InfoHub Logo

Qus jastyqtyń ústinde aýyq-aýyq uıqysyraı aýnaq shyp jatqan aqqubasha, súıkimdi áıeldiń oń jaq kóziniń astyndaǵy qara meńi sońǵy kúnderi kórine kózge úlkeıin, aıqyndala túskendeı; tipti onyń synyq óńinde aq taqtaıdyń betine tamyp ketken qara sıadaı battıyp tur. Ómir qosaǵy — Qubaıjan dúnıe salǵaly da jylǵa jýyqtap edi. Tiri tirligin ister ýaqyt bolǵan. Ne deriń bar ma, Zeınep sońǵy eki aı uıqy degennen múlde aıryldy. Kózi ilindi-aq...

— Nege?.. Nege renjidiń, Qubaıjan? — dep daýystaı oıanady.

Osy qazir de uıaly qara kózinde úreı, sekemdik bar. Basyn jastyqtan julyp alǵan kúıi otyr. Ornynan turyp, terezeniń Japqyshyn ysyryp aı sáýlesinen kóleńkeleýge erindi me, álde jańaǵy bir kórgen túsin ret retimen oıyna alyp, umytpaı turyp joryǵysy keldi me, jastyqqa qaıta qısaıdy.

— Qubaıjan betime týra qaramaı, syrt aınalǵany nesi?.. Toqtamaı... Qaıyrylmaı kete bardy-aý Qubaıjan?!

Qara kóleńke keń bólmeniń ishinde kúńk etken áıel úni kúmiljip, solǵyn shyqty. Sol sátin de aýyz úıde bireý júrgendeı de boldy. Ol tyń-tyńdaı seltıe qaldy. Múmkin oǵan solaı kóringen de: irgeles bólmeden adamnyń jótkeringenin, ári-beri júrgenin estigendeı; tipti osynda kirgenin de andaǵan tárizdi. «Qoı... Esik bekitýli edi ǵoı. Qalaısha?..» Bólmeniń qara kóleńke úıirilgen ár buryshynan bireý andyp turǵandaı. Qozǵalsa bas salyp ustaıtyn sıaqty. Áıel keýdesinen tómen túsińkirep ketken jamylǵy kórpesin úreılene, tamaǵyna qarata qos qoly men jumarlaı tartty.

Boıy jylyna kele jesir áıeldiń órekpigen júrek de basylǵan. «Ony oılamaǵan abzal... Iá, solaı. Basqa... Basqa ne bar? Iá... Aýyl qazir qandaı eken? Talaı boldy kórmegeli. Ózgergen de shyǵar. Árıne ósti...» — Zeınep tereń kúrsinip qoıdy.— «Aýyl, sábılik shaq... Umytylmastaı ne degen tátti edi». Ol endi álgindeı emes, júzin araıly nur júgirip kúlimdep jatyr. «Iá, ol kezge jetsin...»

Zeınep minezi jaısań. Qandaı renjigende de bireýdiń betine qarsy kelip, qabaq shytý de gendi bilgen emes. Qubaıjan tiri kezinde: «bizdiń Zeıneshtiń osy turǵany turǵan. Óz aldyna bir jumbaq» dep alǵash qosylǵan jyldary, onyń tuıyqtyǵyn qurby-qurdas taryna ázildeı aıtyp otyrýshy edi. «Sábı shaǵymda erke, ótkir bolyppyn ǵoı. Tuıyqtyq qaıdan jabysyp júr maǵan?»—deıtin sondaıda Zeınep; kózinde jylt etip qýanysh ushqyny oınap ótetin de, tereń kúrsinip, uzyn kirpikterin jıi-jıi qaǵyp jiberetin.

Ári-sári oılar janyn qydyrtyp, uıqysy shaıdaı ashyldy. Áıtse de kóz shyrymyn alýdan kúder úzbeı, oń qolymen júzin aı sáýlesinen kólegeıleı túsip jatyr. Suǵanaq oı jesir áıel janynyń bir qaltarysynan oraǵyta soǵyp, taǵy da elitip barady. «Áje... Aqájetaı, baýyryń qandaı keń, ystyq edi. Suraýsyz, saýalsyz daladan egil-tegil jylap kelgenimde, bir seniń baýyryńnan jubanysh taýyp,. bir úıli jannyń aldynda mereıim ústemdenip júre beretin shaqty qaıta seziner me em, ájetaıym meniń... Tulym shashty, sol «erke qyzyńyz» menmin be?.. Iá, bir úıli jan «Zeınesh» dep báıek bop otyratyn.

Oıbaı, salqyn tıip qalmasyn!

— Ony qoı, anaý syrma tonyn kıgizshi...

— Mynany syrtynan kıgizeıin, áje... Qyzyń qaıbir tıysh júrer deısiń. Qazir bara qarǵa aýnaıdy ǵoı,— dep apasy qoıarda-qoımaı Zeıneptiń ústine uzyn jeń, atasynyń keń kúpáıkesin málmıtip kıgizip, «á» degenshe dalaǵa da ırbıtyp shyǵaryp úlgeretin. Qarǵa úrkitýge qoıǵan qaraqshydaı Zeınep shyńyltyr aıazdy dalada, kózin asha almaı qalqıyp turatyn.

Qysqy dala... Aýyldysyna jeter ne bar deısiń dúnıede? Qazdaı tizilgen aq taqıaly úıler. Ár jerden kóterilgen kógildir tútin de aspanǵa tyrmysyp bara jatar edi. Sál jel tursa sary qıdyń ıisi men súrlem shóptiń ashymaq jupary ańqyp, sergitedi. Sondaıda Zeınep apasy qoıyp ketken jerden tabjylmaı, uzaǵynan-uzaq turyp qalady; tipti janynda shana teýip oınap júrgen balalardy da múlde umytatyn. Qyzyq kóre me:

— Aıaz atany qara!—dep balalardyń biri janynan bere ıterip qalyp, jalp etkizetin.

