InfoHub Logo

poves

Birinshi taraý

— Oý, Dıdar!.. Dıdar!.. Qaıdasyń, eı?!

Apamnyń kózinen sál tasa boldyń ba, mine osy. Aıdyń kúni amanynda óstip joǵaltyp alady da otyrady seni.

— Janym-aý, álginde ǵana shyqpap pa edi.

Shyqsa ne?!Shyqty. Byqsyp otyra berýim kerek pe eken. Mynaý shildeniń maı tamyz kúninde esik-terezeni qymtap qoıyp, túıe sútin qatqan qara kúreń shaıdy úsh-tórt saǵat tartatyn olarǵa ma, jasyrarym joq, óz basym ilese almaımyn. Kónbispin be deýshi em, onym qate eken. Jańa da sol barymsha shydap kórgem, eki shyny aıaq ishýge tózimim áreń jetti. Qansorpa terge tústim. Esikti ashaıyn desem bolǵany apam «oıbaıyn» salady: «Shanshýlatasyń jap deımin! I... ı, qudaı shirkin-aı!.. Qoıan aıaǵyn jegen netken tynymsyz eń. Búgin bir shaı isheıin degende kóleńdep júrip aldyń ǵoı», — dep taqymdasyn-aı kep meni. Kúndegi iship júrgenderi shaı emesteı-aq.

— Dıdar!.. Qap, bul ma... Qudaı aqy adam bolmaıdy... Kórdiń be «adam bolmaıdy» dep otyrǵanyn. Instıtýtqa barmaı qalǵanda men «jigit» edim. Keıde zyǵyrdanym qaınap, sovhoz ortalyǵynan bir aı boıy kelmeı osy jatyp alsam ba deımin... Aı, osy kókem bar ma, so da bir úndemes. Nemenege únsiz myqyraıyp otyr. Aýzyn ashsa apam tóbesine ot jaqpaıdy ǵoı. Qoı, Baljan, óıdeme.

Mektep bitirdi. Soıdaýyttaı jigit emes pe, endigiń uıat. Úıimiz aýyldan shalǵaı bolǵanmen ózen boıy ǵoı. Daýys darıa betin qýalaı uzap, arǵy jaǵadaǵy toǵaıda jańǵyryǵady. Qaıtesiń aıqaılaı berip, bireý-mireý jol-jónekeı soǵa qap estise, ne deıdi bunyńdy. Anaý «Bákenniń1» er jetken balasy ata-anasyn syılamaıdy eken. Qudaıdyń qutty kúni qaqsatady da jatady dese saǵan jaqsy ma», — dedi bar ǵoı kókem, apam jym bolady. Obaly ne kerek ol saldyrlaq, tynymsyz demeseń sózge toqtaıdy. Óńmendep kep býynsyz jerge pyshaq urmaıtyn.

Ótken jyly kúzdikte meni úılendirmek bolǵandary da esimde: «Allaý úrip aýyzǵa salǵandaı ózi. Qandaı ıbaly deseńshi. Úlkenniń aldynan kese kóldeneń ótpeıdi-aý, ótpeıdi. Qolynan is keledi. Oqyǵan, toqyǵan degenińniń ózi sol. Áne kórgendi úıdiń balasy kerek bolsa... Túsirip alsaq qaıtedi, Dıdarjan? Sadaǵań keteıin...» — dep edi olar. Kónbedim. Kónbegende sol tosyrańdamaı, jaı aıttym. Súımegen adamyma meni qınamańdar, kóńilderiń qalar dedim. Apam júzime baǵdarlaı qarap turdy da: «Onyń da jón shyǵar», — dep kónip qaldy...

Qoı, bu júgermek pe?.. Qudaı-aý, zym-qaıym qaıda joǵalyp ketedi ol, a?! O myń jasaǵyr derektir buǵan trákter tizginin berip, kósegemizdi kógertedi dep júrsiń-aý?! Uıatqa qaldyrmasa ıgi edi de. Qaıdam... Baıaǵy sol saldyr-salaqtyǵy. Trákterlerińdi opat qyp jer soqtyrmasa ne qylsyn!..

Áne, kórdińder me? Saldyrlap sóılep júr. Jumys istep jatsa da, onyń aýzyna bir tynym bolmas. Jez shylapshyndy qum-topyraqpen ysqylap súrtip qoıǵan, endi samaýyrynnyń kúlin qaǵyp jatyr. Sonsyn úıdiń qarsysyndaǵy, irgesinde men jatqan qoradan tezek alyp shyǵady. Anaý úıdiń aldyndaǵy qazandyqtyń tóńiregin muntazdaı ǵyp sypyryp, Láılige sý ákel dep aıqaılaıdy. Ózi qazandy qyryp, as salady.

Oń jaq múıizi synyq qyzyl sıyrymyz bar. Onyń da óristen qaıtar ýaǵy bop qaldy. Úıdiń syrtynda jaıylyp júrgen eki qozy men bir buzaýdy aıdap ákep, qoraǵa kirgizý kerek. Shóp arasynda «qyt-qyttap» júrgen taýyqqa jem bermese bola ma. Osynyń bári meniń apamdy kútip tur. Ol áli sóılep júr.

— Oý, Dıdarjannyń ákesi-aý, jaman qaıyqtyń kettik tesigine erteńdi-kesh syǵyrańdap ony-muny tyqqyshtaı bergenshe ana balańa sen de bir kóz salsańshy. Oda úı sharýasyna qarasyn, úırensin de. Bu ne?.. Dúnıede mynaý aldyńdaǵy qara maı men eski qaıyqtan ózge tirshilik bar ma?

— Áı, kempir-aý, osynyńdy keshke as ústinde aıtsań qaıtedi, á? Qarbalasta tas kenedeı qadala qalatynyń bar seniń, — dep kókem gúr-gúr etti.

— O, qudaı ursyn seni! Keshkesi nesi!..

Kókem moınyn jalqaýlaý buryp, qazan tazalap jatqan apama qalyń qabaǵy túksıe qarap tur.

— Sen, kempir, meni keıitetin shyǵarsyń, — dedi ol samarqaý. Apam yǵysa qoıǵan joq.

— O, qudaı, qıratarsyń... Láılá, Láılá!.. So kóılegi qurymaǵyryńdy keshke de tikpeımisiń. Shanshyla qalǵanyń ne?!

Apam ózi bir sharýa istese tóńiregindegilerdi tynysh otyrǵyzbaıdy. Áne, qazir de sol ádeti.

— Ay, apa?! Nege keıidiń men mundamyn ǵoı.

Eki beti bal-bul janyp Láılá úıden júgirip shyqty. Apamnyń kózindeı janary qap-qara, kirpigi uzyn. Qýansa da, renjise de bári kózinde. Ushqyndana laýlap ketse, endi birde tuńǵıyq, tuna qalady. Kóz aınalasyndaǵy bolmashy kóleńke de bir túrli súıkimdi-aq. Júziniń aqtyǵy kókeme tartqandyǵy deıdi kórshi-qolań. Sol ras. Sovhoz jigitteri Láıláni kórgende maǵan qalbalaqtap qalatyndary bar. Syrlasyp, dos bolǵysy keletini ne desem, qaryndasym el kózin súrindirgendeı bop qalǵan eken de. Toqtaı tur...

— Láılá!.. Botam, álgi aǵa bolmaı ketkirińdi taýypkelshi ! Anaý bir qoranyń aldyndaǵy tomardy usaqtap tasta deıin dep em. Kórdiń be ushty-kúıdi joǵalǵanyn. Taǵy da sol ózen jaǵasyndaǵy sý perisin kútkendeı seltıip, qarmaq qaltqysyn baǵyp otyrǵan shyǵar... O, qudaı...ı, toba-aı! Eldiń ózindeı balalary úı bop, nemere súıgizip otyr. Bul shirkin áli sol kúıi... dalaqbaı. Túkpen isi joq...

Apam sóılenip júr. Áne, ol sıyr qoraǵa kirip, kóktemde shaqpaq qanttaı etip oıylǵan sary qıdy alyp shyqty. Qazandyq basyna aparyp tastaı berip, úıge kirip ketti. Sol sátinde men de jatqan jerimnen turyp, túk bilmegen jandaı keldim de tomardy baltalaı bastadym. Aıqara qushaq jetpes jýan tomar baltaǵa bola qoıýshy ma edi; meniki de ánsheıin apam úıden shyǵa qalǵandaumys istep jatqanymdy kórsin, sonda ne der eken degendik tuǵyn.

— Apa, Dıdar kelip aǵashty usaqtap jatyr! İsimdi tige bereıin be?

— Qane?

— Áne... Endi meniń keregim joq qoı...

Tý syrtymnan ún-túnsiz kep turǵanyn sezsem de artyma burylyp qaramaı qushyrlana baltalaı berdim. Baltalaı berdim...

Aǵash jańqasynan aınalam kól-kósir. Nege ekenin qaıdam, taban astynan júregim lúpil qaǵyp qoıa berdi. Bálkim ol apamnyń, artymda únsiz baqylap turǵanynan da shyǵar?! «Kirsh» etip tomarǵa kep shabylǵan baltany qaıta kótermeı, qol syrtymen mańdaı terimdi sypyra tastadym. Túk sezbegensı shalqaq turǵan kúıim bilek jeńimdi asyqpaı shyntaqtan asyra túrip jatyrmyn. Sabyrly-aq bolǵym keledi. Yńyldap bir án áýenin qaıyrmaq ta oıym bar. Áıtse de únim shyqpaı, tamaǵym jybyrlap jóteletin sıaqtanam. Ne ekeni ózime de jumbaq áıteýir bir nárseni kútem.

— Qulynym-aý!..

Tula boıym shymyrlap qoıa berdi. Asyǵa-aptyǵa jalt qaradym. Sheksiz bir ushqyndy meıirimge toly eki qara kóz sharpyp aldy. Janymdy jańa shattyq bılep, mynaý tanys ta, ystyq ta umytylmas nur aıdynynda júzip júrgendeımin.

«Anashym... Anashym meniń» deı bergim kep ketti. Ózimdi shaq ustap úlgirdim.

— Sadaǵań keteıin-aý, kúnáker basym jazyqsyz jazǵyrǵam ekem de. Oı, aınalaıyn!.. Qaıda kete qoıyp ediń. Já... Já, bilem. Aıtpaı-aq qoı. Demińdi alshy. Aıran ishemisiń? Ýá, Láılá!

— Aý!..

— Aqty ápkeshi. Torsyqtaǵyny emes, tańerteńgi qoıǵanymnan! — dep apam meniń janyma kep otyrdy. Búgin erteńgisin betiniń qaımaǵyn almaı pisirip, ashytyp qoıǵan aırany. — Ýf... I... ı, qulynym-aı, saǵan ursyp, tynyshyńdy ala bereıik deımiz be. Arqa súıegendik te bizdiki. Sonyń ózine de kádimgideı keńip, bir jasap qalamyz. Áke men ana kóńili degendi sen qara tentek qaıdan bileıin dep ediń. Áli. bilersiń de. Qudaı ǵumyr jasyńdy uzaq etsiń de... Ákeń bolsa anaý eki kúnniń birinde belinen shoırylyp jatyp qalady. Sen kelgensin ǵoı, so basyn kóterip júrgeni Máıek2 qoıýǵa Láılájan shyǵady. Qate bop sýǵa ketip qala ma dep-aq úreıim ushady...

— Mine, apa, aıran.

— Aǵańa ber, tóbemizden ustamaı. I... ı, tikbaqaı botam-aı, ıilseıshi, — dep apam Láılániń kisige aıran usynǵany kóńili tolmaı qaldy. Árıne, túsinip otyrǵan shyǵarsyzdar, ol «kisińiz» menmin ǵoı. Jeńiltektik kórsetpeı, aǵalyq bir baısaldy qalypqa túsip qalǵan jaıym bar. Sezem, Láıláǵa onym unap turǵan joq. Kórdiń be astyńǵy ernin tistene bergenin. Jalpy meni «aǵa» dep syılaı qoımaıtyny ras. Apam bilmese uryspaıdy ǵoı. Qazir ol amalsyz. Men de sonysyn paıdalanyp otyrmyn. Jótkirine eńsemdi kóterip, murnymnyń tusyna kelgenzereń aıaqty samarqaý aldym. «Qalaı eken, bala, á?» degendeı Láıláǵa tabalaı ezý tartyp em, ol tilin shyǵaryp kelemejdep ketti. «Kórdiń be, áne?! Jaqsy, jaman bolaıyn men onan eki jas úlkendigim bar emes pe? Aǵamynǵoı». Óz-ózimnen býlyǵa tymyraıdym da qaldym.

— Bir jeriń aýyryp otyrǵan joq pa, qulynym? Qabaǵyńda kirbiń bar ǵoı, — dedi apam júzime úńile.

Láıláǵa renishim óz aldyna, bir jaǵynan mynaý aldymda áli usaqtala qoımaǵan aǵash ta jynyma tıip, kejegem keri tartyp otyr edi. Apamnyń septigi tıip ketkenin qarashy. «Oıbaı-aý, basym syrqyrap barady» deı salmaı, nesine tartynam. Apam meniń birden jaýap qata qoımaǵanymnan da úrkip qalǵan eken.

— Qulynym-aı, aýyryp turmasań ıgi edi, — dedi de ol mańdaıymdy ustap, betime jaýtańdaı berdi.

— Iá, apa... Keshe de sol tús aýa basym solqyldap aýyrǵandaı bolǵan. Qazir tipti syrqyrap barady. Degenmenqaıter deısiń, qalǵan anaý aǵashty... Ýf! — dep tereń kúrsinip, dem jetpegen, adamdaı otyra kettim. Mańdaı terimdi de súrtpeı, kózimdi kirtıte, del-sal adamnyń kúıine tústim. Kóldeneń kisige meniń myna túrimniń qandaılyq áserli bop shyqqanyn qaıdam; bir aınalysta Láıláǵa kóz júgirtip em, kóńilim qońyltaqsı qaldy. Alaqanymnyń syrtymen aýzyn kólegeıleı jymyńdap tur eken. Kórdiń be?! Ańdyǵany men... Ózimniń kúıine bastaǵanymdy sezip, Láıláni oılamaýǵa tyrystym. Áıtpese qabaǵym túksıip, aýyrǵan adamnan góri bas buzar sotqarǵa usap ketetin túrim bar. Meni taǵy da soǵan usatyp júrgen kim deısiz. Láılá ǵoı. Bolmasa ashý ústindegi ózimniń qandaı ekendigimdi qaıdan bileıin.

Qabaǵymdy kirjıte:

— Qoı, ne otyrys... Qalǵan aǵashty usaqtap tastap, birjolata dem alaıyn. Keshke qaraı brıgadaǵa júrem ǵoı, — dedim.

— Aýyryp otyrsań qaıtesiń, qulynym. Asqyndyryp alarsyń, jat. Tynyq, janym. Kelesi kelgenińshe tamyzyqtyǵymyz bar ǵoı. Sadaǵań keteıin-aı, aýyryp qalmasań jarar edi, — dep apam quraq ushty. — Ýa, shal! Bermeń kelshi!.. Láılá deımin!.. I...ı, botam-aı, júrseńshi tez, jastyq tasta, — dedi ol aptyǵa. İle qoıarda-qoımaı meni de ornymnan turǵyzyp, qoltyǵymnan aldy. Kúbir-súbir sóılenip qoıady.

Kún túspeske terezelerdi tumshalap qoıatyn. Sonan ba bilmeımin, bólme syz tartyp, sap-salqyn bon turady Keıde bolmashy shań ıisi de seziledi. Ol árıne kıiz alashanyń ústin sypyryp shyǵysymen aýa qaqtyrmaı terezeni, esikti birden jaýyp tastaǵannan. Osy qazir de shań ıistenip, bólme ishi tastaı qarańǵy bop tur eken. Apam tabaldyryqty attaı bere, bir nárseni qaǵyp ketti Álgi dańǵyr-duńǵyr ete qaldy.

— Esiktiń kózine jez shylapshyndy qoıyp júrgen qaısysyń? Láıli!.. Qaıdasyń?! Erteńdi-kesh terezeni qymtaı bermeı ashshy... Qoqyrsytpaı anaý tigip jatqanyń bitpeıtin nemene sonsha... — Láılá apamnyń aldynan qylańdaı ete shyqty da, terezeniń qaǵazyn aldy. Kúnge qýrap sarǵysh tartqan gazetterdi qaýdyrlata búktep jatyr. Kóziniń astymen «jalt» etip, men jaqqa qarap qoıady. — Oý, sen óziń bolmas isti ermek qyp júrip aldyń ǵoı. Endi qashan? — Apam ómiri bireýdiń istegen isine kóńili tolmaı-tuǵyn; Láılániń pysyqtyǵyn jaqsy kórgenmen de, jaıbasarlyǵyna renjip otyrýshy edi; qazir de shydamy jetpeı, julqyna júk-aıaqtyń ústindegi kórpe-jastyqty jerge tastaı bastady. Áne mine degenshe tósek te salynyp boldy.

— Jatyp az-kem damylda. Men álgi... Tamaq qamyn isteıin, qulynym. Azar bolsa so jumysyńdy da búginshe qoıa tur. Janyńnyń sadaǵasy... Júr... júr..., Láılá... — Kóp aıaldamaı ol Láıláni ilestire aýyz úı ge shyǵy ketti. «Adam jany degen qyzyq-aý. Álginde boıkúıezdene del-sal bop, kóńilim ońashalyqty, osyn daı bir tynyshtyqty qalaǵandaı-tyn. Tipti apamnyń baıbalam daýsynan basym aýyrǵandaı da edi. Endi mine bir túrli elegizip ishim pysqandaı bolady. Uıqymnyń da qaıda qashyp ketkenin bilmeıim.

Aýyz úıdiń esigi shalqaq ashylǵan, ar jaǵynan kókem kórindi. Basyn tómen sap, sol baıaǵy bir tanys, oıly qalpy. «Oıly adamnyń az sózdi, ańqyldaqtardyń saldyrlaq keletini nesi osy» dep keıde ákemdi esime alam. «O da minez be? Áne bir tuıyq ta emes qoı kókem. Ótkende birlapyldap kep, ózen-sý sharýashylyǵynyń agentin jep qoıa jazdaǵany bar». Ol sol únsiz qalpy janyma kep otyrdy. Júzinde abyrjýlyq joq. Sabyrly salqyndyq qana.

— Basyń qalaı?.. Salqyn ǵoı basyń. Ótirik aýyryp jatqan joqsyń ba? — dedi ol tómen qarap qalǵan meniń betime úńile túsip. Syǵyraıǵan qıyq kózdiń qara shyǵynan ákelik meıirim ǵana emes, men bu joly taǵy da bir ótkir, bultartpas ushqyn kórdim; ol beıne seniń jan-dúnıeńdi sharlap búge-shigesine deıin qalt jibermeı bilip otyrǵandaıedi. «Osy men ákem aldynda jaltara almaı bıshara kúıge túsetinim ne? O da bolsa jigersizdik te, basqa ne deısiń. Tek áke aldynda solaı ma ekem? Jalpy... Zatym ynjyq adammyn. Apam: «áli jas qulynym», — deıdi. Qaıdaǵy jas?.. Jıyrmaǵa bıyl kúzdikte shyǵam. Jas degeni nesi...»

Ákeme qarap edim, jańqaltasynan temekisin alyp, barmaqtaı qyp orap otyr eken. Bir jaqsysy adamdy «nege úndemeısiń, eı» dep asyqtyrmaıdy. Burnaǵy jyly ǵoı deıim umytpasam: kókem meni maıak qoıýǵa jumsady. O kezde mektep-ınternatta jatyp oqyp júr gen ýaǵym. Kóktemgi kanıkýlǵa kelgenim sol ǵana-dy, dalaǵa shyǵýǵa betimnen basyp, Dúmanyń «Úsh múshketór» romanyn oqyp jatqam. Jáne de kitaptyń eń bir qyzyq jerine kelermin be. Tap sol arada ákem niń meni qınaǵany... Ómiri tilin almaǵan kezim joq edi; amalsyz kitap betin japtym. Albardaǵy eskekti alyp, ózenge qaraı júre tústim de, shydamaı keri qaıttym. «Qalaı tez oraldyń, Dıdarjan» depedi apam. «Úıde... jyly jerde otyrǵan adam zaýlap ótip jatqan ýaqytty bile me», degendeı burtańdap, jón jaýap qatpaı, álgi kitabymdy qolyma qaıta aldym. Árıne , apam endi sendi. Kókem aýyz bólmede maı shamnyń shyryǵymen tórt órme qamshy órip otyrǵan; jańaǵyny tastaı sap, únsiz kıinip, shyǵyp ketti... Ótirigimdi bilip qalypty. Sonan tún ortasy aýa oraldy. Ústi-basy malmandaı sý. Qabaǵy qars jabylyp, eńsesi túsip ketken eken. Men bir pále boldy-aý dep shoshynyp em. Joq... Aman... Renjigendeı eshteńe sezil meıdi...

— Ótirik aıtqansha barmaı-aq jatpaımysyń. Seniń kesirińnen barjaly keme qaıyrlap qalsa, ne eskek-vıntin syndyrsa óstip eki qulaǵyń salbyrap otyrar ma eń?! Kókemdi túk aıamaısyń. Janyń ashymaıdy, — dep Láılániń qyzaraqtamasy bar ma. Oıpyr-aı, mundaı saspaspyn. Ári Láılá uıaltady eken dep oıla samshy. Túk qaperimde joq ol. Bulan-talan keıip de almadym. Jer shuqyp otyrdym da qaldym.

Shydamsyz apam ekesh, o da bul joly qulaq kesken deı, jym bop júr. Bári de dáneńe emes-aý... Dúnıede áke renishi qatty batady eken janyńa. Kókem úsh kúndeı tildespeı, tipti elemeı qoıǵanda ishteı eregisip men de júrip alǵam, onym kópke jetpedi. Erteńdi-kesh qol qýsyryp kep otyram. Ári ketkende sol tórdegi quraq kórpesheniń ústinde shaljıyp jatyp alam da, qalaq dombyrany tyńq-tyńq shertip qoıyp «Elim-aıdy» aıtam. Qurysyn búıtken mysyq tirshilik! Jyndanyp kete jazdadym.

— Túsiń buzylyp otyr, Dıdash. Qalaısyń, á? — dedi kókem jaýyrynyma qolyn sap. Oıym bólinip ketti.

— Jo-joq, kóke. Táýirmin.

Qolyndaǵy shylymynyń kúlin esik jaqqa qaraı suq saýsaǵynyń ushymen sherte qaǵyp jiberdi de, sol bir oıly qalpy sál únsiz otyryp qaldy. Kókemniń samaı shashy uıpa laqtana tikireıip kep saqalymen jalǵasady eken. Qyrynan qaraǵanda kádimgi bakenbardy. Kózi bolmasa jalpy ákem qazaq shalynan góri qara buıra saqaldy sygandarǵa kóp uqsaıdy. Bizde bir qý bar. Sa pardy aıtam da. Oǵan salsańyz meniń ákemniń jotaly murny da qazaqtiki emes, «amerıka úndileriniki. Iá, ıá, solaı» dep jeńistik bermeıdi. Ózge bireý sóıleı qalsa ájýalap, ıt-silikpesin shyǵarar edim. Buǵan kelgende tilim baılanyp, tipti ol bilmeıdi eken dep oılaı da almaımyn. Sol sabazyń ári ketkende sovhoz ortalyǵynan alty shaqyrym jerdegi qalada bolǵan shyǵar, al astana kórmegeni kámil. Amerıkalyq úndini óńi túgil, túsinde de kórmegeni belgili, árıne... Mektepti birge bitirgenbiz ǵoı. Osynyń bárin bile tura kádimgideı senem álgige.

Úni byp-bıazy-aq. Ol bir áńgimeni bastarda kózi oınaqshyp, aldynda otyrǵandardy arbap, tileýles tikke shaqyra shybyn-shirkeı qydyrar edi. Óz degenińe jetken kezde qońqaq murny ımıe túsip, salqyn sabyrlylyq ábden soryp alǵan, sólsiz búırek beti búlk etpeı qalady. Tyńdaýshynyń ańqaý kóńiline sol sátinde dúnıede joq , úreı urlana kirip, janyn tutqyndaı bastar edi, alas uryp, jaýtańdaı jalǵyz syraǵan kezińizde, manaǵy bir ózińiz aırylyp qalǵan júregińizdiń qýanysh ushqynyn qaıtyp berip, súıispenshiligińizge bólenedi. Kóńil kiltin tabý dep el osyndaı sheshendi aıtady da. Ǵalamat... Men bir tilshiniń de sóılegenin kórgem. «Mińgir-mińgir, mińgirlekdegendeı tanaýynyń astynan myńqyldap turǵan. Saparǵa qaraǵanda qaıda ol...

— Dıdarjan, — dedi kókem sybyrlaı. Meni uıyqtap ketti dese kerek. — Men ózendi bir súzip keleıin. Sen... Janym, alańsyz demal. Kóz ilindirip al eń bolmasa. Sharshap otyrsyń ǵoı.

Men «joq, kóke» degenshe, ol aıaǵyn ushynan basa shyǵyp ta ketti. Kókemnen keıin kópke uzamaǵan sıaqtymyn.

Taqyldaǵan motosıkl úninen shoshyna basymdy jas tyqtan julyp aldym. Jaýyrynym qurystap, oń qolym astyma bastyryla uıyp qalypty. Syrqyrap janymdy shyǵaryp barady. «Tpa, tpa!» dep eptep ýqalap em, sál basylǵandaı boldy. Otyrǵan kúıim olaı — bulaı julqynyp qantaratqansyp jatyrmyn.

Esik syqyr ete túsken: bireý qylańdaı kirip keldi. «Bul kim janym-aý?» Tabaldyryqtan bermen jaryqqa shyqqanda ǵana tanydym. Láılá... Kádimgi ózimizdiń Láılá eken. Tereze jaq betten kún aýyp ketkennen be, úıdiń ishi ala-kóleńke. Ol meniń oıaýlyǵymdy ańdamaǵan ǵoı deımin. Jaryqqa bir qyryn qarap turǵan kúıi tarqatylǵan burymyn asyǵa órip, aýla ishindegi dabyr-dubyrǵa elegize qulaǵyntigedi. Júzi sál qýqyl tartyp, qara kózi úlkeıe túskendeı. Kún uzaǵyna qolynan tastamaı júrgen kógildir krepjorjet kóılegin qynama bel qyp tigip, tipti, kıip te alypty.

— Kelgen kim, Láılá? — dep edim, ol meniń osy bólmede ekendigimdi múlde umytqandaı úrke jalt qarady. Iy ǵynan tógile aldyna túsken qos burymynyń birin jaýyryna qaraı serpip tastap, maǵan:

— Oıatyp jiberdim be seni? — dedi. Daýsy apamnyń únindeı janymdy eljiretip, súıkimdi shyǵyp ketti.

— Jo... joǵa, Láılásh... Ózim oıandym, — dep onan ári qandaı jyly-jyly, baýyrmal aǵaǵa ǵana tán sóz aıtsam degendeı irkilip qaldym. Bar tapqanym: — Kóılegiń ásem tigilgen eken. Óziń keremetteı sheber siń ǵoı, — dedim. Munym Láıláǵa unaǵan sıaqty. Qymsyna syrt aınalyp ketti.

— Aıtpaqtaıyn, kelgen kim?

— Erturly... — Mine, ǵajap. Láılániń úni baıaý, dirildeı shyqty. Kádimgideı qobaljyp tur. O nesi-áı? Daladaǵy daýysqa eleńdep, esikke eliktiń laǵyndaı úrke qaraıdy. Ózine tańdana, qadala qalǵanymnan qymsyndy ma, álde qazirgi óz kúıiniń ersiligin sezindi me; sol ıyǵynan qulap túsken burymyn tarqatyp asyǵa qaıta óre bastady. Aldyndaǵy aınaǵa kóziniń astynan qylymsı, kádimgi úlken qyzdardaı-aq súzile qarap qoıyp tur. «O, shóp jelke-aı! Sánqoıyn qarashy...» Ajýalaǵym kep bir oqtaldym da, izimshe onymnan aınyp qaldym. Tipti ózime sondaı oıdyń kelgenine qysyla, dármensizdigimdi sezindim. Ári Láıláshtaıdy aıap, osynsha kúıge túsirgen jannan qyzǵana bastadym.

— Erturly de?.. E, sol ıt pe edi, táıiri, — dedim. Únim baıaý, kúmiljı shyqty.

Ekinshi taraý

Álgindeı bolmaı aýla ishindegi dabyr-dubyr tereze tusyna keldi. Endi, mine, uzap barady. Qulaqqa sary masanyń yzyńyndaı bir saryn ǵana jetip jatyr. Ol úıdiń qarsysyndaǵy úlken qoraǵa otyn alǵaly kirgen bolýy kerek. Áne, qaıta shyqty. Sańyraýǵa sóılegendeı bu joly daýsy anyq, ashshy estildi. Bir orynda otyrmaı daýryǵa júrip sóıleıtin apamnyń qashanǵy ádeti. Sóz tórkini maldyń qysqy shóbi sıaqty. Óıtkeni aragidik:

— Qystyrylmaı jónińe otyrshy. Aıtsam Erturly jan bóten be?! O da óz balam, — dep qoıady. Sirá, ákem kelgen kisiniń mazasyn alma degen-aý deıim. Órshı tústi. Kókemniń anaý-mynaýǵa ońaı kóterile qoımaı tynyn biledi ǵoı. — Allaý, men sóılesem bolǵany aýzymnan qaǵa bastaıtynyń ne?.. — Apamnyń keıde osyndaı bir ersiligi bary ras. Oǵan jylda osy bizdiń úıdiń jalǵyz sıyry ashtan óle qalatyndaı kórinedi de turady. E, ólse meıli, Ózge tirshilik joq pa eken.

— O, aınalaıyn Erturlyjan, sóıtshi qarashyǵym. Myna Dıdardyń ákesin qoı, — dep jatyr apam oǵan kóńili tola.

— Já, boldy ǵoı endi. Balam, úıge kire ber. Dıdar da turǵan shyǵar, — dedi jýan daýys. Kókemniń daýsy.

Jeıdemdi jeleń jamylyp, tórdegi ornyma túk bilmegendeı bop jata qaldym. Láılá aıtyp qoımasa, áli turmaǵan eken dep oılasyn degenim. O qýdy aldaý da qıyn shyǵar.

Esik syqyr ete tústi. Eriksiz basymdy kóterip aldym. Ústinde aspaly kombınezon, aıaǵynda kerzi etik, jalań bas yrsıa kúlip Erturly kirip kele jatty. Bizdiń sovhozdyń keńsesindegi qazirgi traktorshy osylaı kıinip júredi degen plakattan jańa ǵana túskendeı. Qıylǵan qara murtty, aq quba, buıra shashtylyǵy bolmasa, týra sol sýrettegi traktorıst eken der ediń de qoıar eń. Jazyq mańdaı qazaq jigitiniń bir kelbet tisi. Onysyn ózi de sezedi:

— Hal neshik, baýyrym? — dedi ol qasyn kerip.

— Shúkirshilik...

— Kóńilsizsiń ǵoı.

— Men be?

— Ie, dedi ol eki udaı ezý tartyp. Onyń qoly qarap turýshy ma edi. Stol ústindegi kishkene sary aınany alyp artyndaǵy tireýish symyn túzetip jatyr. Bar ynty-shyntymen berile kiriskendeı astyńǵy ernin tistenip qoıady. — Mine, boldy da... Áıtpese bir jambastap, myqyraıyp qalypty.

Ornymnan turyp, qurystanǵan boıymdy jazǵaly julqynyp-julqynyp aldym. Erturlynyń qolyndaǵy aınany ózime qaraı buryp, dýdyraǵan shashymdy taraǵan boldym. Ómiri qalyp kórmegen shash yryqqa kónýshi me edi; jaman kóldiń qoǵasyndaı tikireıdi de qaldy. Ár taly bir-birinen úrkip turǵandaı. Bu shirkin mynaý Erturly, anaý brıgadır Sársenniń shashyndaı jylmıa qalsaıshy. Osy meniki bekershilik-aý deımin. Tamashasy, mashınkany qasqa mańdaıdan salyp jiberip, jelkeden bir-aq shyǵarǵan.

— Seniń mynaý qazaqy qoıdyń quıryq júnindeı shashyń bar ma sol búldiretin... — dep Erturly sylq-sylq kúlgen boldy.

«Áı osynyń oıyny jaman. Kisiniń kóńiline keledi eken deý joq. Qoıyp qap qarap otyrady».

— Áıtpese jotaly murnyń, qalyń qabaǵyń tama sha.Ásirese qaqpaqtaı jaýyrynyń. Sende bir sustylyq bar. Óz basym erkektiń irimshikteı irmetilmeı ótkir, ór tulǵaly bolǵanyn qalaıym.

— Óziń sondaı emespisiń, Erturly?

— Já, tálkekteme... Shynym osy. Jalpy seniń kompleksıań jaqsy, — dedi ol betime týra qarap. — Aýyr salmaqty bokser sıaqtysyń.

— Boldyń ba?

— Iá.

— Endeshe, — dedim de, ne aıtarymdy bilmeı kúrmelip qaldym. Álgindegi Láılániń jan dúnıesi, keskin-kelbeti kóz aldyma kep tur. Endi birde ol Erturlyǵa kúlimdeı qaraıdy. Jo... joq, múmkin emes. Úıden tez ketýi miz kerek. — Erturly, erterek júrelikshi. Baryp tynyqpasaq, úıde adam jóndi demala almaıdy eken.

— Toqta... Shaı iship júrmeımiz be?

— İship júrgen shaı emes pe. Keregi ne? Shóldeseń joldaǵy shaıhanaǵa kidirermiz. Alyp bara jatqan shól bolmas, a?

— Azdaǵan bar.

— Jaqsy seniń degeniń-aq bolsyn. Joldaǵy sıyr fermasyna soǵaıyq. Qas qaraıǵansha jetip baramyz. Tań saz bere brıgadaǵa qulaımyz. Qalaı bolǵanda da erteńgi jumysqa úlgeremiz ǵoı, — dedim shashymnyń túbi aýyrǵanyna qaramaı kepkemdi basa kıip jatyp.

— E, baýyrym, jolǵa túneımiz deseıshi. Bireýler saýyn shy qaryndasymen ketedi eken. Men aspandaǵy aıǵa qarap: «Sen de jalǵyz, men de jalǵyz qalqataı», — dep jatam da. Anadaǵydan keıin meniń oǵan zaýqym soǵyp turǵan joq. Quryǵanda aıran, ne sút pen nan jemeı qozǵalmaımyn...

— Jaqsy, bolsyn. Biraq etke qaramaımyz.

— Etke me?

— Iá... Qaramaımyz.

— Etke qaraǵan teris bolmas edi... Já, qoıdym. Tek kózińdi alıtpashy. Seniń asyǵystyǵyńdy túsinem ǵoı. Áıtpese...

— Soǵan sen apamdy kóndiresiń.

— Qolymnan kelse... Maqul, maqul... Kóreıin, — dedi ol qabaǵyn kirjıte. «Kórdiń be ketkisi kelmeı qıpaq-sıpaq etýin. Buny qaıtsem eken, á? Qaryndasyma jigitsinýińdi qoı. Ol áli bala. Ári júr jaıyńa desem be? E, meniń jumysym ne seniń qaryndasynda. Ony kim aıtty saǵan, dese she? Qoı, meniki sezikti sekirerdiń kebi sıaqtanar».

Ekeýmiz tirkese dalaǵa shyqtyq. Kókem manaǵy eski qaıyqtyń tóńireginde qunjyńdap júr. Janyna qara maı quıǵan kishkene shelekti aparyp qoıypty. Saby synyq ara men tisteýik, shege salatyn qobdısha da qasynda. Qaqpaǵyn ashyp tastapty. Apam qazan astyna tezekti qalap tamyzyq aǵashyn tutatqaly jatyr eken. Bizdi kórip basyn kóterip aldy. Jaýlyǵyn sheship túzeı tartty. Qoranyń janyndaǵy jer-kómbeden beti qyzyl shúberekteı jabýly tabaqty kóterip shyqqan Láılá dirdekteıbasyp kep, «dik» etkize qazandyq janyna qoıa saldy. Muny kútpegen apam shoshyna, qaba ǵyn shytynyp qaldy. Kókem de qolyndaǵy balǵasyn kótergen kúıi ańtaryla beri buryldy. Qyz balanyń qazan-oshaq tóńireginde aıaq-tabaqty dańǵyrlatqany kelgen qonaqty syılaǵany emes. El solaı uǵady. Óz qolapaısyzdyǵynan Láılá qysylyp, qypyqtap tur. Erturly ońbaǵannyń kózi de sonda... Láıláni qatty aıap kettim. «Apam ne der eken? Ol sózin bólgendi ólerdeı jek kóretin, ári...»

— Ańdasań netti, botam, — dedi apam sálden soń. — Sender qaıda asyqtyńdar. Qulynym-aý, sen nege turdyń?! Qaıtalap qalarsyń... Erturlyjannan pirgádirińe aıtyp jiberseń bolmaı ma.

— Apa, men...

— Erturlyjan, aınam, sen durystap aıt. Men Dıdar jandy jibermesem dep otyrmyn. Aýyryp júr edi ózi. Sen asyqpaı as jep ket, — dep apam des bermeı saldyrlaı jóneldi; jarysa sóılep dáneńe bitirmesimdi bilgesin, ańysyn andap úndemedim. Aýyq-aýyq Erturlyǵa qarap qoıam. Ol osy qazir ósip ketkendeı. Tyrsyldap kombınezonyna ázer syıyp tur. «Meni tastap kór. Sonsyn senimen bolsyn isim».

Apamnyń kózin ala bere: «Qam jeme. Bir jónin ta bam», degendeı jymyń etti. Onsyz da jumystan qalmaımyn ǵoı. Apamnyń kóńiline bola, áıteýir, renjimese eken deımin de.

— Apa, siz bilmeıtin shyǵarsyz ıe... Dúnıede jaman nárse — kózge maqtaǵan ǵoı. Aıtpaıyn dep edim, endi bolmas.

— Ie, ne qaraǵym? — Apam úreılene qaldy. Umsyna túsip toqtady. Qolynyń ushy da dirildep ketti. Bala jolynda álemde anadan sekemshil ne bar deısiń.

— Dıdarsyz brıgadanyń jumysy óngen emes. Ol sizge «Dıdarjan» bolǵanmen bizge ónerli dos, tamasha traktorıst. Aýyrsa ózimiz basy-qasyndamyz ǵoı, apa. Ýaıym jemeńiz. Emdetemiz. Qazir... Aıtpaqtaıyn sizder estimegen shyǵarsyzdar, sovhozymyzǵa jańa hırýrg keldi.

— Kisi soıatyn dárigerdiń kelgenine de qýanady. Aı, balalyq-aı, — dep apam oǵan qulaq asa qoımady.

— Oıbaı, apa... Ol bilimdi dáriger... Kez kelgendi soıa bermeıdi. Ózi isker desedi. — Erturly kóziniń qıyǵyn urlana Láıláǵa júgirtip qoıdy. «Suqtana beretini nesi, á? Óı, osy qyz ba? Qylmańdap ketpeı turǵanyn qarashy». — Aýrýhanany qolǵa alyp jatqan sıaqty...

Erturly tilin bezep-aq jatyr-aý qaıtsyn. Meni de kókke kóterip qoıdy. Dáriger qyzdyń úshkirgeni em bolatyn sıaqtanyp barady. Qaıran til-aı. Qandaı ótkir de ótimdi ediń. Álginde ǵana osy úıdegi úsh belgisiz jannyń biri em. Endi búkil sovhoz syılar, ıgi jaqsy úlkenge ini kishige aǵa bolarlyq azamat bop shyǵa keldim. Apam kádimgideı kóterilip qaldy. Ózim de shynynda sondaı emes pe ekem degendeı ishteı oılanyp, jaldana qoqyraıa bastaǵanymdy sezdim. Tek kó kemniń júzine kózim túskendi ǵana eńsem túsip, júrek túpkirimde ókinish sıaqty bir nárse syzdaǵandaı bol dy. Iá, kókem dosymnyń sózine sengen joq. Óıtkeni syrt aınalyp, tóńkerýli qaıyǵyn balǵamen qatty-qatty urǵylap jatty.

— Endeshe, aıran ishseńdershi, — dep apam kóndi, Láılá úıge kirip eki aıaq aıran quıyp ákeldi. Bárin aıtqyz baı istep, júgirip júr. Apamnyń ózi de qyzyn jańa kórgendeı tańdana qaraıdy.

«Oı, osynyń kerbezsip ishkeni-aı! Syzylyp bolsashy bir. Eki urttap, tórt qarap otyrǵany». Shydamaı búıirinen túrtip qaldym. Selk etti de, syr bermeı aıaqty Láıláǵa usyndy.

— Salqyn... Jaqsy eken. Raqmet, — dedi kúlimdeı.

— Al, kettik...

— Dıdarjan, kórpe alsań qaıtedi, á? Tún salqyn ǵoı. Álde masahana bereıin be? — dedi apam aptyǵa.

— Kórpeniń keregi ne osy shildede. Masahana durysy, — dep Erturly aradan kılikti.

— Láılá!.. Ákeshi anaý seldir masahanany. Oı, sadaǵasy keteıin! — Apam da qyzyq-aý. Men bir kishkentaı bala sıaqtymyn oǵan. Jigitterdiń kózinshe betimnen súıip jatqany. Kókemdi aıtsańshy...

Ol apamnan sytylyp shyqqan sátimde qolymdy alyp:

— Taırańdap araq ishýshi bolma. Jigittik araqta emes. Ol bórkemik boz balanyń isi. Naǵyz jigittiń qyzýy ózinde. Balyqshy Bektastyń balasy araq iship, bireýge tıisipti degendi estirtpe, bildiń be? Bar endi, — dedi. Sóıtti de qolyn artyna ustap turyp qaldy.

Men demalysqa qarsy kelip, ketken saıyn úı osylaısha shyǵaryp salady. Ózen jaǵa syndaǵy bizdiń jalǵyz qystaýdan qan tamyryndaı bir soqpaq qyzyl jyńǵyldy saı-salany shıyrlaı otyryp, úlken jolǵa quıylatyn. Óz betimen baǵyt-baǵdarsyz laǵa bermeıtin. Ensiz de bolsa, óz qadarı, halinshe aǵysy bar, kúshi bar taý ózeni sıaqty. «Qaı jerde súıreı jónelip, qaı jerde tuńǵıyq túbine batyrar ekensiń. O, ómir ózeni!.. Betinde qalqytyp, tolqynyńdy terbermisiń? Álde erke totaı balańdaı erkin jiberip, mańdaıyma jel, jaýyrynyma kún tıgizbeı ósirermisiń? Jo... joq! Men kóleńkede ósken kók bolma ıyn. Yzǵyryń dy da, úskirik aıazyńdy da, tóbemdi shaqqandaı ystyq-ańyzaǵyńdy da menen aıama. Bylbyraǵan kókten dalanyń kún qaqty, hosh ıisti gúli jaqsy emes pe?! Meni gúldeı qyp ósir. Tek kóńiliń tolmaǵan kezde jaǵaǵa laqtyryp tastamashy, ómir joly», — degim kep barady lekite soqqan jelge qarsy.

Mine aıdaý jolǵa da kep tústik.

Úshinshi taraý

Kógildir aspan, jasyl dala, qyzǵylt tartqan kókjıek bári, bári bılep turǵandaı. Qońyr samal da ájeniń jumsaq, alaqanyndaı mańdaıǵa, betke jaıly tıedi. Tentek dala quıynyndaı ushyp kele jatqan motosıkl ekpini lepirgen kóńildi onan ári jelpindire, jel bere túsedi. Qara kóleńke úıirile bastaǵan sary ala bıdaıyń, boz jýsandy dala tóńkerile dóńgelep qalyp barady. Joldyń ár qaltarysynan «par» etip judyryqtaı bódene usha jóneledi. Endi birde úshkir sary qazyqtaı bop qaqıyp turǵan sarshunaq, balpaq jaqyndaǵanynda synyq súıem quıryǵyn kórsete inine zyp beredi. «Bizdiń úıden shyqqan soqyr-soqpaqqa qomsyna qarama. Oǵan túsip alyp tarta berseń, ár túrli adamdaı, ár túrli jolǵa túsersiń. Tanyrsyń, Dıdarjan», — dep edi kókem. Ras bilem.

Betke, kózge urǵylap ótip jatqan shybyn-shirkeıden Erturly yǵatyn emes. Oqtaý jutqandaı basyn kekjıtip, kekireıe qalypty. Shoqalaq jerlerdiń ózinen irkilmeı orǵytyp ótedi. «Túsip qalar ma ekenmin» dep ondaıda arqasyna jabysa, belinen qapsyra qushaqtan alam...

Bıylǵy kóktemde Jaıyq arnasynan shyǵyp, talaı saı-sala, ózekti, oıandy jaılap qaryq qylǵan, sonan ba, jylda qýań tartyp, shańytyp jatatyn dala qazir shyraıly, shúıgin. Qalyń qoıan-qarta, boz jýsannan tunyp tur. Iisi qandaı jupar. Oıańǵa kep qulaǵanda ańq ete qalady.

— Dıdar!..

— Aý?..

— Qandaı tamasha, á?

— Mynaý aldymyzdaǵy oıpatqa kidiris jasasaq qaıtedi ?

— Qoı, oıbaı!.. Aıta kórme! Masa-ekeń qan jaýyr qylar. Lypa jel joq qoı. Kóremisiń masanyń kúni. Býyp tur... Biz mynanyń ústinde kele jatqannan ǵoı, — dedi Erturly qatty daýystap. Daryldaǵan motosıkl úni onyń sózin kómip ketti. — Myna beldiń asty ferma. Qalaı... júregiń lúpildep bara ma?

— Jo... oq!

— Soq ótirikti... Ýp!.. Kózim!..

— Ne boldy! — dedim qulaǵyna eńkeıe aıqaılap.

— Kózime shirkeı túsip ketti! — Ol motosıkldi beldiń ústine ilindire sóndirdi. Túse sap oń jaq kózin ýqalap, qolynyń syrtymen súrtkishtep jatyr. — Kórdiń be qyrsyqty... Oıyp barady. Dıdar, kel qarashy...

Ádemi qara kezdiń kógildirleý aq eti qyzyl tamyrlanyp úlgeripti. İlkide eshteńe kóre almadym.

— Áı, sen óziń úrkip tursyń ǵoı. Men «Qarǵys atqan Hırosımıdyń «Hıbakýsásy» emespin. Qoryqpa...

Erturlynyń bir ǵajaby estigenin umytpaı, urymtal jerinde sózine tıek ete qoıýǵa sheber edi. Umytpasam ótken jumada ǵoı deıim; Sapar «Zarýbejom» gazetin oqyp shyǵyp, Hırosımıda atom bombasynyń sáýlesi ne ushyraǵan 80 myńǵa tarta adamdardyń baryn, olardy el «Hıbakýsá» dep ataıtynyn aıtqan. «Hıba kýsályqtarǵa» úılený, kúıeýge shyǵýdyń qıyndyǵyn, jan balasynyń olarǵa jýymaı, qashyp júretinin áńgimelep edi. Kezine bir shirkeı túskende Erturly sol baqytsyz, sor mańdaılarǵa ózin teńep te úlgerdi.

— Nemenege qorqam?! Qoryqpaıym, — dedim. Kózine úńile túsip jypylyqtaǵan kirpigin qolymmen jaılap kótergem: kúıgen tarynyń túıirindeı qara, kóz qıyǵyna shyǵyp qalǵan eken. Shynashaǵymnyń ushymen ilip ala qoıdym. — Mine, «Hıbakýsá», seniń sáýleń.

— Já, tálkekteme, — dep ol kádimgideı qysylyp, qyzaraqtap qaldy. Ersiligin sezingen sıaqty. Motosıklin súrtetin shúberekti oryndyǵynyń astynan sýyryp ap, únsiz qaǵyp jatyr.

— Kelip te qalyppyz. Osy myna beldiń astynda emes pe edi?

— Ie, bilmeıtin bolarsyń?! Tantýyn qarashy. Mal saýyny ótti. Bar... Bara ber. Tek tez qaıt. Ótkendegideı júrip alma. Myna jaýdaı masanyń astynda taǵy da dirdektemeıin men, — dedi Erturly ıyǵymnan ıtere, ferma jaqty meńzep.

— Jaqsy... Jaqsy. Tek jylamashy. Ne degen asan-qaıǵy ediń. Jaraıdy, kórermin retine qarap.

— Áı, kórgeni nesi-aı?! So qyzdan qorqamysyń? Erke bastaýysh komsomol uıymynyń hatshysy bolǵaly, sende bir qobaljý bar...

Bunysy endi meni qaıraǵany. Tez qaıtsyn degeni. Súrindirer jerin biledi ózi? Namysqa urýyn qarashy».

— E, sen tilden aıryldyń ba? Úndemeısiń ǵoı?!

— Úndegende ne deımin? Jaqsy... Tez kelermin.

— E, sóıdeseıshi báse.

— Al, jaqsy... — Onan ári áńgimesin tyńdamaı oıdaǵy aýylǵa qaraı tartyp kettim.

Kóńilimniń asa hoshy joq. Alǵashqy kezde mynaý etekte jatqan aýyl mańy maǵan qupıaly, qyzyqty kórinetin. Men jaýyn-shashyndy, alasapyran túndi jamylyp kelip, júzdesip ketkendi qalaýshy edim. Sondaıda júrek túkpirimnen shyǵar bolmashy bir syrly lúpil anyq, ózime dúsirleı estilgen-deıtin. Tanys eshki soqpaqqa túsip, Erkeniń úıiniń syrtyna qaraı bet aldym. «O jerde bolmasa she?.. Saıdyń ishimen qudyq basyna baraıyn. Qara kóleńke úıirilgenshe sol jerde kúte turǵanym abzal shyǵar. Qatar otyrǵan aýyl-úı, bireý-mireý kóre qalǵandaı da uıat qoı. Bek tastyń jigit bolǵan balasy álgi anaý... Traktorıst she? Sol Júsiptiń úlken qyzyna úılenetin kórinedi dep soǵar. El aýzyna kim qaqpaq... Mynaý kim? Ótkende Erke ekeýmiz kezdesken jerde otyr. Aldynda kitap... Aýyldan syrt... Saıdyń teriskeı, yq betinde buǵan ne bar? Álde o da bireýdi kúte me?.. Toqta... Erke emes pe? Iá, sol... sol. Ony art jaǵynan baryp qorqytaıyn...» Aıaǵymdy ushynan basyp, tý syrtynan jaqyndaı bergem; ol jalt qarady. Júzinde esh tańyr qaý joq. Qaıta, «Báse sendeı adamnan balalyqtan ózge ne kútýge bolady», — degendeı toryǵý bar. Órekpigen kóńilim gý sepkendeı basyldy.

— A... Erke, keldiń be? — dedim janyna qısaıa ketip. — Qaıdan bildiń meniń osy mańda júrgenimdi.

— Erturlynyń motosıkli aıtty. Jaısha ma edi? — dep ol ústin qaǵyna ornynan turdy.

— Jaısha... Nege turdyń? Otyrsaıshy...

Ol úndegen joq. Kezdespegenimizge eki juma bolǵan; qandaı ózgergen ózi. Baısaldy-aq. Bastaýysh komsomol uıymynyń hatshysy: «E, táıir-aı! Múmkin sodan ba? Mine, qyzyq!.. Qoı, onan emes».

— Júr!.. Júreıik, — dedi ol erkin. Men ornymnan qalaı turyp ilese jónelgenimdi sezbedim. — Biz komýnıstik brıgada ataǵyn alý jolynda kúresip jatyr myz.

— Jaqsy eken... Al sútke sý qosatyndardy qaıtyp jatyrsyńdar, — dedim syqaqtaı.

— Olarǵa da jetemiz ǵoı.

— Jetetin ne bar. Sonyń basy sizdiń úıde emes pe? Máselen seniń kókeń?

— Bári de ýaqytynda ashylar. Áńgime meniń ákemde bolsa kóremiz ǵoı, — dedi ol betime tiktene qarap. «Qaıda da men osy kóresimdi tilimnen tabam».

— Erke?..

— Ie...

— Sen renjip qaldyń ba?

— Joq, — dedi de, syrt aınala toqtady. — Saǵan bala renjimese esi durys adamnyń jumysy ne.

«Esi durys... adam? Ol kim? A... Ie, Erke eken ǵoı. E, meıli aıta bersin». Qatty jótkirinip jiberip:

— Al, komsomol jumysy qalaı? — dedim ózimsine. Aýzyma túskeni osy boldy. Dúnıede adamnyń úndemeı, ishteı arpalysqanyn jek kórem.

— Jaman emes.

— Qolyńdaǵy ne kitap?

— Shyńǵystyń «Jámılasy». Jaqsy eken. Oqyp pa eń sen?

— Iá.

— Qalaı? — dedi ol júzime úńile túsip. Jazýshy ataý lydan aınalmaspysyń osyndaıda; Erkeni bir sátke bolsa da eliktegen qalpynan sýyryp aldy-aý. Álginde ǵana aǵash adam sıaqty edi, endi mine kózinde ushqyn oınaıdy. Talaptan góri janarynda bilsem degen qupıaly syrǵa qumar áıeldik ańsar bar.

— Tamasha.

— Iá, tamasha. E, aıtpaqtaıyn sen ańdadyń ba? Jámıla komsomol ma edi?

— Bilmeıim. Ony nege suradyń?

— Menimshe kitapta sonysy jetpeıdi. Úlken kemshilik bul, — dedi Erke taban astynan taǵy da salmaqsı qap. — Dıdar, osy aıda men tórt komsomol jınalysyn ótkizetin bop josparlaǵam, sonyń bireýi ǵana qaldy. Qaralǵan másele shash-etekten. Sender ǵoı bárinen de beıhabarsyńdar, a? Qoǵamdyq jumysqa da jýymaısyńdar.

— Qandaı jumys? Bizdiń istep júrgenimiz ne?

— Ol jumystan tys ýaqyttaǵyny aıtam da, — dedi ıyǵyn kekjeń etkize.

— E, táıir-aı... Onyń jarasy jeńil emes pe. Mine kelip turǵam joq pa.

— Ketshi... Birdeńe aıtsam buryp alasyń. Jibershi tas kenedeı jabyspaı. — Ol meniń qolymdy julqyna qaǵyp jiberdi. Burtańdaı júre túsip, alqyna toqtady.Búırek betiniń ushy sál qyzǵylt tartyp, janary sýyna, yzǵarlana qaldy. — Men saǵan Darıǵa emespin ǵoı, Dıdar. Op-ońaı berile qalatyn. Óıtip adaspa... Ótken jumada ekeýińdi qyzdar kóripti. Qoltyqtasyp kınoǵa barypsyńdar...

— Qoı ári qoltyqtasqany nesi?! — dedim shydamaı. Kim aıtty?.. Kim?..

— Kim aıtqanda sharýań ne? Ótirik pe, á? Ótirik deshi...

— Ótirik... — Daýysym qatqyl shyqty ma, Erke tańdana betime qarap turyp qaldy. — Kınoǵa bardyq. Biraq saǵan jetkizgendeı qoltyqtasyp júrgenimiz joq, — dedim. «Beker jazǵyrasyń. Ol op-ońaı berilgendeı adam emes», — deı jazdap baryp, ózimdi-ózim ustap úlgerdim. «Múmkin beriler de... Onysyn kim bilipti. Syrt kózge jeńil minezdi ekeni ras. Tym ashyq. Aqjarqyn kelinshek. Senen áldeqaıda sulý ekeninde tipti daý joq, Erke, — desem be? Áı, osy shynynda Erkede jumysym ne?! Buǵan kelýdi...»

— Nemene... Qıaldanyp kettiń be?! — dep Erke kóńilimdi bólip jiberdi. — Qıt etse keshki mektepke túsip bitirip alsam, dárigerlik oqýǵa túser edim deıtin. Instıtýtqa syrttaı túsip, sen ınjenerlikke oqysań... Injener jáne dáriger qandaı jaqsy, á? Tek, átteń, áıel... Apań ulyqsat etpeı júrmese qonaq úrikpes keıpi de bar...

— Qoı ári tálkegińdi...

— Tartshy qolyńdy.

Únsiz ere tústim. Ashýlansa júrip ketetin ádeti. Onyń zilsiz burtańyn kórmeı júrme ekem. Yǵysa qoımadym. Asaýǵa jaqyndaǵan ákki jylqyshydaı baspalaı, jasyp qalǵan jandaı batylsyzdaý únmen:

— Erke, — dedim.

Ol tyńdaǵan joq. Ózinshe ketti.

— Saǵan... Saǵan senbeıim. Bildiń be, senbeıim...

— Eshteńe «bile» almadym ǵoı?

— Bizdiń aramyzda áli mahabbat joq. Súımeı shyqpaımyn kúıeýge...

