jıtomır túbinde tıdi. Ólim men ómirdiń arasynda jattym. Dárigerlerdiń, qala berdi bir adal sút emgen áıeldiń kútimi janymdy saqtady. Taǵdyrdyń jazýy solaı ma, qaıdam, onymen kóńil qostym. Úsh-tórt aı birge turdym. Saǵan aıtýǵa kóńilim daýalamady, ári qımadym. Jáne de kóp keshikpeı maıdanǵa túsip kettim. Onan keıin de eki jaraqattandym. Sońǵysynda kontýzıa alyp, myna sol qolymnyń bulshyq etin oq julypty... Múmkin snarádtyń jaryqshaǵy shyǵar, bilmeıim. Áıteýir esimdi gospıtálda jıdym. Arada birneshe aı ótti. Bir kúni janymda jatqan eki kózinen aırylǵan soldat ókirip, basyn oraı baılaǵan bıntti julyp, laqtyra bastady. Áıel bitkendi «opasyz, satqyn... fashısen de ótken qanypezer» dep dattady.

Kóp ýaqyt tynshı almady... Erteńine, sabasyna túskensin men oǵan qosylmaıtynymdy bildirgem, ol mysqyldap; «qatynyń kúıeýge tıip ketpese shúkir de. Áıtpese eki aıaǵym, qolym joq keleıin be?» — dep synap hat jazyp kórshi, ne der eken. «Kóreıin perishte áıelińdi»,— dedi. Et qyzýynan ba «jaraıdy» deppin. Seniń aldyńda bolsa da kúnálimin. Ne deıin saǵan... Oǵan jazdym. «Keshir.. Múgedekpen ótkizer óksik ómirim joq»,— dep meni ol keri tepti, qabyldamady. Mine, kórshi,— dedi de, Naýryz capǵysh tartqan kókala telegramma blankasyn gımnasterkesiniń tós qaltasynan shyǵaryp, Jázıranyń aldyna tastaı saldy. Qaǵaz tórt búktelgen eken; ashylǵan alaqandaı jazyla túsip jatyr. Jázıra tiksine kóz tastaǵany bolmasa qolyna almady.— Tóbe shashym tik turdy. Túńildim onan... «İrgeles jatqan soldat sózi shyn ba? Nege olaı?» — dep qatty tolǵandym. Eriksiz esime seni aldym... Saǵan senip em. Oıymnan shyqtyń...

«Oıymnan shyqtyń» deıdi? Munyń aldynda qunym shamaly eken ǵoı. Kimdi kútkenmin, táńirim-aý... Kimdi —dep oılady ol.— «Jazyǵym ne? Bu nesi? Taǵy bireýge úılenipti. Bári de op-ońaı... Yqsannyń qasynda bu da adammyn deıdi-aý, á? Onymen de teńgermek bolyppyn...» Jázıra ishi-baýyrynyń qaltyrap baratqanyn ańdady; astyńǵy ernin tistelep, shydap baqty. Naýryz áli sóılep otyr:

— Ras, men kinálimin. Keshir, jasyra almadym. Aıtpaı keldim... İshime syıar bolmady. Kóńilimniń kózi de, júregimniń sózi de jalǵyz ózińsiń. Basqaǵa onda oryn joq. Otqa sal, sýǵa sal. Qabaq shytpaı ótem. Seniń... Seniń men degendegi úlken júregińe senip keldim. Bilem... mundaıdy kisiniń kisisi keshiredi, Jázırash...

Áıeliniń muńdy, aýyr, ashshy jas úıirilgen janaryn kórip irkildi. Adamnyń keıde ózine-ózi jırenishti kórinetin kezi bolady, ol qandaı bezbúırektigin de, zymıandyǵyn da sol bir sátinde umytyp, qatty túıligýmen júredi; qatar-qurbysymen de áńgimesi jaraspaı alas urady. Boıyn bılegen yzanyń da qaıdan týyndap, neden ekenin de bilmeıdi, ańdamaıdy. Naýryz da álgi bir ókinishke toly áýeninen jańylyp, shytynaı bastady.

— Endi mine, jasyrynbaq oınaǵan baladaımyz. Úndemeısiń. Aıaq-qolymnyń barlyǵyna shúkirlik etpeımisiń. Anaý syzdy dalada, orman arasynda jaý oǵyna ushyp qalǵan az ba?!. Nemenege qara jamylasyń? Sumdyq-aı... Sumdyq! Álde aıaq-qoldy maǵan kópsinemisiń, á?