Ol egil-tegil jylap ornynan turǵanda; naq ózindeı, biraq jeńil kıingen kishkentaı qara balanyń quldyrańdaı uzap bara jatqanyn kórer edi. «Sotqar Qaısen ekenin tanyp, Zeınep árıne tura umtylady. Uzyn kúpáıkeniń shalǵaıyna oratylyp, taǵy ushyp túsedi. Áıteýir soǵan jete almaı dińkesi quryp, qatty jábirlenýshi edi. «Qazir ǵoı o da bir jerde júr».— Zeınep qozǵalaqtap, ústindegi jamylǵysyn qymtana tústi.— «Iá, ábden yzalanatynmyn». Býlyǵa jylap úıge kelgen ony bári óbekteıdi. Aınalady. Tolǵanady. Qaısenniń ákesine aıtatyn bolyp olar da qyzynady. Sonda ǵana Zeınep basylyp, qant suraıdy. Ájesi kúndegi daǵdysynsha aspaı-saspaı kók kámzáliniń ishki qaltasynan eń áýeli oımaq, túıme, mata qıyndysy, bir sabaq qyzyl, aq jipke deıin shyǵaryp alady. Olardyń izin shala sharshy qol oramal kórinedi. Álgini ekeýlep jazǵanda arasynan eki shaqpaq satpaq-satpaq qara burysh, ne qyzyl burysh tıgen qant shyǵatyn. Onyń syrtyn tazartqansha tulym shashty Zeıneshtiń ashýy da tarqap ketetin...

Boı túzep, qyzyl ala gúldi kóılek kıgisi keletinin, qurbylarynan kem qalǵysy joqtyǵyn alǵash sezdirgen kúnnen beri ájesi: «Qyzym, júris-turysyndy baq. Ártúrli adam bar. Pálensheniń qyzy sholjań eken degendeı sózge qaldyrma» deıtin boldy. Aqjarqyn Zeınep sol bir áje eskertpesinen asa almaı, «ıbaly, úlken aldynan kóldeneń ótpeıtin ásem bala» atandy. Onjyldyq bitirisimen sóz aıtýshy aǵaıyn kóbeıdi. Ózine salsa ınstıtýtte oqy mas edi. Ájesinen bastap, aǵaılaryna deıin «Zeınesh dárigerlik oqýǵa barady» dep aldyn orap ózderi syrttaı ton piship júrgensin úndemedi. Áıtse de olar bárin oılaǵanda bir-aq jáıdi umytqan; boıjetkenmen onyń jan-dúnıesinde áli de sábılik sezim joq emes-ti; aınalsa, tolǵansa, mápelese, bir kezek basymnan sıpaı erkeletse dep ishteı tilep otyratynyn bilmeıtin. Ózge týystardy ógeısip osyny ájesi men apasynan úmittene kútetin. Keı-keıde shydaı almaı boıyn bılegen qyzý kúshtiń selbeýimen aýyz úıde as jabdyǵymen júrgen apasyn júgirip baryp: «Jeńeshetaı»,— dep qushaqtaı, moınyna asylatyn.

— Saǵan ne boldy, Erkejan. Qoıshy... Uıat-taǵy,— deıtin sondaıda apasy. Zeıneptiń alyp ushqan kóńili sý sepkendeı basylyp, júdeýshilik kiretin. Bir túrli júrek túkpiri syzdaǵandaı da bolatyn-dy.

Kósh keshikpeı Qubaıjanǵa kezikti...

Munar saǵymdy mı dalada erni kezerip, bir jutym sýǵa zaryǵyp, jete almaı kele jatqan adam móldir bulaqqa tap kelse qaıter edi; Zeınep jany elp etip, meıiri bir qanǵandaı qatty qýandy. Qalampyr tústi kostúmi men aq kóılegin kıip, kúnde keshkisin aýyl syrtynda kútip turatyn jyly júzdi, sary jigittiń erke úni, izettiligi, sábı kórmeı qatar sanaǵany, qurmeti qyz júregin baýrap áketti. Az kúnde «Qubaıjan» ataldy.

Qyz sol boıda-aq batyl sheshimge keldi. Onysyn da uzaqqa sozbaı:

— Ájeme aıt, jeńeshe... Qolymdy berdim osy kisige. Renjimesin,— dep bir kúnde búkil aýyldy tańqaldyryp, Qubaıjanmen kete barsyn. Sol jyldyń kúzinde ájesi dúnıe saldy. Aǵasy maıdanǵa ketip, habarsyz.

Talaı jyl sarqylyp, aǵyp ótti. Qubaıjan maıdanǵa alynbaı bronmen qaldy. Joǵary lady... Qaladan astanaǵa keldi. Endi, mine, bir balamen, qańyraıǵan úsh bólmede ol... Zeınep jatyr. Ómiri kóptiń arasynda bolmaı, úıden uzamaǵan oǵan jumysqa ornalasýdyń ózi tozaq kórinetin; ári bir túrli namystanatyn da tárizdi. Bolatqa beriletin pensıa tamaqqa jeterlik. Úı bolsa bar. Endi ne kerek? El qatarly jıhazy da joq emes; tipti kóbin dúkenge ótkizip, jańasyn aldy. Azdap qaryzdanyp ta qalǵany ras. Bir túsinbeıtini Bolat... túneredi de júredi. Úndemeıdi. Árıne Zeınep oǵan eski zattardyń qymbattyǵyn, onyń árqaısysy asyl áke beınesin elestetetinin, sonysymen ystyq ekenin bilmeıdi. Balasyna renjıtini sonan.

Ol terezege jaqyn tósekte, qannen-qapersiz uıyqtap jatqan on bes jastyń shamasyndaǵy balasyna buryldy.

Ústindegi jamylǵan kórpesin tepkilep túsirip tastapty. Qol-aıaǵyn baýyryna jınap, búrise qalǵan, pys-pys etedi. Zeınep balasyn qatty aıap ketti. Shydaı almaı ornynan ushyp turdy. Aıaǵyn ushynan basyp baryp balasynyń jastyǵyn túzep, mańdaıynan súıdi de, jamylǵysyn eppen japty. Túngi bólmeniń salqyn edeninde turǵanyn sezer emes. Manadan beri oıaý jatqanda kózin salmaı, kesh kórgenine ókinip barady. Tynysy taryla alqynyp, balasynyń mańdaıynan taǵy da bir ıiskep: «Qulynym» dedi.

