InfoHub Logo

(poves)

Birinshi bólim

Kimniń buıryǵyn oryndadym? Býrahannyń ba, joq álde óz ujdanymnyń ba?»

Solaı dep soqqan Armannyń júregi tolqyndaı týlap keledi.

Bul 1962 jyldyń kóktemi, sol kóktemniń tamyljyǵan bir tańynyń kókjıekten jańa ǵana qulanıektenip kele jatqan ádemi shaǵy edi. Biraq, Armannyń tunshyqqan úmitiniń tańy ázir atatyn emes. Sekseýildiń tastaı butaqtaryna deıin býsana bastaǵan kóktemniń ıisi qum tóbelerdiń ár jyra-jylǵasynan qaýlaı ańqıdy, biraq Armannyń kóńil kóktemi ázir alystaý sıaqty. Onyń mynaý tań sáýlesinen yǵysqandaı amalsyz syrǵyp bara jatqan túndeı aýyr oıy keıde keri serpilip úmiti alǵa samǵaıdy. Kóńil qaıaýlansa, úmittiń de aspany alasaryp ketedi eken, qanatyn qansha qatty qaqsa da ol alysqa bara almaı jer soqty.

Mashınanyń ysqaıaqtanyp jumyrlanǵan muz tabanymen shaınasqan qıyrshyq tastardyń shyqyrynan basqa dybys joq. Mashınanyń túndi tilgilegen sáýlesimen oınaǵysy kelgendeı jolǵa túsip alyp jortaqtaǵan qarsaq, qoıan sıaqty usaq ańdar ǵana kezdesedi keıde. Arman býlardyń eshqaısysyn sezetin emes, sezse de eleıtin túri joq. Kózi mashınanyń ár sekseýildi bir súzgilegen sáýlesinde, oıy alysta, aldaǵy Saǵym dalasynda.

Saǵym dalasy osy Marǵaý atalyp ketken qum taýynyń teriskeı jaq jıegin jaǵalap baryp ózinen ózi joq alatyn Kóbikti deıtin ózenniń arǵy betinde. Jaralǵaly jan baspaǵan sol dalada jasalyp jatqan bir ǵajaıyp ómir bar. Ol ózi izdep kele jatqan Baǵlannyń tereńdegi teńizdi jer betine taratyp alyp jasap jatqan tájirıbesi. Armannyń qıaly sol dalanyń teńizdeı terbelgen egini bar keleshegin kezip keledi. Barar baǵyty soltústik bolǵanymen, qumnyń jylǵalaryn qýalaǵan burań jol onyń bóten birese batysqa, birese shyǵysqa qaraı buryp áketedi, Arman ony da baıqar emes, ol manaty oıdyń qushaǵynan áli shyǵa da almaı keledi.

Ǵajap, ǵajap... Ǵasyrlar boıy qysynyń ózi shybynsyz jaz bolyp kelgen bul qumnyń ishi bıyl nelikten muz teńizine uqsap, úskiriktiń uıasyna aınalyp ketti?. Nelikten?..

Osyndaı keremeti mol zamanda ómir súremiz de, mańdaı terimizben jınaǵan malymyzdy myń-myńdap qyramyz. Bul nelikten? Tabıǵattyń mundaı mazaǵynan qutylýdyń joly qaısy?

Armannyń sol mazaqtan qutylýdyń jolyn izdegen qıaly osylaı kezýildep keledi. Biraq, onyń qazirgi júrip kele jatqan joly sekildi qıaly da burań, sol burań qıaly ony qanatyn qansha qatty qaqsa da osy Marǵaýdyń munan eki aı burynǵy surapyldy kúnderinen ári asyrǵan joq. Sol surapyldy kúnderdi kóziniń aldyna keltirip edi, ózi bes jyl keshken maıdan alańdaryn elestetip jiberdi. Óıtkeni munan úsh aı buryn, osy qumnyń ishi maıdan alańyna uqsaǵan-dy. Mynaý qumyrsqanyń ıleýindeı qujynaǵan tóbeshikterdiń qumyn qardaı burqyratyp, qaryn quıyndaı ushyra júıtkigen tanketkeler men aspandy sharlaǵan samoletter elesteıdi. Birese sol samoletterdiń gúrili, birese búkil qum taýyn qaltyratqan sol tanketkelerdiń dúrili yzyńdaıdy. Keıde sekseýilderdiń taýdaı jalyny lapyldaıdy.

Iá, munan úsh aı buryn bul qumnyń ishi sondaı surapyldyń oınaǵy bolǵan-dy. Ol kezde bul oblystyń, ásirese osy qumnyń qoınaý-qobylaryn qystap, ashyq aspan astynda jatqan eki mıllıondaı qoıyna qystyń apaty qatty tóngen edi. Armannyń sekretarlyq ómiri sol apatqa qarsy shabýyl jasaýdan bastalǵan-dy. Sondyqtan onyń kabıneti maıdan qol basshysynyń shtabyna, osy qumnyń ishi soǵysy qyzý júrip jatqan maıdan shebine uqsaǵan-dy. Qumdaǵy malshylarǵa kómektesý úshin qalanyń halqymen birge mańaıdaǵy ásker bólimderiniń soldattary da lek-legimen aǵylǵan-dy. Zavodtar kúni-túni tynym tappastan jasaǵan temir peshteri men shatyrlaryn jóneltýden jeti kún boıy bir tynǵan joq. Kórshi oblystan kómekke jiberilgen mal azyǵyn tasyǵan samoletter Marǵaýdyń tórt qubylasynan birdeı qaptaǵan-dy. Ákelgen mal azyǵyn belgilengen jerge der kezinde jetkizip, dóp túsirgen ushqyshtar gazet betterinde maqtalyp jatty. Ondaı maqtaýdan tanketshiler de qur qalǵan joq. Olar jer bolyp jaralǵaly attyń taǵasynan basqa temirdiń tebendeı de tımegen Marǵaýdyń talaı shoqylaryn qoparyp, talaı qobylaryna jol salǵan-dy. Talaı jerdiń ormandaı syńsyǵan sekseýilderin qaýsatyp, jaýrap qalǵan talaı malshylardyń otyn mazdatqan edi, sol úshin de maqtalyp jatty.

Armannyń kóz aldyna baılanǵan eles osylar. Osy elester keıde múldem qoıýlanyp, mashınanyń sáýlesimen ǵana kózge ilinip kele jatqan ker joldy qaıta-qaıta kómbilep keledi.

— Biz qazir qaı jerde kelemiz?

— Júrip kele jatqan jolymyzdyń oń jaǵy Baısal aǵańyz basqaratyn «Darbazanyń», sol jaǵy Baǵlan jaǵaıymyz basqaratyn «Shaǵalanyń» jeri.

Arman Zaýyrdyń atalǵan eki bastyqtyń birin «aǵańyz» endi birin «aǵaıymyz» dep eki túrge bólýde qandaı qıqarlyq baryn sezse de mán bergen joq, ózin tanı túskisi kelip:

— Ol kolhozdardyń shekarasy osyndaı jaqyn, á? — dem edi.

— Iá, jeriniń shekarasy ishek-qaryndaı, — dedi Baýyr irkilmesten, — biraq, tirshilikteriniń shekarasy aı men jerdeı.

— Nelikten olaı?

Armannyń túpki qazyq suraýyn sezgendeı:

— Bilmeımin, tipti túsinbeımin, — dedi Zaýyr muńaıa sóılep.

— Nemenege túsinbeısiń?

— Men sıaqtylar túsinbeıtin jaılar kóbeıip barady aý, Arman aǵa.

— Atap aıtqanda?

— Atap aıtqanda, mysaly, aspandaǵy aıdyn syryn bilýge jetken kúshimiz aıaǵymyzdyń astynda jatqan mynaý jerimizdiń syryn bilýge áli jetpepti, men soǵan da túsinbeımin. Jerimizdiń syryn bilsek te ryzyǵyn alýdy kóbimiz bilmeımiz, sonyń saldarynan malymyzdy qyrǵynǵa ushyratamyz, men oǵan tipti túsinbeımin.

Armannyń «oǵan men de ómir boıy túsiner emespin» degisi kelip edi, ózderiniń aýyz baqqysh ádetterimen úndegisi joq. Zaýyrdan estimegin estip boldy, sondyqtan onyń «qyrǵyn» degen sózin esinde ustap, óziniń alǵashqy oıyna qaraı qaıtadan oıysyp ketti. Kóziniń aldyna kelgen taǵy da ótken qystyń elesi.

Jeti kúnge sozylǵan sol shabýyldan bar elesi sál joǵaldy da, qıyr shettegi bir kobynyń qoınaýynda, qyrylǵan bir otar qoıdyń qorshaýynda qalǵan jalǵyz úıdiń elesi ǵana qaldy. Manadan beri yzyńy qulaqtan qalmaı kele jatqam samoletterdiń gúrili men tanketkelerdiń dúrili múldem óshti de, qulaqta sol kıiz úıde kelgen jas náresteniń shyryldaǵan úni ǵana qaldy.