«Ne deıdi?.. Mahabbat joq deı me? Mássaǵan, bezgeldek! Ony qaıttik? Mahabbat, a?.. Adam aıtsa nanǵysyz qıamet bola beredi-aý ózi dúnıede. Jaq... sy. Ol Jámıla eken. Men kimmin?.. Aı, qaıdam, sonyń menen shyqpaıdy-aý dep qorqam». Erkeniń qazirgi taban asty qubylysyna tańdana almaı, bir sát qyzyqtap qalǵan da sıaqtanam.

— Ony qaıttik endi, á?

— Neni?

— Álgi sen aıtqan mahabbatty da, — dedim múláıimsı. Qınala oılanǵan bop, tóbemdi de qasyp qoıdym.

— Kút... Kelse. — Osy qyzdy Erturly beker aqymaq demeı me deımin. Meniń ájýalap turǵanymdy shynymen ańǵarmaı ma?

— Al, kelmese she, Erke?

— Sen nemenege suraı beresiń, Dıdar. Ne, kelemej etkiń kele me meni, — dep ol sustana qalǵysy-aq kelgen, bultıǵan erni yryqqa kónbeı shoshaıyp, sábı bolam dedi de turdy. Men shydamaı kúlip jiberdim...

* * *

Erturly uzaq kúldi.

«Qalaı mahabbat ıtiń keletin be? Kóp kúttirmese ne qylsyn. Ózin, de bir jibiń bos jigitsiń ǵoı. Qyzǵa salymyń joq. Óńkıesiń de turasyń», — dep ol basyn shaıqap qoıdy. Kúlkisiniń arty meni músirkeýge de aınalyp bara jatqandaı. «Dıdar, sen osy sovhozda bir-aq adamnyń sózin kóteresiń. Ol ne aıtsa da saǵan zań», — degeni bar edi Sapardyń. Shynynda da Erturlyny tym erkinsitip, basyndyryp almasam ne qylsyn. «Óńkıesiń de turasyń...» Oý, sonda men kim bolǵanym? Aqmaqpyn ba?» — Belýaryna deıin jalańashtanyp, jýynǵaly turǵan Erturlyǵa tiktene qaradym, bet-aýzy shań aralas kúıe-kúıe. Kúnge kúıip, jel qaqqan jaýyryn, moıny qyzyl kúreń. Qannen-qapersiz, tisi aqsıady. «Iá, ol dosym ǵoı dep aýyr sózin elemeıtindigimdi borkemiktikke saıady eken. Jo... joq, endi buǵan tóze alman. Syılastyqtyń da shegi bar. Sapardy qý sanaıdy. Saqtandyrǵan bolady meni. Óziniń maǵan istep júrgeni adaldyq, jigittik pe?»

— Toqta, Dıdar... Shyn súıemisiń osy Erkeni? — dedi ol kóńilimdi bólip.

— Iá... Áı, seniń qyljaǵyń bite me, joq pa? Meniń qarnym ashyp tur. Bol, káne, — dep sol qolymmen tóbesinen bir nuqydym. — Káne, eńkeı... basyńa sý quıaıyn...

— Qazir... Qazir, Dıdar.

— Ie?..

— Súımeseń barmas ediń ǵoı. Azdap ta bolsa kóńiliń ket ári emes... Áıtpese...

— Áı, — dep onyń sózin bólip jiberdim. — Seni aldaǵan jerim joq edi ǵoı. Senbeımisiń?.. Sene kór dep jalynbaımyn. Já, solaı-aq eken. Sen óziń Záýreni súıip pe eń? Sen sony aıtshy maǵan? Múmkin biletin shyǵarsyń mahabbattyń ne túrli bolatynyn?

— Unatatynmyn. Asa súıgen eshteńem joq. Ol jaı dostyq qurby retindegi syılastyq edi ǵoı. Toıynda da boldym óziń bilesiń.

— Bilem... Bilem... Iá, sen sonda Abaıdyń áni... Umytpasam, «Kózimniń qarasyn» aıttyń:

«Kózimniń qarasy,

Kóńilimniń sanasy.

Bitpedi ishtegi

Ǵashyqtyń jarasy», —

dep egilip keterdeı bolǵansyń.

— Soq... soq, baıǵusym! Súmireıtýge sen de ábden mashyqtanyp alypsyń ǵoı. Joq, Dıdar... Súıgen adamyńdy bir sátke bolsa da umytý qıyn. Kóz aldyńnan ketpeıdi... Al men Záýreni tez umyttym. Dúnıede ózińdi... sezimińdi aldaý qıyn, Dıdar. Bul bos sóz emes. Iá, qazir men sol bir kúıdemin. Baqyttymyn ba, baqytsyzbyn ba bilmeıim, — dedi Erturly oıǵa qalǵan jandaı aıaǵynyń astyna tesile qarap. — Ras, kezinde Záýreni de qımaǵanym... ol súıetindiktiki deme... Jaı qyzǵanysh qoı...

«Maǵan qaıt deıdi? Láılide kóńili barlyǵyn sezdir mek, á? Sumpaıynyń oıyn qara... Tek aýzyńdy ashyp kór. Boıymdy ashý býyp barady. Qyzǵanysh oty alaýlap, endi bir sóz aıtsa tisteskeli turmyn. Meniń qazirgi jaıymdy sezgendeı:

— Dıdar, káne quıyp jibershi, — dedi ol kúmiljı.

— Myljyńdap boldyń ba? Eńkeı endeshi...

Erturly salqyn sýdan shoshyna, pysqyryna jýynyp jatyr; kópirshigen aq kóbik sabyn áp-sátte qara qoshqyldana alaqandaı jasyl japyraqtyń betine aǵyp, jylǵalana shóp túbine sińip barady. Qylt etip qalyń kóktiń arasynan shegirtke shyǵa keldi. Kúnniń ashyǵynda bu qaıdaǵy jaýyn ekenin bilip almaqtaı artqy uzyn eki aıaǵyn kóterińkirep qoıyp tur. «Bir nárseniń sebebin bilmeı, soǵan kózim jetpeı jatyp nemenege tynyshsyzdanyp kettim? Mynaý shegirtke ǵurly bolmaǵanym ba? «Áı, Dıdar, jaıyńa júr. Seniń qaryndasynda jumysym ne, onsyzda qyz jeterlik emes pe?!» dese ǵoı, bittim «Ólim-aı...» Shelektegi sýdy Erturlynyń basynan taıdyryp, qalaı shegirtkege qaraı baǵyttaǵanymdy sezbeı qaldym; álgi sý tıer-tımesten usha jóneldi.

— Óı, qaıda quıyp tursyń?

— A?.. A, ıe...

— Moınyma quı, moınyma... E báse! Óziń qıaldanyp ketkennen saýmysyń. Jón, jón...

— Áı, sózdi qoı da tez jýyn. Áıtpese basyńnan tómen bar sýdy aqtara salarmyn.

Ol bul joly kóp kúttire qoıǵan joq. Tez jýynyp ústi-basyn túkti, kógildir oramalmen ysqylaı súrtip jatyr. Qara buıra shashy ıis maı jaqqandaı jyltyrap, kózi kúlim qaǵady.

— Erkeniń minezi-aq unaıdy. Aıaq astynan týlap kep kete me, eki mınýt ótpeı bárin umytyp, jarqyldap júredi. Ne degen minez, á?! — dedi Erturly taǵy da. — Mundaılar ómiri qartaımaıdy. Árıne, onyń esesi ne... kúıeýi jyndanýy múmkin. E, bir erkek áıel jolynda shyǵyn bolsa qaıtedi deısiń. Sen sıaqty tońmoıyndar obaldary ne kerek, shydaıdy-aq endi.

— Jetpedi me?!

— Qoıdym, dostym. Qoıdym...

Men ázilge kóp syna qoımaýshy edim. İshteı býlyǵyp Erturlyǵa oqtaı tıer sóz taba almaı kúrmeldim. Onymdy sezdirmeýge tyrysyp, qunjyńdaı shelektegi qalǵan sýdy tókkeli syrt aınaldym. Qazaq balasyna ázil sózdi kótermeı, mort ketkennen uıat ne bar. Talaı toı-tomalaqta «Pálensheniń balasy qusap tomyryq bolmaǵaı ediń», — dep el seni sonan soń aýzynan tastar ma.

— Qaıran, Dıdar-aı... — Ol ótirik kúle, shóptiń ústine jel qaqtyrǵaly jaıyp tastaǵan kóılegin aldy. Qaǵyp qaǵyp jiberip, kıip jatyr. Maǵan qarap kózin qysyp,yrjalaqtap qoıady.

— Ońasha jerde aıtyp qoıaıyn, Erturly...

— Ýa, ne boldy? Ie, aıt?

— Maǵan tıisýińdi, qaljaǵyńdy tasta. Áli kesh emes.

— Já, qorqytpa. Judyryǵyńnyń aýyryn bilem. Oý, sen osy meniń qyzǵa tanystyryp, sóz aıtqyzǵanym nan zıan shektiń be? A?.. E, keıin Erkemen júrmeseń seni bireý shyryldatyp aparyp qospaıdy ǵoı, — ol jaltara,jýası sóıledi. — Qyzǵa kim sóz aıtyp,qymyz dy kim ishpeıdi. Ári ǵashyq bop júrgen adamyń emes. Nesine taýsylasyń. Men jaı ázil úshin aıtam. Darıǵany súıetinińdi sezbeıdi deımisiń?

Erturly sóziniń aıaǵyn ázilge shaptyryp, jýası sóıle di.Men úndegem joq.

— Sársen de Darıǵany qaǵytyp júr. Pále shal emes pe.

— Darıǵada meniń jumysym ne? Qyz quryp soǵan qarap qalǵan nem bar, — dedim. — Aıtpaqtaıyn, mana Sársen ekeýiń nege tilge kep qaldyńdar? Dos sıaqty-aq eńder... Iá, júrelikshi... — Shelekti qolyma aldym. O da jeıdesiniń túımesin salyp, etiginiń shańyn shóppen súrte, ilesti. Búgin ózi qostan uzap ketip, jýynyppyz ǵoı. Jigitterdiń aldy tamaqtanyp, endi qos janyndaǵy traktorlarynyń tóńireginde. Shabyndyqqa qaıta shyqqaly jatqan sıaqty.

— Óı, sol ońbaǵandy adam dep. Keshe solıdol, búgin benzınge jarytpaı qurtty emes pe. Jetpeıdi... Jetpeıdi deıdi. İship jatqanymyz joq. Osy burnaǵy kúni ǵana emes pe edi ákelgeni?..

— Qoıshy ári... Satady demekpisiń?

— E, nemene, ótirik pe?

— Joq-aý, ótirik emes delik-aq. Dáleliń káne? Qaı jerde ustadyń? Kimder kóripti aıtshy? — dedim shydaı almaı.

— Iá, dálel joǵy ras. — Ol oılana kózin qos jaqqa tastap tur. Qosymyz — eki kıiz úı, bir jer kepe. Ortadaǵy úıdiń tóbesinde jalaý jelbireıdi. Ol — qyzyl otaý... Bir jaǵy Darıǵanyń jatatyn bólmesi. Bergi shetki qońyr úıde bizder jatamyz. It arqada bıyl mektepten kelgender. Kıiz úıge ornalasý — naǵyz mehanızatorlyqtyń belgisi esepti me qalaı. Áıteýir bizder jer kepedegilerdiń aldynda jalymyzdy kúdireıtip, qoqyraıyp baramyz.

— Á, qaınym, keldińder me? — dedi Darıǵa jaırańdaı.

— Keldik qoı... Asharǵa nı bırasyz, — dep Erturly tatarshalaǵan boldy. Darıǵa piste muryn, qıylǵan qara qasty tatar qyzdaryna usap jaınańdap turady. Sonan ba, jigitterdiń birqydyrýy ázil-shyndy qobyratyp, tatarsha sóılegensıdi.

— Bar... Bar, otyryńdar! — Darıǵa júgirgishtep, Qyzyl Otaýdyń» syrtyndaǵy ústelge kespe men nan qoıa bastady.

— Oý, jigitter, nege júgirgishtep kettińder? Taǵy da shabyndyqqa shyqqaly jatqan joqpyz ba?

— Joq, Erturly... Traktordy erteńgi joryqqa daıyndaý ǵoı. Qazir ózenge shomylýǵa baramyz. Jýynǵanyń nan qalǵandy taǵy da biraz...

— Táıt ári!.. Ó tártipsiz óńkeı, — dep Bazarbek qart Sapardy qaıyryp tastady. İshimizdegi tájirıbeli, ke shegi Otan soǵysyna qatysyp jaraly bolǵan, talaı qıyndyqty bastan keshken qadirmendi adamymyz. Ol úlkenmin dep shirenip turmaıdy. Ázildesip, retti je rinde, oınap-kúlip aralasyp júre beredi. Bákeńniń úlken kisi ekenin ańdamaı qalatynymyz da árıne sonan. Darıǵadan ózgemiz ıba saqtaýdy, baıqap sóıleýdi bilmeımiz desem ótirikshi bolmaspyn.

Sapar sasyp qaldy. Kıiz úıdiń irgesinde otyrǵan; teris qarap, kitap pa, gazet pe bir nársege úńilip, jym boldy. Qaramaǵa áljýaz, alasa boıly jigit. Meniń qoltyǵymnan keledi. Ǵajaby sol: kóp oqıdy, izdenip, túrtinshekteıdi de júredi. Bilmeıtini joq. Erinbeıtin ne degen jan ekenin bilmeımin. Tilge de júırik. Sheshesi ekeýi turady. Sharýa-jaılary jaqsy jigit. Nege ekenin bilmeımin, ómiri eshkimge senbeıdi. «Jalǵan, aldamshy», — deıdi de otyrady. Turmysta kemtarlyq kórip júrgen de eshteńesi joq. Túsinbeıim... Sóıletseń jeldeı esedi. Oblystan ýákil, ne tilshi sıaqty bireý kele qalsa dırektor olardyń janyna muny qosady.

— Oý, batyrekesi, asyń sýyp qaldy! İshseńshi! — dedi Erturly búıirimnen nuqyp. — Mynaý uıyqtap otyr ma?

— Mende jumysyń ne?! İshe ber... — Stol basynda Bazarbek qart, Erturly úsheýmiz qalyppyz ǵoı. Sársen bastaǵan úsh-tórt jigit ózenge qaraı ketip barady. Eń sońynda... Japadan-jalǵyz Sapar. Óstip oqshaý lanbasa júre almaıdy.

— Ýa, alda razy bolsyn, kelinjan. Tamaǵyń dámdi eken, — dedi kenet Bazarbek qart.

Kókjıek qyzyl-jalqyndanyp tur. Kún álginde ǵana batqan. Dala ústine qara kóleńke úıirilip keledi. «Qyrý-qyrýlaǵan» qustyń bir tizbegi ońtústikti betke alym barady. «Syr» etip ıyǵyma bir nárse qondy. Úrkitip jibermeıin dep seltıip otyrmyn. Kóz qıyǵymdy tastam em; shegirtkeden góri iri, jasyl. «Janym-aý, dá ýit qoı. Ústińe dáýit qonsa baqytty bolǵanyń» demeý shi me edi, sábı shaǵymyzda qarttar.

Bazarbek qart qosqa burylmaı traktoryna bet aldy. Ómiri jalyqpaıdy-aq eken. Osy qazir traktordy maılap-saılamaq turǵaı, janyna jaqyndaýǵa yǵyr bop otyrǵanymyz joq pa.

— Dıdar... Dıdar, ishemisiń taǵy? Bar, quıaıyn ba, a? Ústine alabajaq krep-jorjet kóılek kıip alǵan. Eki kózi jaınańdap tur. Aıaq-tabaqtyń arasyna da munshalyq sózdik kerek bolǵany-aý... Shashyn jelkesine túıip qoımaýshy ma edi? Qos burym qyp órip, tógilte túsirip jiberipti. Basyna kógildir jibek kosynka tartqan. Meniń jaýabymdy tospaı, stol ústinde jigitterden qalǵan ydys-aıaqty qazandyq basyna tasyp júr. Aıaǵynda sary shulyq onyń syrtynan qyzyl noskı, qara týflı. «Bu qaıda barmaqshy sándenip, á?! Jýyq mańda kınoteatr atymen joq...»

— Dıdar, búgin saǵan ne boldy? Manaǵy tús kezinde kelgen dáriger qyz basyńdy aınaldyryp ketýden saýma? — dedi Darıǵa eki betiniń ushy oımaqtaı shuńqyrlana kúlip. Jaılana otyryp jatyr. Asyqpaı bir ázildes pek sıqty.«Iá, osy maǵan ne boldy? Jatar ornymyz, isher asymyzdy kelip tekserip ketti. Jas dáriger qyz... Múmkin áıel shyǵar. E, ony kim bilipti. Ózi ót kir eken. Jaman da emes. Árıne, Darıǵadaı kórikti, tolyqsha kelmegen...» — Nege úndemeısiń, eı?

— Bilmeıim... Tula boıym qurystap, sharshap otyrǵan sıaqtymyn, Darıǵa. Tipti sóıleýge erinip...

— Qoısańshy, jigitim... Qyzǵa týra qaraı almaı qıpaqtaýyń jaman edi. Báse... Ǵashyq bolarsyń-aý osy dep qalǵam.Qatelesippin ǵoı, — dep Darıǵa shal qaqtaı nazdy kúlip sózimdi bólip jiberdi. Iá, solaı edi desem, janyp túskeli-aq tur. Oǵan barmadym. Áıel bitkenniń jeńgetaılyqqa áýes keletini nesi eken?!

— Darıǵa... Seniń osy burynǵy kúıeýiń qaıda? — dedim áńgime baǵytyn ózgertkeli. Mundaı suraq bererimdi kútpedi me, sál abdyrap qaldy. Tamaǵyn kenep, tómen qarap myrs etti. Meni keketkeni me, joq álde «kúıeýiń» degenim ersi kórinip, sony mysqyldaǵany ma; ún-túnsiz kúlimdep otyr.

— Maskúnem kúıeýdiń bary ne, joǵy ne? Bolyp pa edi ózi mende? İship kep sabaıtyn bir qanisherim bolǵan... Qutyldym. Joq... Joq kúıeý, — dep tistene ornynan ushyp turdy da, kózi maǵan túsip ketip basyldy; kúlgen bop ezý tartty. — Ketti ǵoı jaıyna... Juldyzymyz jaraspady. Ol ishem-ishem de ólem dedi. Ómir aldamshy, satqyn dedi. Men ólmeımin, ómir súrem. Súıem ómirdi.Ómirden adal, kórikti dáneńe joq. Tútin tútetip, sábı súıgim keledi. Baqytyma senem dedim. Sen de súı!.. Baqyt qonbaıdy. Keledi, — dep úgittedim... Joq... Kelmeıdi. Julyp je, aldap al. Retin tapsań alty asa. Ótirik aıtpa, sen qatyn, dep sabaı berdi... Sabaı berdi... Joq, ket azǵyn! Ólmeımin sensiz. Áýlıe bolsań da bar. Ol — býhgalter. Tabysy kóp-ti. Sonysyn, áýlıeligim mendeı erkek joq deıtin ǵoı...

Darıǵa munyń bárin maǵan emes, ózine aıtyp otyrǵandaı edi. Dúnıede adam kóńilinen, seziminen kúrdeli, yryqqa ońaı kóne qoımastaı syrly ne bar. Ony al daý da, arbaý da ala almaıdy. Tek sendirý kerek. Iá, ol osy qazir talaıdan ishinde byqsyp, jalyndaı al maı, býlyǵyp kelgen syryn ashyq daýystap aıtyp otyr. Keı adam mundaıda ózin beıbaq, baqytsyzǵa saısa, Darıǵa múlde basqa... Bir túrli ótkenge ókinip qana qalmaı, arman, úmitin aıtady. Kúledi... Kúledi de jylaıdy.

— Sońǵy taıaqqa jyqqanda... Boıymnan úsh aılyq balam tústi... Men onyń ul bolatynyna senip em. Kóılek te ázirlegem. Atyn Asqar qoısam deıtinmin ǵoı. — Ol syrt aınala túsip, kózine kosynkasynyń ushyn tıgizdi. Óziniń tym uzap ketkenin jańa ańdaǵandaı ba syn jerden julyp ap, betime týra qarady. «Maǵan kúlip, aqymaq eken» dep otyrǵan joqpysyń degendeı suraq bar edi onyń muńdy janarynda.

— Kúıeýim Jambyl oblysyna ketti. Úılenipti, Bilme giń sol emes pe, Dıdar?

— Á, joǵy... Tek bylaı... Jaısha, — dep kibirtiktep, eski jan jarasyna tıgenime qatty opynǵanymdy sezdirgensidim. Ol meniń onyma qıtyqtanǵandaı boldy.

— Ólgenmen birge ólmek joq. Tiri tirligin isteıdi, Dıdar. Opynbaımyn kúıeýsiz qalǵanyma. Áli de jan jas... Den saý. Kúıeýge reti kelse shyǵarmyn. Ári-beri den soń, o da arman bolǵany ma. — Darıǵa basyndaǵy kosynkasyn mańdaıyna túsirińkireı qaıta tartty. Aı qasty kúmis syrǵa salǵan qulaǵyn saýsaǵynyń ushy men oramal astynan shyǵaryp qoıdy. Eki kózi jaınań dap, ezýine bolmashy kóleńke úıirile qaldy. Erni ashyla túsip, marjandaı kirshiksiz tisteri kórindi. Qylyqty qasyn kerip, bir nárse aıtpaqqa ezýin jıyp aldy.

Batar kúnniń sońǵy shuǵylasy kúmis syrǵanyń júzinde oınap, jylt-jylt etedi. Osy qazir ol sonaý jyldary mektepte oqyp júrgendeı súıkimdi sulý, beıqam sábı edi... Sulýlyq degenniń ózi adam jany nyń bir sáttegi sábılik shaǵy emes pe eken? Ol jáne de sál qońyrqaı, muńdy. Aq tús, qara tús — qara ǵana. Al, gaýhar áldeneshe tústi. Sáýle tartady. Qubylady. Múmkin onyń gaýharlyǵy da sonan shyǵar?.. Darıǵa jesir... Jo... joq, ol el erkesi. Qaı áıel Darıǵadaı erkin, erke, sábı, muńlyq. Qarashy... Qaıta ol meni músirkeı, erkelete qaraıdy. Qazir meıirimdi de. Kúlimdep otyr. Kórersiz de turarsyz on mınýttan keıin ony tanymaı da qalasyz.

— Dıdar...

— Aý ?..

— Sen úndemeı osylaısha otyrshy... Oı ústinde... Men seni kez osyndaı er tulǵaly kúıinde kez aldyma elestetem.

Qaıdaǵyny shyǵarady. Al úndemedim. Ótken jumada ǵoı deımin umytpasam; ıe, sonda... Brıgadamyzǵa ob lystan bir ýákil kele qaldy. Álginiń ústinde aq kenep shalbarpenjak. Basta shı qalpaq. Nege kelgenin kim bilsin, áıteýir bizdermen nemkettileý, júrdim-bardym til qatysady. Óz-ózinen kekshıip, otyrsa oqtaý jut qan adamdaı kekireıip ılikpeıdi. Aıaǵyn kerdeń-kerdeń ár jerden bir basady. Keýdesi aıaqqaptaı... Talaı ýákildi kórdik qoı. Al, mynaý ózgeshe. Árıne bári osy kisideı deýge bolmaıdy. Olardyń ishinde de naǵyz maman, brıgadaǵa nege kelgenin túsinetinder kez desedi; ondaılardy sen de jatyrqamaı eski tanysyn daı kóresiń: jylǵa jýyq mashına rýline, traktorǵa otyrmaı, keńse jumysynan zárezap bop kelgen mehanızator ma dep qalasyń. Ádette ondaılar neken-saıaq. Kópshiligi bizdiń jumys jaıymyzdy túsinińkiremeıtin de shyǵar. Biraq soǵan bola syrǵaqtap, pańdyqpen bilimsizdigin jasyrǵan uıat emes pe?

Aıtaıyn dep otyrǵanym Darıǵa jaıly. Bir jaqsysy álgi ýákil aspazshymyzben til tapty. Sumpaıy neme... «Siz áli jassyz. Oqýyńyz kerek. Sonyń ishinde akterlik oqý sizge qol», — dep qýtyń-qýtyń etedi. Oblystan ózin bizdiń aspazshymyzdy artısikke úgitteýge jibergendeı-aq. Darıǵaǵa keregi sol, nesi ketip bara dy. O da túlki. Jylmyń qaqqanda ýákil-shákiliń turǵaı, onyń ákesindeı kisiniń ózi qaıdan kelgenin bilmeı qalar. «Sizdiń únińiz... Dıksıańyzdy aıtam da. Óte jaqsy. Oqýǵa túsem degendeı nıetińiz bolsa maǵan habar berińiz. Mindetti túrde kómektesem... Qandaı tamasha jansyz. Joldasyńyz bar ma edi?» — Dúnıede áıelge ólip-óshken adamdy bar ma, ólerdeı jek kerem.

— Jeterlik... Myna turǵan shyraqtyń bári...

Ol qyzyl otaýdyń aldynda samaladaı bop, ıirile qarap turǵan bizdi kórsetti. Bul qatyn onbaıdy ǵoı. Jigitter sostıyp, kisi kórmegendeı qarap qalǵandarynan yńǵaısyzdanyp, uıalǵan tek turmastyń kerin jasap, birinen-biri shylym surasyp ketti. «Joldasyńyz bar ma edi?» — degenge sonda ol túsinbese eken-aý. Biledi... Túsinip te tur. Áıteýir ana sorlyny sastyra berý.

— Jo... joq, jubaıyńyz degenim ǵoı.

— A... Baıym ba?!

— Ie?

— Joq... Nemene, ol oqýǵa kúıeýsiz almaı ma eken? Qabaǵyńyz túsip ketti ǵoı? Solaı bolǵany-aý shamasy, — dedi Darıǵa tańdana.

Ýákil kúlerin de, renjirin de bilmeı únsiz qaldy. Osy sen shyn-aq túsinbeı tursyń ba degendeı Darıǵaǵa qyzyqtap qarady.

— Jo... joq. Nege... Oǵan baılanysty emes. Qaıta alańsyz oqýǵa jalǵyzdyq jaqsy ǵoı. Ábden alady.

— E, qaıdan bileıin... — Darıǵa ýákil jigitti eliktire, oınaqshyǵan kózimen arbaı kúldi...

— Dıdar, sen estip pe eń? — dedi ol meniń kóńilimdi bóle. — Erke áskerdegi bir jigitten hat alyp turatyn kórinedi. Jigitke qyzdyń adresin berip júrgen seniń dosyń... Erturly sýqıt. Jańa jylǵa qarsy toılary da bolatyn sıaqty. Jigit soǵan deıin bitirip kele me, qalaı?!

— Shyqsyn.

— O turaqsyz nemeler. Ońbaısyńdar. — Darıǵa muny zilsiz aıtty. Bir tal bıdaıyqpen qulaq túbimdi qytyqtap, túk bilmegensip otyr. Men de kórmegen bolam.

— Darıǵa...

— Aý?!.

— Sen anaý ózge qyz-kelinshekterdeı nege bolmaısyń. Tym erkinsiń. Ashyqsyń... Oınamaı tura turshy... Men seni tyńdaıdy eken dep aıtyp otyrmyn.

— Aıta ber... Qoıdym...

— Aıtaıyn degenim, aýyl áıel erkeligin kótermeıdi ǵoı. Ony óziń de bilesiń. Bile tura isteıtiniń ne? Syrlas qurbylaryńnyń ózi-aq saǵan kúledi. Áńgime qylady. Sen bolsań sonyń birin de elemeısiń. Kórse de eregiskendeısiń be, túsinbeımin.

Ol syqylyqtaı, tátti kúlip aldy. «Áne, sóıtedi...» Bir sát maǵan músirkeı qarap qalǵan:

— Pishtý, aıtypsyń?! Áýlıesinýlerin... Etegine namaz oqyp júrgen qatyn joq. Qaıran ertegimen aýyzdanǵan salpy ernim-aı! Qaıteıin, — dep Darıǵa kúrsine ornynan turyp júre berdi. «Ózi meni balasyna ma qaıtedi? Sózin kórdiń be?.. «Ertegimen aýyzdanǵan... Salpy erin...» Jigittiń kim ekenin tanytpasam ba?! Tura tur... Salpy erin dedi-aý ol...» Ornymnan qalaı atyp turǵanymdy sezbeı qaldym.

Darıǵa syqylyqtaı kúlip qyzyl otaýǵa kirip barady...

Tórtinshi taraý

Kún keshegiden góri qaǵý. Ala bulttanyp tur. Jaıyq boıynyń aýasy jaz aılarynda qyzyq; aılap, aptalap ystyq ańyzaq soǵyp turady da, bir kúnde nildeı buzylady. Taban astynan tuldanyp, jaýmaqtaı túnere túsedi. Ysqyra ókpek jel de kóteriledi. Kún kúrkirep, naızaǵaı da ıir qamshysyn oınatyp ótedi.

El de, tandyry kepken dala da siltideı tynyp, bárine kónip beredi. Qara kúzdikte toqymdaı bulttyń ózi jaýyn shaqyryp, bir jumaǵa jýyq sirkirep turyp alsa, jazdaǵysy osy. Tentektigi. Qyńyrlyǵy. Árıne, munysy pishenshilerge jaıly emes. Shabylǵan jerdiń shóbin ushyryp oıran-botqasyn shyǵaryp jatqany mynaý.

Maıashylar qosqa mana qaıtyp ketti. Traktordyń aldy toqtapty. Bazarbek qart pen Saparǵa endi áne Erturly da qosyldy. Sársen áli júr. Qaıtar emes. Meniń de kózim sonda. Ol toqtamaı men de qaıtpaspyn.

Shabyndyq tanabynan qıǵash dalaǵa laǵyp barady ekem. Traktorymdy buryp ap, keıin saldym. Bir búıirden soqqan jel kabınanyń ashyq esiginen shóptiń qıqymyn uıytqyta soǵyp ótti. Qyryn qaraı otyryp, amalsyz janymdaǵy kózildirigimdi kıdim. Esikti jaýyp qoıýǵa kún jyly. Jelge bola qymtanyp terlep-tepship jan saqtaǵym kelmedi.

Tóńirek gúril-saryldan titirenip ketkendeı. Kúnniń kúrkiregeni sıaqty. Kabına esiginen moınymdy sozyp qarap edim, Bazarbek qart, Sapar, Erturly taǵy bireý basqa bet alǵan eken. Sársen áli shaýyp júr. Joq... Jigitter, belden tómen saıǵa túsip toqtady. Á... yqtasyn jerdiń shóbin shappaq tárizdi. E, aıtam ǵoı. Erturly bastap tústi. Sapar... Áne, Bazarbek qart ta ketti. Traktorym solq etip bir nársege soqtyǵa toqtady. Qarasam...

Aýzy tar qudyq, qalyń sheptiń arasynan ańdaǵan adam bolmasa, baıqamaǵandaı eken. Tirkeýdegi kosılkany kóterip qoıyp, traktorymdy ot aldyryp, shegindirgem op — ońaı shyqtym. Osy sát janamalasa kep qalǵan Sársendi kórdim. Toqta degendeı ym qaqty.

— Ne boldy?

— Oı, myna bir shuńqyrǵa súrinip júrgenim ǵoı. Kóp mazalamaı áıteýir jiberdi, — dedim. «Súrinip», «kóp mazalamady» degenderim qulaǵyna qyzyq estildi me, Sársen sylq-sylq kúlip aldy. Jan qaltasynan shylymyn shyǵaryp, ottyq surady. Qushyrlana eki-úsh soryp, qos tanaýdan býdaqtatyp tur.

— Shóptiń berekesi bolmady ǵoı. Yldı, oıań jerlerdi bitirdik.

— E, táıir-aı, qaıtedi deısiń. Sonaý pálenbaı shaqyrym, teńizge jaqyn qoltyqty da shaýyp edik qoı. Jaıyq boıy jumaq emes pe oǵan qaraǵanda.

— Ushyryp jatqanyn aıtam da.

— Bizdiń mindetimiz shaýyp bitirý. Jınap qınalatyn ne bar. Jańa dırektor maıa salatyndardy jibertin bol dy ǵoı... Aıtpaqtaıyn qazir qosqa qaıtamyz. Ótkende ózińe bergen bir ýádemdi umytqan joqpysyń?.. Á, qý bala ernin jalanyp, qylmyńdaýyn. — Meniń myrs etkenimdi de, ár saqqa júgirtip, ázildegen boldy. Kózin de qupıaly qysyp-qysyp qoıdy.

— Men ishpeıim, Sáke.

— Seni túsiný qıyn. Osy ótken jumada emes pe edi «tartyp jibermeımiz be, jigitter» dep bizderdi jeliktirgeniń?

— E, onym jaı... qaljyń ǵoı... Jańa dırektor qalaı, Sáke, — dedim sóz aralatyp. Ol muryn tyrjıta túsip sálden soń oılana, betime synaı qarady; júzinde suraǵyń astarly, kekesin emes pe degendeı senimsizdik bar. Múmkin maǵan solaı kóringen shyǵar, óıtse de ol birden jaýap qata qoımady. Qolyndaǵy shylym tuqylyn aqyryna deıin soryp, túkirgishtep, aıaǵynyń astyna tastady. Asyqpaı taptap biraz turdy. Basyn kóterip aldy da, meniń jaýabyn kútip qalǵanymdy kórip:

— E, kim bilipti... Pysyqsyǵan bireý áıteýir. Bári de ilki kelgende óstip osqyrynyp ketetin ádeti emes pe Naqurys ta, — dedi. Sársen eki sóziniń birinde oryndy orynsyz «naqurys», «shoshqa ǵoı» degen sózdi qoldanatyn. Bu joly da sonysyna baǵyp otyr. Keıin ańda dym; onyń jańa dırektordy jaqtyrmaý sebebi de bar eken. — Brıgadaǵa qansha janar, jaǵar maı alasyń? Qanshaǵa jetedi? Anaý pálen brıgadaǵa jetken janar maı sizderge azdyq etetini qalaı?.. Tý... ý, myna jel ábden beleń aldy-aý, á? Sársen shı qalpaǵyn basa kıip, kózin shańytqan jelden kólegeılep syrt aınaldy. Ózi shıkil sary mańdaı kisi ǵoı. Kóziniń syǵyrańdaǵan qıyqtyǵy bolmasa, kóktigi, kirpik, qasy nyń sarǵyshtyǵy basqa ultqa uqsatarlyqtaı. Kún qaǵyp, jel tıgennen be, moıny bet aldy aqjarǵaq tanyp tur. Qandaı ystyqta da ústinen bir tastamaıtyn qara qońyr kostúminiń jaǵasyn kóterip qoıdy; onysy moınyna shóp qıqymy túspesin dep saqtaǵany sıaqty.

Ábdentergeýge aldy de. Jaqs...sy...

Ol betime baǵdarlaı taǵy bir qarady da:

— Iá... Usaq adam bolýy kerek. Óz basym erkektiń tyrashtaǵanyn qup kórmeımin. Shoshqa ǵoı... Qatyn nan beter ondaılar, — dedi tisiniń arasynan shyrt etkize túkirinip, — káne, júrmeımiz be, Dıdar?!.. Qosqa tarttyq. Búgingi osy da jeter. Alda talaı kún bar. Jańa dırektordy da áli kórermiz...

— Árıne.

Júrip kettik. Aldymda kele jatqan Sársenniń traktoryna qarap otyrmyn. Motordyń birqalypty saryly mýzyka únindeı áldılep, terbep keledi. «Kókem aýyryp júr deıdi Láıli. Jıilep ketti-aý. Apam da júdep bitti... Qaıtadan mal ustatatyn boldy. Sapar qýanyp, túıe satyp alam deıdi. Jınaǵany mol ma, qalaı? Satýǵa, satyp jiberýge áýes-aq. Esil-derti aqsha... aqsha... «Birer qarasatyp alaıyq. Jaz aǵarǵanymyz molaıady. Qys soǵym ǵoı», — dep edi apam. Úı salǵan da jón. Onyń bárine qarjy qaıda? Láılá da oqýyn bitirgeli júr. Múmkin ınstıtýtqa túser... Men barmaǵanmen ol oqýy kerek qoı. Sársen nesıe aqsha berem dep edi; sonan da alýǵa bolady. Kúzge salym qaıtaram. Bıyl tabys jaman emes». Shoshyna basym dy kóterip aldym; oı ústinde otyryp ańdamaǵanym ǵoı, joldan shyǵyp barady ekenmin.

Mine qosqa da kep qaldyq. Darıǵa qazandyq pen qyzyl otaýdyń arasynda júgirgishtep júr. Ortalyqtan bireýler kelgen sıaqty. Áıtse de qostyń janynan mashına ne arba kórinbeıdi. «Jol-jónekeı kólik tiń birimen jetkende». Jigitterdiń bári de shabyndyqtan qaıtypty.

Mynalardy biz yqtasyn, yldı jerdiń shóbin shaýyp júr desek. Naqurystardyń turysyn qazdaı tizilip, – dedi Sársen traktorlardy meńzep.

— Iá, qaıtypty... Ala-quıyn ǵoı kún. Endi qaıtsyn.

— Ózderi aýqattanyp ta alǵan ba? Kórinbeıdi shoshqalar. Iirilip qosta otyr da. — Sársen jan qaltasynan shylym alyp tutatpaq bolǵan, shyrpysy sónip qala berdi. — Tfý...

Darıǵa kúndegiden jaıdary; «óziniń aldaǵy birer jumada sovhoz ortalyǵyndaǵy emhanaǵa qyzmetke alynatynyn, kúzge qaraı keshki mektepke baryp, on jyldyqty bitirmek ekenin» qýana aıtyp úlgerdi. Sársen oǵan murnyn tyrjıtyp:

— Sen emdegen kúni-aq óletin shyǵarmyn, — dedi.

— E, qaıtedi deısiń... Sóıte-sóıte úırenem ǵoı, qaına ǵa.

— Tfý, ońbassyń sen... — Sársen syrt aınala, tisiniń arasynan «shyrt-shyrt» túkirip qoıdy. Darıǵa raqattana, shalqaqtaı kúldi.

Ornymyzdan tura bergenbiz:

— Ýa, qaınaǵa, qaıda asyqtyńdar, — dep Darıǵa tańdana toqtatty. Sylańdap aldymyzdy kes-kesteıdi. «Áıelden yǵysyp kórgen jan emen. Búginginiń bozbalalaryndaı elpek-selpegińdi bilmeımiz. Anaý jeńgeńdi qolyma qoıdyrǵanda qaqtyǵyp, soqtyǵyp júrmegenmin. Qasty bir-aq qaqqanymda alaqanyma top ete túsken», — dep Sársenniń oıyn-shyndy maqtanatyny bardy. Sondaıda:

— Qasyńyzdy qaqtyńyz, á? Jón-jón... Biraq anaý shıkil sary júzińizden suıyq qasyńyzdy jeńgeı qalaı aıyrdy eken deımin-aý. Eń bolmaǵanda Dıdardyń qasyndaı qoıý qara da emes. Aqshyl sary... Ǵajap... Tegi, jeńgeı qashan qaǵar eken dep sol sátinde betińizge úńilip turǵan-aý, á? — deıtin Sapar syqaqtaı.

— E, ondaı ómirde bolady. Sákeńdiki ras, — desip jigitter de ilipáketetin; olar daýyldasa kúlip jatqandaı Sársende ún joq, kúldeı surlanyp aldy. Sózi ótetin, ózinen seskene júretin jastaý traktorıstiń birin ańdyp, miz baqpaıdy áldeqalaı solardyń bizge eligip, ilese qalǵany bolsa, tarpa bas salyp, jer-jebirine jete balaǵattaıtyn edi. Árıne, jeńgeıdiń jaqsy adam, úsh balanyń anasy, qadirmendi muǵalim ekenin moıyndaıtynbyz. Sóıtken Sársen Darıǵanyń aldynda qıpaqtap turysy mynaý Kúnde bulaı emes-tin. Keıde tipti túıeden túskendeı «áı, qatyn» deıtin de izinshe onysyn jýyp-shaıyp, ázilge shaptyra qoıatyn. Endi mine, únnen aırylyp, sileıip qalǵany.

Qynama bel, sholaq jeń, jaǵaly aq kóılek kıgen Darıǵa osy. Qazir shynynda ajarly, ásem uıaly kózdiń astyndaǵy barqyttaı jumsaq qara kóleńke, jazyq aq mańdaı, úlbiregen sábı erin de ántek ashyla qalypty...

— Kelgen kim? — dedi Sársen syrt qarap

— Qaınym, ne tesile qaldyń? Erteńgisin kórisip ek qoı, — Darıǵa meniń qysyla kúmiljip, eki betimniń dý ete túskenin ańdaǵan bolýy kerek; syqylyqtaı kúldi. Sońǵy kúnderi meni ilip-qaǵyp, ajýalaýdy taýypty «Qaınym» deıdi. Kúni keshe birge oqyǵanymyzdy umytqandaı. Kúıeıim úlken dep júr me? E, solaı shyǵar. Báse.. Onda árıne qaınymyn.

— Áı, jyrtaqtamaı jónińdi aıtpaımysyń, — dedi Sárseni ashý shaqyra.

Qoryqpańyz, qaınaǵa, dırektor da, partorg ta emes. Darıǵa qabaǵyn shytyp, oılanyp qaldy. Sonyń bárin Sársenniń kúıgelektigin bile tura jorta jasaıdy.Oǵan oıyn kerek.

— Endi kim? Ýa, sarǵaıtpaı tez aıtsańshy, naqurys-aý, — dedi Sársen shydamaı.

— Dáriger... Qyz ba, qatyn ba onysyn bilmeıim. Biraq sizge báribir ǵoı. Dıdar bolmasa...

— Tý... shoshqa... Taǵy kim?

— E, ıt bile me?! Bir kelbetti muǵalim bar... Ekeýi jol jónekeı soqqany ma, qalaı. Arǵy bettegi kórshi sovhozǵa barady bilem...

— E, manadan óstip jón jaýabyń bolmaı ma, dep Sársen qosqa bet aldy. Men de Darıǵanyń qasynda qalmaı Sársenge ilestim. Ázildesip sál otyrǵan da teris emes edi; jigitterdiń tálkeginen yǵystym.

Darıǵa júre túsip toqtady. Álgi bir kóńildiliktiń izi joq júzinde. Qatty aldanǵan jandaı janary da sýyq tarta qalypty. Shydaı almaı, eriksiz buryldym.

— Sen de barmaımysyń, Darıǵa. Dala shańytyp tur ǵoı. Júr áńgime tyńdaıyq, — dedim. Ol kúlimdeı túsip, ezýin jıyp ala qoıdy. Bir túrli bir momaqan jaıǵa aýysty.

— Bara ber... Jýatyn ydys-aıaǵym bar, Dıdar...

— A, solaı ma. — İlespegenin ishim jaqsy kórip tur. Baıaǵy Erke aıtqandaı qoltyqtasyp kelgendeı bolar edik qoı. Ári ózi qyz da emes. Bireýdiń qoıa bergen áıeli.

Túndikti jaýyp, irgelikti túsirip qoıǵannan ba, qostyń ishi tymyrsyq. Kók ala tútin. Tórde Bazarbek qart jebeli, býyryl shalǵan murtyn shıyryp qoıyp, únsiz tómen qarap otyr. Onan beride beıtanys jigit. Darıǵa aıtqan muǵalim bolýy kerek. Sapar, Erturly, oǵan irgeles alasa oryndyqqa ótken jumada keletin dáriger qyz jaıǵasypty. Ózge jigitter de irgelikti jaǵalaı dóńgelene otyrǵan eken. Gý-gý áńgime. Sársen ekeýmizdi «á» dep onsha eleı de qoıǵan joq. Men esik jaqta qaldym. Sársen basa-kóktep terge órlep barady. Qol alysyp amandas mıras sıaqty. Dáriger qyzǵa: «aman ba, aınam» dep jápektep jatyr.

Sapar oınaǵan bop, kostúminiń eteginen tartyp janynan oryn berdi.

Ortada kók kastrólge quıýly qymyz. Kelte tanaý qara bala bir tizerleı júginip, ár jeriniń, qyzyl, kók sary kete bastaǵan aǵash ojaýmen árqıly keselerge sapyryp quıyp, jaǵalata berip otyr. Brıgadamyzǵa jańa gazet jýrnaldyń jetýi sarań demeseń, qymyz, et jaǵynan toqtaý joq. Bir jaqsysy úzilmeıdi áıteýir.

— Jigitter, shylymdy sál qoıa tursańdar qaıtedi á? Jel kúsheıdi ǵoı, — dedi Bazarbek qart jótkirine. Aq eti qyzyl tamyrlanǵan kózin manaýraı ashyp, jan-jaǵyna qarap qoıdy.

— Úıimizdi qulatyp ketpesin.

— Aıtypsyń. O ne, qańbaq pa sonsha.

— Bul jańbyrdyń aldy ǵoı. Kóremisińder... Jańbyr dyń ıisi bar.

— Qoı ári... Qaıdaǵy jańbyr. Áı, saǵan ne joq. Oıbaı-aı, mynanyń eminip shylymshylyn qara. Tasta káne!

— Qoıyńdar, jigitter, — dep Bazarbek qart jastarǵa basý aıtyp, dabyr-dubyrdy toqtatty. Áli sol áńgime ne jaıly ekenin túsinbeı otyrmyn. Mundaı kúnde qos basynda karta oınaý, azdap ta bolsa ishý júretin. Ol sońǵy aı tyıyldy. Endi ne? Gazet oqý, doıby oınaý ma? Gazet, jýrnaldy Sapardan alyp, sonan oqymasaq jańasy joq. Doıby joǵalyp bitti.

— Joǵarǵy bilim deısiz. Jaqsy ol ne úshin kerek? Qalada qalý úshin be? — dedi Sapar arqasyn jazbaqtaı kerile túsip. — Joǵary bilim alǵan bizdiń aýyldyń tal jastary qazir qalada. Olar keterde qaıtyp kelip jumaq ornatamyz degender. Aýylǵa júzden, myńnan biri... Myna siz sıaqtylar keledi.

Áńgime dáriger qyzǵa baǵyttala aıtyldy. Nege ekenin kim biledi; oqýyn bitirip, aýylǵa kelmeı qalada qalǵandardy eldegi qurbylary bir túrli keshirmeıdi. Úlken aıyp kóredi. İshteı Sapardy qoshtap, dáriger qyzdyń jaýabynmen de tosyp otyrmyn. Ne aıtpaǵyn bilmesem de, aldyn ala oǵan qarsy daýym daıyn turǵanyn sezem.

Qalada qaldyń dep jazǵyrý menińshe qate. — Dáriger qyzdyń daýsy jaǵymdy eken. Ári sózin nyqtap, salmaqtap sóılegeni qyzyq. Jorta solaı istep otyrǵan sıaqtanady.

Nege?

Bizdiń qatarymyz áli de bolsa ónerdiń de, bilimniń de qalada ekenin bilmeıdi. Qalaǵa barsa turmys qura almaıtyndaı kóredi. Úrkedi. Úlken zavod, fabrıkada jumysshy, slesar, ne qurylysta sylaqshy, usta bop júrýdiń óner, taptyrmas mamandyq ekenin túsingisi kelmeıdi.Qazaqtyń nebir alǵyr, talapty jigitteri shopandyqqa júgirse, qyzdary jeńil-jelpi kitaphanashy, hatshylyq sıaqty jumysqa umtylady. Árıne, shopandyq ta ońaı emes. O da kez kelgenniń qolynan kele bermeıdi. Qazir on jyldyq bitirgenniń bári shopan bolamyz dep tur. Olardyń ishinde ózin-ózi aldap júrgender qanshama. Ónerli jigitter men qyzdar da az emes. Tamasha matematıkter joq pa? Bar. Zerdeli, ismer qyzdar she?..

— Oǵan jaýapty kim? — dep Erturly Sholpannyń qyzýlana aıtqan sózin bólip jiberdi.

— Menimshe, bárimiz... Iá, bárimiz... Jastar, — dedi Sholpan qaraqat kózi ushqyndana. Bylaısha jaman emes-aý deımin ózi. Qonaq úrikpes keıpi bar: dóńgelek júzdi, qyzyl shyraıly, tek shashy qysqa, sholtıǵan. Buıralatqantárizdi. Osy shashy bolmasa, neshaýa. — Árıne, ásirese jaýapker mektep. Sizdiń kóńilińizge kelmesin. Mektebimizdiń maqtaýly ekenin estigem. Láıim sondaı jaqsy,bilimdi muǵalimderiń kóbeıe bersin.

— Ýaqa emes. Aıta berińiz. Synsyz min túzelmeıdi ǵoı. — Muǵalimniń aq sary júzi qyzaryp ketti.

— «Joq... Bul ózi bos sóz bolmady. Jaı talas... Zerikkenniń sharýasy deý de qate. Shynynda bizdiń turmys-tirligimizde túsiniksiz jaılar kóp qoı...» Manaǵydaı nem ketti tyńdamaı, men de eleńdep, áńgimege qulaq túre bastaǵanymdy sezindim. Osy sát:

— Dıdar... Oý, Dıdar, — dedi bireý sybyrlaı. Jalt qarap edim; qymyz sapyryp otyrǵan kelte tanaý bala eken.Esikke qaraı ıek qaqty. Túsinbedim...

— Ne?..

— Darıǵa... Darıǵa shaqyryp tur, — dedi.

Tynysh... Áne, ózi de keldi ǵoı. Jalt-jult etken kózi-aı osynyń... — Sapar tamsana, alaqanyn ýqalap qoıdy. Dáriger qyzdyń sózin bólmedim be degendeı jaýtańdaıdy. Jigitter Darıǵanyń manadan kórinbeı, endi kelgenine tańdanǵandaı. Áńgime úzilip qaldy.

— Ǵafý etersizder, Dıdar kerek edi... Et shaptyryp alaıyn dep... Keshki asty da salatyn ýaq boldy ǵoı. — Darıǵa kóp kózinen qysylǵan túr tanytty. Júzi dý qyzaryp júre berdi. Ústindegi aq kóıleginiń óńirin túzetkensin syrt aınaldy. «Qap... Mynaý taǵy da uıaltty-aý adamdy. Etti kúnde men shaýyp berip júrgendeı. Áıeldiń isteıtin jumysyn aıtyp... Eń bolmasa tamyzyqtyq aǵashty usaqtap bermes pe eken demeı me? Dáriger qyzdyń kózinshe jer qyldy-aý?!»

— Dıdar... Áı, Dıdar, bar. Ac qamyn jasas, dep edi esik jaqtaǵy bireý, ózgeleri oǵan qosyla jarysa kúlisti. «Áne, sóıtedi... Qaıdaǵyǵa joryp...»

— Ýa, tursańshy...

— Óńkıgen túriń qurymaǵyr, qozǵalý joq. Jalpıyp otyrysyn.

Kimniń sóılep, kimniń kúlip jatqanyn túsine almaı ornymnan turdym. Qysylǵannan shyp-shyp terlep kettim. Úıden qalaı shyǵa jónelgenimdi ańdamadym.

Dala áli sol uıytqyǵan jel. Qapyryqtan shyqqannan ba, tynysym keńip, kóńilim sál jadyraǵandaı boldy. Darıǵa meni kútpeı qyzyl otaýǵa qaraı bara jatyr. Qypsha bel kóıleginiń etegin jel uıtqytyp ketedi. Ol etegin qolymen basyp, syqylyqtaı kúledi. Kúlkisi bir túrli jaǵymdy. Ózi sondaı alaquıyn jeldi, jańbyrly kúndi súıedi-aý deıim. «Nemenege kúle beredi? Jańaǵysynyń bári ótirik eken ǵoı...» Qýyp jettim.

— Jyndandyń ba, nemenege kúlesiń? — dedim bileginen ustap. Ol qolyn tartyp aldy.

— Seniń qysylǵanyńdy kórgim kep ketti. Ha, ha, ha. Oı, ishegim-aı... Jelkeńdi qası beretiniń ne? Sapar men Sársen meni shyn qysylyp tur dedi me, aýyzdaryn ashyp qalypty. Ásirese Sapar kıiktiń asyǵyndaı bop alyp, qýtyń-qýtyń etedi. Pálesin qarashy...

— Men senen Sapardyń neniń asyǵyndaı ekenin surap turmyn ba? Nege shaqyrdyń?.. Et shaptyrǵaly emes qoı.Áı, eń bolmasa aǵash usaqtatyp alǵaly demeısiń be?

— E, qoıshy. — Qolyn aldyna ustap, sál oılana tómen qarap turyp qaldy. Úndemeıdi. «Et shabýǵa ketken, Dıdardy kórińder. Mólıgen túriń quryǵyr, tury syn», dep jatyr-aý. Yńǵaısyzdana qos jaqqa kóz tas tap edim Darıǵa taǵy da myrs etti.

— Áı, senimen yrjalaqtap boldym. Jetti tálkegiń. — Burylyp qosqa bet aldym.

— Dıdar!..

— Ne?

Darıǵa shoshyna qalypty. «Nemenege úrikti?» Tańdana toqtadym.«Kele jatyr...» Jel kóıleginiń etegin olaı-bulaı tartqylap ketedi. Mańdaı shashy qýana sekirip, bılegen sábı tárizdi. Jaqyndaı tústi... Iegimniń astyna al qyzyl erni tıgendeı-di; tula-boıym lapyldap janyp, júregim lúpildep qoıa berdi. Taqala kep turdy. Al qyzyl erni sál ashyla, dir ete qalǵan.

— Darıǵa, ne?.. A? — dep, qalaı sheginshektegenimdi ańdamadym. Qos ishindegi jigitterdiń biri qarap turǵan shyǵar dedim be, bilmeımin.

— O, sý júrek... — Darıǵa syqylyqtaı kúlip, burylyp júre berdi. Qazandyqqa qaraı barady. Men de tańdana ilestim.

— Darıǵa álgi... etiń qaıda? Shaýyp bereıin...

— Qoı ári... Ha, ha, ha...

Burylyp qosqa qaıttym. Tájikelesip turam ba.

Jigitter meniń kelgenime kóńil bólmedi. Uılyǵa áńgime tyńdap otyr. Keıbireýi tipti moınyn da burmady. Sapar ǵana sol, pysh-pyshtap álsin-áli búıirimnen túrtetin:

— Al, hal jaqsy ma? — dedi ol qoltyǵymnyń astyna basyn suǵyp. Kózi torǵa túsken atjalmannyń kózindeı jylt-jylt etedi. Qaradan-qarap kóńilim álem-jálem bop, esh jadyramaı qoıǵany. Birtúrli bir nársege ókinetin sıaqtymyn ba.

— Nege úndemeısiń, Dıdar?

— Ne?.. A?.. há, solaı...

— Ózińdieseńgiretip tastaǵan ba? Já, qobaljyma. Sabyr bol... Men bilsem be... Ol seni ólerdeı súıedi. Tyrs etpe... Seni dáriger qyzdan... Myna Sholpannan qyzǵanyp júr ǵoı. Ańdamaımysyń? — dedi ol sybyrlaı aýzyn qulaǵyma taqap. Jańaǵy oınaqylanǵan kóz endi oıly, tunyq. Betine qarap: «ańdaıym» degendeı basymdy shulǵydym. — Eh, seniń ornyńda ózim bolar ma edim. Átteń, — Sapar kúrsinip qoıdy.

Úndemedim. Ne deıin oǵan. Dosymnyń ókingeni kóńilimdi az da bolsa ósirgendeı edi, Darıǵanyń «sý júrek» degeni esime túsip, izinshe basylyp qaldym. «Sý júrek bop kimnen qorqyppyn? Sonda ózi batyr, á? Esalań neme? Jyndy dep osy Sársen beker aıtpaıdy. E, meıli, Darıǵanyń sózi ne, ózi ne? Qınalatyn dáneńe joq». İrgelikke jaýyrynymdy bere, shalqaıa otyrdym.

Áńgime manaǵydan góri qyza túsken sıaqty. Jigitter aýyq-aýyq jamyraı kúlisip qoıady.

— Jaqynda men bir mektepti araladym: sovhozdyń shalǵaı, teńiz jaqtaǵy bólimshesi, — dedi Sholpan Bazambek qart pen Erturlyǵa alma-kezek qarap. — Aty qazir esime túspeı tur.

— Ýaqa emes. Aıta ber, qyzym. — Bazarbek qart ájimdi, qara sur júzin jasyrǵandaı syrt aınala tústi de, basyn qaıta kóterip aldy. Onysy bir sát daladaǵy alaquıyn jelge qulaq túrgendegisi tárizdi.

— Sonda men túńǵysh ret Mahambet Ótemisovtyń maıly boıaýmen salynǵan sýretin kórdim. Qandaı tartymdy syrly eńbek edi deseńizshi. Osy qazir ramadan:

Han emessiń qasqyrsyń,

Qas albasty basqyrsyń!»

dep shyǵa kep; aqyryp jibererdeı áser etti. Muǵalimniń birinen jas sýretshini kórsetińizshi degem, ol kúnáli jandaı:

— Joldas, dáriger... Keshirersiz, ol jigit ótken jyly bitirgen on jyldyqty. Júz jıyrma kılometr jerdegi «Moınaqtyda» shopan. Bir otar qoıy bar, — dedi.