Aı batyp, úıdiń ishi qara kóleńke tartty.

* * *

Esik qońyraýy ústi-ústine shyldyrlap qoıa berdi. «Bireý qýyp kele jatqandaı ne boldy sonsha? Tynymsyz-aı... Bolatjan shyǵar. Tentektiń istemeıtini joq»,— dep Zeınep kúńkildeı sóılenip júr. Qońyraý taǵy da bezektep ketti.

— Qazir... Qazir, asham ǵoı. Shydamsyz tentek-aı ,— dep ol aldyndaǵy aljapqyshyna qolyn súrte-múrte, ılep jatqan qamyryn tastaı júgirdi. Kireberistegi aına aldyna toqtap, qobyraǵan shashyn da, qyzyl-ala halatynyń óńir ilgegin de shala-sharpy túzegen boldy. «Áı, bu bala ma... Bu bala meni kúnimnen buryn óltirer...» Zeınep as úıdiń tabaldyryǵynda jatqan sharyǵyna súrinip, esik jaqtaýyna tipti mandaıyn soǵyp ala jazdady. «Qap... Sen balany ma. Tura júr..»

Apyl-ǵupyl esikti asha berip Zeınep qaltıyp turyn qaldy; tipti kútpegen adamdary. Taldyrmash qara tory, kelbetti kelinshek pen uzyn boıly sary jigit. Kúnde kórip júrgen Jámish pen Beıten. Iá, Beıten aty... Ótken jumada osy Jámish kóshede kezigip, Beıten dep tanystyrǵany bar. «Qudaı-aý, qaıda isteıdi degen?..»

—Zeınesh-aý, tanymaı qaldyń ba? Úıge kir demeısiń be? —dedi Jámish ústine tyrtystyra kıgen kók kóıleginiń etegin qolynyń ushymen túzeı túsip. «Osy qaıdaǵyny taýyp kıedi. Qulaǵyndaǵysyn qarashy... Aı qasty altyn syrǵa. Kóılegi de qonymdy eken. Tarlaý ma, qalaı?!. Qazir neǵurlym tar, etegi kelteleý bolǵany sán ǵoı. Beksesin bultyńdatyp tury syn. Iá, Jámish baqytty áıel. Kúıeýi tabysker jigit... Myna kóılegin qaıda tiktirdi eken? Retin taýyp suraıynshy...»

— Á... Iá, tórletińder! Jazǵan basym sasqalaqtap... Kútpep edim. Bulaı qarsylaǵanyma ǵafý etińder,— deı berdi ol sheginshekteı, esikti keń ashyp.

Jámish jigitten buryn kibirtikteı tabaldyryqty attap ótti; tar etek tizeden qaǵyp, tusaýly attaı aıaǵyn jazdyrmaı, bóksesin burańdatyp barady. Oń ıyǵynan óńirine qulaı túsken bilekteı burymyn jaýyrynynan serpip tastaǵan, aı qasty syrǵa jymyńdap qalady. Sońynan ilese kirgen uzyn sary munyń birin de elegen joq; eki kózi úı ıesinde. Imenbaı kelinshektiń boı-soıyn qyzyqtap, timtine, jylymshy kúlimdeı qarady. Zeınep sasqalaqtaı óńir ilgekterin túımeleı bastaǵanyn ańdamaı qaldy.

—Ýaqa emes, Zeınesh... Úıińniń tusynan ótip bara jattyq ta, shamdy kórip buryldyq. Ne istep jatyr eken dep, bir jaǵy Bákeń de qamshy boldy,— dep Jámish sylańdaı, myń bura lyp tórgi bólmege qaraı júre tústi.

— Iá, qysylmańyz... Biz kóp otyrmaımyz.

Báıten izetpen ıilip-búgilip, Zeıneptiń qolyn aldy. Názik áıel qoly jigittiń úlken alaqanynda uıalap qalǵandaı. Zeınep «áp» degende selt etip, áldeneden úrke qalǵanmen, boıyn bılep bara jatqan ystyq qol saǵynyshy uıattan da kúshtiligin sezdirdi; ol qolyn tartyp ala almady. Kóz aldyna Qubaıjan elestep, jesir áıel bir sótke tipti mynaý tulǵaly jigittiń kókiregine basyn qoıyp shaǵyna uzaq-uzaq jylaǵysy keldi. Júdeý aq júzine lyp-lyp qan júgirip, uıaly qara kózinde ushqyn oınap ótti.

Zeınep qolyn shoshyna tartyp aldy.

— Óziń gúl-gúl jaınap ketipsiń ǵoı, Zeınesh. Kún- pen-kúnge jasaryp, qulpyryp barasyń, — dedi aq týflıli aıaǵyn qazdańdata, tyq-tyq basqan Jámish. «Qoıshy ári, senen kórikti, senen jas bolǵanym ba? Bizdi qaıtesiń, Jámish, qartaıdyq emes pe?!» deıdi ǵoı dep Jámish oılaǵan edi; ol kútkendeı bolmady. «Iá, men shynynda sulýlanyp, jasaryp bara jatqanym ras. Durys aıtasyń» degendeı úndemeı qaldy. Jámish soǵan renjidi.

— Sizder... Nege turyp qaldyńyzdar. Tórge shyqsańdarshy. Jámish-aý, saǵan ne bolǵan. Óz úıiń emes pe... Tórgi úıge bastamaımysyń qonaqty,— dedi Zeınep nazdana, bir jaǵy ózimsine kúlip. Nege kúlgenin árıne ol bilgen joq.— Men qazir... Qazir kelem, Báke, joǵarlata berińiz... Jámish...

— Iá, ıá... Joqtatpaımyn. Bara ber,— dedi Jámish kúlip.