— Iá... Bolmaǵany jaqsy edi.

— Jázırash, ne dep otyrsyń? Iá, táýbe de... Táýbege kel. Esiń durys pa? — dedi Naýryz ornynan atyp turyp.

Jázıra úndemedi. Kózinen ytqyp ketken jasty da súrtpeı, búktúse otyr. Naýryz sál qıpaqtap turdy da, burylyp esikke bet aldy. Jázıra jastyǵyna etpetteı qulap, tunshyǵa uzaq jylady... Sol kúıi uıyqtap ketti. Ol Naýryzdyń daladan kelgenin, sheshinip salýly tósegine jatqanyn sezgen de, bilgen de joq...

Kóktem aıy... Tań qyzyl ıektenip keledi. Balaýsa kóktiń beti shyqtanyp, bolmashy sáýleni qaqpaqyl qyp oınap, jymyń-jymyń etedi. Boztorǵaı úni de ashyq, qalyqtap tur. Jázıra oń ıyǵyndaǵy jarty qap qıdy jerge qoıyp mańdaı terin súrtti; belin jazdy. Áldeqaıdan salqyn samal soqty: ol kóz aldyndaǵy kireýkeniń seıilip, tynysy keńigenin sezindi. «Oıhoı, tańǵy samal-aı. Salqyn bulaq sýynan betersiń-aý». Dala qara kúreńitip qalypty, býsanyp jatyr. Saı-sala ústinde názik, aq ulpa seldireıdi. Qyzǵylt jıekten qalyń nópir kórindi. «Bu ne, qudaı-aý?» Jázıra tańdana qaraı qaldy. Alystan álgi synaptaı syrǵyǵan qara jelmaıa tárizdi. Áne, endi betin tústikke túzedi; súıirlenip, sadaqtyń oǵyndaı aǵyp barady. «Oıpyr-aý, mynaý jóńkilgen jylqy ǵoı. Bóri tımese ıgi edi da. Neden osynsha úrikti? Aldyndaǵy torynyń jaldysyn-aı? Basy da kishkentaı eken... Quryq tastam alda julynýyn janýardyń. Beri... Beri buryldyma-eı. Saqtaı gór qudaı, taptap ótpese neǵylsyn». Jázıra jarty qap tezegin tastaı qashyp edi, qutyla almady; esirgen jylqy qoıa ma, dúrkireı qýyp jetti. Asyp ketti. «Maǵan ne kórindi?.. Mynalar balalar ǵoı. Iá, ıá... Ózenge shomylǵaly bara jatqan balalar Áıtpese qutyrynǵan bir úıir jylqy taptap ótpeı me? Sonda balalar sarala tańnan sýǵa túse me? Sý sýyq emes pe? Jáne de aı dalada ne bitirip júr?». Ol qabyna eńkeıe bergen, tý syrtynan at tuıaǵynyń tysyryn estidi. «Taǵy da jylqy ma?» Basyn kóterip, tańdana burylǵan — salt atty ekeý ózine taıap qalypty. «Oıbaı-aý, mynaý álgi Isahmettikine kelip júretin shal ǵoı. Esimi kim edi? A, ıá... Baqan... Ustaldy, túrmede degeni qaıda? Bu aı dalada neǵyp júr? Qasyndaǵy kim? Isahmet pe? O nege júzin alyp qashady-eı? Týra qaramaıdy. Myna... Myna shal nemenege kúledi. Jylymshylanǵan kózi qandaı jaman. Atynan túsip kele jatyr ǵoı. Óı, ne kerek ózińe?» Baqan óńireńdep tónip keledi. Jázıra Isahmetke: «ýa, qaınaǵa, mynaýyńyzdan qutqarsańyzshy» degendeı jalbaryna qaraǵan, anaý syrt aınaldy. «Táńirim-ay, Isahmet emes... Jo... joq. Bu... bul Naýryz... Iá, Hayryz. Naýryz ǵoı... «Naýryz, qorlatpasaıshy»,— dep aıqaılamaq bolǵan, úni shyqpaı qaldy. Baqan kóterip áketti...»