— Sýret sala ma?

— Bilmeıim... Qaıdan salsyn. Qoly da tımeıdi ǵoı oǵan, — dep qoıdy, — Malynyń shyǵyny da joq emes sıaqty. Sharýaǵa qyrsyzdaý kórinedi.

— «Qyrsyzdaýyńyz» ne? Qolynan kelmeıdi demeısiz be? Shopandyqqa úgittep adastyrǵansha, ony qurylys tehnıkýmy tárizdi janyna jaqyn mamandyqtyń birine baǵyttamadyńyz ba?! Muǵalimsiz ǵoı, — dedim shydamaı.

— Joldas dáriger, biz partıa men úkimettiń shaqyrýy na ún qostyq.

— Siz olaı bolsa partıa úndeýin túsinbegensiz.

— Qalaısha?

— Partıa qolynan is keletin, soǵan beıimdiligi bar jas tardy shaqyrady. Solardy baýlyńdar deıdi. Al siz sıaqty birli-jarym muǵalimder bas-kózine qaramaı nebir ónerli jastardy teris jolǵa sap, adastyryp otyr. Sýretshi bala qurylys tehnıkýmyn bitirip kelse sovhozǵa qandaı paıda keltirer edi, bilemisiz? Qazir ne istep otyr?! Shyǵyny bar deısiz. Oǵan kináli kim?

— Árıne, bala...

— Joq, siz! Úkimetti shyǵyndatyp otyrǵan da siz. Sýretshi balanyń otarynda shyǵyn bolsa, oǵan jaýapker de sizsiz!

— Dálirek aıtqanda, nede? Dáriger joldas, siz erýdırovannyı adamsyz ǵoı. Jalpylamalyqty qoıyp, faktiniń tilimen sóıleseńiz, — dedi ol búıirin taıana shirenip. Meni yqtyryp tastamaqtaı, aqıa qaldy. Bir sát myrs etip kúlip te jiberdi. — Qazaqtyń on jyldyq bitirgen balasy shopandyqqa ushyp tursa men qaqpaılaýym kerek pe? Al, ol bala... Álgi, siz aıtqandaı, sýretshi balaǵa qalaı da shopan bolasyń deppin be?

— Nege?! Joq, siz óıdegendeı esepsiz adam emessiz. Bir eki balany siz «shopan bop kolhoz-sovhozǵa baramyz» degizip sóıletesiz. Sizge olardyń armany, ómirde aldyna maqsat etip, osyǵan jetsem degendeı talaby kerek emes. Bu jerden sizge qalaı da bedel alý jón sıaqty. Ol jáne de ońaı, óz-ózinen kelgeli turǵan joq pa. Búkil klastan shashaý shyǵarmaı aýyl sharýashylyǵyna attandyrsańyz jetip jatyr. Hosh deńiz... Jańaǵy eki-úsh belsendi balanyń shaqyrýymen qaýly alynady da, basqalary bas ızep maquldaýshy bolady. Birli-jarymy qalaǵa zavodqa, fabrıkaǵa, qurylysqa baram degendeı batylsyzdaý nıet bildirse ony siz «joldastaryn aldady», «kollektıvten bólindi»,«opasyz» deýden júz janbaısyz. Ómir jolyn attamaı jatyp, qandaı jas jańaǵydaı aýyr kúnáni moınyna kóteredi. Namysqoı, ónerli, sýretshi bala sıaqtylar osyndaıda ne isteı almaq. Árıne, kónedi. Úkimet pen partıa sizdiń munyńyzdy bile me? Joq... Ótiriktiń jatpaıtyny belgili. Keıin ashylar da. Biraq oǵan deıin siz qansha jas jannyń senimin joǵaltasyz...

— Siz muny muǵalim bitkenge aıyp etip taqpaqsyz ǵoı, a?

— Joq, muǵalim joldas. Tek sizge ǵana. «Tomarly» bólimshesindegi mektepte bolǵanyńyz bar ma?

— Al, ıá?! Onymen ne aıtpaqsyz?

— Sondaǵy ózińizdeı muǵalimder de úkimet pen partıa shaqyrýyna ún qosty. Biraq olar sizderdiń istegenderińizdi quptamaıdy eken. Jastarmen keń otyryp máslıhattasypty. Shopandyqqa barýǵa nıet bildirgenderden bir brıgada quryp, fermaǵa sol mekteptiń muǵalımasynyń ózi bastap aparypty. Ózi de oqýshylarynyń janynda birjola qalatyndyǵyn bildiripti. Jastardyń endi bir toby qaladaǵy jańadan turǵyzylǵan hımıalyq zavodqa jumysshy bop ketipti. Úzdik bitirgenderiniń joǵary oqý ornyna túskenderi de bar.

Qazir fermada qalǵan jas saýynshy, shopandar qaladaǵy jumysshy qurbylarynan hat alyp turady. Qyzý baılanysta. Partıa shaqyrýyna ún qosý degenimizdiń ózi mine osy. Munan keıin sizdi kim deýge bolady?

— Ony endi sizden suramadyq. Janalǵyshtyń óli bolsańyz da kelgen sharýańyzdy aıta berińiz.

— Meniń sharýam dırektorda. So kisi kelgenge deıin jaı pikirlesý edi de sizben. Artyqtaý aıtyp jibergen jerim bolsa ǵafý etersiz. Dárigerdiń mundaǵy jumysy ne dep oılaı kórmeńiz. Aýyldaǵy tirshilik, onyń kem-ketigi oqyǵandarymyzdyń bárine ortaq jaı, — dedim. Tym lepirip, myljyńdap ketkenim joq pa osy degendeı oıda turǵam:

— Mekteptiń dırektory men bolam, — dep kúmiljidi. — Aıtylǵannyń artyq-kemdigin elep-ekshep qaıtemiz, dáriger joldas. Olardyń tóńiregindegi áńgime eshqashan artyqtyq etpeıdi. Iá, siz meni biraz soıyldadyńyz... — Dırektor suńqyldaı kúlgen boldy. Basyndaǵy sheten qalpaǵyn alyp, jelpinip qoıdy.

Mine, mektep dırektorymen aramyzdaǵy áńgime osyndaı baqaı qaǵyspen ótti. Ony da jazǵyrý árıne qate. Bári ózimizden. Sholaq belsendilerdi de dańǵoı, oısyz saldyrlaqtardy da, jalǵan janashyrdy da ózimiz jasaı alamyz. Meniń baıqap júrgenim, aýylda mamandardy qurmetteý men birge asyra kótermeleý sumdyq eken. Óz basym aýdandy bylaı qoıǵanda sovhozda talaı baqylaý. tekserý komısıalarynyń ortaq qolymyn. Alǵashynda tipti mastanyp, esim shyǵyp ketti.

— Neshedesiń, qyzym? — dep Bazarbek qart qozǵalaqtap qoıdy.

— Jıyrma úshtemin. Nege suradyńyz, aǵa?

— Bir kúnde istegen isine esep bere alatyn jasta ma eken degenim ǵoı.

— Qalaı? O jasqa jetippin be?

— Árbir kúnimizdi biz... Qarttar keshke shaı ústinde ishteı qorytyndylap otyramyz, — dedi ol týra jaýap bermeı. — Sóıtsek keıde jastardyń astyna kópshikti qoıyp-qoıyp, sonaý sovhozdyń ústindegi bultqa jetkizemiz de, al endi bir kereginde álgini jerge túsire alsaq ne bolar. Sol joǵaryǵa shyǵarǵandardyń jaqsylyǵyn aıtyp, qurmet tutýdyń ornyna óz bedeli men atyn kóıittep ketedi eken. Ári-beriden keıin kópti mysqyldap, ondaı mıyǵynan kúletinder de tabylady. Joq... Balaqandarym, adaspańdar...

— Onyńyz ras, aǵa... Men qatar-qurbylarymnyń atynan aıtsam aqylgóısidi deı kórmeńiz. Jalpy biz... Jastardyń aıtam-aý, úlkenderdiń qadirin tirliginde baǵalaıbermeımiz ǵoı, jasyratyn ne bar? Olar bolmasa dúnıeni dóńgeletip jibererdeı kóremiz. Bir sátke sonda: «Janym-aý, biz de erteń qartaımaımyz ba?! Keıingi ini jol ber, kári qaqpas, deı tursa, qaıter edik», — degen oı kelse she?! — Sholpan qabaǵyn shytyp, qyzyna toqtady. Kózinde bir ótkir ushqyn oınaıdy. Meniń ańdaǵanym, Sholpan osy áńgimeni jelpine, árbir sózin barynsha dáleldinyqtap aıtýǵa tyrysýynda, óz kóńilin sendirý bar ǵoı deımin. Múmkin ol qalaǵa, ózi ósken, úırenshikti tirshiligin joqtap, qaıtqysy kep júrgen shyǵar. Mundaıda syrlastyq tyń ǵana kómegi bolmasa, adamdy qurtatyn ishtegi arpalys. «Áke-sheshesi joq. Qalada jamaǵaıyndarynyń qolynda tárbıelenip, bilim alǵan. El dástúrine orasholaq. Kim bilsin múmkin sonan shyǵar. Ol tym jaltaq.Birden ashylyp kete almaı, kóz baǵady», — degeni bar birde Sapardyń. «Ómir tarıhyn qaıdan estip júrsiń», — dep edim:

— Sársennen, — dedi. Onyń da bilmeıtini bolsaıshy.

Naızaǵaı jarq etip, artynsha kún kúrkirep qoıa berdi. Jerdiń beıne bir kóbesi sógilgendeı. Túndikti jelpildete, tóńirek astan-kesten boldy. Úreılene, úrpıisip otyrmyz. Áńgime de úzildi.

İri-iri jańbyr tamshylary kıiz úıdiń ústin sabalap, tabaldyryq aldyndaǵy aq tańdaq taqyrdy áp-sátte shubarlandyryp jiberdi.

— Qalaı amanbysyń? — dedi Erturly Sapardyń búıirinen nuqyp qalyp.

— Ó, ketshi ári... — Sapar kirjińdep syrt aınaldy.

— Má, bálem... Tókti ǵoı... — Esik jaqta otyrǵan jigit ornynan ushyp turdy. Bárimiz úrkerdeı oǵan ilese kóterildik. Bazarbek qart álginde Erturlynyń ersi oınyna qabaǵyn shytyp qalǵan; áıteýir uryspady. Estimegen boldy. Sholpan da ańdamaǵan sıaqty. Uıat qoı... Ol bizdi qatar-qurby kórip, aramyzda otyr. Qansha degenmen qyz emes pe.

— Oho, báse!.. Sóıtshi... Kempirdiń kóz jasyndaı birdeńeni búrkip, jarytpaı-aq qoıyp eń. Sóıtshi, báse, — dedi sapar kımeleı. Sholpandy ıtermelep barady. Ony ańdamaıdy ǵoı deımin ózi.

— «Kempirdiń kóz jasyndaı» deıdi. Kóre qalǵandaı... Áı balalar... Shyǵarmaıtyndary joq. — Bazarbek qart basyn shaıqap kúldi.

— Darıǵany... Darıǵany qara...

— Káne... Káne?

— Oı, kımelep qaıda barasyń, — desip jigitter esikke keptele, biriniń ústinen biri moınyn sozyp jatyr.

— Óı, myna Dıdar óltiretin shyǵar óńkıip. Aıaǵyńnyń astyna qarasaıshy. Túk kórmeıdi ǵoı, — dep Sapar shyr-shyr etedi «Bul jigitterdiń sońyna qalaı shyǵyp qaldy?..» Jaılap kóterip aldym da, art jaǵyma qoıa saldym. — Óı, jib... ber... It — aı, qyldy-aý qylyqty.

Darıǵa jalań aıaq, jalań bas. Ústinde qynama bel, jeńi sholaq aq kóılegi malmandaı sý. Denesine jabysyp, birtúrli sulýlandyryp jibergendeı. Quıyp turǵan jaýyn astynda, jarqyldaı kúlip júr. Jazǵy jaýyn jaqsy ǵoı... Qoıý qara shashyn jaýyrynyna tógildire túsirip jibergen. Kózine túsken shashyn serpilte, basyn kóterip alǵanda aq tamaǵy jarq etkendeı bolady.

— E, jańaǵy kún osynsha nege kúrkiredi desek, jerge bir sulýdyń túskenin pash etkeni eken ǵoı. Aı, ańqaý basymyz-aı.

— Sulýyń ne, perishte de... Perishte...

— Jyndy... Eser qatyn da. Perishtege teńep tapqan ekensiń, sulýdy, shoshqa, — dep Sársen manaǵy qymyz quıǵan kelte tanaý qara balany ezýlep tastady. Jigitterdiń lepirgen kóńilderi basylyp, ony qostaǵandaı yńǵaı tanytty. Úndemedi. Dabyr-dubyr da basyla qaldy. Qazaqtyń qaı qatyny jaýyn astynda óstip júr. Sársendiki jón. Jyndy da... Oıymdy Sholpan bólip jiberdi:

— Olaı demeńiz... Darıǵa jaqsy adam.

— Aınam-aý, — dep kele jatyr edi Sársen.

— Iá, ol sulý... Óte kórikti adam. Jalǵan uıattyń keregi ne, — dedi toqtatyp.

— Jaýyn basyldy ǵoı. Neǵyp tursyzdar... — Darıǵanyń syńǵyrlaǵan ashyq úni bárimizdi eleń etkizdi. — Jigitter, qant emessińder erip ketetin, shyqsańdarshy...

Sholpan júgirip baryp Darıǵany qushaqtaı, qoltyqtap aldy. Ekeýi sybyrlasa, kúlisip jatyr. Jaýyn tez basylǵanyna qaraǵanda ótkinshi sıaqty. Áıtse de áli kúp shyǵatyn emes. Qara qoshqyldana jóńkile ótip barady Tóńirek jasyldana, sergip qalǵandaı. Aq shańdaqtanǵan traktorlarymyz da qaraıyp kirinen arylypty.

— Samaladaı bop turystaryn!..

Darıǵa bizdi meńzedi. Sholpan da ony qostaǵandaı esik aldynda uılyǵyp, úıden uzaı qoımaǵan jigitterge kúle qaraıdy.

— Áı, sol qatynnyń sózi ne, ózi ne. Káne, ishke kirmeımiz be? — dedi Sársen búgejekten

Jigitter únsiz tura berdi...

Besinshi taraý

Birden kóne qoımadym. Ol eki ret keldi. «Joq-aý,qojańdap, tipti meni qorqytpaq oıy bar ma, qalaı?! Brıgadır eken dep ólemiz be? Mashınasynda jumysym ne? Kerek bolsa barsyn Sapar ekeýi. O da traktorshy ǵoı. Anaý bıshikesh Erturly ne bitiredi? Bazarbek qart ta júr murtyn shıratyp. Jo... joq, olardy kórmeıdi. Quıysqanǵa qystyrylyp meniń júrýim kerek...» Aldymda ashýly jatqan kitapty munan ári oqı almadym. Jaýyp tastap ornymnan turǵam, daladan aıaǵyn súırete basyp ol taǵy keldi. Bu joly aqyryp-jekirmek nıeti joqtyǵyn tanytyp:

— Dıdar-aý, túsinseńshi... Keshe kesh sovhoz ortalyǵynan ákelingen dúnıe kún uzaǵyna qaqtalyp dalada jatqany anaý. Seniń barmaıtynyńdy bilsem almaımyn da ǵoı. Janyńa Sapardy qosaıyn. Men endi soǵan bola brıgadamdy tastaýym jón be, óziń aıtshy. Ýákil-mákil kele qalsa, izdep júrmeı me, — dedi. — Sapar da qyrsyq. Sensiz aıaǵyn qıa basý joq. Kindigi birdeı-aq.

— Barmaımyn... Jumys isteýim kerek. Anaý Erturlyny nege jumsamaısyń?

— Bu ne, jumys emes pe? Narád jazatyn men ǵoı. Renjitpespin... Erturlyǵa mashınanyń rýli me?! Oǵan traktordyń ózi kóp. Sony orǵa jyqpaı aman alyp júrse jarar...

— Jalǵan narádyńnyń qajeti joq. Óıtip jarylqamaı-aq qoı, — dedim esikke qaraı bettep:

— Toqta, Dıdar... Sen maǵan renishtimisiń-eı. O shoshqa... Torsańdaǵansha ashyp aıtpaımysyń, naqurys-aý. Qaı jerde kóńilińdi qaldyrdym? — dep Sár sen qıyq kók kózin syǵyraıta, sarǵysh qasyn kere tústi.

«Ras... Kóńilimdi qaldyrǵan jeri joq. Obaly ne, ushyp-qonyp turady. Sapar da sol. Ekeýi meni ózgelerden erekshe kóredi. Qazir barmasam ǵoı ókpeleıdi. Adam emessiń, deıdi...»

— Jol alys pa? — dedim betine týra qaramaı. «Jańa jigittermen ózenge ketsem ǵoı yń-shyń joq. Shynynda, osy men Erturly aıtqandaı «Sársenniń shabarmany» bop ketkenim ras shyǵar...»

— «Qaraózek» qoı. Úsh saǵatta salyp jetip barasyńdar. Et jep, shaı-sý iship qaıtarsyzdar...

— E, anaý ishkish shopannyń úıi me... — İrgelikten daryldaǵan motosıkl úni estilip, sózimdi bólip jiberdi, «Bul kim? Erturly ma? Ol álginde ózenge shomylyp qaıtqaly ketip edi ǵoı. Osy ıt «qıt» etse bizdiń úıge baratyndy tapty-aý, á? Munymen durystap sóılespese bolmaıdy eken». Sársen aıaǵyn kerdeńdeı basyp dalaǵa shyǵyp edi, Sapardy ilestirip keldi. «Erturly bolmaǵany ma?..»

— Á, bálla... Káne, endi ne deısiń?

Tańdanǵannan ózge ne deıin. Sapar arsalaqtaı tórt búkteýli gazetti qolyma ustata qoıdy. «Túk túsinsem buıyrmasyn? ».

— Jańaǵy kelgen sen be? — dedim gazetti qolyma alyp jatyp.

— Iá... Erturly dep pe eń? Ol jigittermen birge júr. Joqtyǵyn paıdalanyp motosıklimen gazet-jýrnalǵa baryp, mine ol qaıtqansha oraldym... Oý, sen neǵyp tursyń? Jazyp kórseıshi, — dedi Sapar qolymdaǵy gazetti meńzep. Júregim lúp-lúp etedi. Bir túrli... Qolymnyń ebi de qashqandaı ma, qalaı?! — Óı, mynanyń esi shyǵyp ketti ǵoı. Káne, maǵan bershi...

Sapar gazetti alyp, sytyrlata jazyp jatyr. Aýdandyq «Lenın joly» gazeti. «Mal azyǵyn daıyndaýda...»

— Sen ony qoı. Mynany qara. E, mine... Kórdiń be? — dedi Sapar taǵy, birinshi betin oqytpaı aýdaryp jiberip. «Úshinshi bette... Famılıam men atym tur. Bektasov Dıdar... Janym-aý, «áńgimeń jasandy» dep edi ǵoı. Jarıalaǵany nesi? Mine, qyzyq? Sát sapar tilep redaksıa atynan jazylǵan tanystyrýda tipti «daryndy prozaık» dep qoıypty. Árıne, jasyratyn ne bar, bularyn ózime kópsingenim joq. Qaıta maqtaýy jetińkiremeı qalǵandaı ma, qalaı?! Ári áńgimemniń jaqsylyǵynan góri traktorshylyǵym redaksıadaǵylarǵa keregirek bolǵan sıaqty. Aınalyp-úıirilip «tamasha mehanızator» deı beripti. — Kórdińder me?.. Men barmasam ǵoı, bul gazet jýyq arada brıgadaǵa kelmeıdi.

— Onyń ras... Raqmet, raqmet saǵan, Sapar, — dedim óz-ózimnen qysyla. Olar da kúlim-kúlim etedi; meniń qazirgi kúıim kisi kúlerlikteı me, bilmeıim, «Meıli kúle bersin... Men baqyttymyn. Men dúnıe júzindegi belgili adamdardyń birimin. Meni búkil aýdan biletin boldy. Sonsyn oblys, respýblıka... Sovet Odaǵy... Shet elder...» Shamadan tys masattanyp bara jatqanymdy sezinsem de,ony moıyndaǵym kelmeıdi. Sársen men Sapar qosyla maqtap qurdaı nege jorǵalamaıdy. Aldarynda tiri jazýshy,«daryndy prozaık» turǵan joq pa. E, nadandyq. Bulardan maqtaý kútip...

— Áı, Dıdar, sen endi tanaýyńdy kóterip ket pe.Raqmetiń ózińe... Jý... Qur aıaqqa bata júrmeıdi degen, — dedi Sapar meniń oıymdy bólip. Esiktiń jaq taýyna súıene, kúlimdeı qarap tur. Qoltyǵynda jańa gazet-jýrnal. Júzinde kekesin be, qyzǵanyshpa... Áıteýir, jaǵymsyz bir qubylys bar.

— Ol bolady ǵoı. Qaıda baramyz?

— Dıdar, sen onyńdy qoıa tur. Qazir jumysty tyndyrmaı kóńildiń jaı tabatyn túri joq, — dep Sársen ekeýimizdi de sóıletpeı qoıdy. — Sonymen sen baratyn boldyń ba, Dıdar?

«Endi barmaı kór. Bir áńgimesi shyqpaı jatyp áýlıesinip ketti», — dep kúlsin. Ári adam kóńildi, shalqyp turǵanda bireýdi renjitip, tilin qaıtara almaıdy eken ǵoı. Tipti qalaı op-ońaı keliskenimdi ańdamadym.

— Jaqsy... Júretin bolsaq ekindige qalmaıyqshy, — dedim. Sapar biletin tárizdi. Qaıda baratyndyǵymyzdy suraǵan da joq. Tek úıden shyǵar jerde Sársendi ońashalap sóılesti. «E, táıiri-aı, olardyń ym-jymynda jumysym ne?..»

Tús aýyp, salqyndyq ta túsken eken. «Qaraózektiń» joly jaqsy edi; kóp qıyndyq kórmedik. Qalaǵa baratyn úlken joldyń boıyndaǵy «shaıhanaǵa» soǵyp, áńgimemdi jýmaq bolǵam; Sapar kónbeı-aq qoıǵany; júgimiz bar, qaıtarda... Qaıtarda, dostym, deı beredi. Kenet... Kókjıekten júıitkip kele jatqan GAZ- 69 mashınasyn kórip:

— Oıbaı, anaý kim? Dırektor ǵoı. Beri ishki jolǵa tús, — dedi jeńimnen tartqyshtap. Júzi shúberekteı qup-qý bop ketipti.

— E, dırektordyń bizde jumysy ne? Óziniń tapsyrmasy emes pe. Zerigip júrgen dáneńemiz joq.

— Solaıy solaı ǵoı... Bastyqtardyń kózine túse bermeik deıim de. — Sapar mashınanyń toqtamaı aldymyzdan ótip ketkenin kórgesin, jaılana tústi. «Sársen ekeýińde bir shıkilik bar ma, qalaı? Erturly meni beker saqtandyrmaǵan boldy ǵoı endeshe». Sapardyń qazirgi qylyǵynan sekemdenip, kádimgideı úrkip qaldym. Áıtse de Erturlyǵa eregeskendeı; ári sonyń aqylynsyz tirshilik, etýim kerek degendeı namys jetegine erdim. «E, qoıshy sonyń sózin. Kóleńkesinen úrkedi de júredi. Sybaılas-mybaılas... Shaıtanbas dese de ózderi bilsin. Kúnám ne? Urlap-jyrlap jatqan dáneńem joq. Brıgadırdiń jumsaǵan jerine barmaýym kerek pe. Apar dedi apardym. Ony tekserip jatatyn men kimmin?..» — Jalpy, Dıdar, esińde bolsyn... Bastyqtarǵa qarsy kele bergen jaqsylyq emes «Óler bala molaǵa qaraı júgiredi» degen.

— E, qoıshy... Sársenge de jalynýym kerek pe.

— Jalpy aıtam da. Sen tym erkin turasyń. Buza jaryp, qoıyp qalasyń. Kim kóringenge syryńdy aıtyp aǵyńnan jarylasyń da otyrasyń. Kimin, ol seniń? Eki týyp bir qalǵanyń emes qoı... Joldyń jel betine shyqshy. Qarsy mashına kele jatyr.

— Jol tártibin buzamyz ba?!

— Dala ǵoı... Kim kórip tur deısiń, — dedi ol aldyndaǵy jýrnaldyń betin jaýyp. Jol ústi oqymaqshy edi, erindi bilem. — Qandaı da bastyq bolmasyn erteńgisin jaqsy qabyldaıdy. Sharýańmen sol ýaqytta baryp jolyq. Sosyn bizdi ábden yǵyr etken bir úgit — adaldyq. Menińshe adaldyq ta jalǵan. Iá, solaı.

— Óı, ketshi ári. Keri sóılemeı.

— Áne, kórdiń be, buǵan adam dep dostyǵyńdy aıtsań...

— Já, saıraı ber. Sózińdi bólmeıin, — dedim. Osyndaı kóńildi, jelpinisti sátinde kirjińdesip ne jynym bar.

— E, sendeı fanatıkke sózim shyǵyn. Adal... Aǵyńnan jaryla ber. Shyraǵym, qolyńnan kelin turyp, iship-jep almasań jigit ekenmin deme. Aqshań bolsa dos tabylady. Myrza jigit te atalasyń. Ústińdegi kıimińe, úıińdegi jıhazyńa qarap syılaıdy el. Já, já... Seniń kelispeıtinińdi bilem. Al men jasyrarym joq, reti kelgende julyp-tartyp jeımin. Ári-beriden keıin joǵarǵy ıdeal degenińe senbeımin. Ras... Soǵysqa shaqyrsa baram. Otap úshin janymdy da aıamaımyn. Sender adaldyq, adaldyq deı beresińder. Qylshyldaǵan jastyq shaǵymda shaıqap ótpesem, maǵan adaldyqtan túser paıda ne? Máselenkı... Myna sen... Ózińniń astynda «Moskvıch» mashınań bolǵanyn qalar ma eń?

— Árıne... Shyndasam alam da.

— Alarsyn.

— Alam, — dedim betine týra qarap.

— Árıne, alasyń... Biraq qansha jylda? Áńgime sonda bop tur ǵoı.

— E, ne ári salǵanda eki jylda alam.

— Al, men kúni erteń alǵym kelse qaıtesiń, á? Jo...oq dostym, sen meni sendirem dep áýrelenbe?

— Sendire almasymdy ózim de bilem. Saǵan Erturly kerek qajasyp otyratyn. Ómiri eshteńege senbeıtin bir moıyn saǵan ne daýa.

— Oý, jetti ǵoı. Áne... Anaý ne? Qaraıǵan qalyp qoıdy. Toqtashy..

Sapar jol ústinde jatqan eski balondy kórip, ne ekenin ańdamaǵan eken. Kabına esiginen moınyn sozyp artqa qaraı berdi.

— Eski balon ǵoı, — dedim. Ol óz-ózinen myrs etip, kúlip jiberdi. «Onysy nesi?..»

— A... Men baıǵus túsip qalǵan bir shere araq eken demeımin be?! — Sapar qozǵalaqtap, ústindegi kógildir kóıleginiń jaǵasyn kóterip qoıdy. Oń qolyn kabına terezesinen shyǵaryp jel qaqtyra, sál únsiz qaldy. Aıtpaqtaıyn, aldaǵy sársenbide kórshi sovhozda toı bolady. Ótken jyly sletke keletin qara sur shopandy... Oń jaq betinde tyrtyǵy bar. Shekesinen qaraıtyn... Seniń general dep at qoıatynyń. E, aıtam ǵoı bilesiń dep.. Erkege úılenetin sonyń áskerden kelgen balasy...

«Qaraózektiń» boıyndaǵy úıde kórindi. Álginde ǵana bel astynan «qylt» ete qap joǵalǵan; endi mine aldymyzda... Jaman tymaqtaı japyraıyp jatyr. Tóbesi taıpaq eski qaqyra. Janynda qar, jańbyrdyń astynda qalyp, beti qaraıyp ketken judyryqtaı maıa tur. Esik aldyndaǵy baqa qazandyqtan sarań kóterilgen tútin kórinedi. «Erkeniń jaıyn aıtyp, janyna jara saldym-aý», — dep oılady ma, Sapar da únsiz. Álsin-álsin tamaǵyn kenep, kózin urlana tastaıdy. Tek júkti túsirip, keri qaıtqanda ǵana:

Dıdar, meniki ántektik boldy. Keshir... Erkeni bu jerde aıtýdyń reti joq edi, — dedi batylsyzdaý. Úninde músirkeý bar sıaqty.

Men de ile kúle qaradym.

— Bu kúnde onyń jóni bólek. Aramyzda alabóten, o bastan eshteńe bolmaǵan. Dostyq qana-tuǵyn. Toıyna men de baram.

— Solaı de... — Sapar op-ońaı sendi. Ǵajap... Túrtkishtep, senbeıdi ǵoı dep edim, óıtpedi. Júzine tańdana qaradym, jaı mysqyldap otyrýy da múmkin ǵoı. Jo... joq, qazirgi Sapar tipti basqa... túsi qashyp, astyńǵy ernin tistene beredi. — Men. Al men ony súıetinmin... Ǵashyq edim... Sizder... Erturly ekeýińniń... oǵan baryp júrgende. Men munda barmaǵymdy tistelep qalatynmyn. Men seni de, Erturlyny da sol úshin jek kórýshi em. Iá, men oǵan sóz aıtqanym joq. Taýym shaǵylar dedim. Ári menen boıy uzyn ǵoı... Yńǵaısyzdanam... Múmkin aıtpaǵanym da jón shyǵar?

«Qalaısha? Súıe tura úndemeı, syrttaı ıemdenip, qyzǵanǵany nesi? Qoı ári... Ótirik». Surlanyp otyrǵan mynaý Saparǵa qalaı senbessiń. Báse, nege kóp sóılep ketti desem... Minezi baıaǵysyndaı, ózgermepti-aý. Bireýge qatty renjise, ókinse... aýzyna bir tynym bolmaıtyn. Sóıleı beretin... Sóıleı beretin. Jaıshylyqta kitap, gazetten bas almaı shúńkıip otyrǵany. Endi mine... jaǵymdy, qońyr daýsy dirildep ketip, úzilip qaldy.

— Sapar, — dedim kóńilin aýlaı. — Sen ózińdi kemsitpe. Boıdyń alasalyǵyna qorlanba, oıdyń alasalyǵyna arlan. Adamdy adam qyp álemdi ustap turǵan boı emes, oı!.. Boıǵa qalǵanda jer orbıtasynan aýyp, tirlik bolmas edi ǵoı. Áńgime oıda... qudaıǵa shúkir, sende aqyl jeterlik, Sapar. Kózime maqtady deme. Árıne, sózimniń aldanyshynan, ókinishinen aýyr dáneńe joq. Degenmen, aqylǵa jeńdirseıshi...

«Iá, meniń jubatýym myqty bolmady. Sezem... Júregiń aınysa maı ish degendeı sandyraq pa qalaı. Keıde óstip ottap ketetinim bar. Jer... orbıta... sezimniń aldanyshy, ókinishi... Ne sóz? Osy jerde munyń qajeti ne? Asyly menen sheshen shyqpaıdy-aý deımin».

— Sapar...

— A?..

— «Shaıhanaǵa»soǵa ketelik te. a?! Áńgimemdi jýaıyn. Tyrnaq aldym ǵoı, — dedim bir búıir qalyp bara jatqan «shaıhanaǵa» mashınany buryp.

Sapar asa qarsylyq ete qoıǵan joq. Salyp jetip kelip te qaldyq. Jol aıyryǵyndaǵy jalǵyz úı qonaqsyz emes eken. Úsh-tórt júk tıegen mashına, bir-eki túıe arba tur. Áne-mine dep júrgende ózi kún batyp, qas qaraıyn ta qalypty ǵoı. Ústimizdi qaǵyp, tóbesi taıpaq, kire beris mańdaıshada qara qańyltyrǵa aq syrmen soıdaqtata «Shaıhana» dep jazǵan úıge kep kirdik.

Kire beris oń qolda — býfet. Árirekte úsh-tórt stol, oryndyqtar. Qaq tórde shybynnyń zıandy ekendigin eskertip turǵan aq halatty áıeldiń sýreti. Bir kezde qyzyldy-jasyldy ádemi plakat bolǵany shybyn salǵan qara bujyr daqqa qaramastan ańdalady. Bólmeniń ishi kók ala tútin. Ár jerden byryldaǵan-qyryldaǵan daýystar estiledi.

— Ýa, jarańdar, tórletińder. Quda túskeli kelmegen shyǵarsyzdar! — degen erkek úndi áıeldiń daýsy meniń kóńilimdi bólip jiberdi. Sapar «shyldyr» etkizip bir nárseni qaǵyp ketti. Ózi de onan úrkip qalǵan; qulaǵan oń bosaǵadaǵy fláganyń ústinde turǵan shynjyrly qalaıy aq krýjka ekenin kórgende ǵana júregi ornyna túskendeı boldy.

— Jigitim, netken júrek jutqan eń? Tipti belquly shybyn qurly elemediń-aý, — dep jaqyndaý otyrǵan tórtbaq, shapyrash kóz jigit mysqyldap edi, janyndaǵylar qarqyldaı kúldi. — Kóremisińder anaý qasyndaǵy toqal shibish sıaqtysyn... Moınyn kúdireıtýin. Shamasy súzdi-aý deımin, á? — Ózimizdi syqaqtaýǵa kóshkenin bilsem de qapelimde eshteńe deı almadym. Basymnan sóz asyryp kórmegennen de me, teńeýi qatty batty. Áıtse de ashshy myrs etkennen árige barǵam joq.

— Áı, qara batyr, taǵy da urynys izdep otyrmysyń? Myna jigitterdi jaýyp jiberip ıt terińdi basyńa qaptaıyn ba? Jetti ǵoı erkeligiń! — dep býfetshi áıel gúr ete qapedi; anaý oǵan yqpady. Daraqylana kúlip aldy

— Túıeniń jarty etindeı bolǵan, shybynym-aý, qoınyńa ap biraz qyzdyryp ákelmeseń qaı qazaqtyń jigiti qyzyna qoıady deısiń. Ózim... ǵoı baıaǵy. Molasyndaı baqsynyń jalǵyz qaldym tap shynym degendeı, — dep qyrlystaqandy kótere, tastap jiberdi. Judyryǵyn ıiskep sál únsiz otyryp qaldy. Men julqyna umtyla bergenimde Sapar jeńimnen tartyp toqtatty. Býfetshi áıel bir búlik týyp kete me dedi me:

— Já, jigitter, artyq ishken ne aıtpaıdy. Kóńilderińe almańdar. Tóbeles qumarlyq murat bolsa, qazaqtan júlde osyǵan tıer edi, — dep qoıdy.

Jaýyryny qos ýystaı, kúrjińdegen mosqal adam jańaǵy jigittiń janynan turyp, bizdiń qasymyzǵa keldi. Ekeýimizdiń betimizge kezek úńilip, tanyp alaıynshy degendeı tesile qarady. Tisi joq, qyzyl ıegin kórsetip, ezý tartqansıdy. Mysyq murty bar. Álginiń ushyn joǵary shıyrǵan bolady, onysy baıaǵy qalpyna kep, eki jaqqa tikireıe qalady. Býfetshi áıelge jaǵympazdana, bir jaǵy erkelegendeı burtańdap;

— Sen oǵan renjime, ıá... Ol jigittiń tóresi, — dedi. — Taǵy bir jarty bershi, botam... Jo... Joq, sen qoryqpa. Onda áli bir shetýshkelik bar. Qazir... Qazir ákeleıin... Senbeımisiń maǵan?..

— Áı, isherińdi ishtiń! Ket endi! Ákeńniń aq quny qaldy ma bireýdiń janqaltasynda... Súmelektenip jol ústindegilerdiń shaýjaıyna oralasyń da júresiń. Onan da jer qazsań da eńbek etpeımisiń. Arsyz neme.

Álgi súıekten óter sózden túk yqqan joq. Yrjalaqtap: «Óı, tentek qyz...» deı beredi. Býfetshi áıeldiń jer-jebirine jeterlik aýyr balaǵatyn da kúlimdeı qarsy alyp turǵanyn kórgende; bir túrli janym túrshikkendeı boldy. «Munyń da meniń apamdaı anasy bar-aý.

Ulym... Shańyraǵymnyń tiregi, tulǵasy... Ómirimniń jalǵasy dep ákesi de talaı qýandy da ǵoı buǵan. Sonda... Sonda sol tireginiń kúnderdiń kúninde bolmashy bir qıyndyqtan yǵyp qap, ne qoshemetten basy aınalyp, dandaısyp, iship ketedi... Adamdyq qadir-qasıetin joǵaltyp, ishkilikke túsedi dese ne der edi?».

— Dıdar... Áne bir jerge otyralyq... — Sapardyń daýsy kóńilimdi bólip jiberdi.

— Botam-aý, sen ókpelegendeı... Jo... Joq. Aıtýyń durys qoı. Bir-eki shetýshkede ne tur. Úsh-tórt som sary qulaqtan artyq tastattyraıyn... Alla-aı endi, soǵan da renjımisiń...

— Sary qulaqtaryń ózińe, shoshqa óńkeı. Meniń qara basyma tabysym jetedi, bildiń be?! Olar mashınamen júk alyp bara jatqandar. Bir jerde mert bolsa, oǵan mınaýat kim? Men. Býfetshi...

— Sadaǵasy keteıin-aý...

Manaǵy urynshaq jigit stoldan basyn kóterip aldy. Joldasynyń qıylyp, áli turǵanyna yza bolǵan sıaqty.

— Áı, qaltalaqtamaı beri kel. Araq qaıda da bóri bir emes pe. Onyki asaıvaı deımisiń, — dep oryndyǵynyń astyndaǵy túıinshekten bir shólmek araqty shyǵaryn, stol ústine «shyldyr» etkizip qoıdy. Ádemi mýzyka únin estigendeı býfetshiniń aldynda turǵan ańyrap qaldy. Sener-senbesin bilmegendeı tamsana, áli kóz alar emes. Júrgende aıaq dybysy da estilmeıdi eken. Ózi de bir kóleńke sıaqty. Ústelge qaraı jyljyp barady.

Men de joldasyma araq quıdym. Jańaǵy kıkiljińnen keıin araqqa Sapardyń da zaýqy soqpaı qaldy ma, kim bilsin; bir staqannan ári shaı ishpeı qoıdy. Ekeýmizde de ún joq. «Ónerińniń ústeı berýi úshin» dep Sapar bir aldyrdy. Endi ne úshin? Baqyt... Tabys... Eh... Dostyq... taǵy ne bar? E, qoıshy. İshkisi kelse araq aldynda tur ǵoı. Nemenege jalpyldaı berem... Toqta... Álgi qystaýǵa aparyp tastaǵanymyz tereze jaqtaýy ǵoı. Esik bar...Áńgime tipti onda da emes. Osylardy maǵan tasytyp, ózge jigitterdi jumsamaıtyny ne? Erturly aıtqandaı «urlyq» pa! Onda meniń oǵan qatysym ne? GAZ-69 mashınasyn kórip Sapardyń qoryqqany qalaı? O da bul istiń shıki ekenin bilgeni me? Bular sonda jalǵyz bolmaǵany da. Joq muny bilý kerek»

— Sapar, quıaıyn ba?

— Boldym... Raqmet

— Sen maǵan endeshe mynany aıtshy, Sapar. Bizdiń osy júrisimiz ne?

Ol estimegendeı kórshiles ústeldegilerge qarap ketti, oı ústindegi jandaı qabaǵyn shytyp, oń qolymen mańdaıyn syǵymdap qoıady. Suraǵymdy taǵy da qaıtalaýǵa májbúr boldym.

— Dırektor buıyrdy, biz oryndadyq. Brıgadırge qazir barysymen oıdaǵydaı tyndyrdyq dep raport beremiz. Onyń nesi túsiniksiz? Zańdy júris, — dedi Sapar jaıdarlana kúlimdeı.

Jaýabyna qanaǵattana qoımaǵanymdy sezdi me, qabaǵyn qars jabylyp, juqa erni jymyryla qaldy. Imek murnyn shuqyp, jótkirinip qoıdy. Astyndaǵy oryndyqty yrǵalaqtata «shıq-shıq» etkizdi. Men úndemeı, kútip otyra berdim.

— Sen, Dıdar, joqtan ózgege úrkektep, sekemdenýińdi qoı. Bireý aldap ketpedi me eken. Araq ishkenim durys pa, burys pa? Temeki de zıan... Qaıtem, a? Bálen óıdeıdi túgenshe búıdeıdi. Qaısysy adal, qaısysy qara dep oılaý sende kóp. Oısyz ómir joq. Áıtse de ár nárseniń shegi bolmaı ma? — Sapardyń júzinde túńilgendik bilindi. Aldyndaǵy aq dámdi men aramdap ketkendeı jırene, araq quıylǵan staqandy keıin ysyryp qoıdy.

— Endeshe, dırektordyń mashınasynan nege úriktiń?

— Seniń tuńǵysh áńgimeńdi bulaı jýatynyńdy bilsem úrikpes te edim? Qaıdam...

— Bul jerge áńgimeni qystyrma, Sapar. Aptyqpa... Qazirgi áńgime adaldyq jaıynda.

— Qoıshy-aı. Ras pa?..

— Já, jetti. Men kókeıimde ne bar sony bilmeı tynbaımyn.

— Jaqsy... Aıtaıyn. Ómirde ǵana emes, kúndelikti tirshilikte adamdy baǵalaý, bireýden bireýdiń artyq-kemdigin bilý úshin el ony júrgen jerimen, ósken ortasymen tarazylaıdy. Sen túk ishpeseń de «shaıhana» tóńireginde jıi kórinip, keńirdek jyrtysyp jatsań ashshy sýǵa úıirsek, kókmyljyń, bóspe atalasyń. Al men bastyqtardy da adam sanaımyn. Olar da solaı oılaýǵa tıis dep uǵam. Adamnan adamnyń artyqtyǵy kórgeninde, oqyǵanyn da. Ózge ózgeshelik shamaly. Minez-qulyq ta birdeı; biri ushqalaq, ekinshisi sabyrly. Aınalyp kelgende tórkini bir... E, qoıshy seni. Báribir túk túsinbeısiń. Toq eterin aıtsam «shaıhana» mańynda dırektor, partorg, ınjenerlermen jolyqpaǵandy abzal sanaımyn. Úrikken sebebim de sol, — dedi ol sabyrly, asyqpaı, — Bireýdi jazǵyrý úshin dálel, sebebi bolmaı ma?! Sársekeńdi de, meni de Bákeń men Erturly jek kóredi. Senbeıdi. Sostıa qaraıdy. Nege? Adal emessińder deıdi. Dáleli bar ma? Joq... Jaqyndap ketsek túrpideı jıyrylady. Múmkin bizderdi aıaqtary na bas ursyn, aqbezer de, kókbezer aqtalsyn deıtin shyǵar, a? Ne dep aqtalamyz? Jazyǵymyz ne? Tabyskerligimizdi kóre almasa ashyp aıtpaı ma? Olardyń anda-sanda «qors» ete qalǵanynan birdeńe sen, Dıdar, óziń túsinesiń be? Nemenege kúńkildeıdi? Adal bolmasaq aramdyǵymyzdy kórsetsin, ustasyn. Tipti sottatsyn. Bulary ádiletsiz boıkot qoı. Ras pa? Qudaıshylyǵyńdy aıtshy, a? E, solaı ma?! Mine bizde ózińdeımiz. Meıli kirjıe bersin. Tyrjısa tyrjısyn. Eshkimniń maǵan da, saǵan da, Sársekeńe de, Erturlyǵa da bes beresi, alty alasy joq. Árkim kóńiliniń qalaýynsha ómir súredi... Al sen maǵan sus kórsetýińdi qoı. Qudaıyńnan da qoryqpaımyn. Men seni shyn qýanyp, aq dámine adal kóńilimen shaqyrǵan shyǵar desem teksermek bolypsyń...

Óz ańǵaldyǵymdy endi sezingendeımin. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini bar. Álginde «e, qoıshy seni. Báribir túk túsinbeısiń» degende namystanyp qalsam da, endi uıalyp otyrmyn. «Áńgimemdi jýam dep shaqyryp alyp, adaldyǵyna shúbálanýym shynynda ıttik qoı. Basqa ýaq jetpeı me. Uıat boldy-aý, a?! Ne istesem eken?»

— Keshir, Sapar. Nege qýanbaıyn. İshten shyqqan shubar jylan óz dúnıem, adal eńbegim ǵoı. Qýanttyń. Onyńa raqmet... Sen... dosymsyń artyq aıtqan jerim bolar, kóńilińe aýyr alma...

— Joq, Dıdar, men...

— Ǵafý et, Sapar. Bir bilmestik ketti.

— Ne bolsa soǵan shúbálanyp, úreılenip júretin adamdar bolady. Esalań adam deıdi ondaıdy. Orystar olardy «manák» dep ataıdy.

— Já, túsinikti ǵoı. Mynaý aldyńdaǵyny móldiretpeı tartyp jibershi. — Ysyryp tastaǵan staqanyn aldyna qaıta qoıdym. Toltyra quıdym.

— Óziń she?

— Men ishpeımin, Sapar. Rúldi bilesiń ǵoı.

— Dalada kim kóredi. Analar áne... Siltep otyr. Qaıtedi deısiń.

— Rúldi ustaıtyn adamdy qystalama. Taǵy birde jóni keler. Maǵan qarama, Sapar.

— A, hosh... Meıliń, — dep ol iship saldy.

Munan ári áńgimemizdiń quty qashyp, únsiz qaldyq. O da men sıaqty ári-sári kúıde otyrǵan jaıy bar. Shylymdy ústi-ústine sorǵyshtaıdy. Men de tuzdalǵan balyqtyń bir kespesin alyp ashylap otyrmyn. Esh nárse oılamaı alaburtqan kóńildi baspaq bop, shylymdy ústi-ústine tartyp otyrǵanymdy da ańǵarmappyn ǵoı. Basym sál zeńgigendeı. Tóńiregime baǵdarlaı kóz tastadym. Tóbeles qumar jigit kúrjikeı shalmen qushaqtasyp, arqalarynan qaǵysa súıisip otyr. Olardan árirektegi stol bos. Jolaýshylar júrip ketse kerek. Onan bergide ekeý shylymdaryn ústi-ústine sorǵyshtap, bastary kók tútinniń ishinde qylańdap, kórinip qalady. «Sholpan men birge kelgen jańa dırektor deıdi? Qaıda kelipti? Kim ol? Semásy bar ma eken? Álde boıdaq pa? Onda meniń jumysym ne?..» Janymnan shylym alyp taǵy birin tutattym. «Eshteńe oılamaımyn. Úndemeımin...»

Bizdiń artymyzda terezege jaqyn otyrǵan úsheýdiń biri qyzyp qalǵan sıaqty. Sáńkildep óleń aıtpaq bolady. Daýsy jaryqshaqtanyp kete berdi. Joldastarynyń amalsyz tyńdap, turyp ketýdiń jónin taba almaı qınalǵandarymen tipti isi joq. Oǵan qarsy otyrǵan jigittiń áńgimesi qyzyq pa, soǵan qulaq túrip qalypty úshinshisi. Ol ekeýi qyzǵyn emes.

Áńgimeshil jigitti baǵdarlaı qaraı bastadym. Kóńilime bir kirbiń uıalap, jipsiz baılanǵandaımyn. Ári-sári kúıdemin. Orta boıly jińishke qara jigit eken. Kekil shashy oń jaq qasynyń ústinde shoqtanyp tur. Qasyndaǵylarǵa bar ynty-shyntymen, kúbir-kúbir áńgimesin aıtyp otyr.

— Dıdar, sen qaıda qarap kettiń? — Sapar qynjyla, búıirimnen nuqyp qaldy. Bireý biz suǵyp alǵandaı selk ete tústim. — Áńgimeleri qyzyq, á?

— Múmkin... Aıta da biletin bolýy kerek. Kóremisiń, Sapar, janyndaǵylar elitip qalypty ǵoı.

— Apasy, ystyq tamaqtan eshteńe bar ma? — degen daýys sózimizdi bólip jiberdi. Kádimgi aq kóńil, saldyrlaǵan ashyq adamnyń úni. Baqsaq jańaǵy áńgimeshil jigit eken.

— Bar... Ystyq kespe, qýyrdaq bar. Kúpe-múpeńdi bilmeımin, qaraq, úndi shaı bar, — dedi býfetshi áıel.

— Kespe, qýyrdaq bolsa bopty. Shaı da berińiz. Tań sáriden nár tatpap edim.

— Bu sorly manadan myljyńdaǵansha... Ataý kerin ishseshi, — dep kúrjik shal qyzyl ıegin kórsete, ybyljyp mysqyldaǵan boldy. Janyndaǵy jaýyryndy buqa moıyn bar denesimen oryndyqty syqyrlata burylyp qarap qoıdy. Áńgimeshil jigit munyń birin eleń qylǵan joq. Býyn burqyrata kespe, qýyrdaqty aldyna alyp kiriskeli jatyr.

İshkish shaldyń túrtpekili me, joq álde urynyssyz ketpeıtin ádeti me tóbelesqumar jigit ornynan turdy. Bir urtynda shylym. Qysyq kóz, kelte tanaý eken. Ózinde tipti moıyn joq dese de bolady. Qabaǵy qalyń, qylı kóz, jalpaq bet qara. Qoltyǵyna bir nárse qystyryp qoıǵandaı eki qoly táltıip, janyna jýyqtamaıdy. Aıaǵyn naıqala basyp, áljýaz jigittiń qasyna bardy. Ún-túnsiz... Shylymyn asyqpaı soryp, kúlin álgi jigittiń kespesine qaǵyp túsirip tur. Shydaı almaı ornymnan atyp turyp em, Sapar penjegimniń eteginen tartyp qaıta otyrǵyzyp qoıdy. «Qara judyryqqa teńdesi joq. Tyrtyńdama... Myqtylyǵyńdy keıin kórsetersiń», — dedi.

Áńgimeshil jigit aldyndaǵy kespeni ysyryp, aýzyn oramalymen asyqpaı-saspaı súrtip jatyr. «Ne degen shydamdy-aı! Álde qorqyp qaldy ma?» Ornynan turyp edi, dáýdiń ıyǵynan keledi eken. Bir ýaqytta, sapalaqpen shybyn urǵandaı «sart» etkizip, tóbeles qumardy shyqshyttan qoıyp kep jibersin. Kesken tomardaı anaý jerge gúrs etti.

— Oıbaı óltirdi!.. Isahmetti óltirdi! — dep kúrjik shal qaqyldaı bastaǵan; býfetshi áıel jetip kep jelkelep shyǵaryp jiberdi. Shynynda da ólip qalǵandaı. Qybyr etip tirlik belgisin bildirmeıdi.

— Apasy, myna kespeni jańǵyrtyp berseńiz. Mine aqshańyz, — dedi áńgimeshil jigit túk bolmaǵandaı.

— Bereıin, aınam... Mynaý, shyn ólip qalmady ma?

— Joq... Bes-on mınýttan keıin turady.

— A... — Býfetshi áıel búlkekteı júrip, kespe quıyp ákeldi. Jigittiń aldyna áspetteı qoıyp jatyr. — Qaıdan kele jatyr eń?

— Búgin erteńgisin qasapqa jylqy ótkizip shyǵyp em, Qalaǵa barǵan adamnyń sharýasy bite qoıa ma. Ony-muny alam dep aýqattaný da esimnen shyǵyp ketipti... Sonaý jıekte jylqyshymyn, — dedi ol kespeni urttap qoıyp. Túk bolmaǵandaı soǵyp otyr. Jigittiń jıek dep otyrǵany shóleıtti, qumnyń bastaýy.

Kespe, qýyrdaqty jóńkemdep, endi shaıǵa kiristi. Tóbelesqumar jigit ornynan yńyrsı, ázer turdy. «Bylsh» etkize aıaq astyna bir túkirip, súzegen buqadaı túksıe jan-jaǵyna qarady da, shubatyla dalaǵa shyǵyp ketti.

«Shaıhanadan» uzap, qosqa jaqyndaǵanda ǵana Sapar:

— Áı, nervisi qandaı keremet, á?! Tamaq ishpek turǵaı anadaıdan keıin men tynysh uıyqtaı da almas edim, — dedi.

— Úndegem joq. «Sender uıyqtarsyńdar-aý, meni aıtsaıshy. Álginde. ǵana emes pe edi; ózimdi-ózim baqytty, dańqty adam sezingenim. Endi, mine, kóńilim qulazyp, áldeneni joqtaǵandaı bolady. Ol ne? Kim? Ne dep alańdaıdy?..»

— Nege úndemeısiń, Dıdar?

— Iá, búgingi kesh... shym-shytyryq.

— Ne deıdi mynaý, — dedi Sapar túsinbeı.

Alystan jalǵyz ot kórindi. Synaptaı syrǵaqtaǵan Sársenniń kózi sıaqty. «Jylt» ete túsip joǵalady. Endi birde ol tipti mazaqtap ta turǵandaı, sekekteıdi. «Al, qalaı, bala? Qorqyp kettiń be?.. Sabyr bol, qaıtedi deısiń. Ázirshe saǵan tirelip jatqan dáneńe joq. Jaýapkershilik mende ǵoı, shoshqa-aý. Nemenege úrkekteısiń?» — degen Sársenniń úni de qulaǵyma kelgendeı bolady. «Qoryqpa, úrikpe deıdi de júredi. E, ne dep qorqam? Úrikkendeı ne isteppin? Brıgadırdiń apar degen zaty emes pe? Ondaǵy jumysym ne?!» Saparǵa qarap, edim; ol moınyn alǵa sozyńqyraı túsip, eleńdep otyr eken. Jaryq oń búıirden taǵy kórindi. Jymyńdap, shaqyryp tur...

— Áne, qos... Dıdar, qos?.. Jigitter áli jatpapty-aý á? Qarashy, sham bar...

Altynshy taraý

«Jaqsylyqtyń joq, sáýlem, erte, keshi,

Jadyrashy, nazdanshy, erkeleshi...»

degen ashyq, qońyr daýys Erturly ońdaǵan eski radıoqabyldaǵyshtan tógilip tur. Álginde ǵana aýqattanyp, qostyń syrtyndaǵy bel ústine shyqqam. Kóńilimniń hoshy joq sıaqty. Bir túrli qulazyp, ózegim sýyrylǵandaı da edi; saǵynyp, alańdaımyn ba qalaı?! Kimdi? Bilmeıim... Ońasha qalsam bolǵany óstip bir esalańdanam da otyram. Jigittermen ózenge baryp qaıtqanymnyń ózi durys edi onan da. Toqta... Manaǵy áńgimem qaıda? E, jyrtyp tastaǵan ekenmin ǵoı. Menen jazýshy shyqpas-aý E, meıli... Oılap qınalatyn jaıym joq. Oılap... Oılap? Oılaǵany nesi?.. Jigitterdiń «áńgimeń tym jasandy, kóńilge qonymsyz» dep júrgeni de oıdan shyǵarǵandyqtan ba?» Janqaltamdy qaǵyp, qıqym-sıqymnan aryltyp, qol oramalymdy ala bergenimde, arasynan búkteýi qıylyp, sarǵysh tarta bastaǵan bir japyraq qaǵaz shyǵa keldi. Soıdaqtata jazyppyn ǵoı. Ári árpim qasqyrdyń tisindeı eken.

«...Kókemniń bir ǵajaby komandırovkaǵa úsh aıǵa, tórt aıǵa shyǵyp, talaı kolhoz, sovhozdy aralap qaıtqanda, onyń júzinen sharshaǵandyq, toryqqandyq bilinbeıtin. Taza kıinip qalada júrgendeı ústine kirshik juqtyrmaı, sol qalpy oralatyn. Al naǵashym jol júrip kelgende adam qorqarlyqtaı ózgerýshi edi; saqal-shashy ósip, ahlap-ýhlep qaıtatyn. Naǵashymdy kórgende kolhoz, sovhoz meniń sábı janyma qıynshylyǵy mol, ıgiligi joq ómir bop kórinse, ákemdi kórgende kolhoz, sovhozda eńbek etsem dep, kombaınerlikti armandaıtynmyn. Ol ózi isimen, birer sózimen týǵan jerge, elge degen qurmet, qoshemet sezimin uıalatatyn. Aýyldy súıýime alǵash osyndaı jaılardyń áseri boldy desem qatelespeımin...» E, mynaý bar ma edi; tars esimnen shyǵyp ketipti ǵoı. Sholpan sıaqty qalada oqyp, aýylǵa kelgen jas dáriger qyz jaıly áńgime jazbaq bolǵanmyn. Sonyń ishki syryn, ómir tolǵanysyn sýrettemekshimin be, qalaı?! Iá solaı... Sol aıaqtalǵan áńgime. Qyzyq-aý adam degen. Qaıdaǵy bir urynbas jerge baryp qystyrylady. Dáriger jaıly jazbaq bolyppyn. İsh aýrý men bas aýrýdyń dárisin aıyra almaıtynym tipti qaperimde joq. Jáne de qala qyzynyń jan dúnıesin ashpaqshymyn. Aýdanda da emes, alys sovhozdyń birinde óskenim de umytylǵan ǵoı. Qala jaıly ne bilem? Qala nesimen qyzyq, saǵynýǵa bola ma ony? Azan-qazan sapyrylysqan kóptikti de joqtaı ma eken? Iá, munyń aty da adasý de...