Adamnyń oıyna ne kelmeıdi. «Bul qatyn meni synamaq qoı. Qonaqty kúte almaı sassyn. Baısyz qalaı eken? Qubaıjannyń dúrildep turǵan kezinde taltańdaýshy ediń; sıdi kórsetshi keremetińdi dep tabalamaqshy da Jámish. Jo-joq... Qaýaq bas qurbym. Meni tálkekteý saǵan qıyn soǵar»,— dedi Zeınep ishteı nyqtanyp.— «Beıten deıdi. Qaıda isteıtin adam? Jámishtiń qandaı jaqyny? Ózi bylaı susty, janary ótkir.. ótkir de emes-aý, qalaı dese, bylaı... yzǵarly, aýyr. Qubaıjannyń talaı jyl trese dırektor bolǵan dosy bar edi; onyń osyndaı júzi sýyq-tuǵyn. «Bastyq bitkenniń kóbi aıbarly keledi ǵoı»,— degendi birde Qubaıjan kúlip; ázili me, shyny ma kim biledi...» Ony-puny almaq bop dúkenge kele jatqanda da osy oı jadynan shyqpaı-aq qoıdy. Jámishtiń mıyǵynan kúlip qalǵanyn baıqamady.

— Beıten-aı, qol jetpes bir shynardaı kórip aspandaǵy aqqýǵa teńep ediń. Aldyńa ózi kep top ete túspedi ms?! Aı, erkekter-aı... Sabyrsyzsyńdar-aý, qaıteıin,— dedi Jámish tereze aldynda syrt qarap turǵan Beıtenniń janyna kep.— Aqqýyń bódene, shynaryń býyltyq-býyltyq sekseýil bolmasa ne qylsyn. Ha, ha, ha... Biraq seniń meń shyǵyp jatyr. Osyndaı jeńgetaılyqqa betimniń mórim bes tógip júrgenimde, bir saqına berýge de jaramaısyń. Já, já... Aqtalmaı-aq qoı. Zeınep kórikti-aq. Jesirligi ǵoı... Aq saýsaq adam. Ómiri qolyn jyly sýǵa malyp kelgen. Jumys istep kórgen jan emes. Baıqamaı jumys jáıin aıtyp júrme. Ondaıǵa aza-boıy qaza turady. Qaıtesiń... Kúıeýiniń pensıasy ózi men balasyna jeterlik. Kóleńke gúli ǵoı... Jasyp qalǵan da. Sý búrikseń áli-aq búrin jarady. Qamyqpa, Báke... Tek anaý jer jutqyr balasy kelip qalmasyn de...

— Qanshadaǵy bala?

— On tórttiń be, on bestiń be shamasy-aý deımin.

— On tórt de... Ym... Aıtpaqshy, shalyń kelip izdep qalmaı ma? Qaıda ekenińdi bile me?

— E, aıtyp ketkem.

— Áı, sen ońbassyń. Ol ǵoı endi ázildep meniń qyr sońymnan qalmaıdy. O ne qylǵanyń...

— Ts-s... Kele jatyr. Anaý oryndyqqa otyr. Qubaıjannyń dombyrasy bar edi. Qaıda eken?

— Onyń kim taǵy?

— Kúıeýi da. Úrikpeı otyrshy. Á, mine tur ǵoı. Báse,— dep Jámish bólmeniń buryshynan dombyrany alyn Báıtenge usyndy. Qońyraý shyldyr etti.— Qazir... Qazir asham..

Zeınep úıge asyǵa kirdi. Júgirgishtep júr. İzinshe qońyraý taǵy shyldyrlady. Esikti Jámish baryp ashty.

— Apam... Apam, jańaǵy alǵan aqshanyń artyǵyn qaıtyp bersin. Bizge de qonaq keldi deıdi, — dedi kishkene qyz bala. Jámish Zeıneptiń kórshilerinen nesıe aqsha alǵanyn bildi. Áıtse de sezbegen bop, ańqaýsı qaldy,—- Zeınesh, bir bala kep tur. Nesıe aqsha alyp edi deı me, túsinbedim. Óziń sóılesshi...

Jámish muny daýryǵa aıtty. Ádeıi Beıten estisin dep istedi. Zeınep qatty qysyldy. Tipti jylap jibere jazdady. «Kórshide ne aıyp. Qalǵanyn qaıtararsyz bireýler keletin edi degen. Qara basyn umytyp ketpeımin be. E, meıli... «Jarlylyǵyn jasyrǵan baıymas». Aıdyń aıaǵy, ne bar sonsha sasatyn».— Zeınep syr aldyrmaı jaırańdaı shyǵa keldi. Balany rızalap, esikti japty. Áp-sátte asty da daıyn etti. Shashyn tarap, sol eki arada opalanyp ta úlgerdi. Endi ol manaǵydaı emes, Jámishke eregeskende Beıtenge qalaı da unaýǵa tyrysty. Onan arǵysyn ol oılaǵan joq.

Beıtenniń áziline kúle jaýap berip júrip, buryn-sońdy Jámish kórmegen bir jaq etegi úsh eli jyryq, ústine quıyp qoıǵandaı, jaǵasyz qyzǵylt kóılek kıip shyqty.

— Oho naǵyz perızat!.. Táńirim-aý, mynaýyń sumdyq qoı!—dep Jámish tańqalǵanyn jasyra almady. Beıten de suqtana, toraı kózi syǵyrańdaı qarap qaldy. Jámish Zeınepti aınal shyqtap, aldyndaǵy aljapqyshyn sheshtirip, ábden áýre-sarsańǵa saldy.

— Qoıshy, Jámish... Asym sýyp qalady. Jibershi...

— Toqta... Qaıda tiktirdiń-eı?

— Keıin, Jámish. Qonaq otyr ǵoı,— dep Zeınep qysyla aýyzǵy bólmege shyǵyp ketti.

Ac jabdyǵy jasaldy. Kerbezsip, shekesinen qarap otyrǵan Jámish taban astynda adam tanyǵysyz ózgerip sala berdi. Zeıneptiń jumsaǵan jaǵyna júgirgishtep, jep-jeńil bop aldy. Álginde konákti ishpeıim dep pálsingenine de endi ókinishti edi. Jalyna túsedi ǵoı degen, Zeınep ekinshi qaıtara usynbady. «Kisi jumsaýǵa-aq sheberin qaıtersiń. Óıte qoıshy, búıte qoıshymen ózi otyra beredi. Aqymaqty tapqan...» Jámish aýzy shoshaıa, erketotaı balasha ókpeledi. Beıten onyń renjýli ekenin ańdamady. Janynan shylym alyp tutatty. Oǵan keregi ne...