Arman óz kózimen ol nárestelerdiń bireýin de kórgen joq, biraq sol surapyl kúderde sol kıiz úılerde dúnıege kelgen balalardyń talaıyn, otardaǵy eki qabat áıelderdiń barlyǵyn vertolet jiberip ortalyqqa aldyrǵan edi, sol vertolettiń ishindegi balalardyń názik úni aspan men jerdi birdeı dirildetken barlyq gúrilderdi basyp kelip munyń qulaǵyna úıirilip turyp aldy. Oǵan ózi de tańdanyp:

— Bul ne? — dep edi, Zaýyr jalt qarady.

— Neni aıtasyz?

— E, Zaýyrym, ne ekenin ózim bilsem ózgeden surap nem bar. Keı kezde dalanyń quıyny da daýyldaı soǵady. Sol quıyndaı uıytqyǵan oı ǵoı, daýyldaı soǵyp jan dúnıesin oırandap kele jatqan.

Zaýyr onyń bul sózine ashynǵandyq baryn sezse de baıybyna barǵan joq, ózine jumbaq kórinip kele jatqan bir oıdyń jeteginde kete berdi. Onyń kózin tartyp, kóńilin semirtetin qalanyń bári artta qaldy. Mashınany juldyzsha aǵyzatyn dańǵyl joldar da joq bul mańda. Qystan qansha qaýsap shyqsa da maly áli de myńǵyryp jatqan malshylar aýyly on jaq búıirde qalyp barady. Bular bara jatqan Saǵym dalasynda «Shaǵala» kolhozynyń sıyr fermasy men maı zavody ǵana bar. Bir ǵana sony kórý úshin Armannyń túndeletip bulaı jortýy múmkin emes. Endi ne úshin? Munda qandaı syr bar?

Zaýyrdyń sheshe almaı kele jatqan jumbaǵy osy. Osy jumbaq oıy mashınasynyń dóńgelegine oralǵandaı ol dińkelep keledi. Qaljyraǵandaı qamyǵyp bir kúrsindi de, aqyryn ún qatty:

— Arman aǵa! — dedi ol ımene sóılep. — Aǵat bolsa aıyp etpeńiz. Alda-jalda osy qumnyń ishinen, ne aldaǵy ózenniń jaǵasynan, ne sol ózimiz bara jatqan Saǵym dalasynan bireý-mireýler kezdesip: «Elsizden ne izdep júrsińder?» — deı qalsa, meniń ne deýim kerek?

— «Ony ózim de bilmeımin», — deı sal.

— Sizdiń janyńyzda júrip «bilmeımin» deýdiń ózi uıat sekildi.

— Shyndyqty aıtý uıat emes.

Zaýyrdyń munan ári aıtary bolǵan joq, onyń bilmeıtini shyn, bilmegendikten surap keledi.

Arman onyń qynjylǵanyn sezse de úndegen joq. Óz oıymen taǵy da alysyp keledi.

«Joq, qurmetti Býreke! — dedi ol ishinen, — bizder bıyl tabıǵattyń mazaǵyn kórip namysy jaralanǵan jandarmyz. Sol namys jarasynan jany ashyǵan bizder egis aıaqtalysymen mynaý mańqıyp jatqan qumǵa shabýyl jasaımyz. Ol shabýyldyń aty — qobylardy jasandy shabyndyqqa aınaldyrý. Ol maldyń azyǵy ǵana emes, keleshektiń bir túpki qazyǵy. Árıne, taý-taý qumnyń ár jerindegi alaqandaı alańdy jasandy shabyndyqqa aınaldyrý alystaǵy arman, biraq sol armanǵa tezirek jetpese, bul jerde júrýdiń qajeti joq».

Ol erteń osy aýdanǵa keletin Býrahanǵa aıtar sózin osylaı saılap aldy. Áli de saılana túsý úshin osy Marǵaýda bardyń barlyǵyn kóziniń aldynan birinen soń birin ótkizip, qıal qusyn Kóbiktiniń órine qaraı órletip jiberdi. Bul kez Kóbiktiniń eki jaǵasy birdeı maldan kórinbeı, sonaý kógildir munarynyń ózi — kóńildiń kókke kóterilgen býyndaı kórinetin aq bas Alataýdyń etegine deıin daýyldy kúngi teńizdiń betine uqsap terbeletin kezi edi, Arman sol bir shalqytyp jatqan baılyqty dál elestetti. Aspannan qaraǵanda myńǵyrǵan maldyń salmaǵynan qaıysyp jatqandaı kórinetin oıpat dala, sol dalanyn ár jerinde eki-úshten tigilse de kóz jetkisiz sheksiz aımaqtan kókjıegine deıin sozylyp jatqan malshylar aýyly. Armannyń bul daladan kókseı kútkeni de sol bolý kerek, onyń kózine dalanyn barlyq túgi jaıylyp jatqan tórt túlik mal bolyp elestedi. Tipti keıbir qoıshylardyń tomaǵadaı kúrkeleri de alty qanat aq ordadaı kórinin ketti. Óziniń sol oıyna ózi ishteı kúlip te jiberdi.

«O, ǵajap! — dedi ol ishtegi shattyq kúlkisin tyımastan: — jańa ǵana edi qulazyp jatqan dalanyn shetine jete almaı kózdiń talǵany, endi shalqyǵan dáýletiniń shegine de jeter emes»...

Shyny solaı, eshkimniń kózi jetetindeı emes-ti. Sáride atar tańnyń shapaǵyna, keshinde batar kúnniń shuǵylasyna oranyp alyp, ár shańyraqtan kóterilgen kókala tútinder de kózdi ózine tartyp alyp, qıal qusyn dúnıeniń basqa qyzyǵyna jiberer emes.

«Týǵan jerim, sen netken qymbat ediń? Talaı eldi ózim kezdim, talaı eldi oıym kezdi. Búkil álem aıasyn kóz jiberip, oı júgirtip, qansha úńilsem de sol jalpaq jatqan álemnen senimenen teńdeser birde bir el joqtaı kóremin. Ótkenińe kóz salsam búgingi árbir tamshyńnan keleshektiń taýdaı tolqynyń búgingi árbir ushqynnan keleshektiń máńgi laýlar alaýyn kóremin. Qaýlaı ber, shalqı ber, elim! Alaýlanyp laýlaıtyn bir ushqynyń, tolqyn bolyp shalqıtyn bir tamshyń bolýǵa men de jararmyn».

Onyń sol bir antynyń aıǵaǵy bolǵysy kelgendeı keshe keshke taman osy qumnyń ishindegi «otar ortalyǵynda» kez bolǵan bir saqaldy qazaqtyń daýsy kelip qulaǵyna sap etti. Mine, saqalyn anda-sanda bir jelpip qoıyp onyń ózi de kóz aldynda tura qaldy.

Osy Marǵaýdyń batys jaq, deńgeıinde bir tebe bardy. Jańaǵy «ortalyq» atalǵan kolhozaralyq shtab sol tóbeniń yǵynda bolatyn. «Ortalyq» degen qandaı úlken sóz, biraq ne sáni bar qala, ne maly bara dala emes, birine-biri ıin tirese irge tebise qoralaı qonǵan on shaqty kıiz úı ǵana. Biraq onyń «ortalyq» degen atyna saı shaǵy da endi alys emes sekildi. Óıtkeni sonyń aıǵaǵy bolǵysy kelgendeı sol kıiz úıler yqtaǵan tóbeniń teris -keı jaq betindegi aýa raıyn zertteıtin stansıasynyń shańqan úıi tur. Sol shańqan úıdiń tóbesindegi qyzyl jalaý sonaý kıiz úılerdi óz qataryna shaqyryp turǵandaı qulshyna qulpyryp, tolqyndana aspandaıdy.

Ol «ortalyqqa» Armandar keshe kún bata jetken edi. Zaýyr bul qoralaı qonǵan úılerge buryn da talaı kelgen bolý kerek, shańyraǵynda shanshylǵan qyzyl jalaýy bar ortadaǵy úlken boz úıge jete bere toktaı qaldy. Arman mashınadan túsip sol úılerge jaǵalaı qarap tur. Árqaısysynyń mańdaıshasyna japsyrylǵan alaqandaı taqtaı, ár taqtaıǵa jazylǵan «Qyzyl otaý», «Aýrýhana», «Magazın», «Meımanhana» degen sıaqty sezder kózge birden túse ketti. Solardyń árqaısysynan ár túrli kıingen, ár salanyń alýan túrli adamdary shyǵa bastady. Solardyń ishinen kózge birden shalynǵan keshki saýyqqa ázirlenip jatqan ánshi-kúıshiler. Saýyq kórýge jınalǵan malshylar meımanhanadan, jańaǵy qyzyl jalaýly boz úıden shtabtyń óz adamdary shyǵa keldi. Armap solarmen amandasyp bolǵannan keıin ishke kirip edi, bul jel kezdi keregesi eski bolsa da birde-bir saǵanaǵy sylqyldamaǵan eńsesi bıik úı eken. Onyń ishinen kózge birden túsken televızor. Ol bul dalanyń eń úlken maqtany menmin degisi kelgendeı qaq tórden oryn alypty. Onyń bergi aldynda esikke qaraı tizbektelip birneshe skameıka tur. Eki qabyrǵada eki bosaǵadan terdegi televızorǵa deıin jol kereýetteri qoıylypty. İrgesi kómilip, kilem-kıizdermen qorshalyp qundaqtalǵandyqtan, úıdiń ishi jyp-jyly. Eger sýyp qalsa qyzdyryp jiberetin men barmyn degendeı qaq ortadan temir pesh tur. Ol ottaı alǵan qyzýyn úıdiń ishine tegis jetkizgisi kelgendeı uzyn turbasyn terge qaraı sozyp baryp ýyqtyń orta tusynan úıdi bir aınalypty da, sheńberlenip baryp shańyraqtan shyǵypty. Arman saýyq kórý úshin jan jaqtaǵy otardan kelgen malshylarmen osy úıde áńgimelesip otyr edi, esik jaqtan bir shaǵyn deneli saqaldy saqa qazaq kóterildi:

