InfoHub Logo

Eýropalyq saıahatshy jáne sýretshi Djon Kestl 1734 jyly Reseı patshalyǵy uıymdastyrǵan Orynbor ekspedısıasynyń quramynda Ortalyq Azıaǵa sapar shegip, eki jyl sonda boldy. Osy sapary barysynda ol 1736 jyly Kishi júz qazaqtarynyń hany Ábilqaıyr hannyń ordasynda bolyp, reseılikterdiń atynan onymen kelissózder júrgizdi.

Osylaısha, 1736 jyly 14 maýsym men 13 tamyz arasynda úsh aı boıy jalǵasqan saparynyń alǵashqy 20 kúni qazaqtar arasynda ótti. Ol osy sapary barysynda kórgen-bilgenderin estelik retinde jazdy. Keı-keıde sýretter de saldy. Odan keıin Reseı patshalyǵyna málimdeme reportretin usyndy. Onyń bul jazǵandary 1784 jyly Rıga qalasynda estelikterin nemis tilinde “Uly Imperator Petr qaıtys bolǵannan beri Reseı tarıhyna qatysty materıaldar” (Materialen zu der Russischen Geschichte seit dem Tode Kaisers Peters der Grossen, Zwieter Theil) degen atpen kitap bolyp jarıalandy.

Bul eńbekten keıbir úzindiler qazaqshaǵa aýdarylyp, 1970 jyldardan bastap kitaptar men gazetterde jarıalanǵan. Sonymen qatar, Volfgang Shtarkenberg ony nemissheden orysshaǵa aýdaryp, «Dnevnık pýteshestvıa v godý 1736-m ız Orenbýrga k Abýlhaırý, haný Kırgız-Kaısaskoı Ordy» degen atpen basyp shyǵarady. Kestldiń eńbeginiń Ábilqaıyr han men qazaqtarǵa qatysty bóligin Oksford ýnıversıteti janyndaǵy shyǵystaný ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri Beatrıs Tese nemis tilinen aǵylshyn tiline aýdaryp, ǵylymı túsiniktemesin berip, «Qazaq dalasyna taman Djon Kestldiń Ábilqaıyr hanǵa Mısıasy (1736)» (Into The Kazakh Steppe John Castle’s Mission to Khan Abulkhayir (1736) Edited by Beatrice Teissier) degen atpen 2014 jyly Oksfordta jaryqqa shyǵardy. Biz bul maqalada Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna baılanysty osy kitaptyń mazmuny jáne qazaqtarǵa qatysty sýretterge toqtalmaqpyz.

Kestl kúndeliginde qazaqtar týraly oılaryn erkin túrde jazǵan. Qazaqtyń taǵamdary, salt-sanalary jaıynda keıde tańdanys, keıde maqtaý, keıde kelemejdeý, tipti, jıirkenish sezimderin jazýdan tartynbaǵan.

Kestl kúndeligin basqa saıahat kitaptarynan qundy etetin taǵy bir ereksheligi — syzǵan sýretteri. Han ordasy, tabıǵat jáne portretter bar. Kestl kúndeliginde bes adamnyń portretin syzǵanyn aıtady. Olar: Ábilqaıyr han, Ábilqaıyr hannyń Orynborda ol kezde Reseıdiń qolynda amanat tutqynda bolǵan uly Eraly sultan, Aldar atty óte tanymal bashqurt soǵys kóshbasshysy, onyń qyzy, besinshisi — qasynda aýdarmashy bolyp júrgen tatar Musa. Biraq kitapqa Eraly sultannyń portreti kirmegen. Óıtkeni ony han ordasynda qonaq bolyp otyrǵanda Eraly sultannyń anasy Bopaıǵa usynyp, qýantady.

Kestl bul sapardy ózi uıymdastyrady. Negizi ekspedısıanyń resmı múshesi bolmaǵan ol, Orynborda amanat tutqynda otyrǵan Eraly sultanmen ornatqan dostyǵyn paıdalanyp, Ábilqaıyr hanǵa elshilik qyzmetin Reseı memlekettik keńesshisi Ivan Kırılovtan surap alady. 1736 jyly shilde aıynda Ábilqaıyr hannyń elshisi bolyp Jánibek batyr jáne eki jasaýyl Orynborǵa kelip, Reseı patshasynyń ókili, podpolkovnıgi Jaqyp Foedrovıch keledi. Kestl olardy jáne bir jyldan beri tanys bop júrgen Eraly sultandy úıine qonaqqa shaqyryp, syı-qoshemet kórsetip, razy etedi. Sóıtip, Ábilqaıyr hanǵa barýǵa ruqsat alady.