— Jámish, astyń tuzdyǵy az boldy-aý, á?..— dep edi Zeınep, qonaq kelinshek elp ete tústi. Ony ózi de baıqamady.

— Qazir... Men ákele qoıaıyn...

Jámish as úıge jetip» barǵanyn sezbeı qaldy. Kúıine keseni ústelge tastap jibere jaz dap, ózin shaq ustap úlgerdi. Tórgi úıde munyń tuzdyq ákelýin kútip otyrǵan kúıeýi bolsa, ol tipti oılanbaı-aq laqtyrar edi. «Qazan-oshaqtyń basyna jaqyndap ketseń kóreriń osy-ay...» Kóıleginiń óńirine tıgen dóńgelek daqty kórgende Jámishtiń jany shyǵyp kete jazdady. «Sorpanyń daǵy... Qap, endi qaıttym?»

— Jámishtaı!.. Nege kidirdiń? Ah, ha, ha... Aı, Bá- ke-aı...

«Saıqaldana kúlýin qarashy. Óı, ózimde de bar. Tapjylmaı otyra bermeımin be...» Jámish ábden qorlana, ojaýdy tastaı saldy da, qolyna qaıta aldy. Sorpanyń betin qalyqpaı kesege lekite quıyp, tórgi bólmege ala jóneldi.

— Sharshadyń-aý, Jámish... Ákelshi ózim quıaıyn. Otyrmadyń da,— dep Zeınep kelinshektiń kóńilindegi ókpe, renishti jýyp-shaıyp jatyr. — Bákeńe seniń ismerligińdi áńgimelep, ana jyly esińde me... Bir jigittiń seni «qaryndas» dep qalmaıtyny, sony aıtyp otyr em. Oıbaı-aý, sen áli konáktap tatpaǵan ekensiń ǵoı. Bir jolǵa alsaıshy, Jámish... İshpeıtinińdi bilemiz. Mynaý Bákeń de seni kútip otyr. Qoıshy endi júgirgishteı bermeı — ózim de úlgerem ǵoı. Ne bar sasyń kelmeı jatqan... Má, usta»,

Zeınep áı-sháıǵa qaratpaı Jámishtiń qolyna búıirli rúmkany ustata saldy.

— Káne, alyp jiber. Bolsaıshy!

— Qazir... Asyqtyrmashy, túıilip qalam.

— Báke, siz nege kótermeısiz? E, mine, solaı. Á, men qamshy saldyrmaımyn ǵoı. Ýf, táńirim-aý, qandaı ashýly, á? Órtep ketti.— Zeınep dóńgelete týralǵan ashshy qıardyń bir-ekeýin shanyshqysyna ilip ala almaı jatyr. Beıten kómektesip jiberdi.— Qoldyń da ebi kete bastaǵanyn kórmeımisiń, Báke... Iá, jaqsylyq emes. Bilem... Ha, ha, ha...

— Ras aıtasyń, Zeınesh,— dep Jámish te qurbysyn qoshtaı kúlip, oryndyqty syqyrlata shalqalaı otyrdy. Eki beti alaptaı qyp-qyzyl. Jańaǵy bir kóılekke tıgen daq ta, renish te umyt bolǵan. Jaınańdap Beıtenge qaraı beredi. Zeıneptiń qyzyp qalǵanyn ymdaıtyn sıaqty.

— Bákeń kesheli-berli tynysh taptyrmady. Zekeńdikine apar dep...

— Á... Durys. Kelip turyńyzdar. Dos adamdarmyz. Onyń esh aıyby joq.

Sýyp qalǵan qýyrdaqty Zeınep qaıta ysytyp ákelmek bolǵan, Jámish oǵan yryq bermeı, elpildeı ózi ala jóneldi. Sál únsizdikteń soń:

— Báke, siz bir mekemeniń bastyǵy bolýyńyz kerek! — dedi Zeınep qarap otyrmaı. «O ne degeni?» Muny suramaq nıeti joqtyq oılap qalǵany ras; tilinen qalaı shyǵyp ketkenin ańdamady. Azdap ta bolsa ishilgen sharaptyń kesiri da.

— Nege olaı deısiz, Zeınep?

Jámish as úıden býyn burqyratyp qýyrdaq ákel qoıdy. Ekeýiniń áńgimesine birden aralaspaı qulaq túre otyrdy. Zeıneptiń rızalyq bildire bas ızegenine ıek qaqty.

— Sizdiń janaryńyzda salqyndyq bar, Báke.

— Onda ne tur.

— Talaı jyl mekeme bastyǵy bolǵan adamda ózgeshe bir sus, yzǵar qalatyn sıaqty.

— Iá, munyń qyzyq eken. Amal ne, ol dáreje maǵan darymaǵan edi.

— Ol sportshy, Zeınep. Ataqty bokser. Iaǵnı judyryqtasatyndardyń qudaıy, jattyqtyrýshy,— dedi Jámish tili kúrmelip.

— Qaıran túsindirgishim-aı,— dep edi Beıten, Zeınep oǵan raqattana kúldi.

Manaǵy bir sezik te, kóńildiń kirbińi de ada; Zeınep jazıra kúıge endi. Beıten de qyzyp qalǵan; qolyndaǵy dombyrany shertip-shertip jiberdi de, muńaıa, basy tómen salbyrap tereń kúrsinip qoıdy. Bolmashy únsizdikten soń ómirdiń qyzyǵy da, berekesi de, baılyǵy da, maǵynasy da oıyn-kúlki ekendigin dáleldeı sóılep ketti. Úni de jaǵymdy, baıaý; ersiz qulaq túrgizedi. Sheshen-aq. Keıde ózimen-ózi syrlasqandaı da bolady. Onysy da qyzyq; adamdy jalyqtyrmaıdy. Zeınep sportshy bitkendi sózge orasholaq kóretin; mynaý Beıten bólek, ónerli jan.

— Adam ómiri de mynaý dombyra shegindeı syrt etip, úzilip júre beredi. Teginde adam degen de — dombyra.Shegi úzilmese, jyrlaıdy, saıraıdy, muńdanady, shattanady. Ol tipti sol qyldap jylaı da biletin kórinedi ǵoı. Kyzyǵy da, qımastyǵy da sonysynda ma deımin. Úzildi, bitti. Kúrek turǵaı jópi túzý baltaǵa da sapqa jaramasady,— dedi Beıten aldyn daǵy búıirli, kúmbez dombyranyń shanaǵyn sıpap.