Jázıra qansorpa terlep, shoshyna oıandy. Munyń bári túsi ekenine kózi jetkende: «ýf...f!» — dedi tereń tynystap. Sham sóngen, úıdiń ishi ala kóleńke. Naýryz tórde qoryldap uıyqtap jatyr. Aýla ishinen qorazdyń qylǵynyp shaqyrǵany, ár tustan áýpildeı úrgen ıttiń daýsy estildi, Jázıra ornynan turyp tósegin jınap, qazandy tazalap sý quıdy. Kerzi etigi men kúpeıkesin kıip, qalyń qońyr oramalyn tamaq astynan oraı tartty; munyń bárin kúndegi daǵdysynsha tez istedi. Kolhoz saýynǵa bir sıyr bergen; sony saýǵaly dalaǵa shyqty. Aspan qara qoshqyl, alasapyran. Betke salqyn, ylǵaldy lep soǵady; aýada jańbyr ıisi bar. «Áı, búgin túske jetpeı-aq jaýarsyń-aý. Qashanǵy túnerermin deısiń... Artyń qarǵa aınalmasa qaıtsyn, sýytyp kettiń ǵoı»,— dep oılady Jázıra.

Sıyrdy saýyp bola bergen:

— Apa!.. Tátaı apa? — dedi bala daýsy aýla syrtynan. Naýryz qaqpaǵa ilgeshek jasaǵan; qas qaraıa bekitip tastaıtyn. Sol áli ashylmaǵan eken, arjaǵynan balanyń qyltyńdaǵan tóbesi kórinedi. Jázıra shelegin jerge qoıa sap, júgirip baryp ashty.

— Sholpanbysyń? Jáı ma?

— Tátaı apa... Tátaı apa, súıinshi!

— Iá...

— Súıinshi? — dedi Sholpan entigip. Eki betiniń ushy qyzǵylt tartypty; sýyq sorǵan ǵoı. Kózi kúlim-kúlim etedi. - Kenjeqyz apam ul tapty? Ul!..

— Ul ma?

— Iá... Má, apa!

— Mynany al, Sholpanjan! Al deımin! Úlken bolǵanda taǵarsyń,— dep Jázıra qoıarda-qoımaı saýsaǵynan altyn saqınasyn alyp berdi.

Sholpan qýana sekirip, júgire jóneldi. Jázıra turyp eki jumalyq demalysqa kelgen áskerı kıimdi, kóntek erin, uzyn qara jigit onyń áli kóz aldynda. Sarala tańnan turatyn; qolynda ketpen, kúrek. Saýynǵa bara jatqan qyz-kelinshekke jadyraı amandasyp, qol bulǵap qalatyn. «Shańyn burqyratyp úıdiń tóbesin ashyp, qamyspen qaıta jaýypty. Qora-qopsysyn jóndeýge kirisipti»,— dep el jigit isin alǵashynda ersi kórse de, keıin buǵan qýandy; óıtkeni ol sál de bolsa soǵysty umyttyryp, beıbit tirliktiń qyzyǵyna, rahatyn tanytyp ketti. El áli kúnge ony súısine «azamat edi ǵoı» dep eske alady. Mine, dúnıege úshinshi uly keldi... Ákesiniń kózi... Jázıra sıyryn óriske shyǵaryp sap, ınaǵashpen ózenge bet alǵanda da osy oıdyń qushaǵynda edi.

Ózen beti shymyrlap jatyr. Jaz kúnderindeı emes, balyqtyń asyr salyp oınaýy az. Jázıra salqyn sýdy rezına etigimen keship baryp toqtady; shelegin toltyra alyp qaıta shyqty, ınaǵash janyna aparyp qoıdy. Qolyna ekinshi shelekti alǵaly eńkeıe bergen, jylqynyń pysqyrǵanyn estidi. Qarasa... Yqsan. Atyn sýǵarǵaly kelgen be? Aýyzdyǵyn alyp jatyr. Jázıra bir sát ishi jylyp qoıa bergenin sezinse de, ózin-ózi ustap úlgerdi. Júzin taıdyryp áketti... Onyń kózine sol kezde ózen betinde qalyqtaǵan qaraıǵan, iri nárse shalyndy. «Bu ne? Adam ba? Álde bórene me? Jo... joq, onan iri. Aǵyspen yǵyp barady». Urlana Yqsanǵa kóz tastaǵan; o da kórgen eken, qarap tur.

Jaqyndaǵanda ǵana ajyratty; eskeksiz, ıesiz qaıyq. İshine biraz sý da tolǵan sıaqty, aýyr burylady. Batýy da jaqyn tárizdi.