Orys tilin de, qazaq tilin de bilmeıtin Kestl saıahatta ózine kómekshi jáne tilmash etip 14 jastaǵy Dıtrıh Lýftýs atty nemis oqýshysy men polkovnık Teffkelefftiń Kulben dep atalatyn tatar qyzmetshisin ertip aldy. Kestldiń nemisshe aıtqanyn bireýi orysshaǵa, ekinshisi qazaqshaǵa aýdaryp otyrady. Saıahat tobynda Jánibek batyr, Shaqbı jáne olardyń kómekshileri men úsh jas qazaq saýdageri bolady. Bular 14 maýsym kúni keshke qaraı jolǵa shyǵady.

Olar bes kúndeı jol júrip, shilde aıynyń 19-y kúni keshkisin mańaıynda kóptegen kıiz úıler bolǵan han ordasyna keldi. Biraq han ordada joq eken. Hanǵa qonaq kelgeni týraly habar berýge shabarmandar jiberiledi jáne Kestlge arnap aq kıizden úı tigiledi.

Han ordasyna kelgen eýropalyqtyń bólek túr-beınesi men kıimderi qazaqtardyń nazaryn aýdarady. Sondyqtan Kestl ózine arnap tigilgen úıinde ózin kórýge kelgen kóptegen qazaqty qabyldaýǵa májbúr bolady. Saıahatshy bir baqsynyń ózin tazartý jáne sáýegeılik rásimine kýá bolady. Bul úshin Kestldiń úıiniń ıesi edenge aq mata tósep, ústine janyp turǵan oǵyz shamdy ornalastyrady. Baqsynyń (mátinde dinı qyzmetker nemese molda) qolynda bir sıqyr kitaby men qamshysy bolady. Oń jaqtaǵy toǵada eki kózinen ot janyp turǵan quzynyń bas súıegi, súıeginiń tóbesindegi oıyqta bir shybyq. Quzynyń qalǵan súıekteri de toǵada. Baqsy buryn kúıdirilgen quzynyń súıekterine qarap, sáýegeılik jasaıdy.

Kestl qazaqtyń qoıǵa bata isteý saltyn da baıandap, qoı soıylmas buryn ózine tirideı aldyna ákelingenin, sóıtip, qoıdyń densaýlyǵynyń myqty ekeni kórsetilgenin, sodan keıin baryp bata istelgenin aıtady.

Han saıahatynan oralǵannan keıin, 21 maýsym kúni qabyldaıtyn bolady. Aldymen oǵan orda qyzmetkerleri tarapynan han aldyna qalaı shyǵý kerektigi úıretiledi. Han aldynda tize búgip, mańdaıyn jerge úsh ret tıgizý kerektigi aıtyldy. Mundaı hanǵa taǵzym etý unamaǵandyqtan, uqpaǵan bolǵandaı syńaı tanytqanyn aıtyp, bylaı deıdi: «Jarty saǵat ýaqyt ótken soń, meni bir top adam han ordasynyń aldyna eki qoltyǵymnan ustap otyryp apardy. Han ordasyna 10 qadam jaqyndaǵanda bir mınýt toqtaýymdy ótindi. Odan keıin jasaýyl 6 qadam júrip, bir mınýt toqtap turýymdy surady. Odan soń jasaýyl qaıta keldi, sodan soń baryp han ordasynyń esiginen kirgizip jiberdi».

Han kıiz úıdiń esiginiń oń jaǵynda jolaq maqta kıip, qasynda kóptegen aqsaqaldarymen birge aǵasy, baýyry Nıaz sultan eki ulymen birge otyrǵan. Kirgennen keıin bas kıimin sheship alyp, tize búgip, úsh ret fransýz tásilimen hanǵa jáne búkil otyrǵandarǵa sálemdesedi. Osydan keıin bas kıimin qaıta kıgen Kestlge otyrýǵa ruqsat etiledi.

Han Kestldiń aıtqandaryna rıza bolyp, rızashylyǵyn óz qolymen jylqy etinen asatýmen kórsetedi. Sodan keıin qymyz beredi. Úsh saǵattyq otyrystan keıin han ketýi úshin belgini oń jaq ıyǵyna oń qolymen qaǵý arqyly kórsetedi. Bul sonymen birge hannyń qurmet belgisi edi. Kestl dastarqanda eshqandaı qasyq, pyshaq nemese shanyshqy bolmaǵanyn, qazaqtardyń etti bes saýsaqpen jeıtinin kórsetedi.