Zeıneptiń tula-boıy muzdap qoıa berdi. «Men kimmin? Dombyramyn ba? Qubaıjan da sol ma? Jo-joq, ol adam. Ol bitpeıdi. Onyń Bolaty bar. Ómirden jylap ketpegen, jyrlap ótken. Umytpaımyn ony...» dep ol shnryǵyp aldy.

— Oý, sizder ne aıtyp kettińder? Nemenege kúırep, kúlesińder. Sender me, qudaı biledi massyńdar! Myna men I ana saýmyn,— dedi Jámish daýryǵyp.— Káne, Báke, áý dep jibershi. Án tyńdaıyq ta.

— Iá, shynynda sóıtelikshi, Zeınep.— Beıten kelinshek júzindegi ózgeristi ańdap, ishteı opynyp qaldy; tez onyń izin sýytyp, jýyp-shaımaqqa kóshti. Dombyrasyn qaıta-qaıta kúılep, ne aıtaryn bilmeı irkile bergen, Jámish taǵy da ilip áketti:

— «Tatánanyń ánin» aıtshy, Báke.

— Ámirlerińe quldyq. Qup bolady. Barymsha salyp kóreıin... Cóge jamandamaǵaısyzdar...

— E, kim ártis deısiń,— dep Jámish aldyndaǵy rúmkasynan bir urttap, ernin shúıirip qoıdy.

«Táńiri qosqan jar ediń sen,

Jar ete almaı ketip eń.

Ol kezimde bala edim men,

Aıamasqa bekip eń»,—

dep Beıten qońyr daýsymen terbelte, baıaý bastap, án sońyn dirildete aıaqtady. Jámish tyrnaǵyn shuqyp otyrǵan, baıqamady ma, qol soǵyp jiberdi.

— Ǵafý et, áli bitpegen eken ǵoı,— dedi qysyla.

«Talaq etip bul ǵalamdy,

Boldy málim ketkeniń.

Kinási joq jas adamdy

Qatty soqqan ne etkeniń...»

«Talaq etip bul ǵalamdy» dedi Zeınep án yrǵaǵyna qaraı kúbirlep... Ol Beıten aıtyp bolǵannan keıin de sol kúıi tapjylmaı qala berdi. Konák boı jeńgenin Beıten de kórip otyr. Jámishtiń aıaǵyn ushynan basyp, esikke bettegenin, dombyrashyǵa álde qandaı ısharat jasaǵanyn da Zeınep ańdaǵan joq. «Táńiri qosqan jar ediń sen...» deı tústi de ol, ıyǵyna qarýly qoldyń tıgenin sezinip, ornynan atyp turdy.

— Jib... ber... Sizge ne bolǵ... ǵan... Jiber,— dep Zeınep aıqaılap jiberdi. Julqyna jigit qushaǵynan sytylyp ketti. Júzi alaburtyp, entige keıin shegindi; qulaǵyn jymyryp endigi bir sátte jaýyna atylǵaly oqtalǵan jolbarystaı edi ol.— Shyq úıden, azǵyndar!.. Zymıan, maǵan kúlmek ekensiń ǵoı.

— Zeınesh, saǵan ne boldy? — Jámish úreılene yǵysty. Beıten de kostúminiń ilgegin asyǵa salyp, úıdeı atyp shyqty.

— Tapqan ekensiń jezóksheni. Taıyp turyńdar... Estımisińder!..

Jalǵyz qalǵan Zeınep keń bólmeniń ishinde sendelip kóp júrdi. Qobaryp ketken shashyn da túzemedi. Qalǵan araqtan quıyp ishti. «Adamnyń baqyttylyǵy ózinen dep ediń, Qubaı jan. Káne?.. Kimnen endi? Taǵy da jumysqa kir dersiń. Basqa ne deı alasyń?» Ol solqyldaı jylap tósegine qaljyraı qulady...

Zeınep Bolattyń kep esikti ózindegi kiltpen ashqanyn, aýyz úıden tamaqtanyp, stolda qulap jatqan konák qutysyn, dıvan ústinde qalǵan dombyrany kerip qınalǵanyn sezgen joq.

— Aı, aı... aı!.. Ne kerek ezińe! —dep Zeınep bastyǵyrylyp aıqaılaǵan óz daýsynan oıanyp ketti. Aq qus jastyqtan basyn julyp alyp, jan-jaǵyna alaqtaı qarap otyr. Uzyn qos burymy tarqatylyp, jumyr ıyǵynan asyp jamylǵy kórpege tógilip jatyr.— Ýf! — dedi ol tereń bir kúrsinip. Sóıtti de, jyltyraǵan mańdaı terin alaqanynyń syrtymen súrtip, ornynan turdy. Aıaǵyna úıde kıetin sharyǵyn ilip, aýyz bólmege shyqty.

Bolat joq. Erte turyp, nan ákelip, shaı qoıyp ketipti. «Ózi ishti me eken? Sabaǵyna asy ǵyp júrgende tamaq jep, ne jarytty deısiń...» Sóredegi telefon shyldyr ete tústi. «Taǵy da adasyp júrgen bireý da. Qulqyn sáriden kim mazalaýshy edi...» Zeınep trýbkany samarqaý aldy.

— Iá, tyńdap turmyn... Shıfoner tústi... tústi deısiz be? Emennen istelgen? Aınaly deısiz be? Á... Alda razy bolsyn. Maǵan bireýin qaldyrǵan shyǵarsyz, kóz kórgen adamdarsyz ǵoı? Jetedi me? E, bopty... Jaqsy. Raqmet, baraıyn!—dedi ol trýbkany qundaǵyna qoıyp jatyp.

«Baǵasy qansha eken? Oıbaı-ı, suramaǵanym-aı, á? Qap, áttegen-aı... E, bir esepten so suramaǵanymnyń ezi abzal. Aqshasy jetpeıtin adam eken ǵoı dep oılar». Zeınep óz oıy men alysa júrip, tez kıindi. Eski shıfonerin arzan baǵasyna dúkenge ótkizip edi. Sol aqshasyn janyna salyp alyp kóshege shyqty.