Jyrtyp-jyrtyp, laqtyryp jiberdim. «Qoı, kishkene jataıynshy. Qoldan kelmeske urynyp, bos aram ter bolmaıyn... fýf... Manadan shyrqap tur. Radıoqabyldaǵyshtyń batareıasy otyryp qalmas pa eken? E, buzylsa ońdaıtyn Erturly bar ǵoı. Butarlap tastap, taǵy da ortasynda qobyrap júrer...»

«Astyq degen taý qasynda

Qyrman qyzyp, ánge basqan.

Qyzyl kerýen aýlasynda

Qyz óneri jannan asqan.

Er dep bilgen

Bir kórgen jan —

Súıgen sáýlem, Sholpan, Sholpan...»

Ándi kók shóptiń ústinde, dalada jatyp tyńdaǵanǵa ne jetsin. Tuńǵıyq aspannyń tórine oı kózińdi júgirtip, qıaldanyp ketkenińdi sezbeıdi ekensiń. Ári-sári oı ushy jetkizbeı, tartyp ala jónedi. Kóz aldymdaǵy bir ýys túbitteı bult ta ornynan jyljymaı qyzǵylt tartyp tura qaldy... Iá, bıyl kúzdikte men jıyrmaǵa shyǵam. Ásker qataryna shaqyrsa ushqysh bolar edim. Sonda... O, keremet-aı, olaı bolýy múmkin emes qoı. Áıtse de shaqyrsa she?.. Iýrıı Gagarın, German Tıtov sıaqty meni kenet kosmonavtar qataryna qabyldap: «Joldas Bektasov Dıdar, siz synnan óttińiz. Kúni erteń aıǵa ushasyz. Tapsyrma asa jaýapty. Árıne ońaı da emes. Qalaı, daıynsyz ba?» — dese:

— Álbette. Tapsyrmany qaıtkende de oryndaýǵa tyrysam.

— Jaqsy... Sát sapar, — deıdi ol.

Ushyp aıǵa baram. Tapsyrma oıdaǵydaı iske asady. Qaıtyp oralam. Búkil jer júzi, sovet ushqyshy Dıdar Bektasovtyń aıǵa baryp, ǵylym salasyna teńdesi joq Jańalyq qosty dep shýlap jatady. Árıne, jýrnalıser, ǵylymdar meni qoldan-qolǵa tıgizbeı kóterip ketedi. Áldeneshe elderde, qalalarda kezdesýler ótkiziledi. Batyr ataǵyn da alam. Alystaǵy kishkentaı sovhoz... Bizdińaýyl da máre-sáre. Apamdy mektepke pıonerler shaqyryp, «balasy Dıdar Bektasov jaıly» sóıleýin ótinedi. Dúnıe júzi «batyr» dep jatqanda, onsyz da retti jeri kep qalsa balasyn maqtaýǵa ushyp turatyn ana «jyndy edi» der me: eljireı, kózine jas ap qoıyp otyryp, maqtaıdy ǵoı. «Men onyń dańqy jer jarǵandaı batyr bolaryn sábı kúninen sezgenmin. Sharýaǵa da alǵyr, istegen isine uqypty edi. Araq iship, temeki tartýdy atymen bilmeıtin» Taǵy osy tárizdi maqtaýly sózdiń ne bir dámdisin tógedi ǵoı. Gazetten kelgen tilshi, jazýshy sýretshilerge Erturly: «Ol meniń mekteptes dosym. Ony klass bop qurmetteıtinbiz. Aýdandyq gazetke eptep maqala, áńgime jazatyny bar...» dese, aýdandyq gazettiń redaktory kózildiriginiń shynysyn álsin-áli súrtip qoıyp: «Iá, ol jigit óte daryndy adam. Jýyq arada onyń bir áńgimesin gazetimizge paıdalanbaq oıymyz bar. Úlken jazýshy shyǵar degen úmittemiz...»

— Áı, neǵyp jatyrsyń?

Oıym bólinip ketti. Basymdy kóterip aldym. Olaı-bulaı qaraımyn. Darıǵa sovhoz ortalyǵyndaǵy aýrýhanaǵa jumysqa aýysqan: qazandyq basynda jaqynda kelgen aspazshy qylı kóz qara áıel kúıbeńdep júr. Qulaǵynyń azdaǵan tosańy bar ma; ol tipti álgi daýysty eleń qylmaǵan tárizdi. «Daýystaǵan kim?..»

— Ýa, bermen qara... Mynany jyn qaqqan shyǵar

«Oıpyr-aı, maǵan ne boldy? Nege kórmeımin? Qaı jaqtan, kim aıqaılap tur? Tfý...»

— Áı, traktorlarǵa qaraı moıyn bur. E, endi túzeldiń...

«Á, sen be ediń? Eki traktordyń aralyǵynda oǵan ne bar, ne istep júr. Kádimgi ózimizdiń... sovhozymyzdyń kınomehanıgi. Búıirin taıanyp, kisimsinýin qarashy. «Áı, deıdi-aı».

— Jasyrynbaq oınap turmasań óziń kel. Aıdala jetpedi me-eı, traktorlardyń arasyna tyǵylyp! — dem aıqaıladym. Kınomehanık sál qıpaqtaı túsip, túńile qolyn silikti. Aıaǵyn qazdańdaı basyp, janyma keldi:

— Jigitter qaıda? — dedi. Shynashaqtaı bop alyp ózi qıylta murt qoıypty. Charlı Chaplın sıaqty. Táltıip turysyn.

— Ózenge shomylyp qaıtqaly ketti. Jaısha ma?

Kıno ákeldim...

— Vıno ákeldim deımisiń? — Tańdana basymdy jerden kóterip aldym.

— Tfý... Kıno deımin!

— Áı, bala, aqyryn. Túkirme... — Kınomehanık jaltaqtaı qaldy. Syrt aınalyp ketpek boldy. — Toqta... Álgi kórkemónerpazdar úıirmesine qatysatyndar keledi dep edi. Olar qaıda?

— Anaý ne? Áne... Traktorlardyń arǵy jaǵynda turǵan. Kórmeımisiń?.. — dep túksıe burylyp júre berdi.

— Áı, ákireńdeı bermeshi, — dedim uıalǵan tek turmastyń kebin jasap. Ústi jabyq GAZ-51 mashınasy kınomehanıktiń siltegen jaǵynda, traktorlardyń qaltarysynan kórinedi eken. Ańdamappyn ǵoı. Aǵarańdap júrgen qyz-kelinshekter de sol jerde; tipti syqylyqtaı kúlgenderine deıin estigendeımin. «Bulardyń ishinde Erke de bar shyǵar?..»

— Bektasov... Oy, jarqynym, sereıip neǵyp jatyrsyń?

Tý syrtymnan shyqqan daýys oıymdy bólip jiberdi. Jalt buryldym. — Qulaǵyń selteń etip, shoshyǵanyń qalaı, batyrekesi?

Ózennen qaıtqan jigitter eken. Bári de jaıdary. Kún qaǵyp, totyqqan júzderinde sharshaǵandyqtyń belgisi joq; alaýlap tur. Aǵash kelideı moıyndary kúp-kúreń, jup-jumyr. Qalaly jerdegideı sport úıirmeleri bop, osy jigitter soǵan qatystyrylsa ǵoı, qandaı ataqty-ataqty palýan, bokser, fýtbolshy shyǵar edi. Iá... Ázir bizder Erturly aıtqandaı «toı-tomalaqtyń» chempıonymyz. Sholpan men Erkege salsań bári ózimizden. «Jalqaýmyz. Al, aýzyma sal» dep otyramyz.

Erturly nemenege yrjalaqtap tur. Maıkesin basyna tańyp alǵan; belýaryna deıin jalańash. Keıbireýi kóılekterin ıyǵyna ile salǵan. Endi bireýleri jalań aıaq. Etikteri qoldarynda. Jarysa sóılep, sambyrlasady. Famılıamdy ataǵan jaqynda ǵana onjyldyq bitirip, brıgadamyzǵa jańadan qosylǵan qıyq kóz, qara bala. Áziliniń tym orynsyz ári artyq ekenin sezetin emes, jaly kúdireıip, qurbylaryna masattana qaraıdy. Júrek túkpirimde bir nárse qyjyldap kúıdire kóterilip kele jatqanyn, sálden soń; «boq muryn, saǵan ne joq. Tiliń shyǵaıyn depti ǵoı!» deıtinimdi; áıtpese tipti sóz-mózdi qoıyp, qulaq-shekeden tartyp-tartyp jiberýime bolatynyn oılanyp úlgerdim.

Joq... Men tegi namyssyz, jigersiz janmyn. Tez qyzbaımyn. Mende Erturlynyń oty, ótkirligi joq. Laýlap ala jónelmeı; sý tıgen otyndaı shala janyp, byqsyp baryp bitem. Onyń atyn jáne sabyrlylyq deımin-aý. E, qoıshy... «Kishiniń aǵattyǵyn keshirme seń, úlkendigiń qaısy», — dep osy qazir de jaıma-shýaq kúıge aýysyp qaldym.

— Dıdar, aýqattanyp pa ediń? — Bazarbek qart kúlimdeı qarap tur.

— Iá... Maǵan alańdamańdar. Sý soryp Erturlynyń ózegi talyp keldi ǵoı.

— O, qamqorym-aı... Neǵyp keńip qaldyń. Qors ete túser me eken dep ek. Aqyl kireıin degen bilem ózińe. — Erturly meni kúıgelek, qyzba kóredi de. Sonda sabyrly kim? Ózi me? O da ózin qyzba sanamaı dy, á? Men shamadan tys sabyrlylyq — namyssyzdyq, jigersizdik desem. Ol kerisinshe oılaı dy.

— Já... Kettik, jigitter. Kınodan qalyp qoıarmyz, — dedi Sapar mińgirlep.

Olardy kózimmen uzatyp salyp, traktorlarǵa qaraı bet aldym. Oıyma qaıta Erke tústi. Zerikken kóńilime bir sabyrsyzdyq enip, taǵy da tynyshsyzdana bastaǵanymdy sezindim. Erkeni tezirek kórgim kep barady. Asyǵyp kelem... «Maǵan erteń kúıeýge tıeıin dep otyrǵan qyz da qyzyq sıaqtanatyn. Qaıtedi eken?.. Oı ústinde, keleshegim ne bolady. Kúıeýge tıý bazardan úırek satyp alyp kelý emes qoı. Ǵumyrlyq is. Bir adammen ómirińdi qosyp daǵdyrlas, bir tilektegi eki jan bolý ońaı ma», — dep qatty qınalyp júretin shyǵar desem, myna Erke olaı emes.

— Á... Dıdar, esenbisiń?.. — dedi de, syrt aınalyp qyzdardy asyqtyra bastady. — Káne... Káne, qyzdar, ýaqyt ozdyrmaıyq...

Basyna kámshat bórik kıgen úsh-tórt qyz dóńgelene tura qaldy. Etek-óńirine zer tókken qamzol, uzyn aq kóılek ústerine quıyp qoıǵandaı jarasymdy

— «Keńes kúıin» tartyńdar... — Erke naǵyz bir rejıser sıaqty. Bilmeıdi ekem demeıdi. Buıryǵyn jaýdyryp jatyr. Qyzdar ándete bılep ketti.

«Alty qyrdan asyra

Aq tekemet tóseıik.

Jeti qyrǵa jetkize

Jibek kilem tóseıik.

Jibekteı sulý arýdyń

Aıaǵy jerdi baspasyn...»

— Jetti!.. Toqtańdar! Jaqsy boldy. Án men kúıdi qaıtalaýdyń jóni kelmes. Ázirshe osy jarar, — dedi Erke, jınala bastaǵan traktorıst jigitterge kerbezdene bir qyryn qarap. Ár jerden suqańdap moıyndaryn sozyp, ázil tastasqan dilmár, ilip-qaqpalardyń aldynda qyzdar abdyramaı ózderin tákappar ustaıdy. Ataqty artıserdeı traktorıstermen kóp aralaspaı, boılaryn aýlaq salyp; qyzyqty bir, jumbaq kúıge aýysty. Ádette konsert kınonyń aldynda bolatyn, bu joly sońyna qaldy. Múmkin sonan ba, qalaı?.. Ǵajaby sol, álginde ǵana saýynshy qyzdar ǵoı dep nemkettileý, shekesinen qaraǵan mehanızator jigitter endi mine bir tildesýdi mártebe kórip aınalshyqtaı ketpeıdi.

Men de Erkeniń ońashalyǵyn taýyp, «júrip qaıtalyq», — dep edim, «qolym tımeıdi, Dıdar», — dedi. Onan da bolashaq kúıeýimnen qorqam. Senimen áńgimelesip, jeke ketkenimdi estise renjıdi ǵoı demeı me. Jaman qyz... Ótirik te aıta bilmeıdi...

Búgin de «Shabandoz qyz» fılmi kórinedi. Osymen, men umytpasam, tórtinshi ret qoıylmaqshy. Joqtan bar. O da bolsa shúkirshilik. Erturly kerildesip júr: «Ońbaǵansyńdar... Topas nemeler... Bizdi ómir jańalyqtaryn kórsin demeısińder. Kosmos jaıly ǵylymı kıno nege ákelmeısińder? Aıynda-jylynda jóni túzý, jańa fılm nege jetkizbeske. Tura turyńdar... Gazetke tartarmyz. Kınomehanık onyń sózin masa shaqqandaı elep jatqan joq. Anda-sanda shybynnan jelpingendeı: «Ýa, maǵan ne deısiń? Ól deımisiń? He berdi sony ákeldim. Kórmeımiz deseńder, kettim», — dep qalady kúńk etip. Tipti sus bildire mashınasyn ot aldyryp, tok beretin uzyn symdaryn jınastyra bastaıdy. Jigitter ondaıda: «Oıbaı ne degenińiz, jıyrmasynshy ret qoıylsa da kórýge baramyz. Erturly aıta beredi. Sózin kóńilińizge almańyz», — dep jatyp jalynatyn. Bul joly da solaı bolatyn shyǵar. Ázir tynyshtyq.

Kınonyń ekrany qurylyp jatqan alańǵa qaraı kele jatyrmyn. Kún kózi jıekke ilinip te qalǵan eken. Aınala ushy-qıyry joq dala ústi munar tarta bastapty. Kóleńke úıirilgen saı-sala da, alystan ár beldiń etegine túsip qalǵan ter sińgen toqymdaı qaraýytady. Aýada jýsan ıisi bar. Yzyńdaǵan masa da óziniń osy mańda júrgenin sezdirip qoıady. Teńiz boıyndaǵydaı emes, Jaıyqtyń qoltyǵynyń túni jaıly, tynyshty. Qońyr salqyn. Degenmen de oıań jer emes pe. Yqtasyndaý eken. Sary masa qulaq tusymnan yzyńdaı ushyp ótti. Dúkildegen dvıjoktyń úni estiledi. Traktordyń ara-arasymen sym tartyp ákelinip baqan basyna sham ilinipti. Onysy manaýraǵan mysyqtyń kózindeı jypylyqtap ketip tur. Sholaq jeń, aq jeıdeli kınomehanık te bir túrli qyzyq; joǵa rydan qaraǵannan shyǵar qylańdaǵan kóbelek sıaqty. Ekran men apparttyń arasynda aǵarańdap júgirip júr.

Kıno kórgeli jınalǵandar da ala-qula: biri astyna shelek qoıyp, endi biri mashınanyń eski balonynyń ústinde otyr. Kópshiligi jerde ıyqtasa, bas túıistire jambastap jatyr. Ár tustan shylymnyń oty jylt-jylt etedi. Kúbir-kúbir sóıleskenderi de estilip qalady.

— Úshinshi jyldamdyqpen be?

— Aıtypsyń... Alpys...

— Alpysyń ne... Qyryq de...

— Qyryq deıdi? Onyń aqsaq kıik boldy da, — degen únder oqshaý, ap-anyq jetti. Bir kezde mashınamen kıik qýǵanyn áńgimelep otyrǵan ańshysymaq bósińkirep ketti me; daýystasyp baryp basyldy. Onda da aldyńǵy jaqtan Bazarbek qarttyń: «Ýa, ne boldy? Balyq úlestirip jatýdan saýmysyzdar?!» — dep keıisti ún qatqany yqtyryp tastaǵandaı

Bazarbek qart pen Erturlynyń tóńireginde de búıiri qyzbalar az kórinbeıdi. Men solarǵa jaqyndap kep, bir qyryn otyrdym. Bu jerden kıno da, tóńiregimdegiler de anyq kórinedi. Ári yqtasyn. «Bir kezde men de osylardaı boldym-aý», — dep oılaımyn mynaý mektep bitirip, keshe ǵana brıgadaǵa kelgen balalarǵa qarap: Eh, aqymaqtarym-aı... Qazir kınoǵa túsirip alyp, eki-úsh jyldan soń ózderine kórseter me edi, á?» Erturlyǵa qatty elikteıdi. Búıirin taıanyp turysyn... Ómiri aýyzdaryna almaǵan shylymdy esire sorǵyshtap, jıi tartady. Arzan bás sıgaretti tynym taptyrmaı bir ezýinen ekinshi ezýine júgirtip, ábden bitirgenshe burqyratady. Keıin naǵyz shylymshydaı-aq saýsaǵynyń basy kúıgenshe soraptap tuqylyna deıin tartady. Tútinge shashala qalǵany kádimgideı qyzaraqtap, namystanady. Jáne de bir qyzyǵy... Áne, Erturly shylym shyǵaryp edi: bári de bir kisideı qoldaryn sıgaretaǵa sozysa bastady.

Qarańǵylyq qoıýlanyp keledi. Baqan basyndaǵy shamnyń jaryǵy manaǵydaı emes, tóńirekke shoqtana túsip tur. Dabyr-dubyr áńgime, sóz áli toqtala qoıǵan joq. Apparattan «jylt» ete qalǵan sáýle ekrannan taıqyp, traktorlarǵa qaraı syrǵyp ketti.

— Ýa, jarqynym, sham sóndirmeısiń be?! — dep qaldy aldyńǵy jaqtaǵy bireý.

Áı, basyndy al deımin!

Qaıda alam?

Oý, qalpaqty, bylaı...

Qap, myna qalqan qulaqtyń istep otyrǵanyn.

Qolyńdy erbeńdetpe deıim, áı?! Oı, ishińdi seniń...

Mynaý basyn taǵy kóterdi. Jolymbettiń kók tóbeti qusap, shoqıyp otyrysyn sumpaıy nyń...

— O, tıyshtalsańdarshy! — desken daýys ár tustan jamyraı shyqty. Sol sát kınoreprodýktor qyryldap-shyryldap, qaqalyp-shashalyp baryp sóılep ketti de, izinshe ekranda baıtaq qazaq eli kórine bastady. Dıktordyń salmaqty, sabyrly daýsy «Otanymyzdyń mıllıard put astyq úshin jan aıamaı kúresip jatqanyn» habarlap, jaıqalǵan egistikti oryp júrgen kombaındy «zeınet teńizdegi keme» dep bir qoıdy... Sonymen kınonyń jýrnaly bitip, óleýsireı sham jandy. Endi «Shabandoz qyz» fılminiń ózi bastalmaqshy. Ár tustan kúbir-sybyr estiledi.

— Dıdar, — dedi bireý, moınyma jyp-jyly demi tıip, Sapar eken... Entige sóıleıdi. Úninde qobaljý ma, qýanysh pa,áıteýir úlken tolqý bar. — Erke maǵan... konferanse bolsańyz qaıter edi deıdi. Kóneıin be, a? Surap tur ǵoı.

Úndemedim. Onda sharýam ne? Meniń jaýabymdy o da kóp kútpedi. Tamaǵyn kenep qoıyp, qozǵalaqtaı maǵan jaqyndady.

— Áı, qoıshy... Bári bitti. Barmaımyn. Erke... Erteń kúıeýge ketetin Erke emes pe ol. Jo... joq, barmaımyn... Sapar jaǵyn taıanyp otyr. Keliskisi de keledi. Onysyna arlanyp, ózin-ózi tejeıtin sıaqty. Tereń kúrsinip te qoıady.

Tóńirekti jańǵyryqtyra kıno da bastaldy. Sham jypylyqtaı sóndi. «Taǵy da jalǵyz qaldym. Iá, mynaý aınaladaǵynyń bári de eshkimdi kútpeıdi. Joqtamaıdy da. Eń árisi Sapardyń da kóńili osy qazir toq. Óıtkeni súıgeni ýaqytsha bolsa da janynda. Tildese alady. Meıli, ol Sapardyń ólerdeı ǵashyq ekenin bilmeı-aq qoısyn. Jubatýdyń, esirkeý diń qajeti joq. Kúıeýine tıe bersin... Tek kóz aldynda... Bir tún de bolsa tildesip, jarqyldaı kúlip júrse; Saparǵa so da jeterlik. Adamnyń baqyttylyǵyna kóptiń de keregi joq qoı. Baqyt ómirlik degenmen, o da ózi jyly kóktem jaýyny tárizdi ótkinshi me, qalaı?!»

— Dıdar...

— Aý?

— Men... Men kelisem, — dedi Sapar ornynan turyp jatyp.

— Óziń bil.

Ol ekranǵa jaqyn otyrǵan qyzdarǵa qaraı bet aldy. Kórinbeı ketti. «Iá... Baqyt de. Darıǵa osy qazir ne istep jatyr eken? Oqýdyń ýaqyty emes. Árıne jumysta. «Anaý ne, mynaý ne?» — dep Sholpannyń qasynda júrgen shyǵar. Álde jýynyp-taranyp klýbqa bara jatyr ma? Ondaǵy jumysym ne? Barsyn... Ústinde aq halat, basynda aq telpek aýrýlardyń arasynda otyrýy múmkin-aý Keste tógetini de bar, Sársen: «Ol qatyn zerikpeıdi qoryqpa. Kanıkýlǵa kelgen stýdentterdiń úsh-tórteýin ilestirip júr. Qarap óletin áıel emes», — dep edi, ótirikpen birge týǵan qýaıaq qoı. Sandyraqtaı salýy haq. Joq men oǵan senbeımin! Kóp boldy ǵoı kórmegenime. Erturlynyń motosıklimen «zyr» ete túsem be, a?»

Erturlynyń motosıkli Qyzyl otaýdyń janynda brezentpen jabýly turǵan; ol kiltin alyp qoımaıdy ǵoı. Otaldyryp ytqyta jónedim.

— Áı!.. Qaıda barasyń?!

Kimniń daýystap qalǵanyn ańdaǵanym da, kórgenim de joq. Artyma burylyp qaramadym da. Manadan neǵyp shydap otyrdym eken; endi, mine, júregim alyp ushyp asyǵyp kelem. Saıǵa túskende bolmasa, alpys-jetpistiń ózin azyrqanyp, jyldamdyqty seksennen tómendetken emespin. Sál onan ári kóterilse bezgegi ustaǵan adamdaı selkildep, barmaq basyndaı tastan orǵyp-orǵyp ketedi eken. Sondaıda rúlden aıyrylyp qalý da op-ońaı sıaqty.

Sovhoz oty shoǵyrlana kóringeni álginde ǵana-tyn. Áne-mine degenshe jetip keldim. Darıǵa turatyn úıdiń aldyna kep bir-aq toqtadym. Munym ábesteý bolmady ma dep jan-jaǵyma qarap edim, kóshede qydyrystaǵan jan kórinbedi. Kóp úıdiń terezelerinde sham joq. Mezgilsiz ýaq qoı; jatyp qalsa kerek. Qaqpadan basymdy suǵa bergem; Darıǵamen esiktes turatyn kórshi qarıa kezige ketti.

— Bu kim? Qaı balasyń? — dedi ol betime úńile.

— Dıdarmyn ǵoı.

— Kim deısiń? Darıǵa ma? Ol klýbqa ketti. Aınala izdegen bireý. Qudaıdyń qý tynyshtyǵy bolmady-aý... Jańa ǵana suraı kelmep pe ediń-eı?

— Joq..

— Aıttym ǵoı joq dep. Neǵyp tursyń endi. Qaqpany qıyndastyra ár jaǵynan japshy. Uıyqtasa qaıtedi osy jurt tentiremeı, — dedi de, qarıa sóıleı úıge qaraı bettedi. «Kelgen kim? Bireý izdep keldi de? Qazir ony kórermiz?» Kóshege júgire shyqtym. «Qaıda baram? Áı, sonyń keregi ne? Qydyra bersin... Iá, tek klýb jaqtan tabylýy múmkin».

Kıno bitken. Klýb mańynda jan joq. Aýyldyń ózen jaq betinde birer qara-qura kórinedi. Onyń mal, ne adam ekeni belgisiz. «Ne de bolsa bir sholyp óteıin. Kórsem burylyp, keri qaıtarmyn. Sol kempir ne biledi deısiń. Darıǵa áli tipti jumystan kelmegen de shyǵar. Joq, áýeli aýrýhanaǵa soqqan abzal bolar... Keldi degen ne? Ol kim? Ýaǵda etpese ne dep izdeıdi?..» Klýbtyń syrtyndaǵy eńseli úıdiń tusynan ekeý kórindi. Áńgimelesip kele jatyr.

— Tartynshaqtanbaı tıysh júr deıim. Jep qoımaıdy ǵoı seni.

— Mash kishi... Ol urady...

Jaqyndaǵanda ǵana ańdady. Eki bala eken. Ár qaraıǵannan qorqyp keledi. Aǵaly-inili bolýy kerek. Uzyn boılysy zekip qoıdy;

— Aıttym ǵoı aǵa dep. Qorqaq!..

— Shen qorqaq.

— Tart tilińdi. Endigári aǵanikine erip baram deshi kóreıin men seni!..

— Erem... Erem...

— Qysqart... Eregesýin.

Balalar kósheniń qaltarysyna túsip, uzap ketti. Jynqaqqandaı maǵan ne boldy? Tura jónelgenim ne? Jigitter ǵoı áńgime qyp, kúlip jatyr. Urty qyshyp, ilik izdep júretin Erturlynyń endi ábden qudaıy berdi deseıshi... Iá, qosqa qaıtý kerek. Joq! Men qalaı da kórýge tıispin. Óıtpeıinshe qaıtpaımyn. Arada bir juma ótipti Kórmeımin, kelmeımin. Jesirde jumysym ne? Qyz jetpep pe maǵan dep oılappyn. Káne, kelmegenim, kórmegenim? Sońǵy kúnderi qos basynda otyra almaı, qıt etse sovhoz basyna tartyp jóneletindi taptym. Dıdar, onyń ne deıtin adam joq. Qos basyna kele qalǵan sovhoz adamdary da maǵan burynǵydaı emes; birtúrli kózime jyly ushyrap qoıa beredi. «Bular álginde ǵana Darıǵany kórdi-aý. Tildesti-aý», — dep eriksiz oıǵa da qalatyndy shyǵardym. Jo... joq!.. Osynsha kún ózimdi-ózim aldap júrgenim de jetedi. Men ony súıem. Súıem?.. Múmkin emes. Nege?

Olaı bolsa tún jamylyp nege keldim?..»

— Dıdar?.. Dıdar, sizbisiz? Bul jerde neǵyp tursyz?

«Darıǵa ma! Daýsy ózgergeni me? Onyń úni súıkimdi, jyly bolatyn. Qara kóılekti... mynaý Sholpan ba? Iá, sol. Darıǵa ekeýi. Qaıdan kele jatyr?»

— Neǵyp úndemeısiz, Dıdar? Esenbisiz?

— Shúkir. Jumystan kele jatqan betterińiz be?

— Iá... — dedi Sholpan baıaý. Álsin-áli urlana Darıǵa ekeýmizge qarap qoıady. Áńgimeniń esh qıýy kelmeı qojyrap turǵanynan bar jáıdi túsindi me, taban astynda asyǵyp qaldy. — Jaqsy, Darıǵa. Erteńge deıin Saýlyqta bolyńyz, Dıdar. Men kettim.

— Sholpan, nege asyqtyń? Birge qaıtamyz ǵoı.

— Tyǵyz jumystarym bar edi, Darıǵa, — dep ol kúlimdeı qoshtasyp, burylyp júre berdi.

Ekeýmizde de ún joq. Kimniń de bolsa aldynda ózin erkin ustap, irkilýdi bilmeıtin Darıǵanyń eshteńe suramaı syrt qarap turǵanyna tańmyn. «Nege úndemeıdi? Meniń kelgenimdi jaqtyrmaı qaldy ma eken? Demalysqa kelgen stýdent jigitter aınaldyryp júr dep edi Sársen. Ras bolǵany ma? Kórshi qarıanyń: «jańa ǵana surap kelmep pe eńi» nesi? Taǵy kim surady? Nege?»

— Dıdar, sen nege keldiń? Maǵan ba? — dedi ol oıymdy bólip. Sál kúmiljı túsip, asyǵa sóılep ketti. — Kelme... Jıi keletin boldyń ǵoı. Oıynnan ot shyǵady. Meni aıasań kelmeshi, Dıdar.

— Saǵan aıtarym bar edi, Darıǵa...

— Joq... joq! Eshteńeniń keregi joq. Bizdiń aramyzda qandaı áńgime bar. Adaspa, Dıdar.

— Darıǵa, saǵan ne boldy? Sońǵy kúnderi menen qashqaqtaıtyndy taptyń. Álde renishtimisiń? Ne úshin? Jazyǵym ne, Darıǵa? Múmkin kóńilińe uıalaǵan adamyń bar shyǵar. Jasyrma... aıt, Darıǵa.

— Joq... Meniń qalaýlym joq. Kerek te emes. Jaqsy... Tyńdaıyn, Dıdar, ne aıtpaq eń? Tek tezirek aıtshy, — dedi ol jan-jaǵyna jaltaqtaı qarap. Ekeýmizdiń kósheniń ortasynda turǵanymyzdy bireý kórip qoıa ma dep qysylatyn sıaqty. — Anaý kim, Dıdar? Beri buryldy ǵoı.

Ár qaraýytqannan yǵysa-yǵysa ekeýmiz aýyldan syrtqary, ózen jaǵasyna shyqtyq. Úlken bir qaýipten qutylǵandaı qýanyp turmyz. Darıǵa aq marjan tisterin kórsete kúlimdep qoıdy. Appaq jazyq mańdaıy, qyr murny, qoıý qara qasy, tipti oń ıyǵynan qulaı túsken bilekteı burymyna deıin terbelip,ózgerip júre berdi. Ózennen esken samal tirshilik bitkennen tynyshtyq tilep, aıalaı aıaq astymyzdaǵy kók shópti de majyra bir kúıge endirgendeı tolqytpaıdy. Áýpildeı úrgen aýyl ıtiniń de úni tunshyǵa baryp bitedi. Aı sáýlesi betinde dirildegen ózenge bıik jarqabaqtan Darıǵa erkeleı, bir túrli sonyń ózinen sábı shaǵynda aıyrylǵan jan anasyn kórgendeı qýana qarap, umsynyp qalypty. Iá, ol ana. Kóremisiz, estımisiz?.. Jaǵaǵa soqqan bolmashy tolqyny ne deıdi? Sybyrlaı ma? Joq!.. Tolqyn sybdyry... Joq, ol tolqyn emes. Ol ana baýyryndaǵy sábıdiń uıqysyraı tamsanǵany.

— Dıdar, men sharshaǵan árbir janǵa, anasynan erte aırylyp, eseıgen shaǵynda bir sát sonyń mahabbatyn saǵyna eske ap júrgenderdi aıly túnde Jaıyqqa kel. Ýa, erteń súıgenińe qosylǵaly otyrǵan, jas jar, sen de kel mynaý pák anańa! Iilip sálem ber! Úndemeı tyńda, O da óz júregiń ǵoı. Ne aıtar eken deme... Ol seni áldıleıdi.Kóńilińe jubanysh, jan dúnıeńe qýanysh ákeledi. Seni ógeısitpeı sergitedi. Bar ashý, yzadan, pasyqtyqtan, kórseqyzarlyqtan ada bolǵanyńa ókinbeseń; kókiregińe meıirim, kóktem shýaǵyn quıyp jiberedi der edim. Tek sen ony tyńdaı bil... tyńdaı bil, qam kóńildi ana, qam kóńildi súıgen jas...

Darıǵanyń úni dirildeı úzilip ketti. Jar qabaqtan keıin yǵysyp, kináli jandaı maǵan jaýtańdaı qarady. Meni «esalań ba, bunysy nesi?» dep, aıaýshylyq bildirip turǵanyń joq pa degendeı edi, onyń móldiregen kirshiksiz janary. Úndemedim. Ózendi jaǵalaı júrip kelemiz. Aı da bizden qalar emes. Darıǵa meniń qoltyǵymnan aldy. Izinshe qoıa berdi. Qynama bel kók kóılegi jelbirep, keıin qaldy. Kútip turmyn. Mine, janymda... kúlimdeı qaraıdy. «Joq, janary qaıta sýyna, qabaǵy túıilip barady.

— Dıdar, biz nege ómir qadirin bilmeımiz. Aýyrǵanda ,an eskeretinimiz ne? Evropa halqy ár juma dáriger aldynan ótip, qaralyp turady eken. Sholpan aıtty... Biz olardan kembiz be? Olardaı qaralǵanymyzǵa dárigerge aqsha tólemeımiz de ǵoı. Dárigerge erte kórinýdiń ornyna aýrýdyń asqynýyn kútetinimiz ne? Nege sportpen aınalyspaımyz. Qudaı-aý, bul jáı... qyzyl sóz emes qoı. Keshe bir jas jigit dúnıe saldy. «Óziniń osy qazir jer jyrtyp, ushy-qıyrsyz dalaǵa egin salǵysy keletinin. Soqa tilinen tóńkerile qalyp, býsanyp jatatyn qara kúreń topyraqty ýystaı alyp ıiskesem. Qyzyl araı erteńgi tańdy kózimmen atqyzsam... eshqashan jan balasyn renjitpeı tek qana jaqsylyq úshin, qýanysh úshin kúreser edim», — dep ketti. Áli kóz aldymda sol jigit. Sózine sendim. Adal aıtylǵan, júrek túkpirinen shyqqan syr bizderdi qatty tebirentti. Nege ekenin bilmeımin, men seni esime aldym. Ózimdi-ózim toqtata almaı uzaq jyladym. Aýrýhanaǵa nege keldim? Maǵan qol emes qoı medsestralyq — dep te oıladym. Aıtshy, Dıdar... Aıtshy... Biz nege ómir súre bilmeımiz. Buǵan kináli kim? Ol tipti jas edi ǵoı. Iá, ózimiz... Kútinbeımiz. Qarǵys atqyr araqty iship, syzdy jerge jatyp qalamyz. Ókpemizge salqyn jabystyramyz. Temeki, ystyq shaı...

—Darıǵa, munyń bári bolashaqtyń sharýasy emes pe? Myna seni men meniń, Erturlynyń, Sholpannyń enshisine tıesili ister. Bip kezde osy turǵan óziń de sport úıirmesin ashtyraıyq degenge kúlgensiń. Áli ony qoshtap, kóterip kete qoıǵandaı jigitter az.

— Iá, solaıy solaı...

— Mine, endi sen qosyldyń. Kóbeıý degen osyndaıdan.

Jeńil minezdi, tákappar kelinshektiń munshalyq ózgerip, súısindirerin bilsemshi. Osynyń ózi neden? Ýaqyt talabynan ba? Álde qurbylarynyń áserinen be? Neden? Men nege ózgermeımin? Eń bolmaǵanda Sapar sıaqty kóp oqyp, bir nárse bilýge umtylmaımyn?

Qaıtalyqshy, Dıdar...

Men endi onan tez aırylǵym kelmedi. Janyma ja qyndyq sezinip, Darıǵasyz ómirdiń surǵylt kúndeı kó ńilsiz ekenin bildim. Brıgada basyndaǵy bul ketkeli beri jan tolǵanysymnyń; saǵynyp, únemi bireýdi kútkendeı bop júrýimniń de sebebin endi ǵana túsingendeımin. Áıtse de «súıem» deı almadym. Osy sóz aýzymnan shyǵa qalsa, oǵan Darıǵa turǵaı ózim de senbeıtin tárizdimin. Aıtpaǵan jaqsy... Tek armansyz qarap, súıgenińniń boıynan jańa kóriktilik, sezim dirilin tyndaǵan abzal.

— Darıǵa toqtashy... Men saǵan keldim ǵoı, dedim de, qolynan ustap kidirttim. Ol aı jaryǵynda appaq, kózi uıaly, tuńǵıyq eken. Qazir o da jıyrmada ǵoı «Bu ne?» — dep tańdanǵan sábıdeı alqyzyl erni ashyla tústi Armansyz qarap, sezim dirilin tyńdap tura almadym Qushyrlana súıdim... Demi jetpegendeı ol alqynyp qalǵan; ekinshi rette qushaǵymnan shyǵyp ketti.

— Darıǵa... Meni kim dep oılaısyń?!

— Dıdar...

Móldiregen kózinen, erninen súıe bergem; ol tartynǵan joq. Álsin áli dirildep: «Seni nege kútem? Kimsiń sen maǵan? Kimsiń, a? Aıtshy, Dıdar, kimsiń?. Nege seni saǵynam?» deı berdi...

Jetinshi taraý

Láılá esik aldynda shyjyldaı qaınap turǵan sary samaýryndy dirdekteı kóterip kirdi Jez tabanyń ústine qoıa salyp qaıta shyǵyp ketti Álginde ǵana daladan jýynyp kep jatqam, uıqym da qanyq. Áıtse de kóńilimniń hoshy joq. Qazirgi ózimniń tirshiligimdi oılaǵanda janym onan ári qulazyp qoıa beredi. «Jumys.. jumys. Úı... Qaıta jumys. Kúni keshe mektep tabaldyryǵyn úlken arman ústinde attamap pa edik? Kim bolmaımyz dedik? Injener, arhıtektor, artıs, dáriger, muǵalim...Joq,men muǵalimdikti qalamaımyn. Injenerlik pe? Iá... Barýǵa tıispin. Kimnen kemmin? Syrttaı oqýǵa da bolady ǵoı. Láıláni túsine almaımyn. Mektepti jaqsy bitirdi. Turmysymyz jaman emes, nnstıtýtqa barýyna jaǵdaı jasalatyn edi; bas tartty. Esh dáleli joq. Osy qyzdan óletin boldym. Erturlydaı bir súmelek tabylmas deı me eken. Shyn súıse kútpeı qaıda barady. Sen qyzdy tiri júrsem, oqytpaı tynbaspyn».

Daladan apam kirdi. Qolynda aǵash tostaǵaı. Shıki qaımaq ákelgen sıaqty. Dastarqan jaıyp jatyr.

— Apa...

— Aý?

— Kókem qaıda?

— Sovhozǵa... Aýrýhanaǵa ketti. Aı, qulynym-aı, kókeńniń de kóńil hoshy bolmaı júr-aý. Eski aýrýy ony sharshatyp tur ǵoı. Aýrýhanaǵa jatsaıshy... Dárigerler basynan qaraǵandy abzal kóredi desem tyńdamaıdy. Qaıteıin...Mynaý jańa «qystaýymyzdy jaýyp kirip alalyq jer qarada», — dep júrgenim de, sol kókeń aýasy keń úıde táýir bolar ma edi degendik qoı meniki, — Apam tereń kúrsine maǵan qarady. — Dıdarjan, qaryndasyń oqýyn bitirdi ǵoı. Quttyqtaý degen oıyńda bar ma? Keshe sen joqta daryldaǵan eki aıaqtysymen kelip, álgi Erturly quttyqtap ketti.

— Brıgadadan kelgeni me?!

— E, onysyn qaıdan bileıin. Kisiligin aıtam da. Kóp jasaǵyr, ózi ásem bala... — Láılá daladan úsh aıaqty temir tabamen shoq alyp kirdi. Júris-turysynda kóńildi jannyń jınaqy, pysyqtyǵy bar. Sholaq jeń aq kóılegi de búgin erekshe qonymdy, o da qýanyshty sıaqty sýdyr-sýdyr etedi. Taǵy bir ózgeshelik — qaryndasym qos burymyn dóńgelentip jelkesine túıip alypty. Dala gúliniń bir talyn shashyna qystyryp qoıǵan. Munyń bári onyń mektep bitirgeniniń belgisindeı men mundalap tur. Kóziniń astynan súze kúlimdeı qaraǵany da jarasymdy. Jaınańdaı syrǵyp ketip, toqtamaıtyn janarynda ǵana qalǵandaı eken balalyǵy.

— Aǵa, qyrlyqtaǵy shabyndyqty bitirip, sovhozǵa jaqyn ózen boıyna tústińizder me? — dedi Láılá samaýrynnan aq qumanǵa sý quıyp jatyp.

— E, ony kim aıtty saǵan?.. — Apam maǵan tiktene jaqtyrmaı qarady. Jaýabymnyń ersiligin sezinip, jótkerine syrt aınaldym. Janymdaǵy kópshikti qopsyta túıgishtep, qoltyqtaı qısaıdym. — Iá, ózen boıyna tústik...

— Shabyndyq qalaı eken?

«Gazetten kelgen tilshideı nemenege qadaldy? Mektepti bitirmeı jatyp, mardymsı qalǵany nesi maǵan... Kerek bolsa barsyn da kórsin. O nesi-aı muqym...»

Taǵy da tigil til qatarymdy sezdim de, sál únsiz otyryp qaldym. Kópirshı kóterile bastaǵan ishtegi jyn basylǵandaı kóńilim qaıta sabasyna tústi.

— Shabyndyqta turǵan ne bar... Jaqsy.. Óıtken jaqsylyǵy qurysyn...

— Aǵa, nege óıdeısiz? Sizder shapqan shóp...

Láılániń sózin shydamaı bólip jiberdim. Daýsym qatty shyǵyp ketti.

— Sen ne bilesiń, á? Ne bilesiń? Al, ıá, shaptyq,, Eńbek aqy aldyq... Iá, sonsoń ne? Ne aıtshy?

— Malǵa azyq... Ol et, sút degen sóz, — dedi Láılá yqpaı. Apam ekeýmizge tańdana kezek qarap otyr.

— Atańnyń basy azyq... Mal qystaýynan júz elý eki júz shaqyrym jerdegi maıalar azyq bolar. Ol erteń-aq qar astynda qalady. Kór de tur. Ótken jyly da solaı bolǵan. Mal qyryla bastaǵanda tasyp úlgere almaı sarsyldyq pa? Sarsyldyq... Otar-otar qoı ketti me qyrylyp? Ketti... Ne bitirdik? Túk te... Sovhoz dırektory partıadan shyqty. Jumystan qýyldy. Kór de tur bıyl da solaı bolady.

— Bolmaıdy!.. Bolmaıdy! — dep Láılá taǵy qyzaraq tasyn-aı kelip.

— Oıbaı-aý, sen qaıdan bilesiń? Myqtysynýyn. Boq muryn nemeler... Biz de senderdeı ilki kelgende biraz tyshtańdaǵanbyz. Káne nátıjesi? Aıtshy, káne? Munan on jyl burynǵy taz qalpymyzda qaldyq pa? Qaldyq..

— Endi qalmaımyz.

— Kóremiz ǵoı.

— Kóretin dáneńeleriń joq. Sizder aýyz biriktirip, kúrese almaǵansyzdar. Óz oılaryńyzǵa senimderińiz myqty bolmaǵan.

— Bizder túk bilmegenbiz de, sizder danyshpan bop kóp jatyrsyzdar, á?

— Jo... joq, aǵa. Sizderdiń ishterińde is jáıin túsinetin der bar. Olar batyl aıtqan da... Qoldaýshy jetpe gen...

— Olar kimder eken, Láıláshtaı, á?

Nesi bar... Bilmeseńiz aıtaıyn...

Iá, aıtshy...

Erturly, Bazarbek qart, taıqaqsı bergen siz...

— Erturly? — Mundaı kúlkim kelmes. Shalqaqtaı kep kúlsem de, kóńilimdegi olqylyqtyń aýzyn ashqannan

ba; únim buzylyp júre berdi.

— Kúletin dáneńesi joq, — dep Láılá túıilip, úndemeı

qaldy.

— Joq Erturly degenińdi aıtam da. Shabylǵan shópti birden qystaý basyna tasyp, ústin taldan toqyǵan sheten, ne qamyspen jaýyp tastaýdy usynǵan kim? Bilesiń be?

— Siz... Biraq nátıjesi qáne? Aıttyńyz, qaldy. Onyń erteń qar qalyń túskende malǵa arshyp berýde úlken jeńildigi baryn, sý ótip shirimeıtinin aıtyp kimniń kózin jetkizdińiz? Eshkimnin, de... Bos sóz bop qala bardy. El sizdi «bóspe» dedi...

— Meniń adal nıetimniń elden alǵan baǵasy ǵoı.

— Odan artyqtyń sizge orny joq, aǵa... — Láılá mysqyldy myrs etti.

— Seniń... Seniń mende jumysyń bolmasyn bildiń be?

— Já, jetti! Doǵaryńdar endi, — dep apam zekip qaldy. — Sovhozdyń bar tirligi ekeýińe tirelip tursa da,jetti endi. Bu nesi-aı, aramter bolǵandary. Jurttyń jeti-segiz balasy biraýyz, bul ekeýi sábı kúninde ıt pen mysyqtaı yryldaspaǵanyn ata saqaldary aýyzdaryna bitkende shyǵardy-aý... Oman da anaý bitip qalǵan úılerińniń tóbesin jabatyn shıpyr tabyńdar. Anaý Sársen, basqa bar kómektespeı me?

— Dúkende joq. Bitip qalypty. Tórt-bes kúnde túsedi deıdi ǵoı ras bolsa. Sonda alarmyz. Sársendi aıta beresiz onyń qolyndaǵy ne, ákesinen qalǵan dúnıe deımisiz.

— Qoı ári!.. O nesi-aı maǵan kep, — dep apam julqy ıa, tóńiregin qarmana túsip toqtady. — Eldiń bárin aq adal kóredi ekensiń. Muqym, o nesi-aı... Daǵaradaı tórt bólme nemene maǵan kerek pe, ákeńe kerek pe?! Sen úshin dep júrgen joq pa? Biz ne ony kórimizge áketemiz be?!

— Apa... Endi qaıt deısiz?

— Já, jetti... — Apamnyń da, bizdiń de kóńilimizdi bólip jibergen tereze aldynan ótken salt attynyń tyqyry. Aýyzdyǵy syldyr-syldyr etip, attyń pys qyrǵany da estilip túr. Sálden soń bireýdiń jótkiringeni, súırete basqan aıaq dybysy esikke taıap ta qaldy. Bu kim? E Júsekeń eken ǵoı...

Júsip qart qara kúz ben alty aı jaz ústinen bir tastamaıtyn sur plashyn esiktiń qaırylysyndaǵy shegege ile salyp, tórge órleı berdi.

— Joǵarylat... Joǵarylat, qurdas, — dep apam ushyp turyp, jápektep jatyr. Qonaq shalqaqtaı baryp, jaıýly kórpege shań-shań aıaǵymen otyra ketti. Basyndaǵy shp qalpaǵyn alyp, janyna nemkettileý tastaı saldy. Áli ún joq. Qunjyń-qunjyń ózimen-ózi qabaǵy salbyrap, salqyndaý ǵana ıek qaqty. «Óı, mynaý nemenege «kisimsıdi? degendeı apama qarap edim, onyma ol yńǵaı bermedi. Júsip qart qara másisiniń syrtynan kıgen kebisin sheship, tabaldyryqqa qaraı laqtyryp jiberdi. Daladan jez quman men shylapshyn ákep Láı lá qolyna sý quıdy. Qart: «Jasyń uzaq bolsyn», — dep, oramalmen betin súrtti.

— Bissemelá... — dedi de, dastarqannan bir baýyrsaq úzip jedi. — Fermadan shyǵyp sovhozǵa bet alǵanym edi. Úı tusynan ótip bara jatyp, qaıyrylmaı ketken uıat qoı. Ári qurdasty kórmegenime de osy aıdyń júzi toldy-aý. Bu tirshilikte adam balasynyń jumysy bite me? Qybyr-jybyr... Bir tynymyń joq. Ýf... Ie, qurdas!.. Mal-jan aman ba?!

— Qudaıǵa shúkir. Alla dep júrip jatyrmyz. Nege jaman bolsyn. Jaqsy ǵoı.

— E... Kúıeýiń qaıda? Qartaıǵanda serilik quryp júrgen joq pa? — dep sylq-sylq kúlgen boldy. Qurdasymen oınaǵan túri ǵoı.

— Serilik qursa qýanar ek ta. Aýyryp júr. Sovhozǵa ketip edi. Dári-dármek alam, qaralam dep erteńgi salqynmen shyqqan.

— A... Sol aýrý da áýrelep qoımady-aý...

— Erketaıyń oqýǵa barady deı me? Júrip ketken joq pa? Oqyǵan degen jaqsy ǵoı. Nesin aıtasyń. Qudaı bergen zaman emes pe. Talabyń bolsa, qolyńdy qaǵyp jatqan jan bar ma?!

— E, bu kúnginiń balasy oqý dámin biledi deımisiń, qurdas-aý. Ánsheıin kóz aldaý da onyń aty. Úsh-tórt jyl fermada istedim. Ómir kórý kerek degen bir páleni shyǵardy ǵoı. Osy biz, ózi qurdas-aý, baıaǵydan beri qaıda júrmiz? Álde oqý oqyǵan jerdegiler ómirde emes, ju maqta ma? Seniń ne bilgeniń bar, á?

— E, táıiri-aı, men ne bilýshi em, — dep apam janyndaǵy ala dorbadan dastarqanǵa eseleı irimshik, qurt tógip jatyr. Júsip qart túsinbegensip qýlanyp otyrǵany kúlim-kúlim etken kózinen kórinip-aq tur. Jáne de bir ǵajaby, bu kisi meni dalada kezdestirse jalbalaqtap, ony-muny surap, aqyldasqansıdy da, úıime kelgende kózine ilmeı mardymsyp, osylaısha óz-ózinen isinip júre beredi. O nesi ekenin túsinbeı-aq qoıdym, Apam da ádeıi túsinbegensip, bir jaǵy Láılá ekeýmizge tıip jatqanyna aıyzy qanyp, rahattanyp júr. Jentekteı kesilgen tońzyǵan sary maı men túnnen qalǵan ashshy qýyrdaqty da ákep dastarqanǵa qoıdy. Apam qonaqjaı, qoly ashyq adam. Bul jaǵynan jekjat-juraǵatymyz da kúná taǵa almaıtyn. Áıtse de Júsip qartty syılaýǵa asa sarań edi, qazirgi aqjaısańdyǵyna túsinbeı dal bop otyrmyn. Ári nege ekenin bilmeımin ekeýi de Erkeniń uzatylǵaly otyrǵanyn aýyzdaryna almaıdy.

Júsip qart ádetinshe shaqpaq qantty tisteýikpen usaqtap qoıǵan, burshaqtaı ár túıirin tiliniń astyna salyp, ystyq shaıdy terlep-tepship soraptaı bastady. Mańdaıy qyrtystana, jıyrylyp jazylady. Dastarqandaǵy baýyrsaqtan, ne qýyrdaqtan áli aýzyna ilip te salǵan joq.

Ózim shaı iship bolsam, sabyr saqtap., mólıip otyra almaı turyp ketetinmin. Apam da: «Osy úıdiń ákeńnen keıingi azamaty ózińsiń, selteńdeı bermeı, dastarqan basynda ornyqty, salaýatty jan» bolýymdy qulaǵyma sońǵy kúnderi kóp quıatyndy tapty. So da esimde. Júsip qarttyń menimen isi joq, esil-derti shaı, shúıirkelesip anammen ǵana tildesedi, «Áı, osy meniń qan-sorpa bop, ipsheı-jemeı byqsyp jatqanym ne? Báribir meni kisi eken dep otyrǵan bular joq...» Júsip qart áli sol shaı qyzyǵymen balqyp, kóziniń aq eti qyzyl tamyrlanyp qalypty. Láılá tabadaǵy qyzyl shoqtyń tabyna aq qumandy qoıa salyp, samaýryn sýyn eselegeli maıysa kóterip dalaǵa shyǵyp barady. Men de ilese ornymnan tura bergem:

— Dıdarjan, anaý tabany ala ketshi. Sháıi sýyp qaldy ǵoı. Shoq salyp ákelsin, — dedi apam. «Maǵan Júsip qart kúlip ketsin degeni ǵoı. Áıtpese shoq salǵyshty «ala keti» nesi? Abyroıymdy tókkende ne tapty? Sondaǵysy qonaqpen «sharýashylyq jáıli sóılespeısiń» dep otyrǵany. Meıli ǵoı. Kóp bolsa: «Bektastyń balasy shoq ákep, qazan-oshaqqa aralasyp júredi eken der» Qaıyrylyp apama qaramastan shoq salǵyshty aldym da shyǵyp júre berdim.

Tabany qazandyq janyna qoıyp, samaýrynǵa aǵash sap otyrǵan Láılániń qasyna kep turmyn. O da meniń manaǵy ashýymnan qaıtyp qalǵanymdy sezip, buldana úndemeıdi. Oıynda jalyna tússin degendeı de, ese alý joq emes sıaqty. Qabaǵy túıilip ketipti. Samaýrynnyń qaqpaǵyn ashyp, qazannan sý quıyp jatyr.

— Láıláshtáı... a, Láıláshtáı, — dep ıyǵyna qolymdy sap edim erkelete, burǵandaı julqynyp qaldy.

— Meni... Meni taǵy da kelemejdemeksiń ǵoı, a? Aıttym ǵoı... Aıtqanym aıtqan, bizder sizderdeı bolmaımyz.

— Já... Já, bolmaı-aq qoıyńdar! Tek maǵan renjimeshi. Men seni quttyqtaǵaly otyr em. Anaý súmelek keldi de, — dedim eńkeıe qulaǵyna sybyrlap, — sózimizdi bólip ketti ǵoı. Quttyqtaımyn seni kámelettik atestatyńmen! Oqý bitirgen kúni saǵat áperem be dep edim. Tars esimnen shyǵyp ketipti. Keshir sen meni...

Ol apam sıaqty qulaǵynyń ústin jaýyp turǵan shashyn túzep, kóziniń astynan súze, meıirlene qarady.

— Quttyqtaımyn seni, Láılásh...

Senimsizdik oty «jylt» etti. Kózi taıqyp ketti. Bir sát tipti ol meni aıaǵandaı. Teris qarap tur. Jaýyryny bir ýystaı bop, kishireıe túsken.

— Láılásh... Saǵan ne boldy? Láılásh, qoıshy. Endigári bar ǵoı senimen talaspaımyn. Jyl.. lamashy tek. — Únim dirildep, ózimniń de kóńilim bosaǵandaı. — Kerek pe... Qalaǵa barǵanda saǵan dáriger-apaıyńnyń kıip júrgenindeı qara kózildirik, ókshesi bizdeı týflı ákeleıin a? Ne kerek, aıtshy?.. — dedim betine úńile túsip. «Al, bul qyzdardy túsinip kór. Qıt etse jylaıdy».

— Oý, Láılá! Shaıyń qaıda? — degen apam daýsy shyqty ishten. Láılá sasqalaqtaı asyǵa qaldy.

Samaýryndy kóterip aparyspaq bop edim, Láılá bermeı ózi aldy. Aýyl adamdary erkektiń samaýryn kóterip, shelekpen sý ákele jatqanyn kórse kúletini bar ǵoı. Láılá sonan sańtandyrǵan sıaqty.