— Jázırash, Baqannyń... Baqannyń qaıyǵy ǵoı,— dedi Yqsan daýystap.

Kelinshektiń kóz aldyna sonaý jańbyrly tún, Yqsan ekeýiniń sýǵa barǵany, júrek lúpili, tátti bir sezim, beıtanys salt attylylar, bulardyń únsiz baqylap, tyǵyla qalǵany kele qaldy. Sol bir baqytty shaqtyń kýágeri myna qara qaıyq oǵan asa ystyq tartyp ketti:

— Jaqsy qaıyq... Átteń eskegi joq, ıesiz...

— Iá. Durys aıtasyz... Ásem qaıyq, — Yqsan úni júdeý shyqty; ony áıel kókiregimen Jázıra seze qoıdy. Áıtse de syr aldyrmaı ańdamaǵan yńǵaı tanytty. Sheleginiń ishin shaıǵan bop, kúıbeńdeıdi.

— Jázıra!

— Aý?

— Kópten kórinbeı kettiń ǵoı. Qalaısyń, Jázırash?— dedi Yqsan at jalynyń ústinen moınyn sozyp.— Nege úndemeısiń? Álde meniń renjitken jerim bar ma? Ne jazdym saǵan?.. Men baqyttymyn. Sen she? Qalaısyń, Jázırash?..

Ol «baqyttymyn» dep aıqaılaǵan adamnyń baqytty bola bermeıtinin biletin; Yqsannyń da ókinishsiz emestigin ańdady. Asyqpaı eki shelekti ınaǵashyna ilip aldy da, tal shybyqtaı burala basyp, ózenniń túıe taıly qabaǵyna kóterile túsip toqtady. Moınyn sál buryp:

— Yqsan, biz osy ómirde nege asyǵamyz? Nege? Aǵyspen yǵa beretin eskeksiz qaıyq emespiz ǵoı. Nege? — dedi.

— Jázırash...

— Baqytty bol, Yqsan! Saǵan tilegim sol.

— Jázıra!..

Yqsan umsyna túsken, ol burylmady; qaıyrylyp ta qaramady. Júre berdi. «Bári meni aıaıdy. Músirkeıdi. Men kim úshin ómir keshem? Kimge kerekpin? Naýryzǵa ma? Joq... oǵan qunym arzan. Sonda men kimdi qımaımyn? Ákesin joqtar-aý degendeı mende bala káne? Ne kórdim ómirden? Ylǵı kútý bireýdi... kútý. Meniń mańdaıyma kútýdi... tek kútýdi jazǵany ma? Kútkenim kim?» Jázıra oı ústinde úıge qalaı tez kep qalǵanyn baıqamady.

Esik ashyq. Naýryz áli uıyqtap jatyr. Qor-qor etedi. «Iá, men buǵan búkil ómirimdi arnadym-aý». Ol batyl bir sheshimge kelgendeı boldy. Eki shelekti aýyz úıge qoıyp, tórgi Naýryz jatqan bólmege kirip qaǵaz, qalam alyp shyqty. «Naýryz, meni kútpe, izdeme. Jolyń ashyq, basyń bos... Kettim. Hosh... Jázıra»,— dep battıta jazyp, ony ústel ústine qoıdy. Sonan soń talaı jyl jyly uıasy bolǵan úı ishin kózimen súzip ótti.

Bári de ózgeshe eles berip, áldebir syrdyń kýásindeı ózegin órtep barady. Eń árisi anaý tereze aldyndaǵy aınanyń synyǵy da, mynaý esikke jaqyn, kúpáıkesin iletin qara shege de osy qazir kózine asa ystyq. Jázıra kókiregi qars aıryla aýyr kúrsinip: «Teńizge... Balyqshy ákeme baram. Ózge jol joq»,— dedi kúbirlep. Salqyn esik jaqtaýyna mańdaıyn súıep qalǵan; áldeneden shoshynǵandaı selt etip, basyn julyp aldy...

Qolynda qozy qaryn túıinshegi bar jalǵyz áıel ózenniń burylysyndaǵy shaǵyn aýyldan uzap, qyrlyq jolǵa bet túzep, ketip barady. Kúzdiń salqyn, jabysqaq, beımaza jaýyny sirkirep tur.

Oktábr 1963 — ıýl 1967 j.

---