Ol «Mebel dúkenine» kelgende halyq ájeptáýir jınalyp qalǵan eken. Kánigi qusbegideı ár dúnıany kózimen bir sholyp jaǵalap keledi. Basynda kamshat bórik, sol tústes kógildir makıntosh, qolda juqa qolǵaby bar. Ár toptyń arasynan bir qylt etip dúkenniń tórindegi eń qymbat degenine qaraı bet aldy.

— Zeınesh... Qurbym, esenbisiń? — dep etjeńdi, qyzylshyraıly áıel qarsy ushyrasa ketti.— Haliń qalaı? Bolatjanyń jigit bop jatyr ma? Kórinbeı qoıdyń ǵoı.

— Shúkir... Ózderiń de amaısyndar ma? Bolatjan oqyp júr. Úıdiń usaq-túıek jumysy bite me?

— Iá, onyń ras.— Qurbysy Zeıneshti qoshtady.— Mynaý shıfonerdiń birin alyp úıge ji berip edim. Búgin keshki smenada isteıtinmin. Áıtpese qol tımeıdi. Balalardy «Balalar baqshasyna» berdik.

— E, durys eken. Júdeýsiń ǵoı. Aýyrmaımysyń? — dedi Zeınep.

— A?.. Iá, tymaý-symaý da. Qazir táýirmin. Kesheli-berli jumystamyn. bir nárse alǵaly keldiń be?

— Men de shıfonerge kelip edim...— Zeınep osy jerde «kórgeli kelgem» demegenine ishteı ókindi.

— Júr... Men saǵan qosshy bolaıyn...

Syrty shynydaı jyltyraǵan, ortada aınasy bar, ár túrli shıfonerler kezdiń jaýyn alyp tur. Báriniń de ishi, syrtyn qarap bolǵan. Aldynda júgirgishtep júrgen dúkenshiden baǵasyn suraýǵa Zeıneptiń kóńili daýalamady. Aqshasy jetpeı qalsa, mynaý tanys dúkenshi ózinen syrt aınalyp, janyna endigári jýymastaı kórindi.

— Sizge unamaı ma? — dedi dúkenshi monshaqtaı qara kózi jylt-jylt etip.

Qymbat dúnıany alǵaly turǵan adamnyń tóńireginde jaı qyzyqtaýshy, aqylgóılerdiń qashan da mol bolatyn ádeti emes pe. Qazir dúkendegilerdiń teń jartysyna jýyǵy osy jerde. «Básin surap, jetpegendeı bolsa uıat-aý, á? Úıde umyt qaldyrǵansymaımyn ba, onymdy kim bilim jatyr?» — dep oılady Zeınep.

— Joq... Unaıdy. Qansha baǵasy? — Ol muny nemquraıly suraǵandaı daýsyn qubyltyp, soza tústi.

— Bási?.. Eki júz-aq som. Qandaı dúnıa tek! Shirkip. ǵumyr tozbasyn de, áıtpese talaı jyldyq zat qoı,— dom dúkenshi bir serpilip, chek jazǵaly qalqan qulaǵyna qystyrýly bizdeı qalamyn qolyna aldy.

Jınalǵan top, qyzyq bitkendeı, tarasa bastady. Zeınep sabyrly. Qolǵabyn sheship jatyr. Qurbysy da álgindeı bolmaı asyǵyp qalypty.

— Saýda bitti ǵoı. Al, men kettim, Zeınep... Bizdikine kelmeısizder me? Aıtpaqshy, bizdiń fabrıkada oryn bar, kelseń,— dedi ol kúlimdeı. Zeınep oǵan bu joly jumys jáıin aıt tyń dep renjı qoıǵan joq.

— Jaqsy,— deı saldy.

Dúkenshi men taǵy bir shama beıtanys adamdar ǵana qaldy. Ol jańqaltasyna qolyn júgirtip, sál qabaǵyn shytty da:

— Tý... ý, osy umytshaqtyǵym-aı. Úıdegi kostúmimniń janynda qalǵanyn qarashy... Qap! — dedi.

— Ýaqasy joq, jeńgeı, siz aldy dep jazyp qoıam. Jumys aıaǵyna biraz ýaqyt bar. Úlgeresiz áli,— don dúkenshi dańǵyrlaı sóılep, basqa alýshylarmen áńgimele sip ketti. Kóp jyldan tanys dúkenshiniń birge ókinishpen, salqyndaý shyǵaryp salǵany da Zeınepke shanshýdaı qadaldy. «Meniń alatynyma senimiń shamaly-aý?! Jetpesi kep emes qoı... On som degen ne. Kórshiden-aq kelesi pensıaǵa deıin almaımyn ba? Toqta... Úıine kisi kelgen saıyn dombyrany suraýshy edi. Birde tipti satyp ta alǵysy keletinin bildirgendi... Bolat she? Taǵy renjıdi ǵoı? E, meıli jaman dúkenshi men anaý fabrıkada isteıtin qısyq aıaq áıeldiń tabasyna qalatyn jáıim joq. Ózi jigit bolǵanda satyp alar Bolatjan...»

Dombyrany satyp, shıfonerdi úıge ákelgende ǵapa Zeınep kóńili jáı tapty. Áıtse de manaǵydaı emes.

Bolattan qýystanyp, ózin kináli sezinetin sıaqty. «Osy bala da kirjindeýin qoımady-aý. Kim úshin jınap jatyrmyn»,— dep ishteı, erkinen tys balasynyń aldynda qalaı aqtala bastaǵanyn sezbeı qaldy.

Bólme ishi alakóleńke tartty. Alataýdyń baýraıyndaǵy bul qalanyń jańbyry osylaısha tógile, túnere jaýar edi. Búgin de sol quıyndata, aýyq-aýyq shelekteı quıyp ketip tur.