Aýlanyń ortasynda qaqqan qazyqtaı japadan-jalǵyz turyp qalǵanymnan yńǵaısyzdanyp, jaltaqtap qaldym. Tóńirekte jan kórinbeıdi. Tóbesi áli jabyla qoımaǵan jańa úıimizdiń terezesinen kirip-shyǵyp aq tós qarlyǵashtar qalyqtaı ushyp júr. Láılániń artynsha kóp keshikpeı men de úıge kirdim. Apam tyjyryna, jaqtyrmaı qarady. Qadirmen anamnyń qazirgi kózinen«aıyptaýdy da ańǵarǵandaımyn. «Áli bala, osy úıdiń zińgitteı jigiti-aý, qaryndasymen birge qazan-oshaqqa aralasyp bop júrgenin. Uıatsyz neme...» dep, tipti men úshin namystanatyn da tárizdi. Bunyń bárin de baıqamaǵansı, beıqam qalypta tórden tómen, Júsip qarttyń janyna kep jaıǵastym. O da qozǵalaqtaı, qalpaǵynyń astynan kıip júrgen qara barqyt noǵaı telpegin jańa kórgendeı qolyna alyp, jabysqan qyl-qybyryp tazalap, shúńkıip otyr. «Qap bálem sen qartty ma?! Tura tur... Mashınańmen pishen túsirip ber dep bir kelmeı qalarsyń. Montansı qalýyn shirkinniń,...» İshteı qyjyldaǵanym bolmasa pálendeı syr berip, kúńkildeı qoıǵanym joq. Manadan beri eleýsiz, qaǵajý qalmaqtaı tuqyraıyp otyrǵanymdy da endi ǵana andaǵandaımyn. Ózimniń qazirgi bıshara kúıimnen qatty shıryǵyp, bir selt etip oıanǵandaı boldym. Mynay kisimsip, tanaýyn kókke kótergen Júsip qartty úıden qýyp shyqsam qaıtedi. Kimniń shańyraǵynda otyrǵanyn bilsin degen de oı keldi. «Buǵan apam ne deıdi?» Apam árıne meniń mańdaıymnan ol úshin sıpaı qoımaıdy Jer shuqyttyń. Dushpanǵa taba ettiń», — dep ala jóneledi. Kózim apama tústi. Ol shynynda da qonaqjaı. Jeldeı esip júr. Óz basym Júsip qartqa bulaı jalpyldaı qoımas edim.

— Álgi ashshy sýǵa qalaısyz, Júseke? — dep apam araq ta bermek bolǵan, azar da bezer jýytpady.

— Oıbaı, atyn atama. Qudaıym saqtasyn...

İSHaıdan keıin et te keldi. Etke toıyp ábden babyna kelgen qart bárimizge sypyra aqyl aıtyp, kósemsip ketti Ásirese shúıilgeni men boldym. Ol júris-tury symnan naǵyz jigittik» túk tappaı-aq qınaldy. «Qyz da bolsa Láılániń menen esti ekenin, ómirge «oı kózimen» qaraıtyn ýaǵymnyń jetkenin aıta kep:

— Tym ańqaýsyń. Oryndy-orynsyz ańqyldaı beresiń. Jalańash batyr bolmaıtyny sıaqty, dalańdap júgirýmen naǵyz jigit atalmaısyń. Qý bolsań ǵana kereksiń elge, — dedi suq saýsaǵyn joǵary shoshaıta, qasyn kerip.

— Aǵataı-aý, qýlyqpen júrgende qaı ýaqytta ómir súrem?!.

Láılá myrs etip, qymsyna aýzyn qolymen kólegeıleı syrt aınaldy. Júsip qart jaǵaǵa shyǵyp qalǵan balyqtaı aýa qarmanyp bir nárse aıtpaq boldy da, aýzyna eshteńe túspedi me, qozǵalaqtaı toqtady. Apam estimegensı:

— Láılá, qolǵa sý quı. Súlgi qaıda? — dedi.

— Qazir, apa,.. Súlgi mine.

— Shaı qoı sonsyn.

— Qoı oıbaı... Qajeti joq. Áli sovhozǵa soǵýym kerek. Raqmet. Alda razy bolsyn, — dep Júsip qart bata qyp, as qaıyrǵannan keıin-aq jınala bastady

Terlep-tepship úıden shyqtyq. Júsip qart shoıyndaı aýyr kebisin súırete, mańǵazdana, tóńirekke kún cap qarady. Atyn qazyqtan sheship ákep, kóldeneń tartty. Tizgindi qolyna ala berip, umytqany esine endi túskendeı eńseli úıge qarap irkildi. Atyn qazyqqa qaıta baılap jatyr. Tóbesi jabyla qoımaǵan tórt bólmeli úıge súısine:

— Paı... Paı!.. Sáýlettisin she?! Sáýletti-aq... Mine, baspana!.. Qurdas... Qurdas aıtqan sharýa jan. Ákeń de men sıaqty jalqaý ǵoı. El aman, jurt tynyshta aýyryp júrgeni anaý. Kórdiń be, Dıdar, qorajaıǵa deıin jylan jalaǵandaı jutynyp tur. Sharýany qalaı-qalaı dóńgelentip tastaǵan, á?

Qaıdan kele qalǵanyn bilmeımin, apam janymyzdan tabyla ketti. Ol Júsip qarttyń aınalsoqtap, birden attanbasyn bilgendeı jaıbaraqat. Jeńsiz jasyl kamzolynyń ilgegi tutas túımelengen, bir jaqqa júrgeli jınalǵandaı jaýlyǵyn da tartyn alypty.

— Qalaı, qurdas?

— Áıbát... Áıbát eken. Enshálla ǵumyrlyq úı bolady, qurdas. Ósip kele jatqan balańyz bar...

— E, áıteýir osylar úshin ǵoı.

— Usaq maldardy da azaıtqansyz ba?! Úı irgesine alma aǵashyn otyrǵyzǵanbysyz? — dep Júsip qarttyń timiski kózi syrǵyp tóńiregine timtine qaraıdy.

— Iá... Azdaǵan qystyq kartop, qıar, asqabaq ta salyp em. Shyǵymy jaman emes sıaqty. Asqabaq, qıarlarym qol tastaı bastady. Jer tyrnap kim kóripti... Baıqasa... Aldyńdaǵy malyńnyń ózi jer eken ǵoı, qurdas-aý.

— Durys aıtasyz, qurdas... Álbetge... Áli de bilmestigimiz az emes, ıá. Durys aıtasyz... Eki attam jerden ótip jatqan ózen sýyn paıdalanyp, mynaý keń dúnıeni ıgerýge joǵymyz ras. Bek jalqaýmyz... Mine... Dıdarlardyń jóni bólek. Bular jerimizdiń naǵyz ıesi. — Júsip qart meniń arqamnan qolpashtaı qaǵyp-qaǵyp qoıdy.

— Tentek bop tur ǵoı. Kim bilsin bulardy.

— Balalyq deńiz... Balalyq. Áli-aq zeńgitteı jigit bolady. Oryndy aıtasyz. Tentek. — Osy qonaǵym maǵan aýyldyń batagóı shaldarynan góri oqyǵan, eskishe hat tanıtyndardyń sanatynda bilimdar sanalatyn. Jáne de onyń bir baqyttylyǵy sony ózi de sezedi. «Oryndy... Álbette... Durys aıtasyz... Áıbát...» dep sóıleýi de syrttaı jyltyraı berýge tyrysýynyń belgisi. Kóbine qatarynan qaǵajý, sovhozdyń betke shyǵarlaryna jaqyn júrýiniń de negizi osynda. «Kishipeıildik pen bilimdarlyq qarny toq, qaltasy qalyńǵa ǵana jarasady. Mádenıettiliginen ne paıda aıyna úsh qoı soıyp jeı almasań», — degeni jáne bar Júsekeńniń.

— E, qurdas-aı, bir baı aıtty dep edi qoıshysyna: Men osy etti jeıin dep jeımin be. El jep jatqansyn ǵoı amalsyz...» Sol aıtqandaı jer tyrnaıyn deımin be, balalar úshin de bizdiki. Qurdasyń ekeýmiz muny qaıda aparamyz. Aparsaq ta ondaǵylar almas, á?!

Apam da sylq-sylq kúlip aldy. Júsip qarttyń jymysqy júzine kóz tastap ap, sabyrly qalypqa tústi. Úıden kóp uzap, qydyra almaı júrgenin de sharýa-jaıǵa tirep, ákemniń aýrýlyǵyn, bári ózine aýyr ekendigin aıtty. Árıne, osy kúnginiń balasy sharýaǵa «qyrsyz» ǵoı dep te saldy. Shetterinen shiltıgen birdeńe. Adalsynyp shyǵa keledi. Anaý ózderindeı traktorıst Sapar degen jigittiń alty bólmeli úıi, maly baryn aıtyp, qatty tańdanysty. «Myna bizdiki de anaý Erturly sıaqty jalań aıaqtyń serisi ǵoı. Onda áıteýir syldarlaǵan til de bolsa bar. Bizdikinde o da joq» deı kep:

— Júseke-aý, ata men ana balasyna pana jasap, Turmysyn jeńildetip ketsem. Ózim kórgen mıhnatty ol kórmesin, sezbesin ǵoı. Basqa ne deısiń.

— Ie... Onyń tabanyna kirer shógir, meniń mandaıyma qadalsyn deıdi de ata-ana.

— Sózden sóz shyǵyp ketkesin ǵoı, Júseke... — Apam áńgimeni nege sozyp barady degendeı edim. Endi ańdasam; ol sozdiń yńǵaıyn baqqan eken ǵoı. Júsip qart ta útirli jerden ustata qoısa... — Mynaý úıge úsh-tórt burystyq aǵash kerek bop, qınalyp turǵanymyz, Júseke. Osyǵan qol ushyn berýge qalaısyz?

— Oıbaı... oı, qurdas-aı... Ǵafý et endi... Al, endi bu jaǵynan eh... — Ol tizgindi tarta ustap, atyna jep-jeńil qonyp aldy. Tamaǵyn keneı berdi. Qınalǵan sıdy. — Bu jaǵynan uıattymyn, ıá... Bere almaımyn. Jaýapkershilik degen, qurdas-aý, jaman ǵoı...

— Aqshasyna bolsa da...

— Oıbaı-ay, bolsa sizderden aıaǵanymdy ıt jesin Qaıteıin ony... — Júsip qart birdi aıtyp, birge ketip tur. Ony ózi de sezer emes. Bar nárseni joq degenniń qıyny-aı. — — Sol fermanyń meńgerýshisi bolýdyń ózi meni ábden toıdyrdy-aq. Eń arǵy tórkini fermanyń sıyry súzse de, uıaty maǵan qalady. Áıtpese qaıteıin bermeı...

Apama kózim túsip ketti. Ol mysqyldy qaraspen Júsip qartty ábden sastyryp, tuıyqqa tirep tur eken «Burystyq aǵash suraǵany nesi? Ol ózimizde de bar emes pe?» degen oı keldi maǵan.

— Júsiptiń aýzynan shyqqan qasań sózdiń ózi sýǵa túsken týlaqtaı bylbyrap, ábden ıi qanǵandaı jumsaryp shyǵýshy edi... Áı, sastyrdym-aý. Bu qý aıaqtan eshteńe ala almaǵan adamnyń ózi razy bop qaıtatyn ǵoı, — dedi apam tóbesi qalyń shóptiń arasynan shoshańdap, uzap bara jatqan Júsip qarttyń artynan qarap turyp. Onyń sol jaq ıyǵyna erkeleı asylǵan Láılá:

Apam da qyzyq... Bermeıtinin bilseń.. Úıdegi burys jeterlik. Bar tura suraǵany nesi?! Tipti adamnyń namysyn keltirip, — dedi burtańdaı.

— Láılániki durys... Ózimizde joq bolsa bir sári. Bar ǵoı. Artyqtyń keregi ne?

Apam ekeýmizdi qoltyq astyna ala qushaqtap:

— E, balapandarym-aı, — dedi kúlimdeı. — Men qazaqtan beredi dep suraıym ba?! Bermese keıin ózi suraǵanda betine shirkeý bolsyn deıim da...

Segizinshi taraý

Sáskelik aýǵan shaq. Áıtse de kúnniń aptap ystyǵy áli qaıta qoımaǵan; aýada betti sharpyǵan jalyn lebi bar. Kóz ushynda saǵym buldyraıdy. Uzaq qarasań: aı qabaq munaraly, záýlim saraıdy, nebir qaz moıyn ertegi dúnıesindegi kemelerdi kórgendeı bolasyń. Birde zoraıyp saǵym kóliniń betine qalqyp shyqsa, endi birde álgiler kómeski tartyp, jaıylyp ketedi.

Mynaý túıe jon eki beldiń aralyǵynda otyrǵan úsh-tórt úıli aýylǵa salt atty, ógiz arbaly, mashınaly aǵyp-tamyp kelip jatyr. Úı syrtyndaǵy mama qazyqqa attar qarama-qarsy baılanyp; árirekte ógiz, túıe jekken arbalar doǵarylyp qalǵan eken. Qaladaǵydaı shopandardyń «Moskvıch», «Volga» mashınalary ózinshe sán túzep, analardan alabóten arýaqtylyǵyn sezdire ortadaǵy alty qanat aq úıge ıek súıep, qazdaı tizilipti.

Aýyldan tómen yldıda qazan kóterilgen sıaqty. Bes alty oshaqtyń oty kórinedi. Qynama bel aq kóılek, qara maqpal kamzoldy kelinshekter qylandap júr. İrgesinde men turǵan úıdiń syrtynan salt attyly eki áıel ótti.

Biri jastaý da, ekinshisi kekse, etsheńdi eken. Áńgime qyzýyna ábden berilgenderi sonsha, erinderin sylp etkizip qoıyp, sańyraýǵa sóılegendeı sáńgirleı túsedi. Eriksiz qulaq túrdim.

— Betim-aý, ol tórt atadan qosylar... ilik-shatysy bar adam ǵoı.

— E, qudaı-aı, — dedi erkek daýysty áıel. Attan túsip, mama qazyqqa baılap jatqan sıaqty. «Tá, tá» dep qoıady. Etjeńdi, kóksesi bolýy kerek. — Qazyqbaý shalyp....e sóıtip...

Sóziń aýzyńda, jeńeshe. Aıta ber. Ie?..

Qudaı solar bir jón-josyq biledi dep pe eń. Erkek jaryqtyqqa kúle qarasań-aq bolǵany... emeksip...

— Aı, jeńeshe-aı... Ia... Ie?.. — Kelinshektiń qylyǵany kúlgeni estiledi.

— Ibaı-aý, erkek bitkenniń bári sol. Jyly ushyraı qaradym degenshe pálege qaldym deı ber. Bizdiń qaı kezde qolymyz bosap, el qatarly demalyp júrmiz. Maldy jaılap, qısaıǵanym sol edi; kózim ilinip ketipti. Qaı ýaq ekenin bilmeıim; aǵań jylqyda bolatyn... Bireý túrtki dep, yǵystyrady..

Ie?..

— Jylqydan qaıtqan aǵekeń eken dep: «Teke sasy maı ári jatshy» demeımin be uıqyly-oıaý... — Olar úıdiń irgesinde turǵan meni ańdamaǵan eken. Kórip qalyp:

— Kótek!.. — dedi etjeńdi, erkek daýystysy aýzyn qolymen kólegeılep. Jas kelinshek aıaǵyn sypyldata tez-tez basyp, óte shyqty. Kózin tómen sap barady. Óńdi ekeı.

Arǵy shetki... boz úıden sary áıel shyǵyp, qonaqtar dy kútip aldy. Jańaǵylardyń áńgimesin ádeıi tyńda ǵandaı boldym-aý dep endi qysyla bastadym. Tóńirekte meniń onymdy baıqaǵandaı jan joq eken. Qazandyq basyndaǵy áıelderdiń óz qyzyqtary ózderinde; syqylyqtap kúlgenderi estiledi. Kún shyǵys bettegi úıdiń tasasynan úsh-tórt qoıdy bir bala qýalap shyqty. Toıdyń maly sıaqty. Qazandyqtan árirekte kúı beńdep júrgender kórinedi. Bala solarǵa qaraı qaıyr malaı bastady. Ortadaǵy úıden eki-úsh jigit shyqqan; olar da balaǵa ilesip, birin-biri ıterip, shalyp qap oınap barady. Bilekterin túrin alǵan. «Mynalar mal soıyp qaryq qylmas».

At dúsiri kóńilimdi bólip jiberdi. Jıren qasqa men jaldy, qara kók mingen Sársen men Erturly. Tepektetip kelip qalypty. Ezýleri qulaqtarynda, yrjalaq-yrjalaq etedi. Álginde maǵan: «júr, mynaý tóbeniń astyndaǵy aýyldan at minip qaıtalyq. Tanysym bar» dep edi, ermedim. Sonysyna ókinsin endi degendeı ekeýi onsyz da basymen alysyp, boı bermeı turǵan attaryn tebinip-tebinip qalysady. Tizginderin shirene tartysyp, bıletip jiberedi.

— Ne qarısyń, qarısyń,

Qaran kóziń taldyrǵansha

Shaqyryp nege almısyń, Dıdar», —

dedi Erturly tatarsha ándetken bolyp.

— Sizderge qarap turǵanym ǵoı.

— Ie... Senedi degen... soq... Aıtasyń-aý. Áı shoshqa-aı, — dedi Sársen Erturlyǵa qýlana kózin qysyp.

— Kókparǵa ma, álde múshege me? Qaısysyna qaty sasyńdar? — Sársenniń ázilin elemeı, qarsy suraq qoıdym. Onyma brıgadırim qıtyqtanyp qalypty.

— He?.. Saǵan bári bir emes pe?! O, naqurys...

— Nege báribir. «Bóriktiniń namysy bir» degen. Kórshi sovhozdan da jigitter kelip jatyr. Olarǵa ekeýiń júrip músheni de, kókpardy da berip jiberseńder brıgadamyzdyń ne bedeli qalady.

— Já, kórermiz. Qaıramaı-aq qoı. Júr, Erturly, atty baılalyq, — dedi Sársen qabaǵy túksıe. Ózderi oıla nyp qaldy. At mingenniń rahatshylyǵy shamaly, qaıta úlken beıneti bar eken ǵoı deskendeı, kóńilsiz ketti.

Dalada kóp turyp qalǵanymdy endi sezgendeımin. Yńǵaısyzdana ishke kirdim. Jigitter qyzara bórtip, ózdi-ózi áńgimege ketipti. Birin-biri tyńdamaıdy. Tórdegiler kókesiniń úıinde jatqandaı qoltyqtaryna bir-bir kópshikti jumarlaı basyp, qısaıyp qalǵan; qyl moıyn, alma aǵashtyń túbirinen oıyp jasalǵan qońyr úndi qazaq dombyrasy da óz ornynan adasyp qalǵan daı, jetimsirep esik jaqta tur. Kópke des bermeı kókirek qaǵyp, dastarqandy bılep otyrǵan Almatydan kelgen qalqan qulaq sary jigit eken. Myqty orynda isteıdi-mys. Toı ıeleri, ásirese, Júsip qart qurmet tutatyn kóńili oıaý jigit kórinedi. «Qyz berip otyrǵan qudany renjitýge bola ma», — dep jergilikti qyzbalar ózderin tejeı ustap, dúńk etpe doıyrlar «ashshy sýdy» qymyzsha simirip jatyr. Sapar da qyp-qyzyl, bir buryshta búrisip otyr ekeı. «Qaıda júrsiń» — degendeı alıa qarady. Onyń janynda oryn bolmaǵansyn men de tabaldyryqqa taıaý samaýryn túbine, toqymǵa bir tizerlep jaıǵastym. Toıda tórge shyqpadym dep kúı tańdap jatýǵa bola ma.

— Anaý kesh kelgen joldasqa shtraf quımaımysyńdar?! Sonsyn aýyldyń alty aýyzyn aıtqyzamyz, — dedi álgi qalqan qulaq. Janyndaǵy mańdaıy taıqy laý, kertesh muryndy, kózildirikti de qalqan qulaq eken. Joldasy kórinedi, aqyn deıdi. Ol anadaı áńgúdik emes, sabyrly; birdeńe aıtsa qyz sıaqty qysylyp, qyzaryp ketedi. Joldasynyń qylyǵyna kúıip, jer bop otyrǵandyǵyn tanyta kúńkildep qoıady. Bu joly ol daýsyn estirte.

— Qoı... Uıat qoı. Toı jańa bastalyp keledi. İshý qaıda qashady. Júrek jalǵap shaı ishsin. Daladan keldi ǵoı, — dedi.

— Toıǵa barsań toıyp bar» degen. Ac ishkeli jmınalǵanymyz joq.

— E, jańa ǵana óziń «estip júrgen ánimiz. Kúı degen ne?! Áńgime tyńdaıyq da», — dep aıtqyzbadyń. Endigiń ne?

— Tý... ý, osy aqyndar-aı. Kóńilsheksińder-aý. Anaý qurqyltaıdyń balapanyndaı búriskennen ne áńgime kútýge bolady. Al, aıtshy sen?! Nege úndemeısiń? — dedi ol Saparǵa qarata ıek qaǵyp.

Mensinbeı aýyzdan qaǵyp otyrǵanyna myna kún qaqty, qońyr jigitterdiń únsiz shydap, mizbaqpaýlaryna bir jaǵy tańdansam, bir jaǵy namystandym. Syılaýdyń aty osy dep myjyraıyp qala berýge bolmaıdy ǵoı. Ol — qonaqjaılyq emes, ezdiń isi.

Sapar qanyn ishine tartyp alǵan, sup-sur. Murny ımıip, kózinde bir ótkir ushqyn oınaıdy. Ashshy myrs etti ol. Áıtse de sol otyrǵan kúıi, mizbaqpaı qaldy. Mundaıda adam eriksiz boıyn jınap alyp, búristi dese jazyla, jaıyla túsýshi edi ǵoı; Saparda onyń biri joq. Tipti estimegen sıaqty.

— Jaqsy... Áńgime aıt dep qoımadyń. Aıtaıyn..Óleń aıt degende taıynbap em. Aldymdy orap, aýzymnan qaqtyńyz. Ádepsiz shyǵar deıin desem, qaramaǵa oqyǵan jan tárizdisiz. Oqymasańyz estigen shyǵarsyz... Sonaý bir kóne zamanda Ezop degen syqaqshyl ómir keshipti. Birde deıdi eken sol: «Qasqyr kóshemen kele jatsa bir eshki záýlim bıik úıdiń tóbesinde tur eken. Álgi qasqyrdy kórip alypty da balaǵattapty. Ábden jer-jebirine jete muqatypty. Kúsh kórsetkensipti. Sonda qasqyr:

«E, esheke-aı, muny aıtyp turǵan sen emes, anaý ornyń ǵoı» degen eken. Sol aıtqandaıyn sizge meni «qurqyltaı» degizip, taırańdatyp otyrǵan qonaqtyǵy ńyz ǵoı.

Túsinseńiz jaqsy bolar edi-aý; qaıdam, tym syrdań jalań aıaq bala sıaqtymysyz, qalaı? — dedi Sapar.

Aınala otyrǵan jigitter kúle túsip, jym bolysa qalysty. Tuıyqqa tirelgendeı kúbir-sybyrǵa kóshisti. Shaı quıyp otyrǵan aqsary kelinshek samaýryndy eselegeli shyqqansyp, bir búıirleı sheginshektep dalaǵa bet aldy. Qonaq jigit jaýyǵa qarap, únsiz jatyr. Jyǵylǵanyn moıyndap, óz kúnásin túsingennen aınalmaspysyń. Ár jerden qonaq qylyǵyna yrza bolmaǵan kúńkil estiledi. «Áýlıe emes qoı. Júsekeń aıtty eken» dep buǵa berer jaıymyz joq. Bul toı. Kópke ortaq qýanysh. Erke keshe onyń qyzy bolsa, bu kúnde bizdiń aýyldyń qyzyǵy, qondyrǵaly otyrǵan qusy. Toıdy qyńyr men qısyqtardyń máslıhaty dep uqpasyn. Óziniń sózge toqtaýy joq pa qalaı?! Jeńilgenin bilmeıtin bir moıyn bilem. Araq ishse ne? İshsin... Aqylyn ishýge bola ma eken?! Otyr ǵoı ózindeı jigit. El dástúrin biletin adam sózden utylǵanda ne óleńmen, ne kúımen jaýap berer bolar edi; bu da, o da joq...» Osynyń bárin estip, tómen qarap qalǵan qonaq joldasy basyn koterip aldy. «Sál qulaq túrińdershi, bir ótinishim bar», — degendeı qabaǵymen ısharat bildirdi. Tolqyp, qozǵalaqtaı bastaǵan dastarqan tóńiregindegiler siltideı tyna qaldy.

— Jigitter, ózimiz ekshelip, biryńǵaı ketken ekenbiz de. Aramyzda anaý as qamyn jasap júrgen qaryndastan basqa áıel balasy joq. Múmkin sonan da shyǵar; tentek sýdy silteńkirep jiberippiz...

Shydamsyz bireýler aradan kıip ketip, sózdi bólip jatyr. Omyraýlap bolar emes.

— Ýa, shynynda qyzdar qaıda?

— Álginde ǵana jaýqazyndaı jaıqalyp júr edi ǵoı.

— İrgeles úıde? Olar ózdi-óz otyrǵany ma?

— Oý, bul toıdyń uıymdastyrýshysy qaıda?

— Qyzdar biriniń-biri shashyn julyp jatpasyn.

— Ha, ha, ha...

— Jigitter, qonaq sózin tyńdatpadyńdar ǵoı. Cabyr etseńizdershi. Qyzdar keledi. Tynyshtalaıyq ta, — dedi Sapar ilip-qaqpa sózderdiń bir qaltarysynda. Shińkil degen daýsy salmaqty, nazdy estildi. «Laý» ete tús ken áńgime birtindep baryp basyldy. Qonaq jigittiń joldasy Saparǵa yrza kóńildi kóz tastap, batylsyzdaý tamaǵyn kenedi.

— Toı ǵoı... Artyq-kem, bilmestik bolmaı turmaıdy. Bárin jipke tizip, tarazylaı bermeıik te. Onan da sonaý jaqqa shyǵyp qalǵan uly dombyraǵa — atadan balaǵa mura bop ótip, ǵasyrlar boıy halqymyzdyń adal mundasy, syrlasy, súıinishi soǵan júginsek qaıtedi, jigitter?! Ulyqsat etseńizder... Men dombyrany joldasyma sizderdiń attaryńyzdan usynsam deıim.

— Ýa,ulyqsat. Ne sózi bar onyń.

— Tartsyn.

— E, sóıtsin...

Bir sátte dombyra qoldan-qolǵa etip, tórge shyǵyp aldy. Qonaq jigit alqa-salqa omyraý ilgegin sap, túzele otyryp jatyr. Eki qastyń arasyndaǵy qos qyr tys áli jazylmaǵan; qaıta tereńdeı, qoıý qastardy jalǵastyrar kópir sıaqtanyp qalǵan eken. Kók tamyrlanǵan appaq qolynyń saýsaqtary salaly, uzyn; qazir dombyra pernesiniń ústinde bıleı bastaǵanda onan ári uzara túserdeı kórindi. Ol baptana aq kóıleginiń jeńin shyntaǵynan asyra túrip, dombyrany qolyna aldy. Sál kóńilińe aqaý qalǵan adamnan, jaqsylyq kúte bermeısiń ǵoı. Ári-beriden keıin onyń qolynan birdeńe keledi dep tipti de oılamaısyń. Dombyrany kúılep otyrǵan jigit murnyn kerbezdene kókke kóterip alǵanda, men onan múlde túńilgendeı «osynyń ózi aqymaq, naǵyz qýys keýde shyǵar» dep oılap ta úlgerdim.

— Iá, jigitter, men mas ekem. Ǵafý etersiz, — dedi ol nemkettileý. Álde maǵan solaı kórindi me?!

— Ýaqasy joq. Toı ǵoı, — dep men otyrǵandardyń atynan asa mán bermegenimizdi bildirdim. Jigitterge munym asa unaı qoımaǵan sıaqty. Bári maǵan alıa qarady. Keıinniń tipti yzaly, tisin shyqyrlata qaıraǵanyn da estidim. Áıtse de... Jalpy kópshilik ǵalamattaı shydamdy ǵoı; bir ǵajaby qateni keshirýge sarań, tym qatal-aý, O basta tizginin tartyp, qıastyqqa jibermeı qaıyrmalap otyrsa ǵoı mundaı kúıge túspeıdi, erkin taırańdatyp esirtip, oıyna kelgendi istetip ala dy da, toqpaqpen urǵandaı bir-aq toq etkizedi. Meniń qazirgi keshirimshil sózim, olarǵa túrpideı tıip, bedelin túsirgendeı boldy; opasyzdyq istegendeı kórindi.

Qonaq jigit óz jaǵdaıyn endi túsingendeı; kerbezdik pen pańdyqtyń orny bul emes ekenin bilgen jan tárizdi qyp qyzyl bop kegti. Bir sát dombyra pernesiniń ústindegi suq saýsaǵy dirildep, ıkemi qashqanyn ańdaǵandaı boldym. Bu da múmkin maǵan solaı kóringen shyǵar?! Ol júreksine tamaǵyn kenedi de: «Túrkeshtiń baıjumasy — dedi. Daýsy múlde estilmedi.

— Ne deıdi?

— Túrkesh deıdi me?

— Nesi Túrkeshtiń?

— «Baıjumasy», — dep eleńdese bastaǵandardy Sapar qaıyryp tastady.

Kúı oıdaǵydaı tartylmady. Tyńdaýshylardyń kóńili tolyńqyramaı, keıiniń tipti qońyltaqsyp: «báse, munan ne kúıshi shyqsyn-aý» degendeı jymyń-jymyń etkenderi sezildi. Samaýryn túbinde otyrǵan kelin shek shynyaıaqtardy shyldyrlata, dastarqandaǵy baýyrsaq, maı, qýyrdaqty alyp jınastyra bastady. Daladan kirip-shyǵyp júrgen balaǵa shetinen berip jiberip jatyr. Ac ákeletin ýaq bolǵan bilem, — das tarqanda soǵan oryn daıyndalyp qoıylǵan tárizdi. Qonaq jigit tershigen mańdaıyn jan qaltasynan oramal alyp asyqpaı súrtti. Janyndaǵy joldasyna qarap birdeńe dep til qatty da:

— « Adaı», – dedi.

Tógile jónelgen qyzý qandy dala kúıi álgi bir et pen teriniń arasynda qalǵan qurys-turysty jazyp, sal bókselene qısaıyp-qısaıyp jatqandardy tiriltken deı. Tiri arýaq sıaqty aýyzdaryn ashysa oryndary nan óre túregelip keledi. Álginde ǵana boıkúıezdene manaýraǵan qıyq qara kezderge endi tok júgirgendeı jylt-jylg ete janyp, tanaý jelbezekteri jelbirep barady. Osy qazir otyrǵan jigitterdiń bári dastarqan basynan uzap, astarynda bir-bir sáıgúlik aıdalada qarsy soqqan jel quzǵa qaramaı quıǵytyp ketkendeı. Qaı jartastyń, qaı ózenniń, qaı beldiń astynda telmire qarap jaýdyr kózder tur eken. «Apyr-aı, olar da jete bere attan domalaı túsip: — Darıǵa, janym... Kóp kúttirdim-aý... Keshir... Keshir janym», — der me edi. Iá, sóıdeıdi ǵoı...

— Pa!.. Pa!.. Jasa jigit!

Bárekeldi! Mine, kúıshi kerek bolsa!..

Osylaı tartý kerek!

Jigitter bir sátte bárin umytyp, jarysa maqtasyp ketti. Kúıshi qonaq ta moınynan aýyr bir júk túskendeı jaırańdap otyr. Tili júırik dosy da kópten qalmaı maqtap jatqandaı: qulaǵyna aýzyn taqap sybyrlaıdy da, arqasynan qaǵady, «halyq degen de sábı minezdi ǵoı Synaýy da, juldyz bop janýy da sál nárseden» deıtin shyǵar. Óıtkeni kúıshi tez keliskendigin bildire basyn shulǵıdy Mynany qarashy. Turysyn esik aýzynda. Ac aldynda qol jýǵyzǵaly ishke kirgen, ysqyaıaq qara balada ún joq; aýzyn asha ańyraıa qalypty. Manaǵy qoı qaıyrmalap júrgen bala. Eki kózi kúıshiniń qolynda. Dastarqandy jıystyryp jatqan kelinshekke kómektesýdi umytqan. Tipti estimeıdi. Jylan arbaǵan torǵaıdaı týra kúıshige qaraı bet aldy; qolynda jez shylapshyn, aýyr shoıyn quman. Iyǵyna oramal asyp alypty. Jigitterdiń ázil-shyny aralas, qyzyqtaı qarap: «Qalaı, Murat, senen jaqsy tarta ma eken» degenine jaýap ta qatqan joq; kúıshige oramal berip elden buryn sonyń qolyna sý quıdy. Sapar da manaǵy óziniń qaqtyǵysy neden bolǵanyn túsine almaı otyrǵandaı...

Et te jelindi. Kúıdi án almastyryp; qabaq, kirbińi de jazylyp qalǵan. Ázil de ár jerden týyndap, aǵash arasynan soqqan samaldaı jelpindirip tastap otyr.

Kúıshi jigit áne bir biz oılaǵandaı aqymaq ta, tákappar da emes eken. Ózine bitken bir ıt minez be, qalaı? İlkide pańdana kergip, mensinbeı: «e, bulardy qoıshy», — dep oılaǵan da shyǵar... Aıaǵyn kim shalys baspaıdy!.. Kim adaspaıdy?! Qazir mine... Jarqyldap otyr. Aq kóńil adamnyń ańqyldaǵy bilem ózi...»

— Jigitter, qyzdar kelmedi! — dedi daladan aptyǵa kirgen qara bala. Oǵan ilese Sársen men Erturlynyń basy kórindi.

— Nege?

— Ne jazyppyz? — Jigitter elendese, jamyraı surady.

— «Byqsyp úıde otyrýǵa kelgenimiz joq. Shyqsyn ózderi. Qyzdar palýan kúresin kórgisi keledi de. «Qyz qýýǵa» attaryn daıyndasyn», — dep jiberdi.

— E, bu da jón. Shyǵalyq, jigitter. — Saparǵa ilese óre túregelip, bárimiz de dalaǵa shyqtyq. Kún manaǵydan góri salqyn. Jelkemdeý me, qalaı? Aýyl tóńiregine qara qura kóbeıip, attyly-jaıaýly sapyrlysa bastaǵan tárizdi. Kúıeýdi qalyńndyǵyna jańa ǵana attandyrypty. Tún jarasy aýa ákeledi. Nege óıtetinin túsinbeıim. Osynyń bári kúıeý men qalyńdyq úshin istelip jatqan joq ma? Bul shynynda ómirde bir-aq ret bolatyn solardyń qyzyǵy emes pe.

— Dıdar... Eı, Dıdar!.. — Sársen men Erturly. Yrjalaqtap kúle beredi. «Nemenege kúledi?»

— Áı, Dıdar... Sen Erkeni qımaısyń-aý deımin á?! Bildirmegensısiń... — Erturly mysqyldy ezý tartty. — Qımaısyń? Nege? Súısem bir sári. Meniki tek jáı syılastyq edi ǵoı...» — Já, aıtpaı-aq qoı. Qystalamaımyz, — dedi ol meniń oıymdy bólip, ózi Sársenge ere daraqylana kúlin jiberdi. Betine tiktene týra qaradym.

Onyń ezý tartqanda oımaqtaı shuńqyrlana qalatyn eki beti de, beıkúná sábı kózi de, tipti ár kez jyltyrap, buıralana jelbireıtin ásem shashy da osy sát jıirkenish týǵyzyp, óziniki emes; qoldan japsyryp, boıap qoıǵam aldamshy jyltyraqtaı jeksuryndanyp bara jatty. Jazyq mańdaıynan túsken qyr muryny da sholaq, sáńkıe qalǵandaı. «Láılá munyń birde-birin kórmeıdi, á?!» dep qaryndasyma da ishteı yzalanyp turǵanymdy endi ǵana sezindim. — Já, sustanýyńdy qoıshy-aı. Sen onan da anaý jazyqqa kóz sal. Qalaı?..

Kúres pe?

— Iá... Bu kúnde aqsaqaldar jomart. Aldy elý, arty jıyrma bes som jyqqanǵa. Káne kettik.

Aýyldyń kún batys betindegi kók jazyqtaǵy halyq qomaqty-aq eken. Asyǵa basyp solaı shyqqandar da az kórinbeıdi; attyly, jaıaý, top-top ketip barady.

E, nesin aıtasyń. Erkeniń toıy myqty bolǵaly tur ǵoı.

— Myqty báıgige túspeısiń be, Sárseke Aqshany súıem deýshi eń. Álde bu jerde ońaılyqpen qaltaǵa quıylmaıtynyn sezemisiń?

— Nege kirjińdeı beresiń, Dıdar? Naqurys-aý, osy seniń maǵan urynatyn jolyń joq qoı. Aqshany jek kórseń jumys istemeseıshi, shoshqa-aý. Men de ózińdeı, aq, adal mańdaı terimmen taýyp júrmin. Sondyqtan da súıetin shyǵarmyn, onyń ne aıyby bar?

— Men saǵan «taýyp júrgen» aqshań aram dedim be Sársen?

— Joq, á...

— Endeshe nesine aqtalasyń?

Ol úndemeı qaldy.

— «Sezikti sekirer» degen ǵoı. — Erturly oıyn-shyndy aralas ilip tústi. Sársen mundaı qatty ázildi kútpedi me, jalt qarady. İshteı túıligip, tyjyryna qalsa da, syr bermegensı: «Oı, naqurystar-aı, ońbaısyńdar», dedi kúlgen bolyp.

Kúres kórýshilerdiń arasyna birden kire almadyq. Halyq sheńberlene ıin tiresip tur eken. Ine shanshar bir bos jer joq. Salt attylardyń ózi úzeńgi qaǵysyp, tyǵylysa túskenderine qarap, kúresti kórýden birjola kúderimdi úzdim. Ortada kimniń jyǵyp, kimniń jyǵylyp jatqany belgisiz; tek aýyq-aýyq syǵylysqan top gý-gý ete qalady.

— Sárseke, mynadan birdeńe kórip jarytpaspyz. Kók parǵa baralyq, — dedim. Jigitterdi eliktirip, delebesin qozdyrmaq bolǵanym ǵoı. Onymnan dáneńe shyqpa dy

— E, shynynda... sóıtsek qaıtedi-aı. — Sársen elp etip kóne qalǵan; Erturly qasaryp, qyńyr tartty da turdy.

— Káne... Erińder sońyma. Ýá, palýanbyz!.. — Erturlynyń ótirigi ekeýmizge de unap ketti. Jol da op-ońaı ashyla berdi; tıip ketseń ustasa qalǵaly turǵan, birli jarym qısyq moıyn páleqorlardyń ózi de bizge kúlgen men jylaǵannyń arasyndaǵydaı bir álem-tapyryq shyraı kórsetip qalyp jatyr.

— Palýan tabyldy?

— O kim?

— Qaıda?

— E, mynaý ma?! Denesi bar eken.

— Iá, tulǵaly... Jas qoı?

— Dáneńe etpeıdi. Jyǵylsa jer kóteredi...

Kóptiń osynsha qolpashtaýyn ilkide túsinbeppin ǵoı Tipti oǵan mán bersemshi. «E, kúresti kóretin boldyq-aý áıteýir» degendeı kóńilimde bir toqtyq bartyn Baıqaıym... Kópshilik Erturlyny da, Sársendi de kózine ilmeı, meni qaraýylǵa alypty. Bergi shette tarǵyl shapandy, ıisten qalpaq kıgen bir qart tur. Suq saýsaǵyn shoshaıtyp shaqyrady.

Balam, beri... beri kel. Nege kidirdiń? Kel..

Men be?..

— Iá... Iá, sen...

Endi baıqadym; ortada buqa moıyn, tórbaq bireý tur. Álgi aq kóıleginiń oń jaq jeńin qara shalbarynyń yshqyryna qystyrǵan, bir qoly jalań; jup-jumyr ıyǵyn, bultyldaǵan tas qaýyndaı bulshyq etin kórsetkeli ádeıi istegendeı. Sol jaq jeńin sheshpepti. Óńir ilgegi aǵytýly, buıralanǵan tós júni kórinedi. Etekti, jalpaq muryny da, irkildek beti de iri. Ieginiń ózi kereqarys. Tek tóbesi shoshaq, shot mandaı eken. «Oıbaı-aý, meni osymen shyǵady den qalǵan-aý, a?! Mynaýmen ustasqansha darǵa asylsam she erkimmen. Kóterip alyp urar bolsa, qolymnyń qaıda, basymnyń qaıda ushyp ketkenin bilmeseinder. Óle almaı júrgen men joq. Qoıyńdar ári tálkekterińdi...»

— Áı, jigit, seni shaqyryp tur ǵoı. — Art jaǵymdaǵy adamnyń daýsyn estigenim bolmasa, burylyp qaramadym da.

— Kim?

— Más... saǵan:.. kim deıdi-aı.

— Máńgirip qalǵan ǵoı.

— Qoı mynaý kúresip eshteńe bitirmes.

— Barsańshy-eı!..

Sasqalaqtaı sheginshektep: «Men oınap aıttym. Kúreseıin degen tipti nıetim joq» deı berdim. Jaýyrynym shyp-shyp terlep ketti. Bireý artymnan tistene, bar kúshimen ilgeri ıterip jiberdi. Kúńk etkeni de estildi.

— Namysyń qaıda?! — dep edi; Erturly eken.

— Oıbaı-aý, mynaýyń kúrespeıim deıdi ǵoı.

Estip qalypty. Álgi bir shaqpa daýys.

— Ha, ha?.. Palýanǵa jarydyq-aý, á?!

— Úrpıýin...

— Jigitter, qarańyzdarshy... Jip... perip qoıyp júrmesin. Taltaıyp turysy kelispeıdi eken!..

Aınalam dý-dý ete qaldy: temeki ysynan sarǵysh tartqan tis, ashylǵan aýyz, ketik tistiń arasynan jyltyńdaı kóringen qyzyl til, ájimdi tarǵyl bet, jumylyp bara jatqan kóz bári... bári tóne kep, taıqı jóneledi. Basym aınalyp, bir sát qulaǵym shyńyldap ketti.

— Tıyshtalyndar... Ýa, halaıyq, tıyshtalyńdar. Es tirtıedińder ǵoı! — Shynashaqtaı aqshunaq shal qulaq túbimde turyp shar ete qaldy. Daýsy ne degen ashshy edi; bir túrli tula boıym titirkenip, erkimdi bılegen úreı ydyraǵandaı boldy. «Qara aǵashtyń japyraǵyndaı osynshalyq qaltyrap maǵan ne kórindi? Bala kúnimnen úırengen kúres emes pe?! O da mendeı-aq adam». Ózimdi-ózim jigerlendirip, namysqa ura bastaǵanymdy sezindim. — Shyraq. shyǵamysyń?..

Jurttyń dabyr-dubyry basylmaı myna qarttyń esi aýyp ekitalaı shyǵar dep edim, joq olaı bolmady. Qulaǵynyń múkissizdigin bildirdi.

— Ýa, palýan shyqty. Jyqqanǵa jıyrma bes som Jibek oramal túıilgen. Taǵy kim bar?

Joq... Tabyldy ǵoı. Kúrese bersin...

Aqshunaq shal jetektep ortaǵa shyǵardy da, janynan qalmaı júrgen elgezek jigitke ıek qaqty. Ol júgirip kep, meniń belime bostaý qyp belbeý baılady. Ondaǵysy palýan bir-biriniń belinen ustaǵanda qol-ushyn batyryp, zańsyz áreket istemesin degeni ǵoı. «Namys qaıda?.. Namys qaıda?» dep bir ún... Erturly úni taǵy da qulaǵymda kúmbirleı bastady. Up-usaq diril boıymdy qytyqtaı, shymyrlata tutas alyp barady. «Taǵy da qoryqqanym ba? Ólim-aı...» — Qorǵa syndaı aýyrlaı qalǵan aıaǵymdy zorlana kóterip, dáý palýanǵa qarsy júrdim. Aınala tym-tyrys. Shybynnyń ushqany bilinerdeı; munyń ýaqytsha ekenin, ustasyp bir-eki julqysqannan keıin tipten kúsheıip, beleń alyp ketetinin bilem. «Qazir tek sol aıqaı-uıqaıdyń aldynda jyǵylmaý kerek...»

Myna palýannyń muryny etekti, jalpaq emes; keń iriktigi batyńqy eken. «Jasyńyzda kóp tóbelesip ne edińiz? Soqqydan bolǵan-aý, shamasy. Áıtpese neden?» dep bir sát suraǵym da kep ketti. Onyń mysqyldy ezý tartyp, tóńirekke tákapparlana qaraǵany bul oıymdy jýyp-shaıyp, jynymdy qozdyrdy: «Qaraı kór, tipti balasynady-aı. Ózi kep ustasyn belimnen; jyǵyp úlgerem ǵoı. Kishkentaı da bolsa taırańdap qalsyn dep maǵan keńshilik jasaǵan sıdy ma, qalaı...» Qulaǵymdaǵy kúbirdiń de, ón boıymdy bılegen up-usaq dirildiń de qaıda ketkenin bilmeıim; denem jep-jeńil birtúrli qýanyshty sıaqty. Sonaý bir jyldary, umytpasam ol kezde ekinshi klasta oqyp júrgen shaǵym; kókem oınaqshyǵan asaý atqa mingizip: «Áne bir kóringen tóbege shaýyp baryp kele qoıshy. Mingiz dep bolmadyń ǵoı. Qulasań tizgin di tasta», — dedi. «Júregim lúpildep seskensem de aıtqanyn istedim. Onda da naq osyndaı jeńildikti sezinip, keshke deıin, alam qozyǵa jumsaǵansha qýanyp júrgem...

— Aýp!..

O, bárekeldi...

Jigitim-aý, qımyldasaıshy!

Palýannyń qoly qatty eken. Beli de myqty. Naǵyz qara qaırat Amal ne, ádiske joqtaý Boıynyń alasaly ǵynan qorynyp, bóksesin bultyńdata órleý jerge qaraı bura beredi. Bar amaly jambasqa alý. Soǵan beıimdep, oń ıyǵyn ishke tartýmen álek. Onyń sol oıyn bile qoıam da belimdi bermeı, aıaǵymdy keıin tastaıym. Qaıystyryp ákep, orap shala ma dep edim ony istemedi. Endi birde jambasyna túsip-aq qalǵam; aıaǵymdy saryshunaqtyń inine tyǵyp alyp abyroı bolǵany.

Dúnıede etsheńdi adammen kúrespeý eken qyzyǵy. Bes mınýt ótpeı kólkildep, byrshyp ketti.

Ýa, júrip aldyńdar ǵoı!

Bolsandarshy...

Myna ekeýi bir-birine ǵashyq bop qalǵannan saý ma?

— Áı, shynynda solaı ma deıim. Qarashy... Qarashy júristerin, dep zerikken kóp ilip-qaǵyp kúlisedi. Ázil qamshy boldy ma álde menimen júrip alǵanyna kúıinip ketti me; manadan ańysyn ańdap, artyq qımyl jasamaı júrgen palýan aıaq astynan buzylyp, julqa jónedi. «Aı endi ólgen-aq shyǵarmyn» deımin saqtanyp Sóıtkenimshe bolǵan joq, ózine qaraı julqa tartyp kep qaldy. Jalt berdim. Qaıta aınalyp soqty. Oılanyp qarsy áreket isteýge murshamdy keltirmeı, tal shybyqtaı buraltyp, belimdi qaıystyryp barady. Jan dármenimmen, jigittermen alysyp-julysyp júrgendegi ádetimshe, ishten oraı shalyp kep jiberdim. Kesken tomardaı ol shalqasynan gúrs ete tústi...

Aınala ý-shý, azan-qazan. Ózim de ań-tańmyn. Sener senbesimdi bilmeı, onyń ústinde, áli jatyrmyn. Keýdemnen ıteredi, turmaımyn. «Aýyl arasynyń ataqty palýanyn jyqqanym ba?! Osy ras pa?!» Sársen men Erturly júgirip kep, qoltyǵymnan aldy. Kóterip ketti. Aqshunaq shal da bir jaǵymnan demep, arqamnan qaǵady. Qoltyǵyma qyzyl jibek oramalǵa túıgen baıraǵyn da qystyryp úlgeripti: kúlim-kúlim etedi.

— Jaraısyń, balam! Ómir jasyń uzaq bolsyn!

— Ýá, jasa jigit!

— Dıdar... Dıdar!

— Órkeniń ósip, kósegeń kógersin! — Alǵys jaýdyryp, shyǵaryp salǵandardyń deni bizdiń sovhozdyń adamdary. Júzderi jaıdary, qýanyshty.

Qatty qýandym. Dúnıede osy qazir menen baqytty kim bar? Jalpy ondaı adam bar ma ózi. Sársen de, Erturly da tóbeleri kókke jetkendeı arsalandap keledi. Biz kúres bop jatqan jerden uzap ta ketippiz.

— Qaıda baramyz, jigitter? — dedim.

— Toqta... Dıdar... Áı, shoshqa... Myna naqurys estimeıdi ǵoı, tipti... Sen anaý oramaldy ashshy?! — Sársen senimsizdik sezdirip, baıraqqa kúdiktene qarady.

— Keregi ne? Qoı, Dıdar, salyp qoı...

— Qudaı biledi álgi shal... aldaýy múmkin. Jıyrma bes somnyń ornyna baıqamaǵan bop jıyrma tórt qystyryp jiberýden júzi janbaıdy shoshqalardyń, — dedi Sársen Erturlyǵa bolmaı.

— Áı, onyń ishinde bir-aq som. Al sonda ne? Áńgime aqshada ma eken?! Kúreste jyǵyp ketip, jeńiske jetýde emes pe? — Erturly ońbaǵansyń degendeı qolyn Sársenge bir siltep, syrt aınaldy.

— Pa!.. Jomartyn... Áı, naqurys-aý, — dep kele jatyr edi ol, men oramaldy ashyp kersete qoıdym. — E, endi áńgime joq... Durys... Áı, osyny men túsinbeıim-aı...

— Elý jylda da túsinbeısiń...

— Já, Erturly... — Men onyń ıyǵynan qaqtym.

— I... ı, muny da brıgadır... adam deımiz-aý. Qazan qyrǵysh sıaqty qaspaqtan ózge oıy joq.

— Oh, oıshyl-aı. Súdinińe bolaıyn, — dedi Sársen shyrt-shyrt túkirinip.

— Oý, jigitter, «kókparǵa» barmaımyz ba? El solaı qaraı bet aldy ǵoı, — dep edim, ekeýi de únsiz ilese berdi.

Kóbine-kóp «kókpar» aýyldan syrtqary, keń jazyqta bolatyn; búgingi toıda da úlken qos jotanyń ońtústik betinen sondaı oryn tabylǵan bilem. Eki tóbeniń basynda eki aýyldyń aqsaqaldary. Shart júginisip otyr. Etekte eki top: sáıgúlik mingen, qaıratty, ór, aılaker, at qulaǵynda oınaıtyn bes qoldyń salasyn daı jigitter. Aralary eki shaqyrymdaı. Qaq ortada «kókpar» jatady.

Aqsaqaldardyń biri belgi berisimen eki top «Kókpar ǵa» umtylysady. Kim buryn jetip, ustatpaı, ne tartyp alyp jetkizbeı óz jaǵynyń aqsaqalyna aparsa, kókpar sonyki. Jigit tóbe basyndaǵy aqsaqal dardyń bárine emes birine:

— Bákeńe! — degen sıaqty atap tastaýǵa tıis.

Qart yrzalyǵyn bildirip, ornynan turyp kep syılyq beredi. Árıne «kókpardy» áketý ońaı emes, ony keıde keshke deıin de tartysady...

— Oı, sen taǵy ne oılap kettiń, — dedi Sársen jeńimnen ustap. — Jeńisti qalaı jýsam dep qınalyp kelemisiń? E, oǵan qam jemeı-aq qoı. Jónin tabarmyz... Má, ana Saparǵa qara. Quldyrańdap keledi. O, shoshqa...

— O, quttyqtaıym!.. Dıdar, jaraısyń! — dedi Sapar entige. Esite sala júgirgeni kórinip tur.

— Qaıda joǵalyp kettiń. Seni tabalmaı qaldyq qoı.

— Oıbaı, Dıdar, men sovhozǵa baryp qaıttym. Mashınadan túskenim osy.

— Jáısha ma? — Sársen qulaǵyn túre qaldy.

— Araq, sharap ákelise qoı dep edi Júsekeń .

— A... Dosyń eken ǵoı. — Erturly da qarap bir tursaıshy.

— Aýyldyń kire beris shetinde eki mashına soǵysyp qa lypty. Bireýi «Volga» eken. Aldy myj-myj...

— Tý... ýf, maǵan aıtatyn kisisiń-aý, — dedi Erturly kúlimdeı.

— Neni?

— Soǵysatyn jerin... Erterek baryp otyryp kóretin.

Erturlynyń qaljaǵyna kúlip aldyq. Men bir túrli mas sıaqtymyn. Kúle bergim keledi. Sapar kóńilsiz deý; júzinde mundy kóleńke bar. Zorlana kúlgen bolady.

— Erkelerge qaramaımyn men, Dıdar. Qazir ketem, — dedi ol sálden soń, meni jigitterden bólektep, ońasha shyǵaryp. Qımaı qatty qınalyp tur. Aıap kettim. Iá, ońaı emes.

— Toqtaı qalyndar, anaý kim? Darıǵa ma?.. Jigitti tanymaıym. Aty jaqsy... Múıizdeı qatqan eken, dedi Erturly lepire Sapar meniń qolymnan ustaı aldy;

Men tanydym, Dıdar Anada ekeýmiz kóretin tóbe desqumar jigit «Shaıhanada» jylqyshydan taıaq jeıtin Esińde me?

Iá, sol...

Dala maýjyrap, tynystap jatyr. Betinde aq kireýke bar. Selpirete tútip, qol sozym bıikke bireý ádeıi ilip qoıǵandaı tómen túspeı, ne kóterilip ketpeıdi. Túbitteı ulpa joǵarydan qarap turǵannan ba; álgi áıelderdiń moınyna oralyp, jibek sharf sıaqtanady. Áne analar da aq torǵynǵa oranyp barady. Ortadaǵy kógildir qynama bel kóılekti, aq kosynkalysy Darıǵa. Top qasqa attyń ústindegi qamshysyn shoshańdatyp ázildegensıdi. Aty bılep áıelderdiń aldyn oraıdy.

— Keshe menen: «Erkeniń toıy jańa jylda demep pe edi; bu ne asyǵystyq?» dep suraıdy shoshqa. Men tap bir sol qyzdyń ákesindeı-aq, Sársen óz-ózinen qınalyp keledi. Darıǵany ólerdeı jek kóredi. — Jigit múshe alǵan ǵoı. Kórdińder me qıpaqtap, Darıǵany aınalshyqtap júrgenin. Áne berdi... Aldy-aı...

«O, opasyz... Qadir-qasıetsiz. Súıem... Súıem degeniń súmdyǵyń ba edi? Kóńilimdegi bir sáýle sóngendeı boldy». Janqaltamnan shylym alyp, tartpaq bop syrt aınaldym. Sirińkem lyp ete sónip qala beredi...

— Dıdar!.. Dıdar!..

Bárimiz ańtaryla turyp qaldyq. At tuıaǵynyń dúbiri estilgen, endi ózi de kórindi.

— Bu kim? Láılá ǵoı?! — Jataǵandaý qara baıyr atpen shaýyp kele jatqan aq kóılekti, jalań bas qaryndasymdy kórgende júregim bir jamandyqty sezgendeı sýynyp qoıa berdi: «O da jańa estip, quttyqtaǵaly.. Jo... joq, ol bulaı etpeıdi». Qarsy umtyldym.

Láılá... Ne boldy?

— Kókem... Kókem hal ústinde..

— A?.. Jigitter... — Esim shyǵyp ketti. Kópten densaýlyǵy joq ákem sońǵy kúnderi tósek tartyp qalǵan. «Ketken eken... kóre almaǵanym ba aqyrǵy kóz jumǵanyn», dep shoshyndym.

— Dıdar, motosıkldi al!.. Anaý úıdiń janynda, ózderiń álginde otyrǵan, — dedi Erturly asyqtyra... — Bar... Barsaıshy endi...

Kókem tórde jatyr. Bas jaǵyna eki jastyq sap, keýdesin kóterińkirep qoıypty. Men kirip kelgende jalp ete qalǵan maı sham jypylyqtap qaıta jandy. Typ-tynysh bólme ishinde júdeýshilik, sharshaǵandyq bar. Krovat basynda ilýli turǵan bet oramaldyń kóleńkssi de qabyrǵada úlkeıip, búkshıip otyrǵan, moıny shildeı, júdeý, teke saqal shal sıaqtanady.

— Dıdar, keldiń be?! Kelshi, — dedi kókem. Úni kúmiljı, anyq estilmedi. Apam kirip-shyǵyp jylap júr. Láılá qaıta-qaıta qoltyqtan: «Qoısaıshy» — degendeı bolady.

— Neke, qalaısyń?

— Táýirmin... Seni kútip jatyrmyn, Dıdarjan.

— Olaı demeshi, kóke...

— Janym... Dıdarym meniń... Anaý apań men qaryndasyńa qara. Renjitpe.. Adal bol...