Han ordasynda qonaq qabyldaýdy da sýretke salǵan. Sýrette: tize búgip aryz aıtqan qazaq. Bir uly qasynda otyr. Kestl men eki joldasy sol jaǵynda. Kıiz úıde aqsaqaldar men basqa da qazaqtar toly. Bir kisi ortada qymyz quıyp qyzmet etedi.

22 maýsym kúni hanmen birge ańǵa shyqqanda hannyń toqaly Teber de bolady. Búrkitpen ań aýlaýdy kórgen eýropalyq saıahatshy qaıran qalady.

Han ordasynan keter aldynda ony Ábilqaıyr han keshke jeke úıine shaqyrady. Sonda hannyń áıelderin kóredi. Onyń han ordasyn sıpattaýynsha, kıiz úıdiń ishi parsy kilemderimen jaqsy jabdyqtalǵan. Jerde otyrǵan hannyń eki jaǵynda Buqar barqyttan jastyqtar bolǵan. Onyń joǵarysynda qyzyl, aq jáne altyn úsh tústi jibek shymyldyq ilýli. Hannyń sol jaǵynda tórt buryshty jibek shymyldyq ishinde onyń úsh áıeli otyrady. Báıbishesiniń basynda oıýmen órnektelgen bas kıimi, altyn tústi gúldermen áshekeılengen qyzyl jibek kıimi bolǵan. Ózge eki áıeliniń Buqar barqyt kıimi jáne aq matadan bas kıimi bolǵan.

Otyrys kezinde báıbishe Kestlden qansha áıeli men balasy baryn suraıdy. Áli kúnge úılenbegenin jáne balasy joǵyn aıtýy olardyń úlken tańdanysyna sebep bolǵanyn aıtyp: «Buǵan olardyń senýi de qıyn edi. Óıtkeni olardyń túsinigi boıynsha, bir adamnyń bala-shaǵasyz ómir súrýi áste múmkin emes edi. Men olarǵa qarsy pikirdi qyzý jaqtadym. Aqyrynda olar meni kedeı adam dep oılady jáne eýropalyq qyzdar óte sırek jáne qymbat bolady degen qorytyndyǵa keldi. Sondaı-aq, olar osy másele boıynsha ózderin baqytty sanady. Óıtkeni olar 20-30 bıe qalyń tólep, táp-táýir qyzdy ala alatyndyqtaryna Qudaıǵa shúkirshilik etti. Negizi, qazaqtar arasynda mundaı saýdalasýlarda qymyz saýatyn bıe asa qundy. Sebebi olarda aqsha bolmaıdy jáne aqshanyń ne ekenin de túsinbeıdi», — deıdi.

Ol osydan keıin qaıta jolǵa shyǵady. Sonda qazaqtardyń saıahat úrdisterine kóz jetkizip, keıbir anyqtamalar jasaıdy. Onyń aıtýynsha, qazaqtar saıahat barysynda asa qajetti jaǵdaılarda bolmasa, kez kelgen sýdy ishe bermeıdi. Olar sý ornyna orystyń burshaǵyndaı kishi jáne súıekten qatty qyp keptirilgen qoıdyń syryn, ıaǵnı qurtty qoldanady. Olar jylqy terisinen jasalǵan qaptyń ishine qoıylady. Sonan soń oǵan sý quıyp, attyń ústinde shaıqalyp otyrady. Sóıtip, ol shóldi qandyratyn jáne adamdy qorektendiretin sýsynǵa aınalady. Ony ishpes buryn betindegi eń dámdi sanalǵan qaımaq-kilegeıin alyp, eń qurmetti adamǵa beredi. «Osy saparda maǵan berdi. Jáne bireý qolymen qazaq salty boıynsha aýzyma quıyp turdy. Biraq bul meni aýrý qyldy. Óıtkeni ondaǵy qylshyqtar meni jıirkendirdi. Aýzymnan jan-jaqqa shashyrap, ol kózimdi ashytty, tómen tógilip, ústimdi bylǵady», — deıdi saıahatshy.

Qazaqtardyń joldan adasqanda bal ashatynyna da kýá bolǵan ol, joldy anyqtaý úshin sıqyrǵa júginetinin kórsetedi: «Eki qazaq jerdegi teri kórpesheniń ústine bir-birine qarap, tize búgip otyrdy. Árbiriniń qolynda úshkir ushy ózderine qaratylǵan jebeler bar. Jebelerdiń qaýyrsyndy artqy ushy qarsy aldyndaǵyǵa qaratylǵan. Ushtary da bir oq sekildi bir-birine tıip turdy. Olar osylaısha jebelerdi myqty ustap otyrǵanda arabsha batalar aıtyp, jebeniń qaı jaqqa túsetinin kútip otyrdy. Eger jebe oń jaqqa tússe, biz oń jaqqa qaraı, sol jaqqa tússe, sol jaqqa qaraı saıahat etetin boldyq».

