InfoHub Logo

1) Anglıada orta ǵasyrda koról IV. Genrıh rysar shenin tabystaý saltanatynda, osy rysarlaryna ómirinde eń bolmaǵanda bir ret jýyný shartyn qoıǵan eken.

2) Ataqty fransýz tarıhshysy Júl Mıshle: «Myń jyl boıynsha birde bir monsha salynbady» dep Eýropadaǵy tazalyqtyń qanshalyqty qorqynyshty halde bolǵanyn atap ótken.

3) Dúnıejúzindegi eń úlken saraılardyń biri sanalatyn Fontenblo jáne Versal saraılarynyń ózinde, salynǵan kezindegi quramynda ájethana joq edi.

Versal saraıy

4) XVIII ǵasyrlarda Anglıada adamdar nájisterin terezeden syrtqa tastaıtyndyqtan sý bulaqtary lastanyp, halyq birneshe jyl sý ishe almaı, qıyndyq kórgen. Osy sebepti kóshelerde nájisterden qorǵaný úshin qolshatyr men bıik óksheli aıaqkıimder shyǵarylyp qoldanyla bastaǵan.

5) Eýropada sońǵy birneshe ǵasyrlarǵa deıin jalǵasyn tapqan bul aqylǵa qonymsyz lastyq pen jıirkenish hali úkimin júrgizip jatqanda, musylman álemi túgeldeı tazalyq ishinde boldy. Barlyq jerde monshalar bar edi. Sondaı-aq ár eldi mekende jetkilikti mólsherde bar bolǵan meshitterdegi ájethanalar da qoǵamdyq ájethana qyzmetin atqardy. Halyq onsyz da Islam dininiń mindeti bolǵan tazalyqty basty mindet dep biletin. XVII ǵasyrda Áýlıa Chelebı Stambulda 14838 monsha bolǵandyǵyn jazǵan. Saraıda, kerýen saraılarda, tipti qarapaıym úılerdiń ózinde monshalar men ájethanalar boldy. Kishkentaı úılerdiń ájethanalary syrtta bolatyn. Sonymen qatar barlyq derlik úıde kishkentaı monshalyq bólme ǵusylhana retinde qoldanysta boldy.

Túrkistan qalasyndaǵy ataqty shyǵys monshasy

Stambýldaǵy Húrrem Sultannyń buıryǵymen salynǵan hammam

6) Islam tarıhynda belgili bolǵandaı, tis pastasynyń shyǵýynan qanshama jyl aldyn mısýak qoldanylatyn edi jáne oǵan asa mán beretin. Qazirgi kúnde de mısýakqa qatty mán beriledi. Amerıkada tis tazalaý, 2 Dúnıejúzilik Soǵysynda  áskerlerge májbúrlep tisterin jýǵyzǵanǵa deıin úırenshikti halge kelmegen eken.

 

1500 jyldary Anglıadaǵy keıbir jaǵdaılar:

• Adamdardyń kóbi maýsym aıynda úılenetin. Óıtkeni jylyna bir ret monshaǵa túsetin, ol da mamyr aıynda. Maýsymda ústeri áli de qatty sası qoımaıtyn. Biraq áıtsede ıistene bastaǵany úshin qalyńdyqtar denelerinen shyqqan ıisti basý úshin qoldarynda bir býket gúl ustap júretin.

• Mamyr aıyndaǵy túsetin monshalary ishine ystyq sý quıylǵan úlken aǵash bochkadan turatyn. Úıdiń erkegi taza sýǵa shomylǵan, odan keıin balalary, keıin basqa erkekter, odan keıin áıelder, basqa balalar jáne eń sońynan sábılerdi shomyldyratyn. Barlyǵy bir sýmen shomylǵan. Sýdyń kirlep ketetini sonshalyqty, aǵylshyndardaǵy «monsha sýymen birge bópelerdi de tógip jibermeńder!» (Don’t throw the baby out with the bath water!) deıtin sóz tirkesi osydan qalǵan.