«Ákemniń dúnıe salatynyna kózim jetti. Ol sóılep jatqanda meniń kóńilime úreı uıalap, jalǵyz qalam-aý. Sonda mynaý apam men Láılániń jáıi ne bolady, degen oı kelgen joq. «Qalaısha?.. Kókemniń aq eti sál sarǵysh tartyp, munarlana bastaǵan kezi, mynaý qysqa, sırek kirpikteri aıqasyp máńgi jabyla ma? Máńgi...Qaıtyp ashylmaıdy. Qalyń qara shashy, murty, saqaly úgilip túsedi... Júzin topyraq basady. Senbeıim... Olaı bolsa... nege dúnıege keldi? Nege qınaldy, kúldi, jylady? Dos, dushpan, tanys, baýyr ne sen úshin? Ádilet, adaldyq... baqyt, dańq... Qorlyq, qıyndyq... Azap... — Mahabbat... Bári... Bári qaldy, a...»

— Dıdash, búgin neshesi?

— Segizi...

— Segizi? — dep oılanyp qaldy. Álsizdiktiki me, bilmeımin, álsin-áli kózi jumyp jatady. — Segizi... Sonaý kep sý keletin jyly ekeýmiz motorly qaıyqpen baryp edik-aý

— Ózenniń burylysy ǵoı, kóke.

— E, sol...

— Bilem...

— Sol jerde... jaǵadan úsh metr ortasyna qaraı qaırań bar. Jan balasy bilmeıdi. Erteń, ne arǵy kúni tipten taıyzdanady. Maıak qoıa salshy. Búrsúginderi parohod ótedi ǵoı.

— Jaqsy, kóke...

— Ýf... jazylam bilem, jeńildendim, Dıdashjan. Sharshadym... Myzǵıynshy... azyraq...

Ol kúni jel turyp ózen begi qatty tolqyǵanda joq Typ-tynysh, túk bolmaǵandaı jarqyrap jatty. Súp-súıir, uzyn qara qaıyq ta temir shynjyry syldyrlap jaǵada ıesin kútip qala berdi. Álginde ǵana kókem túsip úıge shaı ishkeli kirgen tárizdi eskegi de alynbaı sol kúlip tur. Tek aq shaǵala úni kúndegiden basym, ózderi kóp sıaqty, «shańq-shańq» etip qalyqtaı ushyp júr. Kókemniń myna qaıyqqa endi qaıtyp otyrmasyn bir solar sezinetindeı. «Tegi men qatty bolýym kerek. Týǵan ákesine jylamaǵan adam tas júrek qoı...» Arada qyryq kún ótkende ǵana... qatty býralǵan dombyra shegindeı shyrt úzilip ketip, uzaq jyladym. Ózimdi-ózim toqtata almadym.. Bul ne? Ne boldy maǵan?..

Ystyqta masanyń qanaty kúıip usha almaıdy deıtin. Myna masalar kók ala qoıdaı qyp soıyp saldy. Ári sý da taýsyldy; túski tamaqty ákelmek bop qos basy da ketken Sársen áli joq. Anaý aspazshy qatynmen qyljaqtasyp otyrǵan shyǵar. Kanıstirimdegi sýym da taýsylypty. Qanshaǵa jetsin... Keshegi sý emes pe? Búgin quıyp alý «tars» esimnen shyǵyp ketipti ǵoı.

Kóz jeter jerde kóleńke bolǵandaı bir shybyq joq. Aınala tup-tuldyr. Kókjıek aqtańdaqtanyp túr. Áride saǵym oınaıdy. Keıde qara qoshqyldana adasyp júrgem dalanyń tentek quıyny da boı kórsetip qalady. «Shirkin, bir urttam sý-aı. Sylqyldata jutar salqyn qymy» bolar ma edi... Bazarbek qart ta toqtady bilem. Sapar mel Erturly áli júr. Sýlary taýsylmaǵan ǵoı. Sapardy bilmeıim Erturly shólge shydamdy. Mendeı emes Oıbaı-aý, sý Bekeńde... Iá.. Iá, sonda bar. Ol kóp ishpeıdi. Ári uqypty. Kúnde jańǵyrtyp quıyp alyn otyrady. Shabyndyqqa kelisimen bizdeı emes ol erinbeı kanıstrin jerge kómip qoıady. Bizdikindeı qan jylym bop turmaıdy. Onyń sýy sap-salqyn. Ár kez solaı...»

Bazarbek qart betiniń terin súrtip, syrt aınaldy. Maǵan jyly shyraı bermedi. Renjip júr. Bilem, «Sapar, Sársendermen kettiń. Jer soqtyrmasyn. Taza adamdar kórinbeıdi, Dıdar. Saq bol» degeni bartyn. Qarttar sekemshil ǵoı. Bilmeıim nege olaı ekendikterin... Bákeńniń onysyn tyńdaǵanym bolmasa, qulaǵyma ilgem joq. Bireýdiń aqylynsyz da tirlik isteý kerek qoı.

— Báke, sýyńyzdan bermes pe ekensiz?! Qanym keýip tur — dep edim; ol betime túksıe qarap qoıdy. Úndemedi. Sálden soń, bar denesimen maǵan burylyp:

— Bermen kel... Myna traktordyń kóleńkesine otyr. Demińdi bas áýeli. Sý qaıda qashady. Ystyq kep ishýge bolmaıdy. İshińdi buzyp alarsyń, — dedi.

Aıtqanyn istedim. Traktorymnyń otyn sóndirip janyna otyrdym. Masadan qorǵana bir-bir shylym shektik; tútinnen yqty ma, kishkene jaýlarymyz sál saıabyr tapty. Ekeýmizde de ún joq. Bákeń jótkerine ornynan turdy; kún salyp tóńirekke kóz tastady.

— Áli úsh kúndik jumys bar. Degenmen, shabyndyq jaqsy, á?!

— Neshaýa...

Ol traktordan úsh qadam jerdegi shókimdeı shópke bet burdy; álgini aýdaryp tastap, kanıstrdi qolymen qazyp shyǵardy. Óte tereń kombegen eken. Salqyn sýdyń qadirin shóleıtte júrgennen artyq kim biledi?! Mańdaı terim burq etti. Suryqsyz kóringen japan dala kóz aldymda túrlenip, áne bir men oılaǵandaı emes; jasaýly, sándi bop shyqty: aınala hosh ıisti jýsan, qoıan-qarta, sábıdiń shashyndaı jumsaq ajyryq.

— Ýf!..

Jalt qaradym. Bazarbek qart shúberekteı qup-qý qısaıyp barady.

— Báke!.. Báke, sizge ne boldy?..

Jalma-jan ala sap, jigitterge aıqaılap qol bulǵadym. Olar kelgenshe. Bákeńdi durystap jatqyzyp, betine salqyn sý búriktim. Ájeptáýir ýaq tirlik nyshanyn bildirmeı, qımylsyz qalǵan; endi mine ústińgi kirpigi dir ete, kózi baıaý ashyldy.

— Bu ne?

— Bákeńe ne boldy?!

— Tynyshtalyńdar, — dedim jigitterge. Olar da júgirip kep úńilip jatyr. — Báke... Báke, sizge ne boldy? Báke...

Kózin qaıta jumady eken dep zárem joq.

— Eh... Dıdar, meni turǵyzshy. Turyp otyraıyn.

Qoltyǵynan demep, jáı kóterdim. Qýań tartqan júzi qońyraıyp, endi-endi túzele bastaǵanyn sezdirdi. Sý ishti...

— Jaman júrek qoı. Valıdolym bar sıaqty edi. Áh... Umyt qaldyrmaǵan ekem. — Ol janynan dári alyp, tiliniń astyna saldy. — Ýf... Nege jaýtańdaısyńdar, qurbylarym...

«Qurbylarym» degenine jamyraı kúlisip, táýir bolǵanyna qýanystyq.

— Báke, záremizdi aldyńyz ǵoı. Ondaı ázilińizdi qoıyńyzshy, — dedi Erturly. Jigitter jymyńdasyp qalys ty.

— Qoryqpańdar... Sender turǵanda men ol ıtke berile qoımaspyn. El aman, jurt tynyshta ne kórinipti sonshalyq. Eki ret atylýǵa buıyrylǵanda da oq darymaǵan júrek emes pe.

Eleńdese qaldyq. Bazarbek qarttyń nemis konslagerinde bolǵanyn, adam tózgisiz talaı qorlyq, kórgenin estigenbiz. Áıtse de qalaı atyla jazdaǵanyn bilmeıtinbiz. Ózi ábden qaljyrap otyrǵan adamnan suraý da yńǵaısyz ǵoı.

— Qyzyq eken, — dep qaldy kelte tanaý qara bala.

Ol keshe traktor alyp, rúlge ıe bolǵan. Sonan ba,mundaı jerde joldastarynan góri erkin. Keıde tipti shamadan tys batyl; «Bizdiń sovhoz bir mal sharýashylyǵymen kóktemeıdi! Egis, baqty qolǵa alý kerek. Jerimiz jaqsy. Ne ekse de shyǵady», — dep úlkendermen de qyzaraqtasyp qalatyny bar. Brıgadamyzǵa alǵash kelgende elgezek; «qymyz sapyrshy, traktorge maı quıshy, súrtshi» desek, qańǵalaqtap usha jónelýshi edi; endi mine bilgishsinip alǵany; sovhozdyń bolashaǵy jaıly áńgime qozǵasaq bitti, oziniń janyna ergen jalań aıaqtarymen jabyla ketedi: «Volıbol toryn, dopty satyp alý kerek. Jumystan tys sportpen aınalysamyz», — dep shyǵa keledi. Men ázir olarmen shaıpaý sózge barysa qoıǵanym joq. Bosqa aram ter bop jatqandaryn kórip, únsiz otyram. Sapar men Sársen shyjyldap, ólip qala jazdaıdy. «Áýmesersińder» degenge deıin barady. Bir ǵajaby Bákeńe Sársenderden góri solar unaıdy. «Stadıon salamyz. Oblys kólemi turmaq bizdiń fýtbolshylarymyz respýblıkalyq komandyda oınaıtyn bolady» dese, oǵan da máz-meıram. Kádimgideı olar solaı isteıtindeı-aq senedi...

— Qyzyq dáneńesi joq, balam. — Bazarbek qart yńyrana kóńilimdi bolip jiberdi. Kishkene óńi kirip qalypty. Manaǵydaı emes sergek otyr. Aıaǵyn kósile túsip mandaı terin qolynyń syrtymen sypyryp tastady. — Sharshamasańyzdar aıtaıyn. Oǵan deıin Sársen de keler.

— Oıbaı, Báke, ózińizge qıyn soqpasa biz ne?! — dep jigitter shý ete qalysty.

— Fýf... Kún shirkinniń janýyn-aı. — Ol jelpine túsip, qozǵalaqtap qoıdy. Bizdiń yntyǵyp otyrǵanymyzdy bilip isteı me, joq álde óziniń jaıbaraqattyǵy ma, qalaı. Áıteýir, áńgimesin bastamaı júıkemizdi qurtyp boldy. — Anaý kimniń traktory? Oty nege sóndirilmegen?

Áı, qara sıraq!.. Seniki ǵoı. Traktoryndy nege sóndirmeısiń? O ne saǵan, sý tasıtyn ógiz arba ma?! Tyqyl-tyqyl sóılegende tiliń mirdiń oǵyndaı. Tur bar.. Sóndir! — dep Erturly álgi kelte tanaýdyń jelkesinen nuqyp jiberdi.

— Óı, ne! Jaı aıtýǵa bolmaı ma?

Tıme, Erturly... E, óziń umytpaýshy ma eń? Qolyń júırik qoı júdá, — dep Bazarbek qart qaıyryp tastady. — Bermen... Kóleńkege taman otyryńdar... E, bárekeldi...

Ol birden áńgimesin bastaǵan joq. Jótkirine, murtynyń jebesin shırata túsip otyr. Álsin-áli kózin jypylyqtatyp qoıady, tegi keı jaılardy esine alǵanmen de, aıtýǵa qınalatyn tárizdi. Tereń tynystaıdy.

— Soǵystyń alǵashqy jyldary... óte aýyr... óte aýyr ótti. Qala da, dala da, orys ormandary da, el de jazǵyra qapap, kúńirene qalyp jatty. Soǵysty kórmeseńder de estigen, oqyǵandaryń bar. Habardarsyzdar ǵoı. Ony sizderdiń bastaryńa endi bermesin de, kórsetpesin, — dedi de, sózin úzip tastady. Qolymen kózin kólegeıleı qarady. — Anaý qaraýytatyn kim? Sársen emes pe?

— E, sol ǵoı.

— Durys boldy. Taǵy bir joly aıtarmyn, jigitter. Maqul ma, á?

— Dıdar, Sársenniń kelgenin jaqtyrmaı qaldyń-aý, á? — dep Sapar qaljaqtaı kúlgen boldy.

Jigitter erinshektene biriniń qolynan biri tartyp turyp jatyr. Bazarbek qartty jańa tanyǵandaı oǵan úlken qurmetpen qaraıdy. Men de sol, janqaltamnan sıgaretimdi shyǵaryp, tartqysy kelgendeı yńǵaıyn bilgem jigitterden buryn usynyp qana qoımaı, tipti tutatyp berýge de daıyn ekenimdi sezdire oǵan jaqyndaý kep turmyn.

Kókemniń qyrqyp ótkizgenimizge bir aı bolypty-aý. Iá, onda kimniń kim ekenin tanydyq. Sársen úlken jigittik istedi. Aqshasyna iri qara taýyp berdi. Men de onyń tilegin oryndadym. GAZ-51 mashınasymen qyrlyqqa shyǵyp, bir qystaýǵa sement, esik, tereze aparyp tastadym. Joq, men oǵan bul joly qatty razymyn. Sapar da azamat eken. «Kerek bop tursa aqsha al, keıin beresiń ǵoı», — dep jatyr. Alǵanym joq. Ózimde bar. Jeterlik., Aıtqanynyń ózi naǵyz jigittik emes pe? «Dostyń kóńili bir atym nasybaıdan qalady» degen. Erturly suqańdap kelip júrgeni bolmasa, ne istedi? Bazarbek qart she? Aqyl aıtqanda jeldeı esedi.

— Sársenniń aıaǵyn jalaýyń qaldy. Sapar ekeýin naǵyz malaıyna aınaldyń, — dedi-aý Erturly. Tura tur tanyrsyń áli... «Lakeıdiń» kim ekenin.

— Oý, Dıdar!.. Nege turyp qaldyń? — Sársen janyma kep, kúlimdeı qaraıdy. — Nege toqtadyń? Sharshadyń ba? O, naqurys...

— Joq...

— Sen shoshqa eki norma berdiń ǵoı. Ony bilemisiń? Jaraısyń...

— Óziń ne... Qosqa qaıtyp baramysyń?

— Iá... Oraǵymnyń tisi synyp qaldy. Dıdar, sen aýylǵa barmaǵaly biraz boldy-aý deıim, á?

— Iá, onyń ras.

— Búgin kesh bosataıyn. Eki kúnge... jaraı ma? Anda soǵarsyń...

— Qaıda?

— Áı, naqurys-aý... Túk bilmeı qalýyn shoshqanyń.

— Já, qoı ári.

— Qoıdym... qoıdym. Búrsúgini Sapar ekeýmiz sovhozǵa soǵamyz. Birge qaıtarmyz, — dedi ol kúlimdep.

— Maqul.

Ol kabına esiginen qolyn bulǵap, traktoryn úshinshi jyldamdyqpen julqynta jóneldi. Qosqa qaraı tartyp barady. «Aıttym ǵoı jaqsy jigit dep. Qamqor, janashyr dos. Ras ishkishtigi bar. Sapar da sol emes pe? Nege ony da Sársendeı kórmeımiz? Ári-beriden keıin maǵan qandaı zıany tıdi?.. Qaıda barar deısiń aqyry túzeler...»

Toǵyzynshy taraý

Apam meniń kelgenime balasha qýandy. Jetilik maı shamnyń jaryǵymen keshki taǵamdy Láılá ekeýi aldaryna alǵany osy eken. Shúıirkelesip otyrǵandarynda ún-túnsiz kirip keldim. Úıdiń irgesine toqtaǵan mashına gúriline deıin estimeı qalǵandaryna qaraı shoshynyp edim; jaıdary, beıqam qalyptaryn kórgende «ýf» dep demimdi bir-aq aldym. Osy ekeýinen erek, bólek qandaı qýanysh bar men úshin.

Qaladaǵydaı emes, aýyl úıdiń esiginde ilgeshek deıtin

Pnichaıdy. Qaı ýaqta kep esik qaqpa: «Ýa, bu kim? Mardymsymaı kirseńshi-aı... Qamalyp otyrǵan dáneńemiz joq, — dep bilmestigińdi keshirmeı, onyńa renish tanytar edi. Ter sińip, shań basqan kóılek-kónshegimdi aýyz bólmege tastap, kirgenim osy.

Má... Aq tátemdi qara!.. Keldi, — dedi Láılá eki betiniń ushy oımaqtaı shuńqyrshaqtana, esh rıasyz qýana, ornymnan atyp turyp. Jaıýly dastarqandy attamaı, shetin aıyryp tastady da, júgirip kep qushaqtaı aldy. Bir aıǵa jýyq úı kórmeı saǵynǵandiki me, joq álde Láıláshjannyń «Aǵa» demeı «Aq táte» degenin túńǵysh estigennen be, janym eljireı, qatty tolqyp ketkenimdi sezbeı qaldym. Qolqama tyǵylǵan ashshy jasty bildirmeı jutyp jiberdim. «Aq tá...tte», deıdi... Teteles aǵasyn elde qyzdar «táte» deıtin. Ony úlkendigin syılaǵannan ǵana emes,erekshe týysqandyq sezimniń bir áseri aıtqyzatyndaı, jýregińe maqpaldaı jumsaq jylylyq ákeledi.

— Qulynym-aý!.. Senbisiń! Nege turyp qaldyń tabaldyryqta, — dep, apam etegine súrine, kamzolynyń omyraý ilgegi aǵytýly, qushaǵyn jaıyp keledi.

— Apa... Esenbisiń?

— Sadaǵasy keteıin, Qulynym-aý, osynsha beıhabar ketkeniń qalaı! Kelshi beri... Eńkeıshi... — Ol basymdy baýyryna ala turyp qaldy. Moınymnan qushyrlana ıiskep ıiskep qoıady. Ystyq demi jıileı túsip baryp, bir sátke úzilip ketti.

— Apa, apataı, onyń ne? — dep qaldym shydamaı. Qoltyqtap tórge aparyp otyrǵyzdym.

Jýynǵaly jeıdemdi sheship jatyrmyn. Apamnyń eki kózi mende. Meıirlene qaraıdy. Júzinde súısinýmen birge tańdaný da bar... «O nesi? Álde meniń boıymnan ákeme bir uqsastyq tapty ma?» Kóńilimdi Láılá bólip jiberdi.

— E, Aq táte-aı... Bári saǵynyshtan, jalǵyzdyqtan ǵoı. Bir aı turǵaı kúnaralatyp fermadan qaıtqan maǵan da qatty qýanady. Kókemniń joqtyǵy da... — Ol muny taryǵa aıtty. Apamdy ferma basyna, ne sovhoz ortalyǵyna kósheıik te, dep, menen keıin onyń da úgittep, kóndire almaǵanyn bilem ǵoı. «Kókemdi joqtamasa kelispeı me? Árıne, sonan. Óıtkeni osy jerdiń ár oıy-qyry... eń arǵy tórkini ózen ústinde árli-berli ótken keme, ne barja tartqan motor ekesh o da ákemdi oıyna salady. Qaıran apam!.. Bárin de umyt... Dúnıede qımas eshteńe joq. Óziń ǵana barsyń deýimiz qandaı nadandyq edi. Iá, bireýdi jazǵyrarda biz árkez ol bop oılamaı, ólsheýsiz óz keýdemizge sap shatasatynymyzdy bile beremiz be?!»

— Apama kóshpeısiń deýimiz, Láıláshtaı... qate, — dedim baıaý.

Láılá birden jaýap qata qoıǵan joq. Sálden soń ǵana:

— Múmkin, táte, — dep keliskendik bildirdi. Meniń kóńilimdi qımaǵandyqtan ba álde o da osy oıda turdy ma, kim bilsin...

— Óz jumysyń qalaı?

— Qalaı deıin, táte?! Men oılaǵandaı jeńil bolmady. Maǵan qaraǵan sıyrlar sútsiz desem báribir nanbaısyz. Tegi nashar saýynshy shyǵarmyn.

— E, eshtese etpeıdi. Áli-aq úırenip ketesiń. Oǵan ýaıym jeme. Bektasovtar qara jaıaý qalmaıtyn, — dep Láılániń kóńilin kógergensidim. Apam tórde jatqan urshyǵyn jınap, ornynan túrdy. Búkjeńdep aýyzǵy bólmege bet alyp barady. Jınastyrǵan jún-jurqa, urshyq-jibin umyt qaldyrǵan eqen. Qaıta oralyp sonysyn áketti. «Áı, osy umytshaqtyǵym-aı. E, qanattarym-aı, menen ne suraısyndar. Qartaıdym ǵoı», — degendeı ekeýmizge meıirlene kóz tastap shyǵyp ketken-di.

— Sizdi sońǵy kúnderi túsinde jıi kóretin sıaqty. Ár túrli joryp: birde qýansa, endi birde qorqady... Áńgimesi siz. Sóıtip otyrǵanda kirip keldińiz. Apam turǵaı meniń ózim de qýanǵannan jylap jibere jazdaǵanym joq pa. — Láılá sybyrlaı qaldy. Daladaǵy astyń jabdyǵyn jasap, apam úıge qaıta kirgen edi.

Láıláǵa kózi túsip ketken. «Shylapshyn men qumandy ustap áli turmysyń? Álgi bet-oramal qaıda? Bárin nege daıyndap qoımaısyń. Bir nárseni tyndyryp isteıin demeısiń- aý. Tórge kórpe salmaımysyń. Áı, botam-aı... qashan adam bolar ekensiń», — dep asyqtyra, tyǵyryqtaı tússin-aı kep. Men de qalaı tez jýynyp, kıingenimdi sezbeı qaldym.

Salqyn sý boıymdy sergitse, apam men qaryndasymnyń jaıdary júzderi, qýanyshty kózderi kóńil kirin jýyp ketti: adam balasy bes-alty jyl óspeı júrip, bir kúnde on jas eseıgendeı de bolady eken-ay degen oıǵa qaldym. «Úı ıesi ǵoı ol» dep eldiń ózime ish tarta nege jyly qaraıtynyn da, endi ǵana túsingendeımin. Meniń de qas-qabaǵyma qarap qýanyshym men kúıinishime ortaqtasar jandardyń baryn sezinsem de, olardyń jáıin oılaýǵa qorqyp: «Júdetip almas pa ekem. Qaıtkende kókemdi joqtatpaımyn?» deı berdim. Balalyq aýlynyń da uzap bara jatqanyn qımastyqpen oılap, sol bir beıqam, erke ómirdi ańsaı, ózegimdi saǵynysh otymen órtetip otyrmyn.

— Aq táte!.. — Basymdy kóterip aldym. Dastarqan jaıylyp, as ta kelipti. Jaqynda ǵana mal soıǵan sıaqty.Tabaqta bilem-bilem quıryq maı, baǵlan eti jatyr. Aq táte...

— A?.. — Láıláshtaı shytyrlaq aq qaǵazǵa oralǵan bir nárseni júzi bal-bul jana usynyp tur. Qarnym ashyp kelgennen shyǵar, kózim asqa túsip, ańdamaı qalǵanymnan qysyldym. — Bu ne, Láıláshtaı?..

— Tyrnaq aldy tabysyna saǵan alǵany ǵoı, Dıdashjan, — dedi apam súısine, ekeýmizge kezek qarap. — Jibek kóılek... Kóılegiń kúırek, janyń berik bolsyn, qulynym. Maǵan mine... Kamzoldyq mata alypty, aınalaıyn tentek qyzym meniń...

— Láıládan muny kútpegen edim. Qapelimde aýzyma eshteńe túspeı, ornymnan turdym. Janym eljirep barady. Mańdaıynan súıip:

— Raqmet, Láıláshtaı, — dedim. Ózimniń aǵa bolyp, mektep bitirgenine arnaıy qol saǵat ne jibek kóılek alǵanyma uıaldym. Onymdy sezdirmeı, apamdy qyzynyń alǵashqy tabysymen quttyqtap jatyrmyn.

— Tynysh... Tynyshtalyńdarshy... — Dalaǵa qulaǵyn túre apam tyń-tyńdaı qaldy. Biz de jym boldyq. Jetilik shamnyń piltesiniń shytyr-shytyr janǵany ǵana estilip tur... — Mine estımisińder?.. — Alystan botanyń bozdaǵanyndaı bir ún talyp jetti.

— Iá...

Álgi ún taǵy da joǵaldy.

— Áne... — Apam uzaq sanardan qaıtyp kele jatqan kókemdi kútin otyrǵandaı. Tóńiregindegilerdi «keledi» dep sendire almaı, endi ǵana olardyń kezderin jetkizgen adamdaı kúlimdeıdi. — Barjaly keme ǵoı. Júgi aýyr eken. Taqyldamaı dúk-dúk etedi. Qazir úıdiń tusyna kelgende daýys beredi. Onysy... Estımisińder?..Áne!..Ákelerińdi umytpaı sálemdeskeni ǵoı. Sirá «Muhtar» shyǵar...

— Ony kórýge bolady. — Láılá lyp etkize shamdy sóndirip tastady.

— Tek... Bunyń ne, botam-aý?..

Júgirip baryp terezeniń japqyshyn serpı ashyp jibergende ǵana Láılániń isin túsindik. Jańa úıimizdiń bıikteý jerde turǵanyn umytqan ekenbiz de. Aıly túnderi kóz jeter tóńirektegi qara-qura: buta, jyńǵyl, jaǵadaǵy qaıyqqa deıin kórinedi eken ǵoı.

Qoıý qara sıadaı jyljı aqqan ózen ústinde shamy samaladaı jarqyrap «Muhtar Áýezov» kemesi ótip bara jatyr. Úsh márte soza bozdap, úıdiń tusynan óte berdi.

Apamnyń kemeni daýsyna qaraı tanıtynyna tańqaldym: árıne ózen kemeleri sanaýly-aq. Áıtse de únine qaraı ajyratý qıyn ǵoı. «Kókem barda búıtpeýshi edi. Kóńil de bólmeıtin. Bunysy nesi?.. Jo.. joq, bul tek saǵynysh qana emes».

Astan keıin de osy oı kóńilimdi alandatyp, ári-sári kúıge túsirdi. Qajyryn, qaıratyn qaıtarar saǵynysh arty jaman. Baıqamasa ańdaýsyz adamnyń aıaǵyna ot basyp alǵanymen birdeı. «Kósheıik dep elpildep, alyp usha berýimiz qalaı bolar eken? Kún ótken saıyn Láılá ekeýmizdiń tilegimizge ıligetindigin sezdirip kele jatqap joq pa?.. Kóne qaldy, al sonsyn?.. Biz qýanyppyz!.. Nege? Onyń kishkene ǵama baqytynan aıyrǵanymyzǵa ma?..» Aqseleý shashty apam aldyna basymdy sap, árkezgi ádetimshe maýjyrap jatyrmyn. Ol yńyldaı, shashymdy sıpap otyr. Sonaý sábı shaǵymda ústime jamylǵan quraý kórpemdi qymtaı jaýyp, jastyǵymdy túzeı júrip terbetken áni. Muńdy da aıaýly... besik áni, mahabbat jyry. Ana mahabbaty!.. Múmkin bul apamnyń qyz kúninde súıip aıtqan áni shyǵar. O kezde árıne ol qońyraýdaı syńǵyrlaǵan, ashyq aspandaǵy aq shaǵala únindeı jarqyn, jan-júıeni eljireterdeı arman jyry; qazirgisi múlde basqa... sózi joq, muńdy áýen!.. Iá, sol kúıi men uıyqtap kettim...

Tań qarańǵysynan kep, qarmaq sap otyrmyn; qarmaqtyń qaltqysyndaı oı sekektep, ushyn áli ustatar emes. Birde shym batyp kórinbeı joǵalady. «Ketken eken» deıim, tartpaıym. Sóıtsem «qylt» etip qaıta shyǵady. Qaltyldap turyp alady.

Ózenniń arǵy betindegi orman ústi sary qaımaqtanyp keledi. Tóńirektegi qara kóleńkeniń barshasy saı-salany saǵalap, aǵash ishine qashyp barady. Sý beti shymyrlaı túsip, basylǵan. Kógildirlene móldirep jatyr. Qaltqymnyń tusynan aq shabaq oınap ótti. Álginiń shashyratqan sý tamshylarynan ózen beti úlkendi-kishili sheńberlerden shubarlana qalǵan, endi mine túk bolmaǵandaı taǵy da móp-móldir. Jaǵany súıgen bolmashy tolqyn sábıdiń uıqysuraı tamsanǵany sıaqty, shóp-shóp etedi. Álde bir tustan: aýyl ıtiniń áýpildeı úrgeni, sıyrdyń móńiregeni, qorazdyń shaqyrǵany estilse, tý syrtymnan temir shelektiń syldyry keledi qulaǵyma. Mal saýǵaly dalaǵa shyqqan Láılá shyǵar... Apam bolsa: «Ýa, Dıdar, qaıdasyń? Sarala tańnan tentirep qaıda júr», — der edi. Buryn sóıtetin. Búgin qaıter eken otyra turaıynshy. Uıyqtamadyń dep jazǵyrmaıtyny kámil.

Jalpy men ózi qus uıqylymyn. Qaıdam áıteýir sen sábı shaǵyńnan solaısyń. Til almaıyn dep ótirik uıyqtap jatpasań erte turatynsyń», — deıtin. Búgin de sol tún jarasy aýa oıandym. Qaıta kózim ilinbedi. Olaı dóńbekshidim, bulaı dóńbekshidim. Ábden zyqym shyqty. «Qoı endi uıyqtap eshteńe bitirmespin dedim de, aıaǵymdy» ushynan basa túrip, qoradan qarmaǵymdy taýyp ap osy jerge keldim. Alabuǵa, sazandy aıtpaǵanda áli bir shabaq ta ustaǵam joq. Túndegi apam men Láılániń qýanyshty júzdepi kóz aldymda. Keter emes. Ásirese apam... «Onyń kóńilin qaıtkende tabam? Bazarbek qart keshe... bir sózinde: «úıińe qara... araq iship, taıraqtaı berme. Ol erlik te,serilik te emes. Shesheńniń anaý úı kótergenin sen dúnıe qońyzdyq kóredi ekensiń. Iá, ıá... Moınyńa almaıtynyńdy da bilem. Tyńdamassyń da. Ákeń tapqan tabystyń jurnaǵymen salyp otyr. Seniń qosqanyń qaıda. İshkendi ǵana bilesiń. Jaramaıdy onyń. Ananyń aq nıetin attama», — dep edi, ne degen aqylgóı. Qudaı biledi osy shal óńkıip júrip, kúnderdiń kúninde aljıdy.

Kóp otyrǵannan ba, boıym kótertpeı qurystap qalypty. Turyp olaı-bulaı julqynyp aldym. Qarmaǵyma qarap edim; manaǵydaı emes qaltqysy óli sýdyń betindegi aǵash shirindisindeı selt etpeıdi.

Úı jaqtan motosıkldiń daryldaǵany estildi. «Erturly ma? Ol betsiz neǵyp keletin boldy? Láılige me? Tura tur... Ákeńdi tanytarmyn! Meniń qaryndasymdy aınaldyrmaq kórinedi. Sársenderdiń «malaıy» degenińdi de esińe alarmyn». Qarmaǵymdy jınastyryp, ornymnan turdym. «Múmkin ol bolmas?.. Joq, sol». Qańǵyr-quńǵyr sóıleskenderi de estiledi. Sózderi túsiniksiz. Joq... Ózi kelmese, men barmaımyn...» Qańyltyr qalbyrymnan qyzyl qurttyń birin alyp, qarmaqqa shanshydym. Túkiriktep «ıá, sát» dep tastadym. Sý beti sheńberlene tolqyp, qaltqy gekekteı bastady. Mundaıda, shydap, ańysyn ańdap otyrý kerek. Qaltqy shym batyp ketpeı qarmaqty tartýǵa bolmaıdy. Men oǵan qaramaı shirene tartyp kep qaldym.Qarmaq jelisi dombyra shegindeı shıratyla kerilip, birden ytqyp kete qoımady. İlingen sazan janyma top ete túspeı, jarǵa soǵyldy. Jalma-jan jerge súırete tartyp, ústine qulaı kettim. Baýyr astymda búlkildep jatyr. «Oho, tamasha boldy ǵoı. Áne bir úlken demeseń, asymdyq balyq». Taǵy da motosıkldiń gúrili estildi. «E, ketseń bar, kerek ediń maǵan. Káne, — sonyń ketkenine qaraı bir tastaıynshy. İliger me eken», dep ózi-ózimnen sóılene júrip, qarmaǵymdy taǵy tastadym.

— Kóılegińiz qandaı qonymdy edi, apa?! Jáı sátenniń ózi sizge quıyp qoıǵandaı, — degen Láılániń erke úni kóńilimdi bólip jiberdi. «Apasy kim?.. Kóılegińiz qonymdysy nesi? Áıtse de ornymnan tura qoıýǵa erinip, qarmaqtyń qaltqysynan kóz almaı otyrmyn. Bos temir shelektiń shyldyry estiledi. «Á... jardan tómen túsip keledi eken ǵoı. Jeı sátenniń ózi sizge quıyp qoıǵandaı deıdi? Apam sáten kıýshi me edi? O ne degeni. á?..» — Dáriger apaıdan da sulýsyz siz...

— Asyra maqtap jiberdiń ǵoı, sińlim. Sholpandaı qaıdan bolaıyn.

— Siz oqysańyz odan da myqty bolar edińiz...

— Kórdiń be, bu kúnde sulýlyq tek oqýda ǵana. Mamandyǵyń joq eken...

— Jo... joq, siz meni túsinbedińiz, apa. Men... men mamandyqtan góri sulýlyqty qalar edim degenim ǵoı. Oqý eńbekpen keledi... Eńbektenseń, talap qylsań bolǵany Sizdeı...

— Maǵan uqsamaı-aq qoı, janym. Sen onsyz da kóriktisiń. Maqtap kóńilimdi kótergenińe raqmet. — Áıel daýsy bir sátke tanys sıaqtanyp ketgi. Álgindegi bir boıkúıezdikten taban astynda serpile, eleńdeı basymdy kóterip aldym. Birden kórine qoımaı, qyzyl jyńǵyldyń arasynan boı tasalana syǵalap edim: Láılá shelegin jerge qoıyp, ıinaǵashqa súıenip tur. Shashyn jelkesine tostaǵandaı ǵyp túıgen, eki ıyǵy sál túsińki, jup-jumyr, qypsha bel kelinshek, etegin sál kótere sý keship barady. Bir qolynda shelek. Oqtaýdaı toq baltyry, ókshesi aǵarańdap kórinip qalady. Tik ustaǵan kerbez basyn ıip, shelektiń ishin shaıyp jatyr. Ár qımyl-qozǵalysynda jaqyndyq, kózime jyly ushyraı túsedi. «Qoı ári... Múmkin emes. Sol ma? Iá, Darıǵa... Qaıdan júr? Mine, qyzyq...» Ózimniń nemenege yrjalaqtap, qýanatynymdy bilmeımin. Shalqaqtaı, rahattana kúler me em deımin. Onda ne boldy? Óı, aqymaq neme... Ústińe qarasaıshy áýeli. Iyǵy jyrtyq qara jeıde. jamaý-jasqaýy mol jasyl shalbarym ábden súrimdi alyp-aq tur eken de. Balyqqa bararda kónetoz kıip shyǵatyn ádetimiz emes pe. Kádimgi bir aý tartatyndaı-aq».

Olar men jaqqa qaraıtyn emes. Qaraǵanmen de kóre qoıýlary ekitalaı. Óıtkeni otyrǵan jerim úıden. burystaý qyzyl jyńǵyldy ózenniń bir qaltarysy. Kókem muny qoltyq deıtin. Qoltyq bolsa bolar, qandaı jelkemdi kúnderi de bul ıirimdi jer móldirep, senimen bir qyzyq syr shertisip sybyrlasqandaı syldyr-syldyr etip jatady. Ózi bylaı qyrattaý da jer emes. Oıań sıaqty. Álde bir saıdyń ózen tilip ótken bastaýy ma dep te qalǵandaısyń. Áıtse de kóz jeter tóńirek túgel shalynady, soǵan qaraǵanda áne bir oıań da emes-aý deımin. Áıteýir bir ǵajaby sol; janyńa jáıli qońyr salqyn, tynyshtyq; sazan, kókserke, alabuǵasy mol qoltyq.

— Dıdar aýylda ma edi, Láılá... — Darıǵa jáı suraı salǵansyp, shashyn túzep syrt aınalyp ketti.

— Iá, aýylda. — Láılá áli ıinaǵashqa súıenip tur. Darıǵanyń balasynatynyn sezip, kóńili qońyltaqsyp qalǵan tárizdi. Jaýaby súlesoqtaý... Hege ekenin qaıdam, daýystary anyq estilmeıdi. — Qarmaq... ketti!..

— A... Qashan... keldi. — «E, qashan keldi brıgadadan» deıdi eken ǵoı. Munan ári otyra bergim kelmeı, qarmaǵymdy tez jınastyryp, jardan tómen tústim.

Salqyn sýǵa betimdi jýyp, jeıdemdi sheship alyp, basyma búrkendim. Betimniń sýy áp-sátte keýip te qaldy. Bir sazan ustaǵanyma máz bop júrip, manadan kúnniń shyqqanyn sezbeppin de. Shaqıyp mańdaıdy shaǵyn barady ǵoı. Arǵy betke kóz tastap edim, tań araıynda qaraýyta qalyń kóringen orman seldireı aq jasyldana túsken eken. Kúnniń sáýlesi kúmis jipteı ara-arasynan tógile, shyrmap alǵandaı. Aq shaǵala «shańq» etip kóleńkesi ústimnen óte shyqty. «Ýa, baýyrym, sen kelip pe ediń? Joǵaryda jatqan sazanyma qyryndap júrmegeısiń, soıqan». Tik jarǵa eshki soqpaqpen kóterilmeı týra, álginde ǵana túsken jerimmen, tyrbyq ósken aǵash tamyrynan, jyńǵyl butaǵynan ustap órleı berdim. Aıaq astymdaǵy qıyrshyq topyraq sýsyp, jaman sharyǵyma tolyp ketti. Amalsyz sheshin qolyma aldym.

Jar basyna terlep-tepship shyqtym-aý, áıteýir. Sazanym ornynda syrty aq shańdaqtanyp, kádimgideı kebe bastapty. «E, báse, shaǵalaǵa muny áketý qaıda». Mańdaı terimdi kóılegime súrtip, dem alǵaly otyrdym. Qyzyl jyńǵyldyń arasynan syǵalap edim; qyzdar áli ketpepti. Sóıleskenderi de manaǵydaı emes, ap-anyq estilip túr.

— Apa, sýǵa túselik te, a?! Kórdińiz be kún de ysyp barady.

— Qoı, Láıláshtaı, salqyn ǵoı, — dedi Darıǵa aq bop shoshqasyn qaǵyp, qaıta kıip jatyp.

— Tý... ý... Túseıik te, ne? Sizdi jeńil, ádemi júzedi deıdi ǵoı qyzdar. Kóreıin dep edim.

— Láıláshtaı, kelesi bir kelgende bolsyn. Qazir... Qazir anań kútip qaldy ǵoı... — Onan ári syǵalaýdy qoıyp, ustaǵan sazanymdy saǵaldyryǵynan ilip alyp, úıge qaraı buqpan taılap tartyp otyrdym. Olardan buryn baryp, ústimdegi jaman-juman, balyqqa shyqqan da ǵapı kıetin kıimderdi tastamaqpyn.

Apam qazannan pisken sútti quıyp alyp jatyr eken. Meniń kele jatqanymdy, qolymda saýyry qyzǵylt, qarl jón bulǵaqtaǵan sazan baryn kerip kúlimdeı qarsy aldy. Bir sát oıyma apam osy balyqqa qýanyp tur ma, álde maǵan ba degendeı boldym. Sony bilgim kep te ketti Qazandyq aýzyna qolymdaǵyny bylq etkize tastaı salyp:

— Apa, mol bir asymdaı, jaqsy emes pe, a? — edim

— E, ony qoıshy, Qulynym... Uıyqtamaı turyp ket keniń ne? Sadaǵasy keteıin-aı, jóndep tipti tynyqpadym da-aý. Ystyq sút ishemisiń, á? I... ı, Qulynym-aı, osynyn keregi ne edi, — dep qalbalaqtaı, sábı kúnimnen jaqsy kóretin sary aǵash tostaǵanyma sút quıyp ákelgeli úıge qaraı bet aldy.

— Apa, maǵan salqyn sút ber, bolsa...

— Bar ǵoı. Nege bolmasyn, bar... Sen oǵan deıin kıimińdi almastyra ber.

— Maqul, apa.

Ol esik aýzyna bara bergende ǵana taza jeıdemniń qaıda ekenin bilmeıtinim esime tústi.

— Apa, aq jeıdem qaıda?

— Aq jeıde? A... ıe, kók sandyqtyn, ústinde. Sary alatańnan Láıláshtaı útektep júrgen, — dedi.

Kúnniń ystyǵynda qońyr salqyn, saıaly bólmeden rahat ne bar. Taza kıinip kep otyrǵanym osy edi; aıtqanymdaı sary, aǵash tostaǵanyma salqyn sút quıyp alyp jetti. Meniń eki urttap bir tamsanyp, baptana ishkenimnen apam súısine kóz almaıdy. Tipti ol sonaý jyldary qolaqpandaı nandy apyl-ǵupyl asaı sap, aǵarǵandy sýsha simirip tura jónelgen kezderimdi de múlde umytqandaı. Qazirgi mańǵazdanǵan sıqyma ol tańdanbaıtyn da tárizdi. Jańa ǵana mektep tabaldyryǵynan ómirge joldama alǵan bozbalalardyń úlkenderge syrttaı elikteýge áýestigi de, «er jetti ǵoı qulynym», dep ata-ananyń onyń qulaǵyna quıa berýden de bola ma qalaı?!

— Dıdashjan, álginde... Ózińniń aldynda ǵana Erturlyjan men Darıǵa kelgen... Erturly asyǵys eken. Otyrmaı júrip ketti.

— A... Basqa eshteńe aıtqan joq pa?

— E, bilmeıim. Láıláǵa aıtpasa, dırektor pálen-túgen dep jatqan, áıteýir. Darıǵa kókeń qaıtqaly kórinbeı edi ǵoı. Búgin bir demalysy eken, sony paıdalanyp qaıyry bolsyn aıtqaly kelipti. Ony-muny áńgimemen alańdap, Erturlynyń ketkeli jatqanyn ańdamappyn da. Oıbaı-aý, otyrmaımysyń?! Dıdarjan qazir keledi ǵoı» desem: «Taǵy birde, apa. Bu joly asyǵys edim», — dedi. Sóıtti de anaý eki aıaqty daryldaǵanyn minip jónelgeni.

— Darıǵa qaıda?.. — Ózen jaǵasynan Láılá ekeýin kórip kelip otyrsam da, bilmegensı qaldym.

— E, ol Láıláshtaımen sýǵa ketken... Alla belim...Osy segiz kózim qan-qaqsaıtyn bop aldy-aý... — Apam shymyldyq peshke arqa súıeı, bir qolymen búıirin taıanyp ornynan turdy. — Láıláshtaı onyń kelgenine ǵazireti Falı kelgenindeı qýanyp júr. Ózi de kórmege jutynyp turgan bala ǵoı. E, bala deımin-aý, o da bıshara adasqan bir jan da... — Óz-ózinen sóılenip aýyz úıge shyǵyp ketken apam, kúńkildeı qaıta oraldy. Kúıinip qaıtty. — I... ı, osy umytshaqtyǵym-aı... Ne isteıin dep shyǵyp edim álgi... Mine, óstip qudaı urǵanda esalańdanam de qalam... Taǵy ishesiń be?..

— Boldym, apa. — Ony kóńildendirgim kep ketti. Apamnyń qalaı tilin tabýdy bilem ǵoı. Ol ózi asa qıyn da emes. Kelin túsirip berý jáıin qozǵasam bolǵany, jáıilip sala beredi.

— Láıláshtaılar nege keshikti eken?! Anaý balyqty ashyp, shaıǵa qýyrta qoıatyn, — dedi apam tostaǵandy qolymnan alyp jatyp.

— E, keletin shyǵar. Qasynda aıaq-jónin biletin adam bar emes pe?

— E, qulynym-aı, o da sol Láıládan qandaı úlken deısiń. Ári ketse birer ıt-kóılek buryn tozdyrǵan shyǵar. Jasy sen qaraılas emes pe?

— Iá, solaı.

— Báse aıtam ba... Apasy marqum «Darıǵajan bizdiń qoıan jyly týǵan» dep otyratyn...

— Qaıta-qaıta áńgimeleı beresiz... Qalaı? Sizge unaı ma, apa? «Kelin ǵyp ala qoıaıyn ba?» dep qyzdardyń syrtynan dikildep tynshytpaýshy edińiz. Darıǵa jarasa erteń kirgizip bereıin — dedim oıyndy-shyndy. Meniń kóp qaljaǵymnyń biri dese kerek, apam tez kóne qaldy.

— E, nesi bar... Baǵy janbaǵan sor mandaı demeseń, áıeldiń tóresi emes pe?! Jetimdikti basqa bermesin de tek, qaraǵym... Sheshesi tiri bolsa on altysynda kúıeýge berer ms edi. Aty týǵandy qoıshy qudaı... nesin aıasyn. Áne, bir jyl otaspaı jatyp tastady da ketti. Kúıeýi ishkilik jolyna túskesin ózi shyqqan eken deıdi ǵoı el. Áıel ózdiginen ketýshi me edi? Qaıdam... Kúıeýi Jambyl jaqta úılengen. Sonda turady eken deıdi ǵoı...

— E, ony qoıshy. Ózi úılenip ketse, Darıǵanyń basy ábden bos deseıshi, — dedim. — Onysy tipti jaqsy. Daý dalabasy joq.

— Áı, osy sen shyn aıtyp turmysyń? — dep apam betime úńile qarady da, izinshe shoshyna yrshyp tústi. — Tantyma!.. Ne dep sandalyp tursyń. Qyz jetpeı kúniń osyǵan qalsa da aýlaq júr! Jeńil minezdiligins artyna sóz ergen, kúıeýden shyqqandy aldyrmaımyn Estımisiń, aldyrmaımyn!.. — Apamnyń daýsy ashshy shyqty. Endi sál bolsa jylap jibererdeı de. Aýyzǵy úıden kúbir-sybyr, temir shelektiń saldyr ete qalǵany estildi. Ánsheıinde jáı sóıleı qoımaıtyn apam eregiskendeı kúsheıip ketti.

— Apa... Apa, aqyryn... Men jáı, tek oınap aıtamyn

— Oınasań da aıtýshy bolma? Já... já, úndeme, — dep meni sóıletpeı dalaǵa shyǵyp ketti. İzin-shala Láılá úıge kirip keldi. Kózinde jas bar. Tiktene bir qarady da, júzin taıdyryp áketti.

— Ol... ol bárin estidi... Adam emessińder me, aıasańdar netti, — dedi de, Láılá kire beristegi sandyqtyń ústinen kógildir kosynkasyn qolyna aldy. Esikke qaraı júr túsip toqtady. Bir nárse aıtqysy kep, oǵan júregi daýalamaı turǵandaı. Aýyr kúrsinip, tamaǵyn kenegen de boldy. — Darıǵa jalǵyz... Jalǵyz ketti. Múmkin ol osy qazir aı dalada jylap ta bara jatqan shyǵar. — Men ornymnan kóterile bergem, Láılá shoshyna qaldy. — Joq... joq, Aq táte! Siz barmańyz artynan. Aıasańyzshy. O ne qylǵanyńyz... Jazyǵy ne? Sálemdese apama kelgeni ǵoı... Men qazir qýyp jetip, keshirim ótinem. Qaıtarýǵa tyrysam. Árıne, ol endi qaıtpaıdy...

«Sart» ete túsken esik dybysyna elendeı, japadan jalǵyz otyryp qaldym. «Ne istedim men? Ne istedim? — Osy sát aýyzǵy bólmeden:

— Álgi qyz qaıda júr-aı! Erteńgi sháıimizdi yryń jyryń sáskede ishetin boldyq-aý, á?! — dep dańǵyrlaı kirip kele jatqan apamnyń qajyǵan úni estildi.

Onynshy taraý

Aýyldyń bir shetinen kep kirdik. Ótken túndegi jaýynnan tar kósheniń ortasyna jarqyrap qaq turyp qalypty. Úsh-tórt kók-ala qaz, úırek júzip júr eken;

ańqyldaı qanattarymen sý sabalap qashyp shyqty. Laıly shalshyqtyń betinde qaǵaz, shóp-shalam, konservi qaltyry qalqyp tur. Jylandaı shıratylǵan qara sym da kórinedi. Ondaıda júregim zý ete túsedi. «Balonǵa kirip ketse, shońqıyp qalǵanymyz ǵoı» deımin. Tóbesi taıpaq sheten qaqpaly surǵylt shym úıler; ár tústi taqtaı men fanerden, tor symnan tartylǵan aýlalar qalyp jatyr.Bir sát maǵan suryqsyz mynaý tamdardan góri aýla tórindegi mal qoralar áldeqaıda eńseli, arýaqty kórinip ketti.«Buryn ne ǵyp baıqamaǵanmyn? Á.. Ie, búgin daladan oralǵan ekem ǵoı». Birine-biri ıyqtasa, arqa júıestire salynǵan úıler kópti kórse de túıgeni az, jańa men jaqsyǵa qýanýy sarań bir jan sıaqty. Baıansyz dúnıe aldamshy ómir degeniń jalǵandyǵyna endi kózi ketip, ótken ıt tirshiliktiń ókinishi ózegin órtep otyrǵan da.

Ár úıdiń aýla ortasynan qıdyń bozǵylt, ashshy tútini erinshek kóterilip jatyr. Ireleńdegen sholaq kósheniń bir jaltarysynan tórt qulaqty, tóbesi kúmbez irkes-tirkes shırat shoǵyry shyǵa keldi.

— Áı, avtoınspeksıa joq, neden qorqasyń? Zaýlatypetseıshi, — dedi Sapar kúńk etip. — Buryn osylardyń yńǵaısyzdyǵyn sezbeýshi edim. Qazir bir túrli... eńseni tasyp turady. Tirshilikte biraz taırańdap, saırańdap al .Erteń sende osy jerge kelesiń deıtin tárizdi. — Mashına janynan seldireı qalyp bara jatqan eski aýylǵa amarqaý qarap otyr. Kúni keshe myna eski tam, jórtólerdiń birinen ińgáláp dúnıege kelgenin de umytqandaı. — Jańa sovhozdy mynalarǵa japsarlastyra salmaı ózenge jaqyn jazyqta kótergeni qandaı aqyldylyq bolǵan,á?!

— Árıne...

— Árıne, árıne deısiń. Birdeńe aıtsaıshy adam sıaqty. Kózińdi syǵyraıtyp qıaldana bergenshe.

— Ne aıtam?

Máselen... Eh... Mola aýyldyń ortasynda nege qaldy? Mynaý eski aýyldaǵylar jańa salynǵan úılerge, sovhoz ortalyǵyna nege kóshpeıdi, á? Nege? — dedi Sapar shińkildeı.

— Kim biledi... Bir kezde bul aýyldyń da ózinshe sáni bolmady deımisiń. Zırat ta ol ýaqytta qystaýdan shetkeri tóbeniń basynda jatqan shyǵar... Onan beri halyq ósti,órbidi... Tam soǵa bastady... Turmys túzeldi. Kóńili apat zıratpen irgelestigin de umytyp, japyraıtyp úı turǵyza berdi. Mine, óstip halyq eńsesin kóterip, ońy men solyn tanı bastaǵanda Otan soǵysy bastalyp ketti. Zırattar aýyl ortasynda qala bardy.

— Dıdar-ay, meniń bir baıqaǵanym: seniń sózderiń sońǵy kúnderi shaqpaq qanttaı biregeı. Já, já... Túksı me... Ony-muny jazýdy talap qylǵandardyń kóbiniń ilkide aǵash-aıaqtanyp aqsańdaıtyny bolady. Sen ne, oblystyq gazet áńgimeńdi baspaı qaıtaryp jibergenine áli renjip júrsiń be, á?

— Ókpeleıtindeı jazýshy emespin ǵoı.

— Olardyń sóziniń degenmen jany bar, Dıdar.

— Álginde ǵana meni qostap, «Ádiletsizdik» dep sógip ediń ǵoı, — dep betine týra qaradym.

— Ony qaıtesiń... Seniń kóńilińdi jyqpaıyn degendegim bolatyn. Qazir sabańa tústiń, endi aıtý oryndy, Dıdar, sen alaıa berme. «Dos jylatyp, dushpan kúldirip aıtady». Men seniń dosyńmyn ba, dushpanyńmyn ba, á?

— Qaıdan bileıin...

— Á, solaı ma? — dep ol sál múdirip qaldy. — Seniń keıipkerleriń shetinen sulý, bal tatyǵan tátti. Bastan aıaq isteıtinderi jaqsylyq. Adam emes músin...

— Dıdar!.. Áı, Dıdar! — Joǵaryda otyrǵan Sársenniń kabınanyń tóbesin urǵylaı aıqaılaǵan daýsy estildi Sapardyń sózin bólip ketti.

— Mynany jyn soqqan bolar. Toqtashy... — Sapar esikti jartylaı ashyp, joǵarydaǵy Sársenge ákireńdep jatyr. — Ýa, ne boldy?

— Toqta dedim ǵoı!

Kabınanyń artqy, kishkene torly terezesinen qarap edim: Saparǵa qolyn silkileı sóılep, mashınany toqtatqanymsha ol borttan sekirip tústi.

— Ne deıdi, áı? Sapar?..

— O, káýkelektegen sorly ne deýshi-tuǵyn. Shı qalpaǵyn túsirip alypty. — Ol kúńkildeı jerge týsti. Qa baǵy salbyrap, tútigip ketipti. Joqtan ózgege bulan-talan bola qalatyn onyń baıaǵydan ádeti. Garajǵa bir bes-on mınýt keshigip-aq bardyq. Al, onda turǵan ne bar? Osy jerde qylt ete qalǵandaı eshteńe joq qoı. Sársen mana brıgadadan beri shyǵarda: «Bala syıla ǵandy bilmeıdi eken. Ózimsingenimdi qoryqqandyqqa saıatyn sıaqty ma, qalaı?» dep edi, sonysynyń jany bar-aý deımin.

— Dıdar, shylymyn bar ma?! Ákelshi, — dedi Sapar kósheniń jıegindegi aǵashtyń birine súıenip turǵan meniń janyma kelip.

— Joq...

— Anada salyp tartyp júr eń?! Qoıdyń ba?

Osyndaıda bolmasa... Qoıdym ǵoı. — Ol murnyn shúıire tyrjıtyp, usynǵan otyma páldene tutatyp aldy. Áne bir qushyrlana sormaı, erniniń ushynan syzdyqtata shyǵaryp tur.

Kóp kúttirgen joq, yrsyldap Sársen de jetti. Kináli jandaı qolyndaǵy qalpaǵyn qaıta — qaıta qaǵyn, máı móńkelep bir nárse aıtqaly oqtalyp kele jatqan; Sapar shaǵyp aldy.

— It quly ıtaqaı qoqyraıtyp qalpaq kıetindi taýypty ǵoı. Ýá, Sáke, basqa-basqa, qalpaq seniń nendi alǵan!.. Tazǵa taraqtyń jaraspaıtynyn biletin-aq jastasyń ǵoı, — dep, ol osy jerde erkindik, erkelik degenniń shekarasy, shamasy baryn umytyp edi.

Sársen «áp» degende túsine almaı, daǵdaryp qaldy. Jaýtańdaı maǵan qarap, músápir kúıde tur. Betine qany teýip, dalaptaı bop shyǵa kelgen; artynsha júzi qýqyl tartty qıyq kózi onan ári syǵyraıyp, jumylyp ketkendeı boldy. Oǵan yqqan Sapar joq. Qaıta aıyzy qanǵandaı, shabynyp tur. Dúnıede bireýdi muqatyp, janyn jaraladym dep qýanǵan adamnan azǵyn bolsaıshy...

— Tiliń tym ósip ketipti, bala.... Erkeligiń shyǵar desem óńmeńdeıtindi taýypsyń ǵoı, shoshqa, — dedi Sársen.

O, qasıetsiz neme?! Qoıyp jibermeı me ońbaǵandy...» Qatty kúıindim. Áıtse de ózimdi-ózim ustap turmyn. Bulardyń tilge kelýiniń aldy-arty osy emes qoı, dep kóńilime toqtaý da salyp qoıam.

— E, nesi bar?! Ótirik pe?

— Urynyp qalma... Tekten tek ólip ketip júrersiń deımin de naqurys.

— Kórermiz de...