Bolat ákesiniń jazý stolyndaǵy shamdy jaqty. Aldyndaǵy dápterlerin jınaqtap, portfeline salyp jatyr. Apań júzinde bir muń bar. Álsin áli bir nástege qadala uzaq otyryp qalady. «Apam qaıda júr? Meniń «Qolóner ýchılıshesine» jazyla jazdaǵanymdy bilse ǵoı. Jo-joq, mektepti tastap kete almaımyn. Oqýǵa áli ýaqyt bar. Onjyldyqty bitirý kerek». Ol «Syrymbet» ánin syzyldaı salyp, ornynan turdy. Suıyq kekil shashyn oń jaǵyna jyǵa tarap, bólmeniń buryshynda turǵan radıoqabyldaǵyshtyń janyna keldi.

Ákesiniń sózin, tartqan kúıin, ánin bir kezde magnıtofon lentasyna jazyp alǵan. Sońǵy kúnderi sabaǵyn daıyndap qoıysymen, osyndaı ońashalyqta kókiregine uıalap qalǵan tanys, qymbat áke únin múlgi tyńdap, kózine jas alatyn.

Lentanyń birqalypty syryly kópke sozylǵan joq. Ashyq mosqal adamnyń daýsy:

— Apasy-aý, Bolatjannyń apasy, án men kúıdi men qoıa alarmyn ba?! Jo-joq... Qoı deme...— Aıaq-tabaqtyń syldyry estiledi.— Kóke, maǵan kúı úıretshi!..— Bul Bolattyń daýsy.

— Qazir, janym... Al, myna ándi úırenip ala ǵoı. Keıin osy ándi sen jigit bolǵanda, seniń toıynda da aıtam. Al, tyńda, janym:

«Aýylym qonǵan Syrymbet salasyna,

Boldym ǵashyq aqsuńqar balasyna.

Bıdaıyqqa laıyq qaraǵym-aı,

Bóktergige qor bolyp barasyń ba? Qaryndas-aý...

Endi es... sen bol..l..laý..»

— Qubash-aý, seni telefonǵa shaqyrady,— dedi Zeıneptiń daýsy.

— Qazir... Úırendiń, be, Bolatjan? Má, dombyra. Men qazir...»

Bolat lentanyń osy jerine kelgende oıyna bir nárse túskendeı radıoqabyldaǵyshty tez sóndirip, tórgi keń bólmege bet aldy. Túsi buzylyp onan tez oraldy.

Alaqtap jan-jaǵyna qarap tur. Kireberis oń qoldaǵy shıfoner esigine qolyn tıgizdi de, jańa zat ekendigine endi kózi ábden jetkendeı syrt aınaldy. Júzi qýqyldana, tistenip qaldy. «Jo-joq, apam... apam ony satyp... nas... Joq!» deı berdi ol kúbirlep. Stol ústindegi shamdy sóndirdi. Nege sóndirgenin ózi de bilmeı túr. «Múlde... Múlde kókemdi umytsyn deı me? Jańa dúnıanyń qajeti ne? Qatardan qalmaımyz. deıdi qıt etse. Zatta ma eken qatardan asý, ne qalý?» Ol tereze aldyna keldi.

Kún ashylǵan. Kósheniń bergi jıegindegi aryqtyń erneýinen asyp laıly, jaýyn sýy aǵyp jatyr. Betinde temekiniń tuqyly, aǵash jańqasy, qaǵaz, sarǵysh japyraqtar kórinip ketip barady. Laıly sý astynan qaınap jatqandaı búlkildep, keı jerine jaıyla, trotýardy tutas alypty.

Úıge asyǵa basyp kele jatqan apasyn kórgende Bolat kádimgideı shoshynyp qaldy. «Nege qoryqtym?..» Esikti ashqaly barady. Osy suraq kókeıinen keter emes. «Nege qýanbaımyn?..»

— Fýf, jaýyndy-aı!.. Qulynym, ashyǵyp qalǵan joqpysyń? Mine, kolbasa ákeldim. Ac úıge aparyp qoıa qoı! — dedi ol torǵa salǵan qaǵazǵa oraýly bólek-salaq taǵamdy Bolatqa ustata berip.

Bolat únsiz aldy da, aparyp stolǵa qoıdy. Tamaqty daıyndap júrgende oıyna osydan eki aı buryn balasynyń: «Sen nege jumysqa kirmeısiń. Maǵan qaramaı-aq kire ber. Átteń, meni jumysqa almaıdy ǵoı. Áıtpese, zavodqa barar edim»,—• degeni tústi.

— Apa,— dedi ol baıaý ǵana.— Ana, kókem dombyrasy qaıda?

— A?.. Sattym... Sattym dombyrany, áıtpese shıfoner qaıdan keldi dep eń!..

— Kimge?

— Saǵan onyń qajeti ne? Meni tekseretin kim ediń sen? Qaraı kór ózin, qarjadaı bolyp álden meni bılegisi kelgenin! Oıbaı ǵana qudaı-aı! Sen-aq óltirer, túbime jeter boldyń-aý...

Zeıneptiń daýsy jaryqshaqtana ashshy shyqty. Jer tepkilep, zar ılegende úni adamnyń saı-súıegin syrqyratardaı kúńirenip ketedi. Bolattyń óńinde qan-sól joq,.

Qaltıyp tur. Bir sát tula-boıyna muzdy sý quıyp jibergendeı titirenip ketti. Áıtse de burynǵydaı. «Apataı, qoısaıshy... Endigári renjitpeıin»,— dep jalbarynbady. Tuńǵysh ret ol anasyna tiksine, qaımyqpaı batyl qarady.

— Kim úshin..i Kim úshin jınap júrmin osy adyra qalǵyrdy! Kim úshin, oıbaı!..

— Men úshin be? Kerek emes maǵan, apataı, kerek emes,— dep qaldy Bolat shydaı almaı; izinshe aıqaılap jiberdi.— Kókem... Kókem kerek, sen kereksiń maǵan!.. Satylmaǵan ne qaldy. Men be? Endi meni de sat, apa! Dombyraǵa tıgeniń ne?! Kókem edi ǵoı ol. Kókem..

Onan arǵyny Bolat aıta almady. Úıden shyǵa jóneldi. Árıne, «endi meni de sat, apa» degende Zeıneptiń esik jaqtaýyna súıenip, qalshıyp turyp qalǵanyn Bolat ańdaǵan da, sezgen de joq...

1971 j.

---