— Bir suraý, — dedi qolyn kóterip, ol ruqsat berilýin kútken joq, — shyraǵym, Arman, — dedi de, basyndaǵy bórkin qolyna aldy. — Men bıyl elýdiń toǵyzyndamyn. Ómirden kórgen eki ulym bar edi, onyń ekeýi de Otan úshin sheıit boldy. Mende endi týǵan bala joq, biraq jaqsy uldyń bári óz ulym, jaqsy qyzdyń bári óz qyzym. Sizdi sol jaqsy uldarymnyń ishindegi eń úlkeni kórgendikten tilegimniń eń úlkenin sizge aıtqaly turmyn.

— Aıtyńyz...

— Men Nazar, Bazar degen eki aǵaıyndymyn. Ekeýimiz bir ákeniń balasy, bir kolhozdyń múshesimiz. Ekeýmizdiń tabysymyz da birdeı, biraq kúıimiz birdeı emes. Ol eginshi bolǵandyqtaı kolhozdyń ortalyǵynda, baý baqshaǵa oranǵan, Ilıchtiń nurymen nurlanǵan úsh bólmeli kirpish úıde, men kıiz úıimniń saǵanaǵyn sartyldatyp qysy-jazy birdeı kóshemin de júremin. Ómir az qaldy, az qalsa da basqasyn ózimiz de birdeńe etermiz, tek myna sıaqty shaldar Ilıchtiń shamyn kórmesten armanda ketemiz be dep qorqamyn. Ár saıdy bir saǵalap, ár jyrany bir jaǵalap jalǵyz-jalǵyz otyratyn kıiz úıdegiler úshin elektr stansıasyn sala almaıtyndaryńyzdy bilemin, bile tura suraı bergim keledi.

— Taǵy qandaı suraýyńyz bar?

— Eń úlken suraýym: kolhozdyń Baǵlan sıaqty basshylary nege az?..

...Armannyń qulaǵynan ketpeı kele jatqan osy suraýlar. Sol suraýlardyń jaýabyn osy qumnyń ishinen izdegisi kelgendeı kózin syǵyraıta túsip aldynda jatqan burań joldy syǵalap keledi.

«Iá, — dedi ol ishinen, — qala men aýyldyń shekarasy jaqyndady, biraq aýyl men otardyń arasy áli de alshaq. Keshegi qoıshy shalǵa: «Bárin de tabamyz», — dedim. Taqqanymyzdyń ózine jetkenimiz qaısy? Ol saqaldy qazaq maǵan: «Kolhozdyń Baǵlan sıaqty basshylary nege az?» — dedi. Sol azdyń ózinen aırylǵaly turǵanymyzdy bilse ne der edi? Ex, Baǵlan... Baǵlan... qınaldyń-aý...»

Armandy qınap kele jatqan oı osy. Oı keıde bilegindegi saǵatyn qulaǵyna tosyp tyńdaǵandaı alysqa qulaq tigip tyń tyńdaıdy, keıde osy únsiz jatqan meńireý dalamen syrlasqysy kelgendeı ózine-ózi aqyryn ún qatady. Túndegi kıiz úılerdiń shańyraǵynan ushqan ushqyndar qıaldy qaıdaǵy bir qıas-qıaǵa tartyp ketedi. Sondyqtan onyń jańaǵy bir aýyr oılar túsirip ketken eńsesi kópke deıin kóterilgen joq. Qaıta sol birinen soń biri atylyp shyǵyp, shyǵa sala sónip jatqan ushqyndardy óziniń óship-janǵan úmitindeı sezip qamyǵa tústi.

Qarsy aldaǵy qalyń sekseýilderdiń arasynan, buıra qumnyń jylǵalarynan qara tuman qaptap ketti. Ol tuman emes, tútin edi. Arman ony da ańǵarǵan joq. Qara tuman mashınanyń sáýlesin aýyq-aýyq kómbilep ketedi, úmitin kómbilegen dúleı oı oǵan mashınanyń ózi kómilse de sezdiretin emes.

«Álde ujdanym ne buıyrsa sonyń bárin jazyp, Ortalyq Komıtettiń barlyq múshelerine bir danadan taratyp bersem be eken? Tym bolmasa myna Baǵlannyń basyna tónip turǵan qaterdi jazsam. Ony sóz joq jazamyn. Ondaı adamdy jazalaý — óz ujdanymyzdy jaralaý ekenin jazamyn. Solardan aqyl surap almaı Baǵlannyń taǵdyryn ózim de sheshpeımin, ózgelerge de sheshkizbeımin».

— Sonaý bir tóbege shyqsaq qaıtedi?

— Bul qumnyń eshkimniń bedeline qaramaıtyn jaman minezi bar, ony da eskergeısiz.

— Bilemin, — dedi Arman alysqa qaraǵan qalpyn ózgertpesten, — bul qumnyń qaı úńgirinde qandaı adamnyń dúnıege kelgenin de bilemin. Sol bilgenderim bir kezde ózimdi qatty ashyndyrǵan. Sol ashýdyń aqyry aparyp meni ornymnan aldyrǵan, tinti partıadan da shyǵara jazdaǵan.

— Qashan?

— Osydan on jyl buryn.

— Ol kezde kim edińiz?

— Osy Kóbiktide aýdandyq komsomoldar komıtetiniń birinshi sekretary edim. Bosqa bógelgen sekildimiz, keteıik.

— Jolshybaı soǵyp Kóbiktiniń úıreginen dám tatsaq qaıtedi?

— Matap qoıǵan úıregiń bolsa, maqul.

— Átteń maqtana bilmeımin.

— Onda ne ister ediń?

— Maqtana bilsem, men úshin aspannyń qusy da, jerdiń ańy da mataýly der edim.

— Maqtana bilmegendigiń mynaý bolsa, bilgeniń qandaı?

— Bir atqanda úırektiń tórteýin birden túsirin bereıin, sonan keıin men úshin ózińiz maqtanarsyz.

— Ondaı qyzmetińe jaraımyn ba?

— Jaraısyz, — dedi Zaýyr nyqtap turyp. Sol sózi ózine de ersileý kerindi me qalaı, myrs etip bir kúldi de, mashınasyn tezirek júrgizip jiberdi.

Endigi jol qum taýynyń etegine qaraı quldılaıdy eken. Tań sáýlesinen qaımyqqandaı ár butanyń túbine bir buqqan tún qarańǵylyǵy qumnyń ishin shubarlandyryp tur. Sol shubardyń bári Armannyń kóz aldyna qaıdaǵy bir eski úńgirlerdi alyp keldi.

— Dosym-aý, myna jol bizdi qaıda ákele jatyr? — dedi ol jan-jaǵyna oılana qarap.

— Qoryqpańyz, adaspaımyz. Áne, «Suńqar» taýy da kórine bastady, «Kóbikti» endi alys emes.

Zaýyrdyń kózine kúndik jerden kógildirlenip, kókjıekten kók ala bult bolyp kóringen «Suńqar» taýy sekseýilderdiń arasynan, qum tóbeshikterdiń jyrasynan anda-sanda bir qylańdaıdy. Kerilip jatqan keń dalanyń kózge túser kerbez sulýy jalǵyz ózi bolǵandyqtan, ol alystan qaraǵanda zańǵarlanyp ásem kórinetin edi, basyn kún shalǵan qazirgi shaǵy múldem sulýlanyp ketipti. Arman ózin aýyr oıdyń azabynan qutqarý úshin kózin sol sulýlyqqa baılap, barlyq oıyn soǵan túıip aldy da, Zaýyrǵa ún qatty:

— Zaýyr, sen sonaý kerbez taýdyń nelikten «Suńqar» atalǵanyn bilesiń be?

— Bilgende qandaı, — dedi de Zaýyr ile ózgerip, sál abyrjyǵan túr kórsetti, — keshirińiz, men maqtanshaqtar aıtatyn sózdi aıtyp ketippin.

Maqtanyp bolsań áńgimeńdi basta.

«Maqtanyp bolsań?!» — Olaı derlikteı men ne aıttym? «Bilgende qandaı» dedim de, «maqtanshaqtar aıtatyn sóz aıtyp ketippin» dep keshirim suradym. Munyń nesi maqtan?.. Sabyr, Zaýyr, sabyr, burqanbaı tura tur. Sol sózder tilime oralǵan kezde keýdemde áldene bir saıtan eserlik jatqan sekildi edi-aý. Biraq ony Arman qaıdan bildi?.. Dáriger bolsa tappaıtyn emi, jazbaıtyn syrqaty bolmas edi, nege dáriger bolmady eken? Biraq, óziniń de taba almaı júrgen bir emi bolý kerek, sońǵy kezde qatty qınalýda».