— Kóretin dáneńesi joq. Basqa qolymnan kelmese de, ýádege beriktigimdi biletin shyǵarsyń, shoshqa... Jol jaman oıdym-oıdym... Túsip qalyp, kópirden aýyp ketip júrmegeısiń, — dedi Sársen mashınanyń kabınasyna otyryp. «Ekeýiń de ońbaǵan ekensińder-aý..» Sársen mysqyldy ezý tartyp: «Úndeme, kóresini áli-aq kórsetemin oǵan», degendeı anyq jaýyzdyǵyn tanyta qas qaqty. Onysy maǵan belgisiz... Áıtse de kóńilim alaburtyp, bir nárseni sezgendeımin. «Jol jaman oıdym-oıdym... Túsin qalyp, kópirden aýyp ketip júrmegeısiń?» O ne soz? Ótken jyly bir shofer mashınasymeı «Aqsaı» kópirinen qulap ólip edi. El: «Bul Sársenniń isi... Sonyń qoly aralasqan ólim. Araq ishken shofer deıdi. Kim ishkizdi? Taǵy da Sársen... Jo... joq, qandaı ishkende de kópirden qulaǵandaı ol mas emes. Sońynda kele jatqan Sársen ony mashınasyn bir búıirden janaı qaǵyp jibergen. Jigitterdiń osy boljasy durys... Árıne, óziniń qandy jasyrý úshin oǵan araq ishkizip, ózi de jutyp alǵany anyq... — Dıdar, káne kettik. Garajdan buryn keńsege soǵalyq..

Sapar qý ǵoı. Óziniń artyq ketkenin sezip, qarap otyrǵan meniń arqamnan qaǵyp qalyp, «ge-gelep» kúledi. Jaıshylyqta shaqpa daýsymen saqyldaýshy edi; qazir bir óner taýypty, tóńiregindegilerdi eliktire, sıqyrlana kúledi. Men de ilkide onysyn ańdaı qoımaı, yrjalaqtaı berippin ǵoı. «E, sorly bala, nemenege máz bolasyń?!» degendeı túsimdi sýyta, ezýimdi jıyp ala qoıdym.

— Já...já, shal?.. Bir ashýyńdy qı endi. Bermen kel.Tússeıshi tómen. Kabınaǵa men otyryp alady eken dep qoryqpaı-aq qoı. Ge-ge-ge...

— Ne dep qorqam? Qorqa-qorqa bolǵan adammyń, dedi Sársen syr aldyrmaǵansyp. Shynynda ol Sapardy kabınadan qýyp túsirip, jasynyń úlkendigin, brıga dırligin sezdire salmaqtanyp-aq qalǵan. «Shyj-byj bop keııdi, kúıinedi. Kósheniń ortasynda japadan-jalǵyz qalar deımisiń. Amalsyz joǵaryǵa shyǵyp, ishteı kúızelip otyryp qalady ǵoı. Meıli sóıtip saǵy syna bersin dep oılaǵan sıaqty edi; onysynan túk shyqpaı, muqattym-aý degen adamy qaıta kúsh alyp bara jatty.

— Já... já, shal!.. Qulaq sal sózime... Myna Dıdar ekeýmizdiń bir áńgimemiz bar, — dedi Sapar ony eriksiz qaratyp.

«Qandaı áńgime? Qaıdaǵy áńgime?» Men túk túsine almaı dalmyn. «O ne qylǵan áńgime?» dep suramaq bop bir oqtaldym da, onymnan taban astynda aınyp shyqtym «Ótirik... Ótirik qoı. Tilge tıek qyp aıtqan da». Bile tura ótirigin shyǵarǵym kelmedi. Ári ne aıtar eken degendeı áýestik meni de jeńe bastaǵan.

Sársenniń qabaǵy áli ashyla qoımapty. Qıyq kóziniń aınalasy qyzyl jarǵaqtana dolyryp-aq qalǵan; álgindeı bolmaı ysyldap-pysyldap mashınadan túse bastady. Tús aldyrmaǵan bolady, onysy balanyń táttige ókpelegeni tárizdi birdeńe.

— Já, shal... — Sapar áne-mine degenshe ishi-baýyryna kirerdeı lypyp jóneldi. — İnińniń bir erkeligin kótere almadyń. Qartaıaıyn degensiń-aý, á?.. Bilem... Nege bil meıin. Nerviniń ábden tozyp-bitkeninen árıne...

— Jo... joq- aý, oıynnyń da bir shegi bolmaı mı eken?!

— E, Sáke-aı, sizdi men bilmesem, meni siz bilmeseńiz oınap ne jynym bar... Já... Qoıdym... Jazdym jańyldym.

— Áı, shoshqa... — Sársen muny zilsiz aıtty. Manaǵydaı emes kiresi bosap qalypty. — Jańaǵy áńgimeń ne edi? Sóz aralatyp kettiń be, qalaı?!..

— E,umytqam joq, — deı berdi de, qaltıyp turyp qaldy. — Kele jatyr...

— Kim?.. Káne?.. — Kósheniń ekinshi betinen sur kıteldi mosqal adam beri buryldy. «Qaıdan shyǵa keldi ózi?» degendeı bir-birimizge jaltaqtasyp: munan ári aýzymyzdy tandanyp, bosynaı turýymyzdyń jóni bolmas dedik te ony-muny qarastyrǵansyp, mashınanyń ıa jaq, bu jaǵyn túrtpekteı bastadyq. Sapar «zyp» berip, mashınanyń tipti astyna kirip ketti.

— Ýa,jigitter, jol bolsyn!..

— Áleı bolsyn, — dep Sársen iligi áketti. — Sizge kele jatyr ek...

— E, kórip turmyn... Kórip turmyn. Ýa, qaı jeri jaýly eken, ábden tekserip almaı mashınamen jol shyǵýla ryń qate ǵoı, — dedi ol tómende jatqan Saparǵa úńilip.

— Tormaznoı kolodke... — Túsiniksizdeý kúńkil estildi. İzinshe beti avtoldan qara-qojalaqtanǵan Sapardyń basy kórindi. — Bitti... Túzetildi...

Dırektor da kóterilip, mashına balonyn aıaǵymen teýip qoıdy. Birdeńe túsinetin adamdaı-aq qabaǵyn shytyp qoıady. Múmkin tehnıka tetigin biletin de shyǵar? Ómiri bylyǵyn jatatyn jóndeý sheberhanasyn, garajdy jylan jalaǵandaı tazarttyrypty ǵoı. Mehanık, tokar, slesarlerdi, tipti ınjenerdiń ózin bir shybyqpen aıdapty deıdi Sársen. Óz basym sen beımin. Bizge kelgen dırektor qaıbir kósegemizdi kógertken edi. Erteń-aq sovhozdy súlikteı soryp, ne ábden tıtyqtatyp taıatyn da. Stadıon saldyrtam depti deıdi. Kádimgi astanadaǵydaı.Fızkýltýra ınstıtýtyn bitirgen bir jigit keldi sovhozǵa. Bári bylshyl, bos sóz.

— Sársen, mynaý qaı bala? — dedi dırektor meniń janyma keldi. Shalqasynan qaıyrǵan tolqyndy qara shashyna aq kire bastapty. Uıaly úlken qoı kóziniń aınalasy tolǵan ájim. Únemi jalań bas júredi. Bizdiń aýyldyń ystyǵy men borany áli-aq basyńa bórik pen qalpaqty kıgizer, tura tur. Ol saǵan Alataýdyń saıasyndaǵy sovhoz emes.

— Qosaǵasy-aý, — dep qaldy Sársen, — Bektasov qoı shoshqa...Dıdar Bektasov.

Sársenniń osyndaı ersiligi de bar. Meni bári bilgendeı kimmin sonsha. Álde men jaıly áńgime boldy mı aralarynda.

— A... E, estýim bar. Jaqsy mehanızator deýshi edi Mynaý mashınasy salaq adam dep turǵan joq pa? Qara shy, brıgadır. — dedi ol. — Astyndaǵy atyn bapty ustaı bilmegendi jigit deımiz be? Joq... Endeshe jaqsy mehanızatorlaryń ba, bul?..

Oń jaq kóziniń astynda tyrtyǵy bar osy adam kóńilime bir uıalamaı-aq qoıǵany. Sekemshil, ne bolsa sony tirnektep, jipke tize beretindeı usa, týrashyldyqty adamdy qorlaý, namysyna tıý dep túsinetin, qýlyq-sumdyǵy ishinde bir jan sıaqtanady da turady. Bir ǵajaby: burynǵy dırektordaı kózge maqtamaıdy eken. Aldyna shaqyryp alyp, aqyl aıtýǵa da joq tárizdi... Ózi Sholpandy qatty qurmetteıtin kórinedi. Áıeldi syılamaıtyn bir erkek bolsashy. Semásyn astanadan nege kóshirtip almaı júr deısiń...

— Jaqsysy jaqsy... — Sársen mińgirlep qaldy.

— Jaman bolsam shópirlikten qýyńyz. Eki qolǵa bir jumys tabylady. Al meni jaqsy, jaman dep osy qa zir bazarǵa salmaqsyzdar ma?! Baǵamdy asyryn, ne jasyrmaı-aq qoıyńdar. Kerek bolsa men brıgadıriń men qosa dırektoryńdy satyp jiberermin, — dep mashına kabınasynan sekirip túsip, esikti sart etkize jaýyp jiberdim. Aıaq astynan burqan-talqan bola qalǵanym nan Sársen qatty shoshyndy.

— Ýa, Dıdar, jyndandyń ba?! O, naqurys...

— Áı, osynyń basynan sóz asyrmaı shaq ete qalatyn ádeti qursyn. Nemene sonsha... Áýlıe me ediń?! Sen sovhozdan shyqqanda óledi deımisiń jurt, — dedi Sapar shaqyldap.

— O, sor... rly!.. Tfý!.. — Sapardyń jalbaqtaı ıtarshylana shabalanǵanynan jırene, betine qalaı túkirip jibergenimdi ańdamadym.

— Áı, Dıdar!.. Tura tur... Áli-aq aldyńa keltirermin, — dep ol umtyla túsip, meniń neden bolsa da osy qazir taıyna qoımasymdy baıqady ma; betin qolynyń syrtymen súrtip turyp qaldy.

— Bektasov... seni myna minezińmen mashına qalaı kóterip júrdi eken?

— E, talaı syndy ǵoı, — dep Sársen ilip áketti.

— Alystaǵy mal otaryna jolsyzben júk tasyttyrsań, temir turǵaı seniń óziń de qırarsyń, Sársen...

— Qaıdaǵy otar?.. Ne qylǵan júk. — dep edi dırektor kózin jypylyqtata oılanyp, Sapar apalaqtaǵan Sársenge alaıa bir qarap qoıyp:

— E, shaı, qant ony-muny kákir-shúkirler ǵoı. Saýda ornynyń ótinishin ótegenimiz edi de, — dedi ile.

Kóńilimdegi kúdiktiń syry ashyla bastady. Keshe aýyl dan shyǵarda jan apammen tilge kep qalyp edim; osy Sársen men Sapar úıimizdiń tóbesine dep shıfr túsirip ketipti. Aqsha almapty. «Er moınynda qyl arqan shirimes, Dıdar dosymyz ǵoı. Qol ushyn bergenimiz. Bizde bar bolyp, onda joqtyǵyn bile tura úndemeı qalsaq, qatar-qurbylyǵymyzdan ne paıda depti. Sapar árıne aıta almady. Apamnyń da kókeıi ket ári emestigin sezgensin, onan ári jeldeı espeı me bul qý. «Júkti aıtqanda nege shoshyndy? Nege jasyrdy? Burynǵy dırektordyń ózi ruqsat etpep pe edi?.. Jumystan tys júk tasyǵanyńa dep otyz som berip Sársen, arqamnan qaqty... Árıne ony osy qazir aıta almaımyn. Dırektor sense jaqsy... Senbese she? Ári meniki qorqaqtyq, jáı baıbalam bop kórinedi ǵoı. Al, mynalar ýáde etip edi; sóıte tura meniń aldymdy orap barady. Qaıtken kúnde sybaılas qylý».

Jaqsy, jigitter... Búgin demalyńdar. Anaý shabyndyqtan beri... Ózen boıyna qashan kóshtińder? — dedi dırektor. Kózi jasaýrap ketti. Túnimen uıyqtamaǵan adamdaı beti isik tartyp tur.

— Eki kún boldy. Joq...

— Eki kúni nesi? Bir juma deseıshi, — dedi Sapar Sársendi túzete.

— E, o jerdiń shabyndyǵy da bitti de. Endi «Aqsaıdyń tusynan túsý kerek, — dep dırektor sál oılanyp qal dy. Kózi kósheniń jıeginde sybdyr-sybdyr syr sher tiskendeı bop turǵan jasyl japyraqty aǵashtarda. Kóńili qaıda?.. — Qalaı oılaısyńdar. Osy bizdiń sov hozdyń jerine alma, almurt, júzim, órik aǵashtaryn otyrǵyzsa shyǵar ma edi? Mal sharýashylyǵy men birge egistikti do qolǵa alsaq... Qatar júrgizsek...

— Júrgizýi júrgizermiz-aý... Tek...

— E, Sársen, aıt... Nege kidiresiń? Múmkin meniń bilmestigim bar shyǵar?

— Dırektor bitken qatelesedi eken den bilmeıim. Tek súrinip ketip júrmesek... Naqurystyń...

— Toqta... Sársen, seniń osy oryndy, orynsyz «naqurys», «shoshqa» deı beretiniń ıe? Uıat emes pe, — dedi dırektor qyzarańdaı.

— E, máteli ǵoı. Biz oǵan úırengenbiz. — Sapar sóziniń aıaǵyn máımóńkeleı bitirdi.

— Laıyq deseńder ózderiń bilińder. Kelissiz-aq endi. Sonymen siz tek «súrinbesek» deısiz ǵoı? — dep Sársenge buryldy. — Súrinbeý úshin júrmeı... Qol qýsyryp otyrý kerek-ti onda. Qyzyq eken... Jaqsy. Brıgadadan báriń keldińder me?

— Iá... Bazarbek qart qana qaldy.

Dırektor tós qaltasynan jazý knıjkasyn alyp, kózildiriksiz qaraı bastady. Kúbir-kúbir bir nárseni eseptep:

— Bektasov, sen ortalyqqa nege kóshpeısiń? —dedi. Meniń álgi bir minezimdi tipti eleń qylmaǵandaı.

— General qarsy... — Yrjalaqtap men úshin Sapar jaýap berdi.

— Generaly kim?

— Apasy...

— A... — dedi túsingendeı. — Sizder árli-berli mashınamen zyrlap, seıildemesin dep vagon-monsha aldyrdyq. Sony erteń tirkeı ketińder, maqul ma?

— Qosaǵasy, traktor bolmasa...

— Traktor bolady, Sársen. Kıno da barady. Gazet-jýrnal da ala ketersizder... Aıtpaqtaıyn men sizderdi jańa brıgadırlerińmen quttyqmappyn ǵoı.

— Ol kim? — destik jarysa. El esebi ras bolmaǵaı edi.

— Bazarbek qoı. Estimegen ekensizder, á? — dedi de, — al jaqsy tynyǵyńdar... Erteń brıgada basynda kezdesermiz...

— Sársen she? Onyń kúnási ne? — dep qaldy Sapar shydamaı.

— A... Sársen be? Jáı traktorshy bola turady da. Janar maı, jaǵar maıdy ýaqytyly jetkizbeıdi. Ózi qaıda bolsa sonda júredi demep pe edińizder. Brıgadırlikti alyp júre almady ǵoı. Jaqsy jumys istese keıin qaıta qoıamyz. Bastyq qaıda qashady. Múmkin dırektor bolar. Solaı emes pe?

— Árıne... — Úsheýmiz ań-tań turyp qaldyq.

Sur kıteldi jalań bas adam ketip barady. Ózi qamyt aıaq eken — aý. Ireleńdegen júrisi qandaı qyzyq. Áne, ol dúkenniń kóleńke betinde otyrǵan pensıoner qarttarmen amandasyp jatyr.

— Aıtpadym ba?! Qý demep pe em? Jer soqtyrǵan joq pa, shoshqalar — aý, — dedi Sársen julyp alǵandaı shar ete qalyp.

— Qaıdaǵy jer?.. Áldeqashannan belgili emes pe ol?! — dep edim, sol eken Sársen endi maǵan tap berdi:

Á... Bile júre... jasyryp, tabalamaq. Tabalamaq bopty mynaý, Sapar, — dedi.

— Áı, sen jyndandyń ba!.. Qaıdaǵy taba! Ne dep ǵabalaıym? Dyrdý-dýmanymyz kóbeıip ketkenin bilmeımisiń? Bul sonyń nátıjesi... Mynaý Sapar ekeýmizden ózge kim seni adam sanap júr!

— Á, men adam emespin, á?

— Já, shal... Boldy ǵoı endi, — dep Sapar onyń ıyǵyna qolyn saldy. Sársen selk ete tústi. «Osy shyn nervinı-aý, á?!» — Meniń baǵanaǵy aıtpaq bolǵanym...

Iá...

— Qalaı qaraıtyndaryndy qaıdam. Jas et, tentek sýdan da qur emes edi úı. Bizdikinde bolsaq... Dıdar bilmeıdi ǵoı. Shaqyrýymnyń sebebi bar... Motosıkl alǵanmyn. Sony jýǵanym bolsyn...

Sársen ekeýmiz áli úrpıisip turmyz. Qydyrystap jaman úırenip qaldyq qoı; arjaǵymyz jek kórmeı, qaıta elp ete túskendeımiz. Óz basym osy bir sezimnen qatty shoshynyp; «araqqa boı úıretip alǵan joqpyn ba ekem, ishpeı júrsem de, kóńilimniń selt ete qalýyn qarashy. Áı, meıli sońǵy ret bir siltep kóreıinshi» dep shıryqtym.

— E, astyńa at mingen ekensiń. Qutty bolsyn!.. Ony jýýyń ábden durys! Ne sóz bar?!. Kettik endeshe. — Sársenniń keıde óstip, daýsyn kómeıden qyryldata shyǵaryp bes batpan bola qalatyny bar. Qazir de sonysyn istep gúr-gúr etip tur...

On birinshi taraý

O, shirkin... Nesin suraısyń, dostym. İshtik qoı ólerdeı. Qoly ashyq jigit emes pe?! Sapar konák pen tentek sýdy úıip-tógip saldy. Shaıdan sos et keldi... Onan keıin de siltedik. Ne tentek sýmen, ne konákpen bolaıyq dep edim; Sársen kóndi me?!.. Osynyń ózi jaqsy dep lekitip áketti deısiń... Endi qabyrǵaǵa súıenip, mólıip turysy anaý. Kózin qarashy... Kózin. Ólgen taýyqtyń kózindeı aqshańdaýyn. Jata tur deseń jatpaıdy. Eregesedi... Úı ıesi ǵoı, Sapar tyń. Eregespeıdi. Sársendeı emes, ol... Óte aýqatty turady. Alty bólmede apasy ekeýi ǵana. Qonaq bólmesi kirse-shyqqysyz: aınala kilem... Oryndyq, stol... jerde de kilem... Qonaq bólmesine stol qoımapty. Kilemniń ústine dastarqandy jaıyp jiberip, kópshikti qoltyqtap, jantaıyp jatqandy qalaıtyn sıaqty. Onysy endi myqtylyq emes...

Bir-bir shylymdy tutatyp alyp, Sapardyń qonaq úıine esiktes bólmesine keldik. Ol ózi «kabınetim» deıdi Aınala siresken kitap.

— Áı, osy kitaptyń bárin oqydyń ba? Joq álde kóldeneńge kóz qylǵaly qoıdyń ba? — dedim entige. Hege entigem men? Júgirgem joq... Kórdiń be, táltirektep Sársenniń de qalmaı júrgenin. Byldyr-byldyr birdene aıtady ózi.

— Oqymaǵan kitabymdy jınamaımyn. Jáne de oń qyzyǵyn, tartymdysyn ǵana satyp alam.

— Seniń qazirgi áńgimelerińnen bir broshúra shyqsa Sapar alady eken dep dámelenbeı-aq qoı, shoshqa, — dep Sársen aradan kıip ketti.

— Pa... Myna súmelekke den jan bitipti-aı. Áı, jańa dırektordyń aldynda aýzyńdy baqadaı ashyp qala berip ediń...

— Já, jigitter, boldy... Apam asty qaıta ysytqan shyǵar. Júrińder ystyq sorpa ishelik. Sharshap qaldyq qoı, — dedi de, Sapar ekeýmizdi qoltyqtap aldy.

— Áı, Sapar-aı, sen... sen be?! Kelshi betińnen súıeıin. O, naqurys...

— Já, shal... Boldy... Boldy...

Sársen oǵan qaramaı, betinen «sholp» etkize súıip aldy.

— Seniń óspeı qalyp júrgenin, de... Kóp oqyǵanyńnyn kesiri ǵoı, shoshqa-aý... Biraq sen aqyldysyń. Iá... Ras aıtam aqyldysyń...

Dastarqan qaıta jaıylypty. Ac áli kele qoımaǵan eken. Ekinshi et qoı. Jeıtin de jerimiz joq ózi. Keńirdekten kep otyrmyz. Sapar kabınetine kirip ketip úsh shyny araq alyp shyqty.

— Apa!.. Endi qashan, apa! — dep ol aýyzǵy úıge qaraı aıqaılady. Qıt etse sheshesine ákirendeıdi. Zekiredi...

— Áı, sen apańa daýys kótere berme. Bildiń be?! Men qazir baryp kómektesem. Ertip kelem.

— Otyr... Otyr deımin. İstesin, ne bitiredi basqa.

— Aıaq-tabaqqa aralasyp qalǵan qý emes pe. Jiber muny... Laıqaty sol, naqurystyń, — dedi Sársen baqaıdan qaǵyp.

Sapar tura bergen meniń ıyǵymnan basyp otyrǵyzyp qoıdy. Sol sát shuńǵyl aq tabaqqa salǵan ettiń býyn burqyratyp, orta boıly, ajarly qarıa esikten kórin di. Qyr muryndy, aqsary... Sapardaı emes boıshań, uıań júzdi adam. Júgire otyra qap, etti týraı bastady. Eki sóziniń biri: «Qaraq... qaraq... Alyńdar, janym...» Arasynda meniń apam sıaqty: «Qulynym-aý, sol aram qatqyr tentek sýdy qoıyp, sorpa ishseńdershi», — dep te qoıady.

— Sen bul kempirdi bilesiń be?.. Bilesiń be, á?.. — dediSapar tili kúrmele. Kóziniń astynan súze qarady. Qaıta-qaıta apasyna suq saýsaǵyn shoshańdatyp, qolyn siltep qaldy.Shashy jalbyrap tómen túsip kete bergen basyn kegjeń etkizip, kóterip alyp otyr. — Ol meniń kishkentaı... sábı kúnimde eki ret... Eki ret shalǵa tıdi ǵoı. Sen túk te bilmeısiń, bildiń be? Onan da anaý aldyńdaǵyny móldiretpeı iship sal... Sol kezdegi meniń kóz jasym budan yssy, ashshy... Ashshy edi ǵoı... Alsańshy, Dıdar... Men sendeı eshýaqytta bola almaımyn. Sen ańqaýsyń. Kisi aıaǵyshsyń. Men apama aıqaılaǵanǵa seniń kóziń dóńgelene qalypty. Jo... joq, sen ony aıama... Ol seniń apańdaı emes.....Qıynshylyq ýaqyt boldy ǵoı deıdi. Ótirik... Ótirik...

Jaýyryny bir ýys bop shógip bara jatqan ana júzinen qasiret kórgendeımin. Ol Sársen ekeýmizge jalynyshpen qaraıdy. Qardaı boraǵan jaladan qorǵan izdegendeı buǵa túsedi. Sapar ústi-ústine tókpektetip jatyr. Eki kózinde raqat ushqyny bar. Alaq-julaq etedi. Ana ol salǵan jarany aýyrsyna tyjyryna qalsa; bul ózine eresen kúsh bitkendeı shıyrshyq atyp, ózeýreı túsedi. Janym-aý, mynaý haıýan eken ǵoı. Ana qadirin bilmeıtin ne degen qasıetsiz edi. Óıtken rahatyń qurysyn... Ana jaıly bu da bireýlerge aqyl aıtady-aý, a?! Osy qordyǵynyń bárine shydap, «balam» dep emirenip otyrǵanyn kórmes budan ne úmit, ne qaıyr?!. Keshirimshil keń dúnıe-aı!.. Dúnıe degenimizdiń ózi ana ma edi». Sársen janbastaı jatqan, eńsesin kóterip aldy. Tóńiregine samarqaýlana qarap otyr. Shylym men maıly taǵam nan sarǵysh tartqan kúrek tisin kórsete mán-maǵynasyz maǵan yrjıyp qoıdy. «Bu da sol... Neni ymdaıdy?.. E, rúmkege sen emes anaý sý stakandarǵa konák quı dep otyr eken ǵoı...» Sapar ıyǵymnan ózine qaraı julqa tartyp qaldy:

— Nege tyńdamaısyń? Teris aınalasyń? Sen, Dıdar, ákeńdi bilesiń. Men bilmeıim... Qandaı ol? Sen ne bolsa, soǵan nanasyń... Ol seniń sorlylyǵyń. Bildiń be?..

— Iá...

— Qulynym-aý, sharshap qaldyń. Sorpa ishseıshi. Ótkeńdi qozǵap qaıtesiń. Qataryńnan kem qylmaı ósirdim i emes pe...

— Ketshi... Ketsh... shi ári! — dep Sapar apasynyń keýdesinen ıterip kep jiberdi.

— Jetti!.. Jetti ǵoı endi! — Onyń jaǵasynan qalaı ala túskenimdi sezbeı qaldym. Qylǵyndyra ustap, mytyp-mytyp jiberdim be, qalaı... Yshqyna... «qyry qyryl» ete berdi.

— Áı, óltirdiń shoshqa! — degen Sársenniń daýsy qatty shyǵyp ketti. Shoshyna qoıa berdim. Sapardyń basy jastyqqa sylq ete tústi. Apasy daýys ete ústine qulaǵan; kózinen monshaqtaǵan jas betine tıdi me, Sapar dir ete qalyp baryp, kózin ashty. Sársen ekeýmiz eki jagmı demep turǵyzyp otyrǵyzdyq. Betine oramal jelpidi. Apasy júgirip aýyz úıden sý ákeldi, ernin, mańdaıyn jumsaq alaqanymen dymdap jatyr: «Qulynym-aý...baıqasańdar netti. Baıqasań darshy. Jasaryn jasap, asaryn asaǵan mendeı aq seleý shashty, aýzy opyryq qarıa emessińder. Tileýleriń aldarynda. Qoldaryńdy qaǵar eshkim joq. Mynalaryń ne... Ádire qalǵyr ashshy sýdan opa kórgen kim bar edi. Qoısańdarshy...» Ana úninen túsiniksiz qorqynysh, adam janyna úreı uıalatarlyqtaı salqyn sustylyq seziledi.

Sapar basyn kóterip alǵan: «Bu qalaı boldy, jigitter?» — degendeı únsiz otyr. Múmkin ol osy araq ataýlyǵa eregisip: «Senimen bolsyn isim. Ońaı jeńbek ekensiń ǵoı», — dep qalǵan shyǵar; áıteýir qabaǵy qatý.

— Ýaqa emes, jigitter. Dıdar, kóńilińe eshteńe alma. Men saǵan renjimeımin. Ózimnen... Quı, Sársen, — Sapar muny zorlana ezý tartyp aıtty.

— Men ishpeıim, — dedim.

— Oıbaı, Dıdar-aý, dáýdeı sen qaıtqanda, ózgemizge ne joryq. Myna qaqtyǵysqan jadaýǵa qarasaıshy. Ol Sapardy meńzedi. Ázildegeni ǵoı. Qazir onyń orynsyz ekenin oılamady-aý. — Asyly jadaý bitken tentek cyǵa myqty ma deıim. — Sársen bir jańalyq ashqandaı tóńiregine masaıraı qarady. — Káne, qudymyldatyp qoımadyń ǵoı. Anaý súbeni shanyshqyńa ilip jiber shi...

Aǵash aıaqtaǵy týralǵan ettiń maılysyn Sapar shanshyp, «káne» dep tur. Sársen shappa jardan sýǵa sekirýge júreksingen adamdaı jaýtandap qolyndaǵy araq toly stakanǵa bir, Saparǵa bir qaraıdy.

— Bol endi...

Sársen qylq etkizdi. Ólgen taýyqtyń kózindeı janary munar tartyp, aqshyl kirpiginiń asty qyzyl jolaq beldeýlenip júre berdi. Sapar da odan qalysa qoıǵan joq. Aýzyna nár salmaı, álginde Sársenniń «myqty» degenin maldanyp judyryǵyn ıiskep otyr.

— Kimdi alma... Beri ózinshe aqyldy. Es aqymaq osy

Shyǵar-ay dep sóz tartyp jaqyndaı tústiń be; al endi qutyla almaısyń. Aqyl aıta jóneledi. Qudaıym basqa bermesin... Ári-beriden keıin adam ekenińe shubalanyp, keshe ǵana maımyldan jaralǵandyǵyńa den qoıasyń. Bu nesi,á? dedi Sársen túk túsinbegensip. — — Adambyz ǵoı.

— Sapar, sen jalpylama. Dál aıtshy maǵan. Nege bárimiz aqyldymyz?

Ómirde solaı bolýǵa tıis te ǵoı. Ǵylym da, ádebıet te óner de bir danyshpanǵa qarap qalsa damymas edi. Ras oǵan qosar úles ár túrli. Bireý mol qossa, ekinshisi tarynyń túıirindeıin ákeledi. Kosmos raketalary, atom kemesi degenimiz mıllıon mıdyń jıyntyǵy emes pe? Mysaly bir sen aqyldy ekensiń delik. Ne Sapar sondaı..

Bizdiń bárimizsiz sen ne bitirer eń, aıtshy? — dedim elige.

— Endi túsindiń be, Sáke? Áne, solaı bolady, — dep Sapar kóterilip qaldy. — Dıdar, palýan ǵana emes... Já... Qoıdym.. Maqtasań pálege óstip qalasyń.

— Myqty-aı shoshqań. Shynymdy aıtsam maǵan áli aq dáneńe qonyp otyrǵan joq. — Sársen tereń kúrsinip qoıdy, — Bas emes, qaýaq shoshqań...

— Salqyn sý bar ma? Qanym keýip barady.

— Qoı. Dıdar, shyda. Qazir dalaǵa shyǵamyz. Aýa jutyp seıildep qaıtamyz. Solaı emes pe, Sáke? Áne, durys.. Káne, taǵy da quıyp jibere ǵoı. Qaıtyp kep karta oınaımyz. Salqyn sý iship balamysyń?! Bol endi, telmirtpeı adamdy, — dep Sapar taǵy da Sársen di qamshylap jiberdi.Men dalaǵa tura jóneldim.

Kóshe jap-jaryq, qońyr salqyn. Kóńildi... Ár úıdiń aldynda qarandaǵan bireýler kórinedi. Júregimniń uıtqyǵany basylǵandaı. Tynysym kádimgideı keńip qaldy. Kórshiles úıdiń aldyndaǵy sákide túıeniń jarty etindeı áıel jarysa semeshki shaǵyp otyr. Erinderi súırendep biriniń qulaǵyna bir aýyzdaryn taqap, jan-jaǵyna alaq-julaq qarasyp qalady.

Úıden daýryǵysa Sársen men Sapar da shyqty.

— E,áli erte eken ǵoı. Kıno bastalǵansha qashan, — dep Sársen maǵan kelip súıendi. — Júregiń qalaı?.. Eh...

Minez kórsetip tur de. O, shoshqa-ı! Sen bar ǵoı, Dıdar bylaı iste.... Saýsaǵyńdy kómeılete aýzyńa tyǵyp jiber de, zorlana qus. Bylaı mine... Ohh... — Sársen laqyldata kep qusyp jiberdi. Maǵan óziniń tájirıbesin is júzinde kórsetkeni ǵoı,

— Týf...f... Osylar ıtshe ishpese qaıtedi eken. — Sapar ekeýmiz jalt qaradyq. Sákide otyrǵan manaǵy áıelder. Bizden seskendi me bilmeıim. Bir sát tym-tyrys bolysa qaldy da, izinshe aıaqtaryn ushynan basyp, úılerine qaraı jyljı jónelisti...

Kınoǵa kirgenimiz joq. Kóp kidirmeı qaıttyq. Beıta nys jigittermen tilge kelisip qaldyq. Sársen qorqaqtyq istedi. Sapar keri tartty. Sholpan men Darıǵa da sonda júr eken. Fızkýltýra ınstıtýtin bitirip kelgen jigit Sholpannyń bolashaq kúıeýi kórinedi. El jaryqtyq beker aıtpaıdy eken de. E, táıir-aı... Jel bolmasa shóp basy qozǵala ma... Meıli ǵoı. Áńgime onda da emes. Sonda kimde? Meni de qorlamaq eken de. Jo... joq, Darıǵa meniń Sapar, Sársenmen birge júrgenimdi kórip qashqaqtaıdy. Súıem degeni ótirik bolǵan. Sársen men Sapar beker jamandamaıdy ony. «Senbe oǵan, altyn basyńdy qor etedi», — dep edi, qatelespepti. Ol az saǵan... Qara túnde, sonaý daladaǵy «shaıhanada» kezdesetin tóbeles qumar jigittiń aýzyn baqadaı bir ashyrdym-aý. Ne bolsa, ol bolsyn. Joq-aý, Darıǵanyń qasynan qyl eli qalmaı jarbıyp, turyp alady.

— Qalaı, Darıǵash... Kúıeýiń olqy kórinip turǵan joq pa? Taǵy birin ilestirmediń be, a? Sáýlem, bul tiptep az ǵoı, — dedim saqyldaı kúlip. Kádimgi Sapardyń kúlkisi. Synyqtan ózgeniń bári juǵady degen ras-aý, a?!

— Dıdash... Dıdar, sen massyń... Ne dep tursyń, Dıdar, esindi jı...

— Janyńdaǵy jaman taılaqqa aıt ony. Sol esin jı syn... Dostym, Darıǵa menen ketti. Saǵan jetti. Qobaljyma... Áıelge jarydyń... — Taǵy da sol Sapar kúlki.

— Dıdar!.. Óltirseıshi óıtkenshe!..

Tóbelesqumar umtyla bergen Sholpannyń janyndaǵy kishkentaı qara qaǵyp jiberdi. Anaý etpetinen tústi. Qolyndaǵy pyshaq jerge dik ete shanshylyp qaldy.

Darıǵa eki beti bal-bul jana qasyma keldi. Ústinde kógildir, búrme etek kóılek. Shashyn jelkesine túıip qoıǵan. Osy qazir ol qandaı sulý.

— Dar... rı... — Atyn ataǵanymsha bolmady. Shapalaq jaǵyma «shart» etti. Eki betim dýyldap ketti. Áıel diń erkekti urǵanyn kim kórgen. Jınala qalǵandar tym-tyrys. Ún shyǵarýǵa qorqyp turǵandaı; Darıǵanyń ózi shoshyp ketkendeı sheginshektep barady. Áne, ol burylyp júgire jóneldi. Úsheýmizdi kınoǵa kelgen jigitter qorshap aldy... Maǵan báribir. Mynaý topqa qarsy qoıyp keteıin desem, ekeýi qolymnan tartyp jibermeıdi.

Qońyraý soǵyldy. Qazir kıno bastalady. Qorshaý birtindeı ydyrap, ekeý — ekeý ketip jatyr. Bári de susty.

Darıǵany súımeıtiniń ótirik eken. Sholpanǵa qyryndaýshy ediń... Erkemen de áýre bolatynsyń. Iá, bári jastyǵyńnan... Ony tipti kózińe de ilmediń ǵoı. Sen ózińdi-óziń aldaı almaıtyn jigitsiń, Dıdar. Sen bylshyldama... Darıǵany súıesiń... O da sen dese óledi. Bilemisiń sen ony? O, naqurys, — dedi Sársen úıge kep, dastarqan jıegin qolymen basa jantaıǵan soń. Qoltyǵynda eki birdeı jastyq. Shylymdy burqyrata, qýlanǵansyp, jyrtaqtaı qaraıdy. Ol osy jatqanda ózin bir ǵalamattaı psıholog sezinetin tárizdi.

— Ottapsyń!..

— Áne... Jastarǵa aǵalyq sózińdi aıtsań boldy.Ottaǵan...

— Já, shal, — dedi Sapar onyń sózin bóle. — Ne bolsa sony kóńilińe ala berme. Qyzynyp otyrǵanda ózińdi tejeme de... Oıyńa ne kelse sony soq. O da demalys.

— Joqaý, men bóten ne aıttym? Bu shoshqaǵa...

— Káne, mynany Dıdar aldyryp jibersin. Soǵystyryp tarta bergenshe tost kóterip, demalys keshimizdi árlendireıik... Al, káne! Shal, onan keıingi sóz seniki. Yńqyldap turma, daıyndal. Dıdar, al...

Ne aıtam?» Mundaıda oıyńa túk túspeıdi ǵoı. Ári dastarqan ústindegi baýyrsaq, qant, araq shynysy, aıaqqa salǵan sary maı, qýyrdaqqa shekti teńselip tursa; óziń balbyrap, óleń aıtqyń kep otyrsa ne deısiń. Tipti qaradan qarap aıqaılaǵyń, sekirip bılegiń kelse she?! İzinshe jan dúnıem eljirep, jylaǵym keledi. Jata qap Darıǵadan keshirim surasam deımin. Obal boldy-aý. Maǵan jasaǵan qıanaty joq. Qatary men kınoǵa barǵanda ne tur? Sársen: «Jeńiltek áıel, oǵan senbe», — degenge daladan qyjyldaıtyn kimmin sonsha? Iá? Bul araq... sonyń kesiri...

— Oý, Dıdar, bolsaıshy. Aldyrtpaımysyń.

— Ala berińder. Meniń ishetin jerim joq, — dedim aldymdaǵy araq toly rúmkany keıin ysyryp.

Kóńilim álem-jálem. «Nege keldim? Bularda jumy sym ne edi. Darıǵa, sen durys istediń. Mendeı adam saǵan joldas bop, túk te bitirmeıdi. Saqtanasyń... Bo ıyńdy aýlaq salasyń. Men onyńa renjimeımin. Seni nege renjittim? Ne kórindi maǵan? Qara basyp ne boldy sonshalyq...»

— Ottap... Ottapsyń, á?! Sóıdediń be? Iá, sóıdediń!..Sen.. Toqta... Darıǵany sen súıesiń, bitti sharýa... Úndeme... Aýyzdan qaqpa. O da seni solaı ıá, súı... Mahabbat bitti sharýa. Ol ádemi me? Ádemi... Qyz ba? Joq...

Kelinshek. Biraq, sen ońbaǵansyń. Anaý, Erturlyny yrbańdatyp qoıdyń. Qaryndasyńa sóz salatyn kóri nedi. Sen saq bol, — dedi Sársen qolyn silkip qalyp. Aldyndaǵy rúmkege quıýly araqty tógip jiberdi. Túsip ketken basyn qaıta kóterip aldy. — Mynaǵan quıma dedim ǵoı. Ol ne shaı qasyqtaı... dári iship otyrmyz ba?..

«Qaryndasyńa sóz salatyn kórinedi? Erturly ma meni basynatyn. Saq bol deıdi, á? Kórermin áli... Darıǵaǵa anaý kórshiles sovhozdyń tóbelesqumary ǵashyq sıaq ty ma qalaı? Aınaldyryp júrgenin bilem dep qalǵan Sársen. O ne ósek? Ras pa eken?..»

— Áı, shal, ne aıtyp otyrsyń? Oıynyń ba? — dedi Sapar stakanǵa quıylǵan araqty onyń aldyna qoıyp jatyp.

— Ne?.. E, Darıǵa ma? Olla bille ras...

— Ony qaıdan bildiń?

— E, balalar-aı... Bizdiń úıdegi qatynnan estidim. Sovhozdyń bir áıeli bildi degenshe bútkil dúnıe júzi estidi deı ber. Mundaı jańalyq jatpaıdy. Ol ózi tabysker, sharýaqor jigit dep soǵady. Eki márte úılenipti. Bári sátsiz be, qalaı. Darıǵa da jutynyp tur ǵoı nesin suraısyń. Qudaıym saqtasyn sulýy sulý, aıtatyn ne bar.Átteń, ketti dáýren. Áıtpese myna jaman aǵalaryń kózdi bir qysyp qalar edi. Iá, aıtqandaıyn ol jigit bylaı... Ári jalǵyz basty deı me ózi. Áıelder bir jaǵy kúıeýdiń artynda «tirkemesi» bolmaǵandy qalaıdy ǵoı. Dıdardyń qansha degenmen apasy, qaryndasy bar emes pe?

— Já, shal... Mynany aldyryp jiber. Sonysyn karta oınaımyz. Dıdar, sen ne... Aýyryp otyrǵan joqpysyń? — dep Sapar betime úńildi.

— E, joq... — eshteńeden alańsyzdyǵymdy sezdirmek bop ezý tarttym.

— Shaldyń sózin estip otyrmysyń? Jańa qaıta-qaıta kúrmelip bitken. Kórdiń be endi? Esip barady, a?

— Pále ǵoı... — Taǵy da bir jyn býa bastaǵandaı; ózimnen-ózim keıip otyrmyn. Nege?.. «Bektasov... Seni myna minezińmen mashına qalaı kóterip júr eken?» degen dırektordyń júzi keledi kóz aldyma. Endi birde: «Osylar ıtshe ishpese qaıtedi eken?» deıdi áıel úni qulaǵyma. «Dıdash... Dıdar, sen massyń... Ne dep tursyń. Dıdar, esińdi jı... Dıdar!.. Óltirseıshi óıtkenshe!..» Men jyndandym. Iá, jyndanyp kelem. Nege? Nege tek men jyndanýǵa tıispin. Mynaý ekeýi de jyndansyn... Iá, men jalǵyz... Joq...»

Dıdar, alsańshy-aı...

İshpeıim. Boldym. Tynyshtyq beremisińder álde joq pa? — dedim býlyǵa aıqaılap.

— Qoıdyq oıbaı... Zorlamaımyz. Óziń bil. Káne, Cáke.... O, kári tarlanym-aı, jortaqtaýyn. Qamshy saldyrmaıdy-aý baıǵusyń, — dep Sapar maqtap jatyr.

— E, men kim... Dıdar deımisiń. Ólsem... Ólsek biz.. – Ol yqylyq ata toqtady. — Dıdar-aq kóp jasaı qoısyn Densaýlyǵyn kútedi de. Bizge onyń qajeti shamaly. Aq semserdeı jalt etip óte shyǵamyz. Ómir súretin derdiń ádeti ǵoı qorǵalaqtap ıbaı... «O jerim, bu jerim» dep otyratyn. Amandyqqa, saýlyqqa kettik...

Olar kınodan shyǵyp qydyrystap júr. Bári meni aqymaq sanaıdy. İship ketti deıdi. Aıaǵan bolady, á?.Erturlyny aıtam. Sapardyń apasy jaqsy adam. Mynaý dońyz onyń qadirin bilmeıdi. Joq, ol jaman kisi. Balasynyń qorlaǵanyna shydaǵan ana... Ol jaqsy emes... Osy qazir inisi men apasynyń janynda tamaq iship otyr. Erturlyjan deıdi apasy oǵan. Meni ol adasqan sanaıdy. Ózi she?.. Men urlyq istedim be? Uryndym ba? Bireýdi jónsiz sóktim be? Joq... Joq... Brıgadadaǵy jigitter menen nege seskenedi? Júre sóılesedi... Traktor men mashınanyń tilin menen jaqsy kim biledi? Bazarbek qart kim? Sonsyn kim?.. Men... Men... Nanbasań sura mynalardan Erturlyny jastar syılaıdy. Oǵan elikteıdi... Ol tipti meniń qaryndasyma kóz salatyn kórinedi. Ne istesede qaqy bar sıaqty. Men seni yrbańdatpaspyn, araq ishpeıtin taqýa jigit... Ákeńniń atyn attattyrarmyn, tura tur áli... Meımanań asyp ketken eken tipti».

— Dıdar... Dıdar deıim?

— Nemene?

— Qaıda barasyń?

— Onda seniń sharýań bolmasyn! Onda seniń... sharýań joq deımin. Túsinemisiń, haıýan?!

— Jiber, Sársen... Taza aýa jutyp qaıtsyn, — deıdi Sapar.

— E, bar endeshe, shoshqa...

Mine, meniń júırik qara aıǵyrym. GAZ — -51 degen tulparym. Káne, tulparym, áketshi batyryńdy. Áketti... Shoshqa... Shoshqa... Shoshqa...» Mashınamnyń motory da Sarsen bop sandyraqtaıdy. Kóremisiń... Ha... ha... ha... SHİoshqa... Shoshqa...» dep jatyr...

On ekinshi taraý

Erturly meni kútpegen sıaqty; esikti asha bere, tań dana turyp qaldy. «Úıge kir» deýdi de umytqandaı.

— Hal neshik, baýyrym? — dedim jaıbaraqat. Ol meniń aýzymnan shyqqan araq ısinen tyjyrynsa da, ony syn sezdirmegensip, boıyn jıyp ala qoıdy. Bir iske batyl, bekem bel býyp kelsem de, osy jerde erkindi gimnen aıryla bastaǵandaımyn.

— Hal jaqsy ǵoı. Tek osyny bilmekke kelmegen bolar syń. — Kórdiń be?! Ózi shoq tastap jibergenin. Kóp sandalbaıyńnyń biri shyǵar dep tur... «Óler bala molaǵa qaraı júgirer» degen osy áne. — İshke kir... Bóten-basqa adam joq. Ózimiz... — Ol ústindegi pıjamynyń óńirin túzetkensip, túımelep jatyr. Osy sát esik ashqaly ketken balasynyń kidirgeninen sekem dengen ananyń tórgi bólmeden narazy úni estildi.

— Ýa, Erturlyjan-aý, esikti japsańshy. Ańyrap ketti ǵoı.

— Qazir, apa... Al, ıá. Osylaı turamyz ba?

— Sen myna jeti túnde ózdigińnen, suraýsyz shyǵa alasyń ba?

— Iá... Qaıda?!

— Menimen birge bolasyń. Ólmeısiń...

Onyń júzi sál qýqyl tarta qaldy. Tynysy jıileı túsip baryp basyldy. Ádemi qara kózinde ótkir ushqyn oınap ótti.

— Ólem dep ózim de oılamaımyn. — Mysqyldaı ezý tartty. Estimegen jandaı únsizbin. O da munan ári qıqar jaýap qatqan joq. — Úıge eshteńe aıtpaı shyǵaıyn ba?

— Buryn ne, shyqqan-kirgenińe esep berýshi me eń?

— Mezgilsiz ýaqytta qaıda barasyń dep surap qalýy múmkin ǵoı degenim edi de. Á... Meıli... Sonymen úıge kirmeısiń be?

— Iá...

— Erturlyjan, esikti nege jappaısyń? Ańyrap ketti ǵoı, — apasynyń daýsy taǵy estildi. Bu joly ózi esikti jappaq sıaqty. «Ah-lap, ýh-lep» turyp jatqany da ańdalady.

— Qazir, apa... Barar jerimiz alys pa?

— Jumysqa qalaı barýshy eń, — dedim onyń suraýyn estimegendeı. — Men bilgennen beri jumysqa pıjammen shyqqanyndy kórgem joq. Sońǵy kúnderi bir jańa sán tappasań...

Ol tómen qarap, únsiz turyp qalyp baryp, meniń týra tumsyǵymnyń aldynan «sart» etkize esikti jaýyp jiberdi. Zyǵyrdanym mundaı qaınamas... Qaraı kór...

Erturly úıden tez shyqty. Ústinde juqa, sur velvet. Kún asa sýyq bolmaǵanmen, tún ájeptáýir salqyndy. Úndegen joq. Maǵan báribir emes pe. Jalań aıaq nege júrmeıdi tipti. O, nesi-aı...

Tek erteńgi jumystan keshikpeıik, — dedi ol aýyldan uzap, úlken jolǵa túskesin. Úndemedim. «Aqsaıdyń» kópirine burylǵanda taǵy da tynysh otyrmaı qaqtyǵyp tıisti. — Dostaryńa aparyp meni biraz tártipke shaqyrmaqsyń...

Mine, kópirge de kep qaldyq. Mashınany toqtatyp, jerge tústim. Erturly áli ájýalap júr.

— Batystyń bir kınolarynda osylaısha eki adam mashınamen ıen daladaǵy kópirge keletin. Syrlasatyn... Sodan biri ekinshisin atyp tastap, shym-shytyryq kúıge túsetin.

— Jetti, Erturly... Sen aıtqandaı men Sapar men Sarsenniń «quıyrshyǵy» bolǵanmen... Áli óz namy symdy qorǵarlyq kúıdemin, — dedim janyna kep. Ol mizbaqpaı tósqaltasynan fıltrli sıgaret alyp tutatty da, eki soryp tútinin betime jiberdi. Men jaqtan shapalaqpen tartyp kep qaldym. Shylym ezýinen ushyp ketken; shoǵy kúmis teńgelikteı shashylyp jatyr.

— E, óziń jóndeýge almaq ekensiń ǵoı. «Malaı» degenim namysyńa tıdi me, á?

— Má, malaıdyń qarymy, al!.. — Oń qolymmen shyq-shyttan birdi qoıdym. Jalp ete tústi. Táltirektep ornynan qaıta turdy. Aýzy-basy qarala bop shyǵa keldi. Basyndaǵy kepkasy anadaı ushyp ketti. Onysyn kóterip alǵan joq. Ústin de qaqpady.

— Malaı bolmasań búıtpes ediń. Men senimen tóbeles peıim.

— Bolashaq kúıeý balasyń ǵoı. Múmkin sonan da?!

— Joq... Sen ony bu jerge aralastyrma... Sumpaıy... Sen onyń sadaǵasy ket. Iá, súıem Láıláni...

— Súıem?.. Qazir anaý murnyndy bet qyp berem. Sonsyn súıersiń. — Sol qolymmen ishten bir nuqyp, eń keıe qalǵanda tumsyqtan saldym. Erturly qoly erbendeı shalqalaı baryp, ushyp tústi. Qandaı ıt jandy edi... Taǵy turyp kele jatyr...

— Iá... Súıem... Bildiń be?! Súıem... Men sen emespin ǵoı, sorly Dıdar!.. ursaıshy... Qatynsyń?.. Al, ur!.. Tur qolyńdy qaqpadym... Ur!..

Dúnıede zyǵyrdanyńdy qaınatqan adamyńnyń qarsy laspaı osylaı turyp alǵannnan jaman ne bar. Jige riń qum bolady eken.

— Adalqanyndy moıyndaǵyń kelmeıdi. Sen belgisiz qystaqtarǵa qurastyrmaly eki úıdiń esik, terezesin apardyń. Men ony bilem...

— Dırektordyń ulyqsatymen. Men shofermin. Tasýshy ǵanamyn.

— Aldama, Dıdar, ózińdi.

— Ony sen teksermeıdi.. Sársenniń qolynda qaǵaz bar.

— Jalǵan. Ótirik qaǵaz. Seni aldap júr. Sen oǵan sene siń... Quıyrshyq...

— Má, saǵan quıyrshyq úshin! — Erturly shalqalaı túsip, boıyn jıyp aldy.

— Ur!.. Taǵy da! Men seni urmaı-aq sabap turmyn, ıt!.. Seniń úıińe Sapar men Sársen shıferdi tekten-tek túsirdi deımisiń?

— Ol ózderiniki...

— Sandal... Ol sovhozdiki. Seniń satqyndyǵyńa berilgen aýyz bastyryq. Sapar men Sársenge buryn qatty senetinsiń. Úıińe tegin shıfer túsirip ketkeli seziktenetindi shyǵardyń. Áıtse de áli bir olarǵa qarsy kelgeniń joq. Óıtkeni sol óziń oılaǵandaı aýyz bastyryq» bop shyǵama dep qaýiptenesiń... Iá, qorqasyń. Araqqa den qoıyp júrgeniń de sonan... Men bilmeıdi deısiń, á?.. Aýylǵa sońǵy soqqanynda apańmen renjisip: «Nege alyp qaldyń? Qaıdan bilesiń nege uryndyraıyn dep júrgenin», — dep tilge kelgensiń... Onan ári mine surqyń aýyz jalasyp, meni soqqyǵa jyǵyp turǵanyń...

— Kim aıtty saǵan... apammen tilge kelgenimdi? Nemene seniń kóripkeliń bar ma edi? Kim deımin-aı? Láılá ma? Aıtamysyń, joq pa?

— Aıtpaıym... Bar... Tart araqty. Aýyz jalas. Erteń, olar saǵan mynany ıisketip ketsin... — Ol barmaǵyn shyǵaryp, murnymnyń astyna ákeldi. Jırene qolyn qaǵyp jiberdim.

— O, sorly! Nege urmaısyń. Álde aýzyńa qum quıyldy ma? Á, solaı ma?! Soqyr neme... Tura tur áli kóresińdi kóresiń...

— Jetti... Qudaıyńnan da qorqar jaıym joq.

— Sársennen qorqyp kelmediń be? Ótirik deshi?

— Usqynyńa bolaıyn... Súrińe qarasaıshy onanda.

— Sózge burma, qorqaq neme... — Erturly tósqaltasy nan sıgaret shyǵardy. Shyrpynyń jaryǵy kóntıip isip ketken ústińgi ernin, murnyn, kók ala bolǵan kez aldyn sharpyp, «lyp» etip sónip qaldy. — Taǵy da aıtam... Eski dosym dep aıtam... Adaspa, Dıdar! Adaspa!.. Qosaq arasynda bosqa ólip ketip júrme.

— Sen qorqytpa deımin meni! Aldaǵanǵa sene beretin balany tapqan ekensiń. Qorqatyn dáneme joq. Men ury emespin... Al sen sıaqty syrttaı jyltyraqqa qaryndasymdy tálkektete almaımyn. Uqtyń ba? Láılige kelýindi qoımasań aıaǵyńdy syndyram...

— Jurttyń bárin ózińe qarap tarazylama, Dıdar.

— Jetti... Eskerttim. Saq bol. — Burylyp júre berdim. Erturly kóleńdep kópirdiń jaqtaýyna súıenip tup. — Sovhozǵa deıin on eki shaqyrym... Júr... Osy toıǵanyńmen úıińe jetkizip salaıyn, bala...

— Quıyrshyqtyń qasyna otyrmaıtyn edim. Júre ber...

«Ońbaǵannyń... Tilin tartpaýyn qarashy. Qal endeshe solaı». Qońyr samal terezeden soǵyp tur. Júıtkip kelem. Mashınanyń jaryǵy jol ústi qarańǵylyqty sypyryp, qosaıaqtyń ózin qaqpaqylsha qaǵyp oınaıdy. Aq quıryqtary ár jerden bir qylt etip, endi basam-ay dim ende jol jıegine jalt berip, qara kóleńke tuńǵıyqqa súńgip ketedi. «Qandaı júırik, shapshań edi. Qaıdan shyǵa keletinin ańdamaısyń... Áne... kór diń be? Qylandaýyn... Samaladaı shamdary jarqyrap sovhoz da kórindi. Birde ońymnan, birde solymnan shyǵyp, qarsy shaýyp keledi.Anaý shetki úıde Darıǵa turatyn kórinedi. Burynǵy jalǵyz basty veterınardiki ǵoı. Qyzyl buryshty nansha jeıdi deıtin el ony. Shamy sóndirýli me? Joq... Ol kórshiles úı. Darıǵani kinde sham bar. Ne istep otyr eken? Maǵan qatty renishti... Bilem... E, táıiri-aı qaıda ketermin deısiń. Týlap-týlap qoıasyń ǵoı áli-aq. Shynynda... Erturly aıtqandaı men olardyń qolshoqpary emespin be? Anaý Erkege, Júsip qartqa meni yzǵyshtyryp, aıdap salmaı, Darıǵa ekeýmizdiń aramyzǵa ot tastaıdy. Erturlynyń jazyǵy ne? Ol súıetindigin jasyrǵan joq. Qasqaıyp qarsy kele alatynyn tanytty. Iá, men emes, ol sabaǵan. Taǵy da taıaq jedim. Sársen men Sapar dostyǵy ózgeshe... Sybaılastar dostyǵy. Toqta meni, Erturlyǵa aıdap salǵanda, Darıǵany menen shoshyndyrǵanda ne tapty? Yzaqorlanyp ishigi ket sin, bizderge kiriptar bolsyn deı me? Sapar úıindegi ár jıhaz, múlikte bireýdiń mańdaı teri, adal eńbegi bar-aý. Soǵan mende ortaqtas bolǵanym da. Jo... joq jalǵan... Kúni búginge deıin osyny nege oılamadym. Adal janyn aramdap, jazyqsyz jazǵyrdym-ay. Iá, Darıǵa endi keshirmeıdi». Mashınany úıdiń syrtyna, mal qoraǵa tumsyǵyn tireı toqtattym.