• Tamaqty únemi ottyń ústinde ilinip turatyn úlken qazanda pisirgen. Kúnde ot jaǵyp qazanǵa birnárseler salyp qaınatatyn. Kóbine kókónistermen qorektenetin, et azshylyq bolǵan. Anda-sanda etti sorpa istese, qalǵany qazanda qalatyn. Erteńine qaıtadan ysytyp ishetin. Keıde bul sorpa uzaq ýaqyt qazanda qalyp qoıatyn. «Burshaq botqasy ystyq, burshaq botqasy sýyq, qazandaǵy burshaq botqasy toǵyz kúndik» (Peas porridge hot, peas porridge cold, peas porridge in the pot nine days old) deıtin tirkesteriniń shyǵý negizi osy.

• Keıde dońyz etin tapqanda qatty qýanatyn. Úıge qonaq kelgende dońyz etterin ilip kórsetip qoıǵan. Úıge dońyz etin alyp kelý baılyqtyń belgisi bolyp sanalatyn. Bul etten kishkene bóligin bólip qonaqpen bólisip jeıtin. Muny «Maı shaınaý» (Chew the fat) dep ataǵan.

• Anglıanyń jeri kishkentaı bolǵany úshin keı jerlerde adam óligin kómetin jer tappaı qalatyn. Sondyqtan eski mazardlardy ashyp, tabyttaryn shyǵaryp ishindegi súıekterin «cúıek úıi» dep atalatyn jerge aparyp, mazardy qaıta qoldanatyn. Tabyttardy ashqanda ár 25 tabytta tyrnalǵan, qazylǵan izder baıqalǵan. Budan adamdardyń tirideı kómilgendigi anyqtaldy. Budan keıin máıittiń qolyna jip baılap jiptiń ekinshi ushyn qabirden syrtqa shyǵaryp bir qońyraýǵa baılaıtyn boldy. Bir adam túni boıy mazarda otyryp qońyraýdy tyńdap otyrǵan. Bul «mazar kúzeti» (graveyard shift) dep atalatyn. Keıbireýler qońyraýdyń arqasynda tiri qalatyn (saved by the bell), keıbireýler «óli qońyraýshy» (dead ringer) bolyp shyǵatyn.

 

Qanýnı Sultan Sýleıman zamanynda Stambýlǵa kelgen bir nemis poptyń 1560 jyly jazǵan eńbeginen úzindi:

«Stambýldaǵy tazalyqqa tań qaldym. Munda adamdar kúnine bes ret jýynady eken. Búkil dúkender taza, kóshelerinde qoqys joq. Satýshylardyń kıimderinen kishkentaı bolsa da daq tappaısyń. Sonymen qatar «Hamam» (monsha) dep atalatyn ishinde ystyq sýy bar ǵımarattar bar. Munda kelgender búkil denelerin jýyp shyǵady. Al bizdiń jaqtyń adamdary lastyq ishinde, jýyný degenniń ne ekenin de bilmeıdi.»

Al búgin bolsa musylman elderine saıahattap júrgen sheteldikter jazǵan kitaptarynda «Bir shyǵys elderine barǵanymyzda eń aldymen murnymyzǵa sasyǵan balyq  jáne qoqystardyń ıisi keledi. Aınala lastyq ishinde. Jerleri qaqyryqpen tolǵan. Ár jerde qoqys úıindisimen janýar óleksesi jatady. Adam mundaı shyǵys memleketterinen ótkende jıerkenip musylmandardyń biz oılaǵandaı taza emes ekendikterin túsinedi.» dep jazyp jatady.

Búgingi Islam memleketi degen atty jamylǵan memleketterde, ıman ilimderi buzylǵanymen qatar tazalyqqa da mán berilmeýde. Biraq munda kiná Islam dininde emes, Islam dininiń negizi tazalyq ekenin umytqan adamdarda. Kedeılik las júrý úshin syltaý emes. Bir adamnyń jerge qaqyryp, aınalasyna qoqys tastap júrýiniń aqshamenen eshqandaı baılanysy joq. Árbir musylman dinin jaqsy úırense jáne dinniń ámiri boıynsha júrse, bul lastyqtar joıylady. Sol kezde basqa elder musylman memleketterine kelgen kezde orta dáýirdegideı musylmandardyń tazalyǵyna tańdanyp júretin bolady.

---