Ol ishinen sony aıtty da áńgimesin bastady:

— Meniń biletinim eldiń ańyzy ǵana. Ertede Alataý bulbuldyń, Saryarqa suńqardyń mekeni bolypty. Ol kezdegi dúnıeniń tilsiz, únsizdigi Alataýdyń bulbuly salǵan án sarǵaıyp tań atqan saıyn, qyzaryp kún batqan saıyn sonaý alystaǵy Arqanyń suńqaryn terbetedi eken. Sulýlyqty súıetin er minezdi órshil suńqar sol bulbuldy be kózimen kórý úshin Arqadan Alataýǵa sapar shegipti. Ór qaıratpen qanatyn qansha qatty qaqsa da Saǵym dalasynyń shólin keship óte almaı, degenine jete almaı sol taýdyń tóbesine kelip qulapty. Sonan beri sol taý Suńqar atalypty. Al, Saǵym dalasynyń qaq ortasynda bir jalǵyz shoqy bar. Onyń men biletin tarıhy mynandaı. Jańaǵy suńqardyń qaza bolǵan qaıǵyly habaryn muńly jelden estipti de, Alataýdyń arý bul - bulbuly aza tartyp Arqaǵa ushqan eken. Ol da shóldi keship óte almaı, degenine jete almaı Saǵym dalasynyń ortasyndaǵy sol jalǵyz shoqynyń túbine jete bere qulapty. Sonan beri talaı zaman ótse de halyq olardyń atyn óshirmeı, jerdiń osy eki kúmbezin solaı atap ketipti. Sol bulbul shoqysynyń batys jaq betkeıinde kók móldir sýy kókke shapshyǵan, jaǵasy jasyl qurǵaq jamylǵan bir kók qasqa bulaq bar. Jurt ony sol azaly bulbuldyń kóz jasynan paıda bolǵan, onyń «Bulbul» atalýy sondyqtan desedi.

«Bulbul» bulaqtyń jan bilmeıtin bir syry bar. Qarttardyń aıtysyma qaraǵanda ol buryn túpsiz tereń bolypty. Qazirgi tereńdiginde shyńyraýǵa uqsaıdy. Maly Arqany jaılaıtyn jeti kolhoz munan on shaqty jyl buryn kózin tazartý úshin, tórt nasospen tartsa da sýy boı bermeı, kózi ashylǵan saıyn kólge aınalypty. Sol boı bermesten kólge aınalǵan bulaqtyń sýy ǵalymdarǵa oı salypty da, olar sol kól atqylaǵan kózdiń túbine shabýyl jasapty. Sóıtse «Bulbul» bulaqtyń kózi kólemi Shalqar kólindeı tereńdegi teńiz eken. Ol sol tereńdegi teńizdiń dámin ázirshe tek «Shaǵala» kolhozy ǵana tatypty. Olar Saǵymnyń dalasynan on segiz jerinen skvajına ornatyp, «Bulbul» bulaǵyndaı bulaqtyń on segizin aǵyzypty. Sol úshin Armannyń jany rıza Baǵlanǵa. Sol úshin Baǵlanǵa aıtar alǵysyn ishinen osy arada taǵy bir aıtqysy kelgendeı bir beleske shyǵa bere Saǵym dalasy jaǵyna. qarap edi, «Suńqar» taýy bar sánimen sylańdap, kóziniń aldynda tura qaldy.

— Kishkene aıaldashy...

Ol mashınany toqtattyryp jerge tústi de, alystap asqaqtap turǵan «Suńqar» taýyna súısine qarap turyp qaldy.

«Asqar taýǵa jalǵyzdyq ta jarasady eken-aý», — dedi ishinen.

Ol sondaı oıda tur edi, bir áıeldiń syńqyldaǵan kúlkisi estildi. Ony estigen sátte ekeýi birdeı selk etti, Elsiz qumnyń ishinde, mezgilsiz kúlgen bul netken beıbaq? Álde áıel bolyp syńqyldaıtyn dalanyn, taǵy birdeńesi me?

Arman sondaı úreıli oıda tur, Zaýyrda es joq, demi bitip, úni óship bara jatqandaı kózi shatynap barady. Arman áldene aıtqaly oǵan qaraı berip edi, jańaǵy kúlki shyqqan jaqtan áldekimniń «áýip» dep kótergen kóńildi daýsy, oǵan ilese mashınanyń dybysy estile ketti.

— Ýh! — dedi Zaýyr bar kúshimen yńq etip.

Mashına alysta keledi, alysta bolsa da dybysy aıqyn estiledi, tek qalyń sekseýilderden qujynaǵan qum tóbeshikten ózderi ǵana kórinbeı keledi.

— Mynaý bir jumbaq eken? — dedi Zaýyr oılana sóılep. — Dybysynan tanyp turmyn, ózi gazık.

— Onyń nesi jumbaq?

— Onyń qaıdan kele jatqany jumbaq. Eger, ózen boıyndaǵy malshylardan kele jatsa qaıda baratyny jumbaq.

Zaýyr sony aıtyp aýzyn ashqansha bolǵan joq, bir ǵazız sekseýilderdiń arasynan qylt etti de, bulardy kóre sala keıin sheginip ketti.

— Bul qalaı?

— Kim bolsa da qashqysy kelgen bireý, myltyǵyńdy oktan maǵan ber de, mashınańdy tezirek aıda.

Zaýyr myltyǵyn oqtaı salyp Armannyń qolyna ustatty da, ózi mashınasyna ot bere bastady, sóıtkenshe bolǵan joq, jańaǵy mashına qaıtadan shyǵa keldi. — Toqta.

Túri Armannan aınymaıtyn qara tory, keń keýdeli, kózge birden túsetin keskini kelbetti, samaı shashymen jalǵasyp alqymyna ádemi oralǵan qara buıra saqaly bar, murttan jurdaı aýzy jyp-jylmaǵaı bireý mashınasyn baıaý jyljytyp kele jatyr. Bul — «Darbaza» kolhozynyń bastyǵy, Armannyń týǵan aǵasy Baısal. Ol Armandy alystan tanyǵan bolý kerek, mashınasyn aýlaqqa toqtatty da motoryn sóndirmesten yrǵyn jerge tústi.

Mynaý Baısal aǵaı ǵoı, — dedi Zaýyr burynǵysynan da beter tańdana túsip.

— Tanyp kelemin, — dedi Arman, mashınasynan túsip, aǵasyna jaıaý bettedi. — Assalaýmaǵalaıkúm.

— Álıksálem, — dedi Baısal daýsyn tandana shyǵaryp, mashınanyń ekinshi jaǵynan kelin sálem bergen Zaýyrdyń qolyn ala bere suraý qoıdy. — Baýyrlarym-aý, elsizdi kezip qaıda barasyńdar?

— Saǵym dalasyna bara jatyrmyz.

— Shoferińiz qaıda ketken, ol nege túspeıdi? — dep, Zaýyr mashınasyna qaraı bettep edi, Baısal onyń ıyǵynan ustaı aldy.

— Ol mashınanyń ıesi de, shoferi da aldynda tur.

— Siz qashannan beri shofer edińiz?

— Byltyrdan beri. Endi bir jyldan keıin senderden saıtandarmen de jarysatyn bolamyn.

— Onda Arman aǵanyń aldynda qol alysyp qoıaıyq.

Ekeýi shartta-shurt qol soǵysty. Armanda ún joq.

Nege ekeni belgisiz, onyń kózine aǵasynyń bar qımyly jalǵan, jasandy. Sondyqtan ol bir kúdikti nysanaǵa alyp tur.

— Biz jańaǵy bir kezde siz kelgen jaqtan bir jas áıeldiń syńqyldaǵan kúlkisin estigen edik, ondaı kúlki sizdiń qulaǵyńyzǵa shalynǵan joq pa?

— E, bul meńireý qumnyń ishinde ne joq deısiń Saıtannyń da neshe túri bar, olar keńkildep kúle de biledi, eńkildep jylaı da biledi.

Armannyń: «Ózińiz saıtandarmen talaı saıysqansyz-aý», — dep ázildegisi kep edi, basy jibergen joq.

— Iá, jolyńyz bolsyn, tań atpastan taý kezip japa-jalǵyz qaıda barasyz?

— Osy mańda, myna bir jalańash tóbeniń arǵy túbinde Saıan deıtin qoıshymyz bar edi, sonyń kóshetin mezgilin bilip qaıtqaly kelemin.

— Olar neshe adam? — dedi.

— Áıelimen ekeýi ǵana. Basqa suraýyńdy keıin berersiń, men asyǵyspyn, — dep, Baısal mashınasyna qaraı burylyp edi, Armannyń:

— Toqtańyz! — degen daýsy zildirek shyqty. Baısal toqtaı qaldy, biraq moınyn burǵan joq. Onyń sol qylyǵyna eregiskisi kelse de ózin-ózi tejep jaqyndaı bere aqyryn ún qatty. — Sizde júrek deıtin birdeńe bar sekildi edi ǵoı?