Saparlar uıyqtamapty. Esikti aqyryn ashyp ishke endim. Aýyzǵy bólmede júrgen apaı meni kórip, qýanyp qaldy. Ymdap shaqyryp jatyr.

— Dıdarjan-aý, qaıdan keldiń? Seni ekeýi izdep kep otyr. Araqtary taýsylyp qaldy ma, bilmeıim, — dedi sybyrlap.

— Onyń qajeti ne? İshýdeı-aq ishtik qoı.

— Múlde taýsyla qoıǵan joq. Bastalmaǵan bir shyny aldarynda tur ǵoı... Soǵan bola izdegen shyǵar dep ózim aıtam.

— A... Múmkin...

— Bar... Bara ǵoı, Dıdarjan. — Birden kirip barmaı aıaǵymdy mysyqsha basyp, esik aýzyna keldim. Ózderi de ábden mae bolǵan shyǵar manadan iship otyrsa. Daladan kelgenimdiki me, bir túrli aıyǵyp ketkendeımin.

— Otyńdy bershi... — Bul Sársen. Shyrpynyń «shyrt» etip shaǵylǵany estildi. — Dıdaryndy qoı, dep edim boldyń ba... Ol ońbaǵan áli durys dáneńe bilip júrgen joq. Anyq kózi jetse, bárin búldirýi múmkin. Sonaý «Saryózekke» aparyp tastaǵan úsh kýba metr aǵashtan ózgesi bes saýsaqtyń salasyndaı belgili oǵan... Anaý esikti japsań qaıtedi?! — Men turǵan esikti aıtady. Sál yǵysa tústim.

— Apamnan ózge jan joq. Aıta ber... Shylymnyń tútini shyqsyn dep otyrmyn.

— Sony aıtam-aý... Ony beıtanys shofer jetkizip tasta dy. Biz tym erkinbiz. Óz basym Dıdaryńa senbeıim. Ol naqurys órteıdi áli.

— Áı, sen «Aqsaıdaǵy» bes qap sementti kimge aldyrtaıyn dep otyrsyń ol bolmasa? Aıtshy kimge?

— Sen ne, qazir kelse sol barady dep senemisiń? Oý, shoshqa-aý...

— Iá... O jaǵynan qam jeme. Ol meniń sharýam. Retin tabam ǵoı. Mynaý dırektordyń buıryǵy edi deseń bitti... Jeldeı esedi. Taqı bolmasa úıine túsirgeni miz... anadaǵy shıfr, sony kóldeneń tartamyz. Daǵdyrlaspyz, baýyrym, deımiz!

«Oh, ıt-aı... Qara mynalardy». Kóz aldyma jylamsyraǵan Láılá, «bermeımin shıfrdi. Ákelip bergendi laqtyryp tastar jáıim joq» dep turǵan apam kele qaldy. «Adastyń... Adaspa...» deıdi, olarmen jarysa Erturly.

— Oı, qý-aı!.. Men ony oılamappyn. O, shoshqa-aı...

Qudaı biledi taýyp kettiń sen. Káne, endi alýǵa bola dy. Áı, bu nege keshikti, á? — degen Sársenniń jýan daýsy bárin kómip ketkendeı boldy. Syrtqy esikti ashyp qaıta japtym da, botınkammen edendi tarsylda ta sheshine bastadym.

— Keldi ǵoı.

— Iá, sol.. Áı, myna tastaı qarańǵy túnde qaıda joǵalyp kettiń? Darıǵaǵa ma? — desip jatyr.

Kúlimsiregen boldym. Únsiz sheshinip, tórge shyqtym.

— Túsiń qashyp otyr ǵoı. Birdeńe búldirip kelgen joq pysyń? — Sapar úreıli. Betime qaımyǵa, taıqaqsı qaraıdy.

— Qoryqpa...

— Joq, nege qorqaıyn. Óltirmediń be?

— Kimdi?

— Tóbelesip kelgen sıaqtysyń. Sonsyn aıtam da.

— Joq...

— E, bopty onda. Káne, maqtap júredi ekensiń. Endeshe mynany alyp jibereıik!..

— Sapash... Áı, Sapash, sen ózi túk kórmeıdi ekensiń ǵoı. Mynaý ıt bireýdi aqshammen talas balshyqqa aýnatyp kelgen be, qalaı? Sen tóbeles deısiń, — dep Sársen dıraqylana qarqyldaı kúldi. — Qolyna qara... qolyna...

Men de kúlgen bop júrip, aýyz úıge shyǵyp qolymdy jýyp qaıttym.

— Ózi kim-aı? O, naqurys... Qýtyńdaýyn.

— Já, shal, boldy endi. Káne, kettik!..

Júregim qaıta-qaıta qobaljyp, bir-eki lyqsytyp baryp basyldy. Tyjyryna qınalyspen ishtim.

— Ah... Sapash-aý, mynaýyń aqyryp tur, — dep Sársen de aıaqtaǵy tońazyǵan etke bas qoıyp jatyr. — Dıdar myqty... Úsh rúmkege deıin aýzyna nár almaıdy. Som balǵadaı judyryǵyn ıiskeıdi, bitti sharýa.

— Áı, shal, kózge maqtama... Báribir ishkizbeımin.

— Qarashy... Qarashy sózin, Sapash. İshkizbeımin deıdi aı. Shal deıdi sen sıaqty, ańdaımysyń?..

— Jigitter, biraz otyrdyq. Qansha ishsek te Sapardyń araǵynyn, murty qısaıatyn túri joq. Ulyqsat etseńizder tań qysqa... Men aýylǵa soǵyp qaıtaıyn, — dedim ekeýine ótinishpen alma-kezek qarap.

— Onyń durys qoı, Dıdar... Bir saǵan tirelip turǵan sharýa bar edi... — Sapar da amalsyzdyq bildirip, sál únsiz qaldy. Júzinde qımastyqtyń, sharasyzdyqtyń izi. Oılanyp otyr.

— O ne?

— Óziń biletin... dırektordyń buıryǵymen jetkizilgen «Aqsaıdaǵy» bes qap sementti bizdiń úıdiń qorasyna ákelip túsire turý kerek bop tur.

— Nege? — dedim tańdanǵansyp. Úndemeı qalsam Sapar sekemdenýi múmkin ǵoı. Ári bul jerde qarsy suraq qoımaýym olardy kúdiktendirýi haq. Sársenniń kózi jylt etip, bir sátke ǵana Saparmen tildesip ótkendeı boldy taıqyp ketti. Ony men ańdamaǵansyp janymnan shylym shyǵardym. Asyqpaı tutatyp jatyrmyn.

— Dırektordyń da bir oılaǵany bar da. Bektas jetkizip tastaıdy ǵoı bir kelgende dep ótken senbide» aıtyp edi. Qudaı urǵanda sol jańa esime túsip otyrǵan Iá, aıtpaqtaıyn... Qaǵaz surap edim; bes qap sement áke lýge de luqsat qaǵaz kerek pe? Ol ne degen formalızm: dep ózimdi uıaltty.

— Shynynda ersi eken sizderdiki. O shoshqalar-aı, dedi Sársen dúrildep.

— Bir esepten Dıdardiki de durys... Avtoınspeksıa ustasa dálel kerek qoı. Seniń olla-billáńa sene me pravańdy sypyryp alady... Qaıdam... Dırektor tapsyrǵan sharýasyn oryndaǵandy táýir kóretin adam ba deıim. Mana ózderiń de baıqaǵan shyǵarsyzdar... Iá, aıtpaqtaıyn osy dırektor ótkende bir traktorısti sógip tastady. Baıǵus bala qyzarǵanda kirerge jer tappady. Ózi ekinshi brıgadadan-aý deıim. Uzyn sózdiń qysqasy sonymen ne bastaryńdy aýyrtaıyn, álgige dırektor ortalyqqa kelgen brıgadıri arqyly bir is tapsyrady. Ózi de shamaly sharýa bolsa kerek. Tez oryndap tastap, sovhozǵa kelgende dırektorǵa jyr ǵyp aıtady ǵoı. Al dırektor týlasyn... «Ne? Attap aıaǵyńdy qıa basqanyńnyń bárine orden suraımysyń? Kim úshin istep júrsiń? Sovhoz úshin... Halqymyz úshin emes pe?» dep jedi-aı deısiń...

— Jaqsy... Men kettim. — Sapar sózin bólgenimdi jaqtyrmaı qaldy. «Qoryqpa... Dırektordan surap, urlyǵyńdy ashpaımyn. Bári de belgili boldy». — Tek andaǵy adamyń... Qaraýyl ma edi?

— Iá.

— Sol berse...

— Beredi. Jıeniń aıtty deseń boldy. Seni kórdi de ǵoı. — Sapar qaıta jaırańdap qaldy. — Jolyń bolsyn, Dıdar...

— Al, ázirshe...

Sársen kúdireıip, senimsizdeý qarap tur.

Jol ústi ári-sári oıdamyn. «Úıdegi shıferdi qazir baryp tıeımin de, sovhozdyn, qoımasyna tapsyram. Ózim joqta Sársen men Sapar ákep tastapty. Apam aqsha berse almapty. Men de ózderindeı jigitpin. Ánshe ıin dúnıeniń maǵan qajeti joq. Qaıyrshy emespin. Meni óıtip joldastarym qorlamasyn dep dırektorǵa aryz etem. Ar jaǵyn ózderi teksere jatar... Onda anaý úıdiń bólshekteri...sement qaıda qalady. Aýrýhana... Balalar baqshasyn salýǵa keterlikteı dúnıe jasyryn qalmaq pa? Bile tura aıtpaǵanym urlyq emes pe? Bilmedim desem she? Biraq men bilem ǵoı. Kózim oǵan jetti ǵoı. Erturly sezigimdi ashyp bermedi me? Ol áli sol jerde me eken? He istedim men? Korqaqpyn... Iá, basymdy... Ózimdi ǵana arashalaý? — men álekpin... «Úlken joldan shyǵyp, eski súr leýmen «Aqsaı». kópirine qaraı saldym mashınany. Kedir-budyr jazyq dala. Bezgegi ustaǵandaı mashına dirildep keledi. Joq.... Jetti endi... Shatasýym jetti...» Erturly meniń kelgenime tańdanbady. Qazir baryp Sapar aıtqan qystaqtaǵy adamnan bes qap sementti, úıge soǵyp shıferdi tıep sovhozǵa aparyp qoımaǵa túsiretinimdi bildirgenimde de úndegen joq. Betime surlana uzaq qarap turdy da, kózimniń otyn jarq etkize shapalaqpen tartyp jiberdi. Men qol qatpadym. Taǵy da ur dedim.

— Osy da jeter. Kelgenińniń ózi urylǵanyń. — Ertur ly mashınaǵa bet aldy. — Júr... Ońbaǵan!..

Sary qaǵaz qapqa salynǵan sementti Sapardyń kisisi op-ońaı bere qoıdy. Ózi de qutyla almaı, qıpaqtap otyr eken. Maǵan aqsha jiberermin», — dep edi. Sizder den eshteńe demedi me? — dedi.

— Joq... — Erturly tistene aıtty.

Apam renjip qaldy. «Men aldyma kelgen yrysymdy tepken adam boldym ol úshin, Láılá qatty qýandy. Erturlyny tóńirekteı beredi. Jıi kúrsinip qoıady. Maǵan ala kózimen qaraıdy. «Qyz degen áne sol...»

2

— Qoımanyń kúzetshisin qaıttyq, Dıdar? Ol mynaýymyzdy mańyna da jýytpaıdy ǵoı, — dedi Erturly aýyl oty kórinisimen.

— Kósheniń qaq ortasyna aýdara salamyz da.

— Ázilińdi qoıshy... Ne de bolsa kúzetshini azǵyryp, kóndirmeı is bitpeıdi.

Mashına ushyp kele jatqandaı. Jyldamdyq kórsetkishi dirildeı jetpiske jetip, joldyń burylys-buralańynda syrǵyp alpysqa túsedi. Shirkin, oqtaı túzý jol bolsa ǵoı. Ańyratyp bir jóneletin... «Kúzetshini nege kóndiremiz? Oǵan da jalyný kerek pe?»

— Dırektorǵa soqpaımyz ba? — dedim Erturlynyń ne oılap otyrǵanyn bilmesem de.

— Soqqanymyz durys qoı, tek ýaqytymyz kóterse.. Ony oıatyp mán-jaıdy túsindirý kerek...

— Iá, keshigemiz. Tań da jaqyn.

— Óziń bilesiń, áli «Aqsaıǵa» soǵatynymyz bar. Sár senderdiń seni joqtaıtyn kezi de jaqyn. Sumpaıy nyń japyraıyp otyrysyn. — Erturly úlken qyzyl-kúreń temir qaqpaly, aınalasy tas aýla qoımanyń aldynda nar órkeshtene qorbıyp otyrǵan kúzetshini meńzedi. — Bir aıyr shirigen shópteı sıqyn...

Mashına farynyń jaryǵy aýyl shetindegi surǵylt qaqyralardy sıpaı syrǵyp kep, jańaǵy... Erturly aıtqandaı kúzetshige túsken; álgi jybyrlap, tirile bastady. Qalyń kúpiniń arasynan basynan buryn qyltıyp, áýeli qus myltyqtyń ushy kórindi.

Qoımanyń qaraýyly: «Toqta... Áıtpese atam», — dep dik-dik etip tur. «Ulyqsat qaǵazyń qaıda? Qural-jabdyq qabyldaıtyn qoımashy joq. Ózi kep alsyn. Men kúzetshi ǵanamyn», — deıdi. Erturly «Sabyr et» dep, ońashalaı sóılesip edi; túsindi me, joq álde qazirgi jáıimizdiń esh oǵashtyǵyn kórmedi me:

— Bergi jaǵyna qoıyńdar. Burynnan bar eseptegi dú nıamen aralasyp ketpesin, — dep qorbańdap júrip qoımanyń qaqpasyn ashty. Manadan suqaqtatyp «Atam... atamdaǵan» qus ataryn aýlaǵa súıep qoıdy. Osy qazir ala salyp, «kóter qolyndy» dep ózine tar pa bas salsań da biler emes. — Áı, shópir, neǵyp tursyń. Kirseńshi...

Ekeýlep shıferdi, sementti tez túsirdik. Endi, mine, ter basqaly shylym shegip turmyz. Tań qarańǵysy da jaqyn sıaqty; jelkem, salqyndyq seziledi. Áli «Aqsaıdyń» qyrlyǵyndaǵy qystaýǵa soǵyp qurastyrmaly úıdiń tereze, esigin, jaqtaýlaryn, sementin alyp qaıtý kerek. Jaryq túspeı jetkizbese bolmaıdy. Qystaqtaǵy adam maǵan teginnen-tegin berse jaqsy. Bermese she? Erturlyny dırektorǵa jiberip qaıda kelýlerin aıtyp ózim jalǵyz ketsem be?! Ondaǵy adam árıne qutylǵansha asyq... Degenmen de, saqtyqsyz qıyn shyǵar. Kónbese... Jyǵyp, baılap tastarmyn. Oǵan deıin Erturlylar da jeter.

— Erturly.

— Iá?..

— Sen dırektorǵa soǵyp ilestire kel. Qazir qal. Men jalǵyz júre bereıin... Zań ornynyń bir adamyn ala

kelseńder tipti jaqsy. Maǵan bermegendeı bola ma. Yń-shyńsyz áketýge árıne tyrysam ǵoı.

— Dostym, olardan emes senen qaýiptenem. Saq bol, Dıdar. Qate istep júrme, — dedi Erturly meniń ońaılyqpen qoımasymdy bilgensin.

Ol ketisimen mashınany ot aldyryp, qoımanyń aýlasynan shyǵardym.

— Áı, shópir, sen osy anaý báken... Marqum Bektastyń

balasy emespisiń? — dep kúzetshi daýryqty. «Qap, mynanyń jeti túnde sańǵyrlaýyn-aı. Myljyńdasyp turmaq-aý shamasy, a?»

— Iá, solmyn. Basqa suraǵyńyz bar ma, aqsaqal? Asyǵys edim.

— E, joq... Shylymym taýsylyp qap, bir tartymǵa zárúlenip otyrǵanym. Ózińde joq pa edi, shyraq?

— Nege bolmasyn... bar. Má, alyńyz. — Papırosymdy qorabymen ustata saldym; bir taldap berip jataıyn ba.

— Bárin... bárin ala bereıin be?

— Ala berińiz.

— Úıde shylymy túspegir jeterlik-aý. Sol qurymaǵyrdy umytyp ketpeımin be.

Mashınany qyzdyra túsip júrmek bolǵam, kúzetshi qart júzime tańdana qarap:

Oý, balam... Bu ne asyǵystyq aınala? Jańa...sizderdiń aldaryńda Sársen malǵun tasqaıaqtaı qaǵystyryp jyndanyp júr edi. Mashına izdeı me? Seni de surady. «Sen qaqpas ne kórýshi eń. Súmireıip otyrǵannan basqa», deıdi. «Á... ne dediń? Ó ákeńdi...» dep edim, zytty.

Áıtpegende me?! Qudaı biledi... — Qart sózin tyńdap tura berýge endi shydamym jetpedi. Ózi de uzynnan shubaq, biletin túri joq. Qyzyp alsa, onan ári toqtatýdyń qıyndyqqa túsetinin bilem ǵoı. «Al jaqsy... Men kettim», — dep tarta jóneldim.

Úlken jolǵa túskenshe qarttyń «seni de surady» degen «Surasyn qulaǵymnan ketpeı qoıdy. «Surasyn. Onda turǵan ne bar. İzdegen de?.. Nege? Sapardikine oralatyn ýaq boldy. Qaıda júr deıdi ǵoı. Sekem shilim-aı... Mynaý ne? Jol ústinde qaraýytyn jatqany. E, mashınanyń eski balony eken ǵoı. Oı, osy «GAZ-51 mashınasy-aı. Qandaı júrdek, jep-jeńil eń. Toqta... Meni suraǵany nesi? Onda qaıttym?..» Mine, mynaý qystaýǵa baratyn súrleý. Bul bir ǵalamat ystyq tún boldy-aý. Terlep te kettim be, qalaı?!

Qystaýda jaryq joq. Ár buryshynan soıaý-soıaý aǵashtyń ushy shyǵyp tur. Ózin beıne bir jıyryla qalǵan kirpi eken dersiń. Ineniń jasýyndaı terezesin aıt da. İshinen órtenip jatsa da, onyń jaryǵy dalaǵa túsýi ekitalaı shyǵar. Shamdy sóndirip, ishte meni kútip otyrsa she? Kim? Sársen be? Múmkin Sapar... E, qoı shy solardy. Basymdy qatyryp nem bar. Kórip aldym Sársennen kelgen kórdi...» Mashınanyń basyn jolǵa qarata bura toqtattym. Otyn sóndirmeı qoıdym.

Úıdiń esigin qaǵyp edim; eshkim ishten dybys bermedi «Estimegeni me? Bir jaqqa qydyrystap ketpese ıgi edi?! Terezeniń tusyna keldim. Aıaǵyńa jarmasyp, sha balanyń qalmaıtyn bir sary qandeni bolatyn. O da kórinbeıdi. Qora jaqtan kúrt-kúrt sıyrdyń kúıis qaıyrǵany, shóptiń syldyry estiledi. «Qaıdaǵy sıyr? Sıyry bar ma edi! Túıe... E, túıesi eken ǵoı». Terezeni dúsirlete ústi-ústine qaqqam, bireýdiń ishten aǵarańdaǵan basy kórindi de joq bop ketti. Sálden keıin tereze shynysy bozań tartty. İshte sham jaǵylǵany ǵoı.

Tiri arýaqtaı aǵarańdap, ol esik aldynda táltıip tur.

— Ýa, kimsiń? Beıýaqta neǵyp júrgen jansyń? — dedi.

— Sársen brıgadır jiberip edi... — Álgi «arýaq» munan keıin únsiz qaldy. «Syp» berip úıge kirip ketken. İle-shala qaıta shyqty da, quldyrańdaı úıdiń janyndaǵy qoraǵa tartty. Sonan ol men sement pen esik, tereze-jaqtaýyn mashınaǵa salyp alǵanymsha bir aýyz til qatpady. Qara kúshke myqty eken. Elý kılogramdyq eki qapty eki qoltyǵyna qysyp jortaqtaı jóneldi. Ózi de qypyqtap ázer otyrǵan eken de. Tek júrer jerde:

— Shyraq... Aý, shyraq!.. Sársen maǵan eshteńe berip jibermedi me? Netip bylaı... Qur qoımaspyn degen edi, — dedi shydamaı.

— Joq. Erteń ózi keledi. Sonda ákelmese... Maǵan eshteńe aıtpady ǵoı.

— A... E, meıli. Netip bylaı... Báribir da. Bir kúnniń árisi ne, berisi ne? Netip bylaı...Umytyp bara ma degenim edi.

— Iá, netip... — İshimnen mysqyldaı kúlip júrip kettim...

«Aqsaıdyń» kópirine deıin jol qysqartqaly eski súrleýge tústim. Boıyma qanat bitkendeı ushyrtyp kelem. Terezeni ashyp ta tastadym. Laqyldaı soqqan tańǵy samal kóńil kirbińin jýyp ketkendeı, mańdaı terim keýip, sergip qaldym. «Mektep bitirgen jyly ushqysh bolsam», dep armandamap pa edim. Iá, onan beri eki jyl ótti. İzsiz ótti...Oıbaı-aý, aldaǵy saıda sý bar ǵoı. Ony qaıttim? Qaırań bolsa jaqsy... Áıtpese batyp jatsam... Qoı táýekel etýge bolmas, keıin qaıtý kerek. Qap... Tań da sibirlep qaldy. Sonaý kóringen qara qońyzdaı mashına da men sıaqty asyǵyp keledi-aý, a?!»

Úlken jolǵa kep túskenimde, o da bir búıirden qosyldy.Nomeri bizdiń sovhozdiki. Shoferin ańdaı almadym. Ǵajap... Álgi ne ozbaıdy, ne qalmaıdy.

Kóz ushynda bulandaı «Aqsaıdyń» kópiri de kórindi. Dala túnimen kóz ilmeı, endi ǵana tynystap, býsanyp jatqandaı. Aq kireýkelenip tur. Ár jerde shyq jyltyraıdy. Aýa ylǵaldy, bir túrli jabysqaq aýyr. «Ál ginde shymyr sıaqty emes pe edi?» Mashına qorabynyń saldyr-saldyr ete qalǵany kóńilimdi taǵy da bólip ketti. Bu ıttiń balasy nege qalmaıdy? Kópirdiń ústinen de óstip qatarlasa ótpek pe?»

Kabına terezesinen basymdy suǵyp jiberip:

— Ýa, ótseıshi! — dedim aıqaılap. Álgi jaýap qatqan joq. «Deni durys emes shyǵar?» Jyldamdyqty kúrt tómendetip jiberip edim; muny ol kútpegen eken. Qatarlasa qaldy. «Óı, Sársen ǵoı!» Rúlge qonyp alǵan. Taýyq balapanyna shúıilgen qyrǵı sıaqty. Otyrysy sóket.

Rúldi syǵymdaı túsken saýsaqtary da bir sát jyrtqyshtyń tyrnaǵy eken dersiń.

Ol taǵy da keıinshekteı berdi. «Bunan qaıyrym kútýge bolmas... Kópir de jaqyndap qalypty. Ushyp kele jatqandaı. «A... Endi túsinikti... Ol maǵan da baıaǵy kópirden mashınasymen aýdarylatyn jigittiń aıaǵyn qushtyrmaq. Bola qoıar ma eken. Bir búıirden janaı soqpaq qoı. Toqta... Júgim jeńil. Soqsa áketedi...»

Mashınamdy ushyrta jónedim. Sonda da qutyla almadym. Ókshelep keledi. «Ne isteý kerek?.. Iá, bul joly da izi joǵalady. Men de araq ishkenmin. Mastyqtan qulaǵan bolam. Jo... joq... Ne isteý kerek? Iá... ıá... Solaı... Tek solaı qutylýǵa bolady. Kópirge jaqyndaǵanda julyna óte shyǵý kerek.

Adam ólip bara jatqanda bútkil ómiri kóz aldynan ótedi degen bar. Árıne, onyń joly ári. Meniń qazirgi kúıim... Jo... joq. Kabına tusynan soǵa almaıdy. Kókparshynyń aty ústindegi adam qalaı qaraı aýsa da, ara salmaqty saqtaıdy ǵoı. Sol sıaqty shoferde erkinen tys jalt berip, ózi otyrǵan jaqtan soqtyr maıdy. Ol ne de bolsa aldyńǵy dóńgelekti kózdeıdi... Kópir talaı jaýyzdyq pen mahabbattyń ótkeli bol ǵan, kýágeri. Adam aqyldy, dana... Adam uly!.. Ómirde ózine kishkene ǵana kópir salyp alyp, esh jer tappaǵandaı sonyń ústinde zulymdyǵyn da isteıdi-aý. Kúnáker bolmaıynshy, adam, Sen ony janyńdaǵy kórshińmen syrlas, muńdastyq qatynas úshin saldyń. Áıtpese, dúnıedegi eń abzal, tátti sezim kúshimen, sen, ótkel tastadyń. Onyń ótkel deıtin ótkel de emes. Ákeńnen jasyryp, ne kórshi ustahana qorasynan, sen, sýyryp áketken jalǵyz-aq taqtaı edi. O kezde onyń kúni erteń kópir bolaryn árıne bilgeń joq... Osy men ne dep otyrmyn... Dıdar, baýyrym saq bol... Bas... Alpys az... Jetpis... Artyma qaramaımyn. áreketimdi bilip qalýy múmkin. Qashqan adam jaltaq. Ony da biledi... Oha!. Úzildim... Jetpis bes... Kópirdiń sheti de...»

Jer silkingende ǵana osylaı bolatyn shyǵar. Shor shyp tústim de rúlden aıyrylyp qaldym. Kózimniń oty jarq etti. «Urdy-aý, a? Qulap baram ba?.. Joq... Turýym kerek... Rúl qaıda?.. Mine... Shyr aınala beredi ǵoı. Na boldy? Valy... Valy synǵan shyǵar?.. Qazir qulaıym... Qulamaımyn... Tormyz... Ustamaıdy. Sekirý kerek... Joq, mashınammen birge... birge...» Basym zeńgip, eki shekem solq-solq etedi. «Nege quladym? Qulamadym... Aıdalaǵa laǵyp baram ǵoı. Otyn sóndirý... Sóndi». Kóz aldym daraýytyp bara dy. Jylymshy birdeńe ernime tıdi. «Bu ne? Qan ǵoı... Qaıdaǵy qan? Mańdaıym dyzyldap ashıdy.

Anaý... Shoǵyrlanǵandar kim? Sársenniń de mashınasy toqtapty ǵoı. Maǵan daraı júgirip kele me? Kimder?..»

On úshinshi taraý

Mańdaıymdy kabına jaqtaýyna qatty soǵyp alsam kerek. Jarty saǵat zar qaqsatty. Oń qolym da jaradat... E, olardy qoıshy... Jáı jara ǵoı. Jan jarasyn aıtsaıshy? O da jazylar bilem.

İs anyǵy sheshilgenge deıin bir juma túrmede jata turýyma týra keldi. Sholpan eki kelip ketti. Erturly, Bazarbek dart ta boldy. Darıǵa kórinbedi. Kúnine eki mezgil bireý tamaq ákep turdy. Aty-jónin aıtpaıdy. Sol ma, kim bilsin... Tekserý bitkesin meni bosatty. Aq taldym... «Aqtaldy» degen qandaı jaqsy sóz edi. «Aqtaldy... Aq.... Adal Dıdar...»

Sársen men Sapardyń men bilgennen ózge... Sumdyq isteri ashyldy. Traktordyń, mashınanyń jekelegen bólshekterine shekti urlap satqan eken ǵoı. Benzın men avtoldy brıgadaǵa dep alyp, alys sovhozdardyń shoferleri men jeke menshik mashınasy barlarǵa da jyqpyrtqan kórinedi. Endi mine úıdemin. Úıde apam men Láılániń qasynda otyrmyn.

Oıyma ótken kúnder... Shym-shytyryq túnder túsedi. Birinen uıalsam, endi birinen kúıinem. «Biz qarttar ótken árbir kúnimizdi keshkisin shaı ústinde oıǵa alyp, tarazyǵa ıip otyramyz. Búgin qandaı jaqsylyq jasadym. Kimdi qýantyp, kimdi renjittim degendeı esep-qısapsyz bolmaıdy. Adambyz ǵoı... Aıaqty shalys basýymyz haq. Sondaıda ótken kúnniń qateligin túzeý jaqsylyqty, qýanyshty kóbeıtedi» — dep Bazarbek qarttyń aıtqany bar. So da osy qazir oıǵa oralyp, kes-kesteıdi aldymnan. «Jo...joq, meniń áli de isterim kóp. Jaqsylyqtyń azdyǵyn de sezem. Ol bolashaqtyń sharýasy ǵoı. Bir-aq qýanyshym bar adalmyn. Arym taza...» Darıǵa esime túskende ózegimdi ókinish órtep, boıymdy bir saǵynysh bılep júre berdi. «Iá, ol maǵan renishti. Qatty kóńilin qaldyrdym. Jazyqsyz jazǵyrdym-aý... Búgin qalaı da kórýim kerek. Júzdesip, sóılespeı bolmaıdy. Birde Darıǵa «Seni nege kútem. Kimsiń sen maǵan? Kimsiń, a? Aıtshy, Dıdar, kimsiń?.. Nege seni saǵynam?» — dep qalǵandy. Ne istedim? Nege renjittim? Joq, eshteńe oılamaımyn... Jetti...» Bólme ishinde sendelip júrmin. Janqaltamnan shylym alyp tutattym da, bir soryp qaıta sóndirdim. «Ortalyqqa barý kerek shy ǵar...»

Búgin kún ashyq. Shýaqty. Jańa úıimizdiń ishi keń, jaryq. Terezesi úlken. Jeldetkishi bar. Jupynylaý bolsa da bólmedegi kereýet, júk-aıaq, kebejemizge deıin jınaqy, sándi jınalǵan. Aýasy da taza, keń...

Láılániń úıde bolatyn kúni sıaqty. Jumysqa shyq qan joq.

— Aq táte... — Apamnyń bólmesinen aıaǵyn júgire basyp Láılá kirip keldi. Qolynda bir japyraq qaǵaz. — Mana myna qaǵazdy... Siz uıyqtap jatqasyn oıatpaı, turǵansyn ber dep ketken...

— Kim?

— Erturly...

— E, solaı deseıshi, — dedim. Láılá abdyrap qalǵan; meniń kúlimdeı syrt aınalǵanymdy ańdap, o da erkeleı ezy tartty. İle júzi bal-bul jana bólmeden shyǵa jóneldi. «O tentek qyz... Aınalaıyn...» Kúbirleı qalaı aıtyp qalǵanymdy sezbedim.

Bir shetinde maıdyń dóp-dóńgelek daǵy bar sary qaǵazdyń qıyndysy eken. Qara qalammen soıdaqtata jazypty. Ár qarpine bir-bir at baılaǵandaı dersiń...

«Dıdar, sálematsyń ba?! Úsh jigit bizdiń brıgadamy dan pishen tartýdamyz. Qatqyldaǵy mal qystaǵyna mashınamen tasımyz. Eki kún boldy. Dırektor... Qojahmetti aıtam, seni de bizge qosam dep edi. Kútemiz. Erturly ...

«Kútemiz...» Bir juma maǵan bir jyldaı bolmady ma Sovhozǵa júrýim kerek. Úıdiń tóbesin taqtaıladym. Ázirshe so da jarar. Syrlap jibersem, shıferdan túk te bolmaıdy. Apam men Láılá qaıda? Dalada júr me?

Bólme-bólmege kirip, ony-munyny túrtpektep aralaı júrmin. Láılániń bólmesi sóndi. Terezesi kúnshýaq bette. Tipten jap-jaryq. Aıaqty is-mashınasy bar. Ústine gúldi aq japqysh japqan. Bir kórmege shaǵyn jazý stoly sıaqty. Qazaq qyzynyń shaı quıyp otyrǵan farfordan jasalǵan músini, qyzyl-ala qaǵaz gúl, ıis maı, odekolon da sonyń ústinde. Bir qabyrǵada jalǵyz kisilik nıkel krovat. Tusynda apam men kó kemniń pasportqa túsken sýretinen alyp, qosyp úlkeıtilgen portreti. Kókem de, apam da jalań bas. Olar pasportqa amalsyz keliskeni ǵoı .Áıtpese, jalań bas, ózderi aıtqandaı «taqyraıyp» ólse de túser me. Áli esimde... Láılá portretti alyp, sáske túste entigip jetti. Kókem de bar o kezde. Moınyna qyldyryqtaı qara galstýk taǵyp, sýretshiniń kastúm kıgizip qoıǵanyna kókem renjigen joq. Apam óziniń eki betin narttaı balbyratyp, jalań bas... ári ol az degendeı ernin shıedeı qyp-qyzyl ǵyp, kókeme qaratyp telmirtip qoıǵanyn kórgendegi qaharǵa mingenin aısańshy:

— Isha!.. Mynaý kim?

— Siz ǵoı, apa...

— Ne deıdi? Mynaý ne dep sandalyp tur. — Láılániń oıyny emes, shyny sol ekenin kórgensin onan ári ketti: — Joǵalt kózin... Oıbaı-aı, mynanyń istetip júrgenin-aı... Qas masqara ǵyldy-aý, á?..

— E, qyzyń sulýlaıyn dedi de seni.

— Ýa, qarap otyr jaıyńa... — dep apam, sylq-sylq kúlip, janyndaǵy jastyqqa jantaıa ketken kókeme de ursyp jatyr.

Árıne, Láılá sol boıda sýretti qurtatyn bop tura jóneldi. Kóp keshikpeı otqa jaqtym dep kelgen; cóıtse aldapty ǵoı. Kókemniń qyrqyn ótkizgenniń erteńine shyǵaryp, shynylatyp ildi. Apam sýretke telmire uzaq qaraı turyp qaldy. Júzinde qorǵasyndaı aýyr oı tunbasy salqyn saǵynysh muńy bar edi; sál den soń jylyǵandaı boldy; aýyr kúrsindi. Birtúrli qaıta túlep jasarǵan da tárizdi. Buǵan biz úı-ishimizben qýandyq. Apam sol kúni kúnuzaǵyna kúlimdep, kóńildi júrdi.

Osy sýretti kórgen saıyn sol bir sáskeliktegi jaı kóz aldyma kelip, turyp alady. «Janym-aý, apamdar qaıda?Qora mańynda áli? Eski qoranyń syrtyn sylap alsamdep otyrǵan keshe...» Qolymdaǵy Erturly jazyp ketken qaǵazdy bir oqyp, dalaǵa shyqtym.

Kún kóz uıaltardaı shaqshıyp tur eken. Aýlanyń ortasyndaǵy alasa qazandyqta laýlap ot janyp jatyr. Árirekte Láılá balshyq basyp júr. Apam az-az dap sý quıyp tur. Láılá meniń shyqqanymdy kórip, mańdaıyna túsip ketken eki-úsh tal shashyn bileginiń syrtymen qaıyryp qoıdy. Kóziniń astynan kúlim sireı qaraıdy. Apam da burynǵydaı emes, qımyly shıraq; úlken temir kúrekpen shelekke salyp alyp jatyr.

— Apa...

— Dıdarjan... Qulynym, oıandyń ba? — dedi apam basyn kóterip — Uıqyń qandy ma?

— Iá, apa... Ákel kúrekpen balshyqty soǵyp bereıin...

— Jaryǵym, qaıtesiń, ústindi lastap. Jumysqa shaqyrtypty ǵoı.

— Eshteńe etpeıdi, apa. Kúrek ustamaǵaly biraz boldy ǵoı, — dedim. — Balshyqtyń bary osy ma?

— Jeterlik qoı... Úıge bıylsha sylaqtyń keregi joq.

— Káne, Láılá, shyq. Soǵyp tastaıyn... — Láılá qýana atyp shyqty. Esil-derti is tigý, keste tigý ǵoı onyń. Soǵan bosadym-ay dep qýanǵan sıaqty. Áıtse de apam qutqarmady:

— Shaı qamyn iste, botam. Táteń júrip ketedi ǵoı.

— Qap ... fermada kıno bolatyn edi. Kóılegimdi útektemegem.

— Maǵan qarama... Men aǵarǵan ishem de júrem. Shaıdyń qajeti joq, — dedim. Láılá jaınańdaı apama buryldy.

— Aǵańa túk janyń ashymaıdy. Álgi bıshige baryp júr... Qol ustasyp jigitpen bılegen degen ne sumdyq...

Láılá maǵan erkeleı kózin qysyp qoıdy da, júgirip úıge ketti. Apam basyn shaıqap, túńile kúrsinip qoıdy:

— Bu qashan adam bolady. Áli bala... Dıdarjan-aý, kúshke saımasaıshy. Kúregińmen tilip-tilip jiber de...

E,solaı taqta-taqta kóter... Soq... Ári jeńil, ári ońaı... kúshke túspeıdi. Sadaǵasy keteıin-aý men al jasqan adastyra jazdappyn qara basyp. Saqtaı gór, qudaı... Álgi Júsip qart... Erkeniń ákesin aıtam da... Onyń da júrisi jymysqy emes pe edi. Aı, tazalyq sende qaıdan bolsyn-ay dep oılaıtynmyn... Estidiń be?.. Ustalypty. Tekserip jatqan kórinedi... Myna shelekke salyp jibershi Tobarsytpaı úıdiń buryshyn sylaıyn, Dıdarjan... Ýf

Ii qanǵan balshyqty soǵý ońaı. Taqta-taqta kesip alyp, aýdaryp tastaı beresiń. Oǵan deıin ashshy ter, tushshy terińdi shyǵarady-aq. Basymdy kóterip kúrek sabyna súıenip turyp terimdi rahattana súrttim. Salqyn samal ózen betten soǵyp ótti. Tynysym keńip, kóz aldym shyradaı ashylyp, sergip ketkendeı min. «Oı-hoı, samal-aı! Soǵa tús!.. Soǵa tússhi!..» deımin kókiregimdi kere qarsy tosyp...

On tórtinshi taraý

Jaz ortasy aýyp, kúz belgisi biline bastaǵanda kó ńilsiz, bir jalqaý jaýyn eki-úsh kún turyp alatyny bar. Jer mıdaı ezilip, sapar shyqqan árıne jol aza byn kóp tartady. Tóńirek túnerip, bir ashylmaıdy. Mundaıda el jaqsy. Qaı úıge kirgiń kelse, esigin qaqpa; sálem berip kirip bar. Qazandyq aldynda jas otyndy úrlep, byqsyǵan tútinmen qıyq kezi sýlanyp beıtanys áıel otyrar. Ol saǵan tómennen joǵary «ne deıdi», degendeı tańdana qarar. Sen tabaldyryqta qıpaqtap turyp qalma. Óıtseń úı ıesin renjitkeniń... «Shyraq, aıaq ústi ketkendeı ot ala kelgeniń joq qoı. Tize búkseńshi eń bolmasa», — dep qalsa. uıat. Tórge órleı ber... Árıne, tabaldyryqqa aıaq kıimdi tastaýyń kerek. Balshyǵyńdy tor turǵaı esiktiń de syılamaı tynyn bilesiń ǵoı.

Tórge kórpe tóselip, jastyq ta tastalar. Kól-kósir dastarqan da jaıylar. Onyń ústindegi aq dám — saǵan degen úlken peıil belgisi. Ózderiniń aýyzdarynan jyryp, sen kelgendeı bolsań berermiz dep saqtaǵany. Kórdiń be, anaý qara domalaq balalardy. Toıǵan qozy daı montıyp otyrǵan. Álsin-áli sizdiń aldyńyzǵa qoıǵan mámpásıdiń sonaý qyzyl qaǵazdysyna kóz tastaı dy. Ańdaısyz ba?.. Mine, solarǵa emin-erkin bermegeni de osy dastarqanda...

E, men elimdi sol úshin súıem be ekem!..

Keń dala... Dóńgelene shyr aınalyp, keıindeı qalyp jatyr. «Túndegi jaýyn jerdi ezip-aq jiberipti- aý... Úshinshi reıs jasaı alsam jarar edi». Jańa da úsh salt atty ushyrasyp qalǵan. Er-quıysqandary ádemi. Astaryndaǵy attary da jaraý. Áne, tóbeniń astynan taǵy shyǵa keldi. Mashınanyń júrisin baıaýlattym.

— Ýa, jol bolsyn!.. Qaıda barasyzdar, jigitter?

— Toıǵa... Shopan toıyna!..

— A... Joldaryń bolsyn... — Kúlimdeı qamshylaryn bulǵap barady.

At tuıaǵynyń dúsiri estildi. Kabınadan basymdy shyǵaryp qarap edim; jańaǵy ótken ekeý. Shaýyp kele di. Aıqaılap bir nárse deıdi. Mashınamdy toqtattym. Ekeýdiń murttysy qanshyrdaı qatqan jaraý tory qasqasyn kóldeneńdeı bıletip kep, ursyp tur.

— Ońbaǵan!.. Jalqaý neme... Kózińe qaramaımysyń?! Óstip pishen tarta ma eken?! Kóremisiń...

Bastyryq aǵashtyń bir basy sheshilip ketip, arqan shu batylyp keledi eken. Sál bolsa, shóp aýyp qalǵandaı. Mynaý jazyq dalada eshteńe emes. Saı ishinde aýdarylsa, aman bol... Qalyń qýraıdyń arasynan jınap, sonsyn tıep kór. Ári-beri ótken mashına, seni aına lyp ketedi. Jol keń ǵoı. Saı ishinde aýyp qalýy... Ony basqa bermesin. Jigitterdiń janashyrlyqpen urysqanyn aýyr almaǵanym da sonan.

— Qazir aýsa qaıtesiń. Aldynda «At kómgen» saıy. Shóptiń ysyrap bola jazdaǵanyn. — Murtty atynan tústi. Shylbyryn qasyndaǵy jigitke bere salyp, meniń janyma keldi. Áli kúńkildeıdi.

— Ústine shyq... Arqannyń ushyn bereıin, — dedi ol ózimsine jaýyrynymnan ıterip. — Óńkıgen tulǵa syn... Naq bir palýan dersiń.

Qarýly eken. Bastyryqtyń basynan arqandy ilip berip edim; shirene tartqanda mashınany tolqytyp, saqyr-suqyr etkizip jiberdi. Myqty... Raqmet aıtyp qala bardym.

«At kómgennen» ótisimen qara jolǵa kep tústim. Ataqty «Aqsaıdyń» tabıǵı, taqtaıdaı joly. Asfáltiń nen bip kemdigi joq. Qandaı jaýynnan keıin de saırap jatqany. «Aqsaıdyń» jaryqtyq joly jaqsy-aq qoı. Lekitip ózi ala jóneledi. «Tek mashınanyń balony tesik bolmasyn», — deıtin jigitter ázildeı.

Mashına júrisiniń ajary kire bastaǵansyn-aq: mańdaıshadaǵy alaqandaı aınany ózime qarata buryp qoıdym. Oǵan tý syrtymdaǵy Aksınányń sýreti kep tústi. Kabınanyń bir qabyrǵasyna Aksıná rolindegi aktrısa Bystrıskaıanyń sýretin jýrnaldan qıyp alyp, japsyrǵan edim. Sol endi, mine, aınada... Kúlim dep tur...

— Qalaı oılaısyń, Aksıná?.. Jańaǵy jigitter tamasha emes pe, a? — deımin.

Ol kúlimdeı maquldaıdy. Úndemeıdi. Sóılemegeniniń ózi jaqsy.

— Iá, tamasha adamdar. Sondyqtan da men elimdi, hal qymdy súıem... Darıǵa saǵan qatty uqsaıdy, Aksıná. Seniń sińliń emes pe? Joq deısiń, á?.. Darıǵa da sen sıaqty. Qasy-kózi qara... Siz appaqsyz. Ol qyzyl shyraıly... Darıǵanyń jóni basqa... Árıne, sizdeı bolý qaıda oǵan... Keshe men Qojahmette boldym. Kim deımisiń? Ol bizdiń dırektor... Sovhozdyń dırektory.

Keshkisin kirip edim. Keńsede jalǵyz otyr eken. Kóńildi... Semásy astanadan kóship kele jatqan kórinedi. Qazir jalǵyz turady ǵoı. Úıine shaqyrdy. Shaı iship, áńgimeleseıik dedi. Meniń erteń armıaǵa júretinimdi estigende: «Azamattyq boryshyń ǵoı... Adal ótep qaıt» — dep jatyr... Sen buǵan nesine kúlimdeısiń? A... Ie, shaqyrý qaǵaz alǵanymdy men saǵan muńdy qımastyqpen aıtyp otyr ekem ǵoı. Ǵafý et...

Ekeýmiz keńseden shyqtyq. Tún qarańǵy. Kele jatyrmyz. Hosh de...

— Dıdar, shynymdy aıtsam, seni men endi ǵana tanyǵandaı bop edim. Jasyrarym joq. Balalyqtan istegenderińdi oılasam; «Áli jas qoı. Jıyrmaǵa jańa ǵana shyqqan eken», — dep bir túrli qımaımyn da. Barǵanyńdy da táýir kórem. Ysylyp... Ómir kóresiń. Kóp jaıdy túsinetin bolasyń... Tek abyroıly qaıt. Sen úshin qyzarmaı, qýanatyn bolalyq, — dedi ol arqamnan qaǵa. Úsh aı boldy jumysqa shyqqanyma. Al men seni kópten tanıtyn sıaqtymyn. Óziń kórdiń, ómir — araq iship, karta oınaý ǵana emes. Adal eńbegińnen qanaǵat alý, tóńiregińe qýanysh ákelý dep bilem men. Deniń saý, aldynda bir maqsat bolsa... Ýa qyttan keıin qalmasam deıtin ózińdi súırep otyratyn bir talabyń bolsa... Jo... joq, ondaı adamdy baqyt syz dep sanaı almaımyn. Men osy sovhozda eki adamdy túsine almaımyn. Bireýin aıasam, ekinshisine qýanam... Óziń biletin Sapar, Instıtýt bitirmese de bárińnen bilimdi, oıly jigit. Ras pa?

— Iá...

— Sársenge erýge ony ne dýshar etti? Bilesiń be?

— Joq.

— Men de bilmeıim... anyq-qanyǵyn. Obal-aq... Qatary sizder... Komsomol uıymy jaýapty. Qazir sport máselesi, kórkemónerpazdar úıirmesi jumys istep jatyr. Biraq ol áli az ǵoı... Sovhozda munyń bári bolýy múmkin. Ónerpazdary da, sportshylary da jetkilikti-aq deıik. Sonda da Saparlar kezdesýi haq. Ol úshin ne isteý kerek?..

— Dıdar, bermen júr... — Qojahmet meni jeńimnen tartyp kúbirleı qaldy. Ańdasam... Aldymyzda... Úsh tórt qadam jerdegi terek túbinde ekeý qarańdap tur eken.

— Apam jibermeıdi ǵoı...

— Nege?

— Jigitpen qol ustasyp óleń aıtqan degen ne sumdyq. Betsiz, kórsetpe ondaıyńdy deıdi. Keshegi repetısıa da bolǵanymdy jeńeshem aıtyp qoıypty.

— Janym-aý, bul pesa... Qozy men Baıan ǵoı.

— Iá, saǵan ońaı... Aıtyp kór anama.

— Nesi bar aıtsa. Aıt...

— Dıdar, beri júr deımin, — dep Qojahmet sybyrlaı, súırelep ketti. — Tyńdap turǵanyńdy kórse uıat qoı. Uıaltpa... Júr... Júr...

Ár qaraıǵannan yǵysa-yǵysa biz aýyldyń syrtyna shyqtyq. Únsiz kele jatyrmyz. Qojahmet jańaǵy eki jastyń áńgimesine oılanyp qalǵandaı.

— Sapar sıaqtylardy ondaı joldan qutqaryp alý úshin kózden tasa qylmaý kerek. Kópshilik bop qolǵa alsa qaıda barady túzelmeı. Sársenderdiń tyrnaǵyna ilikpeıtin-aq jigit emes pe.

— Qýanatyn adamyńyz kim?

— E, ony umytyp barady ekem ǵoı. Sizderde aspazshy bolatyn. Medsestra kelinshek.

— Darıǵa ma?

— Iá... Óte talapty adam. Minezi jeńil deıtin. El qatelesipti... Eldiń aıtqany shyn da bop shyǵýy ǵajap emes edi ǵoı.

— Bireýdiń sebi tımegende deısiz á?

— Iá... Oǵan tańdanbańyz, Dıdar. Sholpannyń naǵyz kisilik, dostyq kómeginiń nátıjesi. Adamnyń kóńiline ozine desen senim rýhyn seppeı, onan birdeńe shyǵady deýge bolmaıdy. Darıǵa jaqsy medsestra ǵana emes... Qazir ol batyl, ómirden belgili óz ornyn taýyp, talap etip otyrǵan jan. Kelesi jyly múmkindik bolsa kýrsqa jiberemiz. Men oǵan qýanam... Aıtpaqtaıyn, sen estip pe eń? Biz bıyldan bastap pishendi birden qystaý basyna maıalaýdy qolǵa aldyq. Bul seniń usy nysyń ǵoı. Óte jaqsy... Bútkil sovhoz turǵyndary nyń kókeıinde júrgen jaı emes pe. Soǵan tek batyl kirisip, sendeı talap etken jan joq. El ıesi, jer ıesi sendersińder. Óz halqyńnyń, elińniń bolashaǵyna kelgende batyl, isker, adal eńbek ety — taptyrmas qasıet. Men sizderge... jastarǵa qatty razymyn, Dıdar. Buryn neǵyp ańǵarmaı kelgenimdi bilmeıim... Sizder qalanyń keı jasyndaı emes ana tilderińdi súıesizder eken. Joq... Men sizderdi súıem. Razymym Káne, bizdikine de keldik. Kir... Tórlete ber.

— Qake, raqmet... Men sizge búgin kelgendegi sharýam.

— Aıt, aıt, Dıdar. Qolymnan kelgendi aıamaıym senen, — dedi ol betime úńile túsip.

— Erteń bir kún bospyn. Búrsúgini júremiz... Ulyqsat etseńiz erteń óz mashınammen pishenge shyǵar edim.Sońǵy ret...

— Nege sońǵy ret. Áli kelesiń ǵoı.

— — Qake, ulyqsat etińiz. Úıde otyra almaıym. Apam jylap-syqtaıdy...

— Jaqsy, Dıdarjan... — Qojahmettiń daýsy kóńilime jyly tıip, qatty tolqytyp jiberdi. «Dıdarjan... deıdi. Adamǵa jyly sóz, adal peıilden artyq eshteńe joq aý osy.

Mine, súıikti Aksıná... Qojahmet degen adam sizben tildesýge... Sońy reıske osylaı ulyqsat etti. Hege kú limdeısiz... Eh, bala... Bala... deıtin sıaqtysyz ǵoı tipti Darıǵaǵa úsh-tórt bardym. Sóılespeıdi... Menen múlde túńilgen shyǵar, a?.. Jo... joq, men ony umyta almaımyn Qazir Darıǵasyz ómir esh qyzyqsyzdyǵyn túsindim. İshteı onymen syrlasyp otyramyn. «Ómir onsyz qyzyqsyz deımisiń? Sen meniń súıetinime shúbálanba, Aksıná. Ras. Ol meni kútpeı júrmese. Kúlesiń ǵoı. Ne men aqymaqtyń sózin aıtyp otyrmyn ba? Áıelge sený qıyn ǵoı. Erkekke she? Bolady... Iá, sen maǵan kúlesiń. Mahabbatqa sen deımisiń? Ol bizdiń aramyzda bolyp pa edi? Qalaı oılaısyń, Aksıná? Keıin aıtam deımisiń? Men erteń júrip ketem ǵoı... E, áne qystaý da kórindi. Erturlynyń mashınasyn túsirip, úıip jatyr...

On besinshi taraý

Sovhozdan apam men Láıláǵa ere Bazarbek qart pen Erturly keldi. Erteńgisin úıge Sholpan kúıeýimen, Qojahmet kirip shyqqan. Endi, mine, biz qala da... Vokzal basyndamyz. Kún keshegideı ashyq emes, alabult. Jelkem... Bizdiń sovhozdyń ozinen on jigitpiz. Qala dan da bar. Vokzal basy yǵy-jyǵy halyq. Qorjyn arqalaǵan qarttar da osy jerde. Alys kolhoz, sovhozdan kelgen sıaqty. Jaltaqtap qala adamdaryna senimsizdeý qaraıdy. Olardan góri jel qaǵyp totyqqan men tárizdi beıtanys jigitterdi bir taban jaqyn tartady.

Mańyna kelseń boldy:

— Qaı balasyń? Ákeń kim? — dep qalady. — Aınalaıyn, men de ózińdeı balam osynda. Bir-birińe týmadaı jaqyn bas kóz bolyndar.

— Árıne, ata... Dostasyp ketemiz ǵoı.

— Sóıtińder, qaraqtarym...

Bazarbek qart apam men Láılániń qasynda. Ol kisi syra da ishpeıdi ǵoı. Áńgimelesip, apamnyń kóńilin jubatyp júr. Meniń jaı áskerı oıynǵa ketip bara jatqanymdy, úsh jylda azamattyq boryshymdy ótep, «eńgezerdeı jigit» bop qaıtatynymdy túsindirem dep-aq sharshaǵan shyǵar... Óıtkeni apam tyńdap-tyńdap alady da, jylaıdy.Jalpy apam bárin biledi. Túsinedi. Al jylaıdy... Erturly ekeýmiz bir aıaq qala syrasyn iship alyp, shyǵaryp salýshylardy aralap júrmiz. Darıǵa joq...

Tańerteń Erturly soqqan eken. Úndemeı qaldy dep edi kelmeıin degen ǵoı.

— Dıdar, júr bı bıleıik, — dedi Erturly. Dóńgelene turǵan toptyń ortasynda sary shashty, taldyrmash qyz urshyqtaı úıirile bılep júr eken. Kózi oınaqshı aıaǵymen ústi-ústine jer tepkileıdi. Shashyn tyqyrlaı men sıaqty aldyrǵan jigit garmondy qutyrta oınaıdy. Sary shashty qyz aınala turǵandardy jaǵalaı kep, Erturlynyń aldyna bıledi. Ortaǵa shyq dep ym qaǵady.

— SHİyqsaıshy, Erturly... Men anadaı bıleı almaımyn ǵoı.

— Jigit, shyq...

— Buldanbaı shyqsańshy, — desip ketti ózge jigitter de.

Erturly ásem bıledi. Pále eken. Parovoz úsh qaıtara bozdap, qońyraý soǵyldy. Komandır vzvodalar: «Otyryńdar» dep jatyr. Qushaqtasý...Súıisý... Jylaǵan-syqtaǵandar da osynda. Júgirip apama jettim. Bazarbek qart pen Erturlymen qoshtasyp, qaryndasymnyń mańdaıynan súıdim.

— Aq táte, apam ekeýmiz qaldyq...deı bergen Láılshtaıdy jubata arqasynan qaǵyp:

— Olaı demeshi, Láıláshtaı. Jalǵyz emessizder ǵoı. Jigitter...Myna Erturly bar, — dedim.

Apam baýyryna qysa, únsiz turyp qaldy. Janyma ár kez ystyq apamnyń kókirek ıisi ózegimdi sýyryp bara jatty. Tistenip ...kózime jas almaı turmyn. Júrek soǵysyn da estigendeımin.

— Apa... Jylamashy. Demalys alyp kelip turam ǵoı. Erturly, jylatpashy apamdy...

Poezd aqyryn jyljyp júre berdi. O da mynaý elden, jerden belgili bir ýaqytta ketip bara jatqan perzentterdi jula jónelmeıin degendeı edi. Mine, vokzal shetindegi gazet kıoskisi de artta qalyp barady. Aldyńǵy jaqtan bireý aǵarańdaıdy. «Janym-aý, anaý kim?.. Toptan bólek... «Jedel kómek» mashınaeynyń janynda jalǵyz tur ǵoı. Aq kóılekti áıel... Qolynda oramal. Mynaý... Darıǵa ǵoı». Mine, onyń tusynan bizdiń vagonymyz ótip barady. Bir sátte Darıǵanyń qaraqat kózinen, sál ashyla qalǵan alqyzyl erninen: «Kúteıin be, seni Dıdar», degen sóz shyǵa qalsa, mynaý poezd jetkizbeı ketetindeı k rindi maǵan. Alqyna:

— Kút... kút meni!.. — dep eriksiz aıqaılap jiberdim. O da selt etip, shoshyna, ántek umsyna tústi. Oramalyn bulǵap, o da aıqaılaǵan bolǵan, men estimedim.

— Kútem seni, Dıdar...

— Kútem seni, Dıdar, — deıdi.

— Aıtyndar... Kútem seni, Dıdar! — deıdi, — dep sońǵy vagondegi jigitter jaǵalata jetkizip jatyr... — Kútem seni, Dıdar!..

---