Birin-biri alǵash kórgende qalaı sálemdesetinin de bylaısha baıandaıdy: «Qazaq halqy kezdeskende eki qolyn ustap, tós qaǵystyryp sálemdesedi. Sonda bireýi «Assalaýmaǵalaıkúm!» dese, ekinshisi «Ýaǵalaıkúmsalam!» dep jaýap qaıyrady. Al áıelder bolsa, ózderiniń jaqyn týysy bolǵan er adamdarǵa izettilikpen sol tizesin búgedi de, oń tizesiniń ústine eki qolyn qoıyp, joǵarydaǵy sózderdi aıtady».

Endi bir sýrette Bopaı hanym jas ulyn jetektep barady. Bas kıimin bosańdaý baılaǵan. Artynda kele jatqan qyzdyń eki uzyn burymy bar, bas kıimine temir teńgeler men aqqýdyń qaýyrsyndary ilýli. Onyń hanshaıym ekeni bas kıiminen belgili. Al artynda kele jatqan eki jas áıeldiń hanymnyń balasy bolý-bolmaýy belgisiz.

Taǵy bir sýrette qazaqtyń kóshý salty beınelengen: Túıelermen áıelder, balalar, kıiz úı men basqa da kerekti zattardy tasymaldaıdy. Sábılerdiń kebejesi bir túıege artylǵan. Eń alda otbasynyń bir qyzy atqa minip bastap barady. Basyna qaýyrsyndy, oıýly bas kıim kıgen. Sýrettiń tómengi sol jaǵynda atqa mingen han men báıbishesi Bopaı bóbegi, arttarynda bir jas bala atpen kele jatyr. Qarýly atty adamdar artta jáne tóbelerde qaraýyldar júr.

Qazaqtardyń dinı senim-nanymdaryna da toqtalǵan Kestl: «Qazaqtar óte yrymshyl bola otyryp, qudireti sheksiz Qudaıdy qurmetteıdi. Kúnine bes ýaqyt beti-qolyn jýyp, dáret alyp, bastaryn jaýyp, tize búgip namaz oqıdy, musylmansha er balalaryn súndetke otyrǵyzady. Olarda oqı alatyn, jaza alatyn molda óte az. Olardyń jazýy úndi sıasyna batyryp, qamyspen ońnan solǵa qaraı jazylady», — deıdi.
«Qazaqtardyń zańdary ádettegi turaqty jazbasha zańdarǵa uqsamaıdy. Ahýn nemese eń qurmetti molda Qurannan alynyp qaralǵan máselege qatysty zańdardy aqsaqaldarǵa oqıdy, biraq aqyrǵy sheshim hanǵa tastalady. Han sheshimi dereý oryndalady. Olardyń úkimderi ólimge buıyrmaıdy, kóbinde dúrege jyǵý jazasy bolady.

Adam qaıtys bolǵan kezde ony otbasy jýyp, kebindeıdi, taý jaqtaǵy zıratqa jerlep, ústine musylman ekenin bildiretin tastan belgiler qoıady. Molda jáne ólgen adamnyń búkil otbasy máıit úshin án-joqtaý aıtady. Jylqy soıyp, etin kedeılerge sadaqa retinde taratady. Olar onyń arýaǵyna duǵa etedi», — dep, musylmansha jerleý dástúrin sıpattaıdy.

Djon Kestldiń estelik kitabynyń mazmuny osyndaı. Biz keltirmegen basqa detaldar 200 bettik kitapta tolyp jatyr. Eńbektiń nemis tilinen aǵylshyn tiline aýdarǵan Beatrıs Teseson da zertteý júrgizip, adamdar men jer attary, sondaı-aq, qazaqtyń salt-dástúrleri týraly túsiniktemeler bergen. Osy zertteýleri barysynda Almatyǵa kelgen. Ulttyq kitaphanada jáne Shyǵystaný ınstıtýtynda jumys istegen. Birqatar qazaq ǵalymdarymen pikirlesip, túsiniktemeler úshin kómek alǵan.

Ábdiýaqap Qara,
tarıh ǵylymynyń doktory,
Mımar Sınan kórkem
óner ýnıversıtetiniń profesory

---