— Munymen neni aıtpaqsyń?

— Aıtarym sol: sonaý qoıshyny búginnen qaldyrmaı elge qaıtaryńyz.

Baısal sonda ǵana jalt qarady, daýsy da yzǵarly shyqty:

— Kim aıtty dep?

— Men aıtty dep bilseńiz qatelespeısiz, — dedi Arman yzbarmenen.

Baısal inisiniń betine úńile qarap edi, onyń sabyrly kórinetin salqyn qany — jalyn atqan aıdyn eken. Qyryq jyl boıy kóziniń aldynda ósken inisiniń sol qasıetin tuńǵysh ret osy jerde ǵana kórgen bolý kerek, kózi shydaı almaı tez taıqyp ketti.

— Baısal aǵa, myna jaqta bireýler keledi, ol kim?. Arman men Baısal qulaq tige tyńdaı qalyp edi, Zaýyrdyń aıtqany ras, «Jalańash» tóbe jaqtan bireý keledi eken. Onyń yzaly daýsy jaqyndaǵan saıyn Baısaldyń kózi aqshańdap ketti. Ol Armannyń:

— Qorqýyńyzǵa qaraǵanda jańaǵy maqtaǵan batyrlaryńyz osylar boldy ǵoı, solaı ma? — degen Armannyń suraýyna jaýap qatpastan óz oıymen arpalysyp ketti.

— Apyr-aı... apyr-aı... kelinsheginiń ustamaly syrqaty bar edi, endi qaıttim? Jyny ustaı qalsa beıtanys senderdi jazym eter, tezirek júrip ketińdershi, — dep, ol ot basyp alǵandaı typyrlap tur.

Arman onyń bul sózi bet búrkeý ekenin sezip, kóz qıyryn yzǵarmen bir tastady da, miz baqqan joq.

Basyna bozǵyl kepke kıgen, ústinde qara kýrtkasy, aıaǵynda shoıtaban etigi bar, qosaýyz myltyǵyn arqasyna asyp alǵan som deneli bir jigit, óziniń zaıyby bolý kerek, bir jas áıeldi qundaqtaǵy balasynsha kóterip keledi. Baısaldyń jańaǵy sózin estip jym boldy. Ol sózdi kelinshektiń de qulaǵy shalǵan eken, sýyqtyq syrqatyna shalynǵan eki ekpesi onan saıyn qysylyp ketti.

— Mynaý Baısal aǵanyń daýsy ǵoı... onyń ustamaly syrqaty bar degeni men ǵoı, men... men... ustamaly syrqatymnyń qandaı ekenin men oǵan kórseteıin, dárimniń bireýin jutqyzyp jibershi, — dedi demige sóılep.

Qasynda turǵandardyń biri Arman aǵańa uqsaıdy, ol kisiniń aldynda ıbaly bolǵaısyń.

— Sen Arman aǵany tanymaǵan bol, men ózimizdiń bastyqty da tanymaǵan bolamyn, sal jyldam dárini, — dedi de, qoıý qara shashyn dýdyratyp betine túsirip jiberdi.

Jáne ony kótergen kúıi júresinen otyra qalyp, tes qaltasynan dárini alyp kelinshektiń aýyzyna saldy da, qaıta túre keldi.

Armannyń jańaǵy suraýyna jaýap berý esine endi ǵana túskendeı Baısal:

— Sol, — dedi yńq etip, — solar. Sol, meniń Saıan deıtin inim, anaý onyń qushaǵynda kele jatqan meniń Darıǵa deıtin aıaýly kelinim. Aınalaıynym-aı, syrqattanyp qalǵan eken ǵoı.

Baısal olardyń aldynan osylaı kúńirene jóneldi. Arman aǵasynyń jas áıelderdi aldaýǵa kelgende sıqyrshy ekenin jaqsy biletin. Onyń sıqyrynyń mynaý áıeldiń jynymen qalaı arbasqanyn kórgisi kelgendeı ekeýine alystan qarap, sol ornynda turyp qaldy.

Baısaldyń inim degen Saıany jasy otyzdar shamasyna kelip qalǵan, totyqqan betiniń terisi múldem dorbıyp qalyńdap ketken, túksıgen qabaǵy sýyq kórinetin jigit eken. Ol aldynan baryp:

— Saıanym-aý, amansyńdar ma? Nemene, Darıǵajan syrqattanyp qalǵan ba? — degen Baısaldy ashýly kózimen bir atty da, jaýap qatpastan óte shyqty, biraq onan uzap kete alǵan joq, óıtkeni qushaǵynda kele jatqan Darıǵa jerge bir-aq yrǵydy. Onyń jalbyraǵan qara shashynyń arasynan jarqyraǵan ala kózi jarq-jarq etedi.

— Saıan! — dedi bir kezde Baısalǵa qadalyp, — bet-aýzy jyp-jylmaǵaı, bar ıeginiń asty qaýǵadaı mynaý kim?.. O, tanydym, ózin tanymasam da mynaý qara buıra qaýǵa saqalyn tanydym... Toqta, adasyp qaldym-aý. Osy kimniń saqaly edi?.. A, taptym.- taptym. Bul buıra saqal álgi bir buıra shash kelinshektiń saqaly. Aty kim edi sonyń... Nazıpa... Iá, Nazıpa. Iá. sol, sonyń saqaly... Masqara, saqaly munda, ózi qaıda?.. Nazıpa... Nazıpa, qaıdasyń?

Ol ózin ózi bıleı almaı táltirektep júrse de osylaı úreı sala Baısaldyń mashınasyna qaraı bettep edi, nege ekeni belgisiz onyń jany shyǵyp kete jazdady, ushyp baryp qushaqtaı aldy.

— Sabyr etshi baýyrym, aqyldy ediń ǵoı, janym. Meni aǵańdaı kórýshi ediń ǵoı, aldyma otyryp demińdi alshy, kúnim.

Onyń nege bulaı meıirbansı qalǵanyn eshkim ańǵarǵan joq, tek Arman ǵana mynaý mashınanyń ishinde bir urlyq baryn sezip tur, biraq, ony eleıtin túri joq. Eki kózi bıshara bola qalǵan Baısalda. Baısaldyń kózi Darıǵanyń kózinde, Darıǵa aldyna kóldeneń jatyp alyp Baısaldyń saqalyn bir taldap aqyryn julýda. Baısal ıegin alyp qashady, soǵan máz bolyp ol saq-saq kúledi. Kúlkisin jóteli tunshyqtyryp jiberdi.

— Nazıpa!.. Nazıpa! O salaba... Myna saqaldy jupar deıtiniń qaıda? Jupar degeniń jýsan sasıdy ǵoı. Ha... Ha... Aý, men ne dep kettim?

Darıǵa sony aıta salyp Baısaldyń betine qarady da, óz sózinen ózi shoshyǵandaı yrshyp turdy.

— Uıat-aı, men ne dedim? Mynaý ózimizdiń kári saıtan... Uıat-aı, men taǵy ne dep kettim.,, Keshirińiz, aǵajan, — dedi de, onyń tizesine qaıtadan otyra ketti. — Men sizdi kári saıtan deýge ádettenip ketippin, ol úshin aıyp etpeńiz.

Ol jańaǵy bir sózi úshin Baısaldy osylaı jazalap, Armannyń aldynda onyń qoıasyn osylaı aqtaryp otyr. Ol tipti óziniń syrqatyn umytyp ketkenge uqsaıdy. Onyń aýrýdy elemeı egeske túsken mynaý qaısarlyǵyna súısinip, artısigine ishteı máz bolsa da túndeı túnerip Saıan tur.

Zaýyr Darıǵanyń sózine kúlerin de, kúlmesin de bile almaı, teris aınalyp syrǵı jóneldi. Jónele bere Armanǵa kóz qıyǵyn tastap edi, ol bir nysanadan kóz almaı aýyr oıda tur eken.

Ol kózin jerden almastan júrip baryp Baısaldyń mashınasyna bir-aq tireldi. Onyń kimniń mashınasy ekenine oı jibermesten esigin ashyp qalyp edi, ar jaǵynan, dáý qara tonnyń arasynan bir móldir kóz jalt etti. Sol jalt etken kózdiń oty kelip betin sharpyp jibergendeı Arman kózin shart jumyp, esikti sart etkizdi de, shegine bere ózine ózi yzalanyp aqyryn kúńk etti:

— Keshirińiz... Uıat-aı.

Ol uıalýdan basqa ne isterin bilmegen kúıi shegine berdi, shegine berdi. «Uıat-aı», — degennen basqa sóz de aýzyna túser emes. Onyń bul kúıin Baısaldan basqalar ańǵarǵan joq. Jan qysylsa tán azaby da sezilmeı ketedi eken, Arman mashınasynyń esigin ashqan kezde Baısaldyń kózi sharasynan shyqty. Ol Armanǵa tez jetý úshin saqalyn Darıǵanyń sheńgelinen bosata almaǵan kúıi úreılenip tura bastap edi, Armannyń esikti qaıta japqanyn kóre sala qýanyp, qaıtadan otyra ketti de, Darıǵany qushaqtaı tústi.

— Jula ǵoı janym, jula ǵoı. Tek, aýyrta kórmeshi, — dep aýzyna ne tússe sony aıta saldy.

Olardyń qasynda jer taıanyp Saıan otyr. Qasirettiń tuńǵıyǵyna batqan ol mańaıynda ne bolyp jatqanyn, tipti jer qozǵalsa da sezer emes.

Óz mashınasynda, óz qalpynan ózgermeı otyrǵan Zaýyr ǵana. Kózi súlderin súıretip ózine qaraı kele jatqan Armanǵa túsip edi, onyń da oıy astan-kesten bolyp ketti. Mashınasynan yrǵyp jerge tústi, biraq aldynan jetip barýǵa batyly jetken joq.

«Myna jaqqa qaraǵysy kelmeıdi, álde anaý kelinshektiń syrqatynan shoshyndy ma? Joq, onyń mundaı kúızelis kúıine túskeni búgin ǵana emes, Ortalyqqa baryp kelgennen bergi sońǵy tórt kún osylaı ótip keledi. Ne boldy eken?»

Zaýyrdyń ózine berip turǵan suraýy osy.

Arman sol súlderin súıretken qalpyn ózgertpesten onyń qasyna keldi. Jerge oılana qadalǵan kózin áli alǵan joq. Zaýyr kóńil kúıin surap edi, oǵan jaýap bermesten:

— Keteıikshi, — dedi.

Tek:

— Arman aǵa, keshirińiz, esim shyǵyp sizdi tanymaı qalyppyn, keshirińiz, — dep qasyna Saıan kelgende ǵana basyn kóterdi. Biraq onyń betine qaraǵan joq, qolyn onyń ıyǵyna salyp, kózin Darıǵadan almastan sóılep tur.

— Keshirimdi senen biz suraıtyn bolarmyz.

Saıan ańyryp qaldy.

— Siz be menen keshirim suraıtyn?

— Ózim suramaspyn, keıbireýlerge suratpaı qoımaspyn.

— Eshkimge keshirim suratpaı-aq qoıyńyz, tek osy kolhozdan qutqaryńyz.

— Sonda qaıda barmaqsyń?

— «Shaǵala» kolhozyna ketkim keledi. Baǵlan aǵaımen byltyr kelisken edim, myna bastyq bosatpaı júr.

Arman qaltasynan dápterin alyp, áldeneni asyǵys jaza bastady:

— Aldymen syrqatty jaıǵastyr. Ol úshin myna qaǵazdy qaltańa sal, kimge ekeni syrtyna jazyldy. Jumys jaıyn keıip keńesermiz, bar, syrqatty qalaǵa tez jetkiz.

Ne sebep bolǵany belgisiz, bul kezde Darıǵa ashýly shengelin Baısaldyń saqalyna qattyraq salǵan edi. Betin jaba jalbyraǵan qoıý qara shashtyń arasynan kózi óshige jarqyrap, tistengen tisteri múldem aqsıyp ketipti. Baısal saqalyn onyń shengelinen bosata almaı kózi jasaýrap býlyǵyp otyr. Ol Darıǵanyń bileginen qysyn baıqap edi, qaıysar emes, qaıta ýyttana túsetin túri bar. Sheńgel janyna batsa da syr bergisi kelmeı jymyńdaıdy, jymıǵany jylaǵanǵa uqsaıdy. Jalǵan qaısarlyǵy kópke barǵan joq. Darıǵanyń betine qarap, kúńirene ún qatty:

— Saıan, qolyn baılamasań, myna baıǵus ózin ózi julyp jeıtin.

Baısal sony aıtqan kezde Saıannyń barlyq túgi tikireıip betine shyǵa keldi:

— Nemene? — dep sańq etken daýsy qasynda turǵan Armandy da selk etkizdi.

Baısaldyń beti qyzaryp, kózi jasaýrap ketipti, ony esh elemeıtin sekildi. Etegin qaǵa, silkine túrekelip Armannyń qasyna keldi de, ún qatpastan ony qoltyqtaı jóneldi.

— Árıne uıat! — dedi de, Armannyń betine qaramastan tura qaldy. — Uıat bolsa da men saǵan bir suraý bergeli turmyn. Men de sen týǵan anadan týǵan edim ǵoı, sen de uıalmaı ashyq aıt: sen jańa meniń mashınamnan ne izdediń?

— Keshirińiz, bir oıdyń jeteginde júrip ańdamappyn.

— Ańdamaǵanda kórgeniń nemene?

— Ony maǵan aıtqyzbaǵanyńyz jón bolar.

— Onda meni tyńda! — dedi Baısal shıryǵyp. — Mynaý mashınanyń ishindegi áıeldi aýzyńa alýshy bolma.

— Nege?

— Ol seniń ataýyńa tatymaıtyn áıel.

Arman onyń óz sózin ózine jumsap:«Meniń ataýyma tatymaıtyn áıel sizdiń júregińizge qalaı tatydy? Men týǵan anadan siz de týǵan edińiz ǵoı», — degisi kelip edi, ony aıtqan joq.

— Keń otyryp keńeseıik, kelesi jeksenbi kúni raıkomǵa kelińiz, — dep edi, Baısal sonda ǵana oǵan jalt qarady.

— Raıkomǵa?

— Endi qalaı ǵoı dep edińiz? Jaýyrdy jaba toqyp júre beredi ǵoı den pe edińiz?

— Túsinbedim.

— Biz komýnıstiktiń ústine bir anadan týǵandarmyz ǵoı, kóre tura sizdi mundaı masqara ólimge jibersem týysqandyǵym qaısy?

Baısal Armannyń bul sózinen bárin de uqty. Oılap qarasa aıtar daýy, qarsylasar qaýqary joq eken.

— Onda qosh bol, baýyrym.

Baısal sony aıtyp jónele berdi.

Arman uzap bara jatqan aǵasynan kóz almaı sol ornynda tur. Oılanǵan saıyn aǵasyna qataıa tústi. Sol qataldyqtan qaıtpasqa bekingendeı shıryǵyp kelip mashınasyna otyra bere ún qatty.

Osyndaılardy da basshy deımiz, á?

Aldaǵy jol jaıly eken, mashınasyn sol jaıly jolǵa salyp alǵannan keıin Zaýyrdyń ózi de jaılanyp ushar qustaı bir qomdanyp aldy da:

— Aǵańyz úshim qapa bolmańyz, men búgin sizge naǵyz komýnısi de kórsetemin, — dedi.

— Sen de soǵady ekensiń.

— Aıyp etpeseńiz endi bir jarty saǵattan keıin munan da qattyraq soǵamyn.

Arman onyń betine kóz qıyǵyn tastady da:

— Ondaı adamdy menen burynǵy sekretarlardyń bir de birine kórsetpegen sekildisiń, onyń qalaı?

Zaýyr oıyndaǵysyn aıtar-aıtpasyn bilmeı az kidirdi de, mashınasyn bir jyradan ótkizip alǵannan keıin baryp ún qatty:

— Men bul az ǵana jastyń ishinde siz sekildi sekretarlardyń talaıyn tasydym. Tipti dárejesi munan tómen kezinde Býrahannyń ózin de bir jyl tasyǵanmyn. Solardyń ishinde meni adam dep bilip, iltıpatyna ilgen siz ǵanasyz. Sondyqtan ba bilmeımin, sizben kele jatqan joldyń bári maǵan dańǵyl joldaı sezildi. Sondaı shat kezderde tym sharyqtap ketsem aıyp etpeńiz.

— Adaspasań boldy, sharyqtaı ber. Zaýyr alysqa úkile tústi de:

— Áne, sonaý arǵy jaǵada turǵan qara «Volgany» kórdińiz be?

— Iá, ol kimniń mashınasy?

— Bul aımaqta qara «Volgasy» bar tek Baǵlan ǵana.

— Anyq sol bolsa jaqsy kezdestik, — dedi Arman. Munan keıin ekeýi de únsiz qaldy. Arman taǵy da Baǵlannyń taǵdyryn oılap ketti.

Ol osyndaı oıda kele jatyp ózen jaǵasyna qalaı tez jetkenin de sezgen joq.

Zaýyr aǵyzǵan boıy ekpindep kelip ıesiz turǵan qara «Volganyń» qasyna kelip tura qaldy.

— Qatelespeppin, batyrdyń ózi eken, — dedi ol mashınasynan túse sala qara «Volgany» aınaldyra qarap.

— Men ana bir alaqandaı kóktesinge aýnap, biraz dem alaıyn, sen maǵan matap qoıǵan úırekterińdi ákel de, tezirek asyp jiber.

Zaýyr jaýap qatqan joq. Ol myltyǵyn alyp ózenge, Arman arnaýly tósenishin alyp jańaǵy ózi qan alaqandaı kóktesinge qaraı bettedi.

«Eh, Baǵlan... Baǵlan!» — dedi de ol shalqasynan jata ketti.

Kókjıekten jana ǵana kóterilgen kúnniń shuǵylasymen kúlimdep qaq tóbede, aspannyń sonaý zańǵarynda shyǵandap kúndizgi aı tústes bir aqsha bult tur, Ózi aıtqan alaqandaı kóktesinniń ústinde shalqasynan túsip, kózin sol aı tústes aqsha bultqa baılap Arman jatyr.

Onyń oıyn jaqyn jerden eki dúrkin gúrs etken myltyq daýsy bólip jiberdi. Basyn aqyryn kóterip qarap edi, Baǵlan eken. Myltyǵyn kezeı ustaǵan kúıi aspanǵa qarap Armannyń tusynan ótip barady.

— Qaıyrly tań — dedi Arman ornynan tura bere ún qatyp.

Baǵlan onyń sózine nazar salǵan joq, kózin aspannan alǵan joq.

— Meniń tańym sen tilemeseń de qaıyrly, sózdi qoı da buq jyldam, buq tezinen!.. Qap, qaıqaıyp ketti-aý.

— Baıqańyz, aspansyz qalyp júrmeıik?

Armannyń bul sózi qytyǵyna tıdi'me, qalaı, Baǵlannyń daýsy zildirek shyqty.

— Eı joldas, myna ózenniń qusy ekeýmizge de jetedi, tezinen jónińe tartsań qaıtedi?

Armannyń aıtary ázir eken, kúlimsirep alyp ile ún qatty:

Siz jasyryp kelgen kolhozdyń jeti myń qoıy bolmasa, ózenniń qusy ekeýmizge jete qoımas.

Baǵlan tiksine qaldy. Kún shalyp totyqqan aq sur júzi múlde qoshqyldanyp, neshe kúnnen beri.qyrylmaǵan bet túgi de tikireıip shyǵa keldi.

— Jasyryp kelgen jeti myń qoı? — dedi ol oılana sóılep, sony aıtqan soń ǵana esi jınalǵandaı bar yzbarymen jalt qarady. — Nysanasyna ózenniń úırekterinen buryn meni alyp turǵan sen kim ediń? — deı bere ańyryp qaldy. Jańaǵyndaı emes, kózinen bastap, qyraý shala bastaǵan murtyna deıin kúlimdep sala berdi. — O, ǵajap! Myna qulazyǵan qý daladan men kimdi kórip turmyn? Armanym-aý, osy turǵan anyq ózińsiń be? Amansyń ba? Seni munda aıdap kelgen qandaı qudaı? — dep qolyn usyna umtylyp kelip kenet toqtaı qaldy, — keshirińiz, sál taıa basyppyn.

— Menen keshirim suraıtyndaı kináńiz joq shyǵar, qolyńyzdy ákelińiz.

— Má, qolym, má júregim, biraq men «siz» dep syzylýdy umytyp ketippin.

— Ne úshin «siz» dep syzylasyz?

— Jasyńyz kishi bolsa da dárejeńiz úlken ǵoı.

— Kimniń eńbegi úlken bolsa sonyń dárejesi úlken emes pe? Álde eńbegińizdiń de qospasy bar ma edi?

Baǵlan qaıtadan tiksine qaldy.

— Qospasy? Bul sizdiń óz sózińiz emes qoı. Ózgeniń sózin tamsaǵandaı ne boldy?

— Psıholog ekensiz.

— Men adamnyń júregin tyńdaı bilemin. Maqtanshaq emespin, ony da eskergeısiz.

— Myna bir top úırek osylaı betten keledi, ázirlenińiz.

— Kózińiz úırekte bolǵanmen nysanaǵa meni alyp tursyz ǵoı. Eger, jankeshtileý bireýlerdiń qaǵazdan jasap bergen oǵy bolsa atqylaı berińiz, meniń qamalym berik, qandaı oqty bolsa da qarsy alýǵa ázirmin.

— Mynaý ózen tası-tası dalıyp ketken be qalaı?

— Bul da óz sózińiz emes, — dedi Baǵlan qatýlana túsip.

— Ony qaıdan bildińiz?

— Qansha dańqty bolsam da meniń dandaısyp dalımaıtynymdy siz jaqsy bilesiz. Onan da siz maǵan óz jónińizdi aıtyp, «qospa» degen sózińizdiń mánisin túsindirińiz.

— Seziktenerińiz bar ma edi, munsha nege sekirdińiz?

— İzdegenińiz meniń sezigim bolsa ashyq aıtyńyz.

— Meniń izdegenim osyndaǵy bir adamnyń asyl armany.

Arman keýdesin kere demin aldy da bir shyndyqtyń shetin osy arada amalsyz aıtyp saldy:

— Nusqaý solaı.

Armannyń osy bir ǵana sózinen ózine tónip kele jatqan qaýiptiń qandaı salmaqty ekenin sezgen bolar, Baǵlannyń óńi kenet sýyp sala berdi.

— Ol nusqaý ózińizdiń bir kezde ajaldan alyp qalǵan dosyńyz Býrahannyń nusqaýy bolar.

— Meniń Býrahandy ajaldan alyp qalǵanymdy siz qaıdan bilesiz?

— Bıyl siz bizdiń birinshi sekretarymyz bolyp saılanǵan plenýmda ol sizdiń erligińizdi aıtyp, bes mınýt zaldaǵylar qol soqty ǵoı. Sonda jurt qolyn ne úshin soqty? Býrahannyń sizdi qushaqtap súıgeni úshin be?, Joq, sizdiń ot pen oqtyń darıasyn keship baryp ony ajaldan alyp qalǵan erligińiz úshin.

Arman jalt qarap edi, onyń bul sózdi unatpaǵanyn sózdi de Baǵlan ile ún qatty.

— Keshirińiz, sizdiń sol dosyńyz basshylyqqa kelgennen beri qıaldanyp, osylaı sóıleıtin bolyp kettim.

— Moskvaǵa jazylǵan bir hattyń maǵan sol Býrahan arqyly kelgeni ras, eger, meniń júregimdi tyńdaı biletinińiz ras bolsa shynyńyzdy jasyrmańyz.

— Menen nendeı shyndyqty kútken edińiz?

Arman onyń kútpegen jaǵynan shyqty.

— Meniń kútkenim — sizdiń ómirge jasap júrgen jasyryn tájirıbeńiz.

Endi Baǵlan ańyra bastady:

— Men ómirge qandaı jasyryn tájirıbe jasaǵan edim? — dedi ol, sol suraýdy ózine de berip turǵandaı oılana sóılep.

— Oblysymyzdy keminde bes jyl artqa serpip tastaǵan bıylǵy qys sizdiń kolhozdy miz baqtyra alǵan joq, men aldymen sonyń syryn bilgim keledi.

Baǵlan Armannyń kóksegeni bul emes ekenin sezdi de ishteı arbasa ketti:

— Meniń júrek deıtin qudaıym bar, — dedi ol oılana sóılep, kózi tóbeden sýsyldap ótip bara jatqan úırekterde, — sol qudaıym aldaǵy jazdyń qandaı bolaryn kóktemnen bastap sezdiredi de men jer kókter-kóktemesten barlaýǵa shyǵamyn. Sol barlaý boıynsha jazdaı shabýyl jasaımyn. Qarsy shabýylǵa shyqqan adamnan qys ta qaımyǵady. Ekinshiden, malshylardyń jaǵdaıyn únemi jaqsartamyn. Óıtkeni ózi ash malshynyń maly da ash bolatynyn jaqsy bilemin.

— Basqalar sizden nege úlgi almaıdy?

— Úlgi alý úshin kúsh kerek qoı.

— Elden erekshe sizdegi nendeı kúsh?

— Ol kúshtiń aty bedel. Mende mynaý qos juldyz ápergen bedel bar. Sol bedeldiń arqasynda ózgeler joıyp jibergen aýyspaly egis sıstemasyn saqtap qaldym. Sol bedeldiń kúshimen tereńde jatqan teńizden sý tartyp, mal azyǵyn ósiretin aımaq jasadym. Sol bedelime senip bir aýyr qylmysqa da bardym.

— Qylmysqa?

— Iá, sizdiń endigi bilmegenińiz meniń sol qylmysym bolar.

— Dál olaı deı almaımyn, biraq...

— Men bala emespin ǵoı, — dedi Baǵlan onyń sózin bólip, — endi ashyq sóıleskenimiz jón.

— Ol tilegińizdi oryndaýǵa ázirmin, — dedi de Arman manaty aıtylǵan hattyń sózin óz sózi etip aıta bastady. — Siz munan tórt jyl buryn kolhozshylardyń jeke menshiginen alynǵan jeti myń qoıdy kolhozdyń esebine qosqan joqsyz. Ol jeti myń qoıdy sonan beri kolhozshylardyń qajetine jasyryn jumsap keldińiz. Egerde munyń bárin jala deıtin bolsańyz myna suraýlarǵa jaýap berińiz. Sizderde jetpis jeti otar qoı bar, sol jetpis jeti otardyń qoıshylary ásirese qys aılarynda etsiz bolmaıdy. Ortalyqtaǵy ashananyń qazandary etten bir ortalaǵan emes. Basqa kolhozdarda bolatyn maldyń ólim-jitimi sizderde de bolyp turady, sizdiń qoılaryńyz sonda da bir kemimesten óse beredi, bul nelikten?

Bul suraýdy Baǵlan tórt jyldan beri kútken-di, sondyqtan onyń jaýaby da ázir, biraq qansha ázir bolsa da aıtýǵa kelgende aýyr eken. Kútken saǵaty soqty, ar shaıqasy ashyq maıdanǵa shyǵatyn shaq jetti, endi ne isteý kerek? Ózine ózi sol suraýdy ishteı bere turyp jańaǵy bir kezde salbyraı bastaǵan eńsesin qaıta kóterip aldy da Armanǵa qarady:

— Eger muny jazǵan ózimniń kelinim Janna bolsa, onda maǵan berer suraýlaryńyz munan da kóbirek bolsyn, óıtkeni meniń sizderge arnap bes jyl boıy saqtaǵan suraýlarym bes tonna.

Armannyń kózi manadan onyń júz qubylǵan júzinde, ázi: «Qaıter eken, qalaı jaltarar eken? Álde meniń osyndaı ótirikti oıǵa salyp ólshemesten aıtqanyma qarqyldap kúler me eken?» — degen oıda bolatyn. Baǵlannyń jańaǵy jaýaby onyń bar jaqsy úmitin túgel talqan etti. «Endi bul qalaı?» — degennen basqa sóz de tabalmaı ańyryp tur.

Shynynda bul qalaı? Ol hatty biletin Býrahan men ekeýi ǵana. Sonda ony kimniń jazǵanyn bul qaıdan biledi? Ekinshiden, sondaı sumdyǵy sorlaǵan qylmysty Baǵlannyń taısalmastan moıyndaıtyn túri bar. Bul ne jumbaq!

Ol qansha oılansa da taba almady.

— Muny jazǵan kelinińiz ekenin qaıdan bile qaldyńyz? — dep sóz tartyp baıqap edi.

— Meniń jasyrǵan malymnyń dál sany qansha ekenin biletin sol ǵana, — dep, Baǵlan jaýapqa irkilgen joq.

Arman burynǵydan da beter tańdanyp qaldy, ishinen: «Mynanyń esi saý ma?» — dep qadala tústi. Biraq ol qansha qadalsa da Baǵlannyń kózinen eshqandaı jalǵandyqty kóre alǵan joq. Esi de saý sekildi.

— Onda bes tonna suraýyńyzdy ázirleı berińiz, — dedi aıtqysy kelmegen sózin salmaqtap turǵandaı úzip sóılep.

Baǵlan óz ornyna múldem bekinip alǵan sekildi, Ol myltyǵyn, belindegi oq saýytyn sheship alyp Armannyń aldyna tastady da:

— Qane, — dedi sańq etip, — meni qaıda aparyp tergeısiz? Qaıda bastaıyn? Kolhozdyń alystaǵy keńsesine me, mańaıdaǵy fermalardyń birine me? Joq álde ortalyqqa áketesiz be?

Armannyń oǵan: «siz, aldymen dárigerlerdiń de tekserýinen ótesiz», — degisi kelip edi, ony aıta alǵan joq.

— Ázir onyń birine de barmaımyz, — dedi oılana sóılep. — Qaıda, qalaı tekseretinin komısıa bastyǵynyń ózi aıtar. Meniń sizden búgingi bilmegim osy aıtylǵandardyń shyndyǵy. Egerde bul shyndyq bolsa, mundaı qylmysqa pe úshin bardyńyz?

Baǵlan onyń kózinen áldeneni kórgisi kelgendeı uzaq qadalyp turdy da, bar shynyn aıtyı saldy.

— Maqsatym kolhozshylardy memlekettiń masyly etkim kelmedi.

— Al, ol jeti myń qondyń qazir qanshasy qaldy?

— Sol jeti myń qalpynda.

Arman shimirkegendeı túr kórsetip jalt qarady:

— Men sizden shyn surap turmyn, — degen daýsy da zildirek shyqty.

— Men sizdiń menen bilmek bolǵan shyndyqty ǵana aıtyp turmyn, — dedi Baǵlan qalpyn ózgertpesten.

Armannyń jany jadyrap sala berdi, biraq:

— Munyńyz da bir qyzyq eken, — deýden basqa sóz taba alǵan joq.

— Jaqsy eken deýdi maǵan qımaı turǵan joqsyz, olaı deýge Býrahannan qorqasyz.

— Múmkin.

Arman óz oıymen alysyp júrip kete bere, ózderine qaraı kele jatqan bir mashınany kórigi tura qaldy.

Myna bir mashına osylaı bettep keledi, qarýlaryńyzdy sırek asynyńyz.

Baǵlan qımylyna kóz ilestirgen joq, qarýlaryn qaıta asynyp aldy da somdalyp tura qaldy.

— Meni shaqyra kelgen bireý bolsa ketemin, maǵan aıtaryńyz bolsa tezirek aıtyp qalyńyz.

— Erteńder osy aýdanǵa Býrahan keledi, siz búgin maǵan ózińizdiń tájirıbe ýchaskeńizge aınalǵan Saǵym dalasyn kórsetińiz. Erteń men sol dalany Býrahanǵa kórsetemin de, sizge aıtarymdy sol jerde aıtamyn.

— Siz Saǵym dalasyna búgin barmaqsyz ba?

— Búgin, ádeıi Býrahannan buryn kórip alý úshin asyǵyp kelemin,

— Sonsha ne úshin asyqtyńyz?

— Siz úshin.

— Túsinbedim.

— Keıin bárine de túsinesiz.

— Onda osy jerden oraza ashyp alaıyq. Meniń myna bir ózekterde qalǵan úırekterim bar edi, sony ákeleıin de, qolamtaǵa kómip jibereıin.

Baǵlan sony aıtyp ózenge qaraı jónele berip edi, bularǵa jete bere toqtaǵan mashınadan bir jas áıel túse sala Baǵlanǵa qaraı umtyldy.

— Papa! Men sizdi izdep kelemin.

Baǵlan úreılene jalt qarady:

— Janna! Balam-aý, jaıshylyq pa?

— Jaıshylyq emes, sizdiń kóregen dep maqtap júrgen Armanyńyz kózsizderdiń biri bolypty.

— E, kózsiz derlikteı ol ne istepti?

— Býrahannyń jeteginde ketipti. Bizder egis kólemin bıyl eki ese kóbeıtetin bolyppyz. Ol úshin Saǵym dalasyna da egin egetin bolyppyz. Jońyshqa egilgen jerdi qaıta jyrtyp bıdaı egetin bolyppyz.

— Bul ne lań? Osy ma, sizderdiń ótken qystan alǵan sabaqtaryńyz? — dedi Baǵlan Armanǵa betteı berip.

— Papa, bul kim? — dedi Janna sybyrlap.

— Bizderge nannyń ornyna Saǵym dalasynyń shańyn jutqyzǵaly turǵan Arman Abzalov joldas osy, tanysyńyzdar.

Aqsha júzi kózdi birden tartyp alatyn ajarly Jannanyń beti dýyldap ketti. Jasyl matadan tutas tigilgen jol kıim onyń sýdan shyqqan súırikteı sulý denesin onan saıyn jumyrlandyryp, sulýlandyryp jiberipti. Nelikten ekeni belgisiz, sol sulýlyq Armannyń júregine bir úreı salyp tur. Ol uıalyp qyzarǵan kezde múldem ajarlanyp ketedi eken. Qalaı qarasa da tóńkerilgendeı kórinetin qarasy úlken tunyq kózi Arman aty estilgen sátte bir jalt etip tóńkerilgen edi, sonan qaıtyp kóterilgen joq. Armannyń kózin ózine tartyp alǵanyn sezgendeı ishteı shalqyp keledi.

— Keshirińiz, men sizdi kóp ańshynyń biri eken dep qaldym.

Arman qarsy kele jatyr.

— Kóp ańshynyń biri bolmasam da, kóp sekretardyń biri ekenim ras.

— Aıbasova, — dedi Janna qolyn usyna berip.

— Der kezinde jaqsy kezdestińiz-aý, Janna.

Janna ol qýanyshqa túsingen joq, kózin jerden sál kótere bere ún qatty:

— Meniń atymdy qaıdan bilesiz?

— Bul aǵaıyń bárin de biledi, balam, — dedi de Baǵlan Jannany bir qolymen qushaqtaı turyp Armanǵa qarady. — Meni «papa» deıtin dúnıe júzinde bir ǵana adam bar. Ol — qyrǵyzdyń osynaý bir qyzy. Meniń ulym da, qyzym da, kelinim de osy. Dúnıe júzinde meni ata deıtin bir ǵana adam bar. Ol — osydan týǵan Aldan deıtin bes jasar nemerem. Men otqa ózim úshin, ıakı bulardyń eshqaısysy úshin túskenim joq, siz osyny da bilip alǵaısyz.

«Ot» degen sóz ert bolyp ózegine túskendeı Jannanyń jany yrshyp tústi. Iba saqtap ózin-ózi qansha tejep tursa da:

— Ot! — dedi atasyna jalt qarap. Baǵlan oǵan jaýap bermesten sózin qaıta jalǵady.

— Janymmen teń jalǵyz ulym bar edi, ol óziniń armanyn artynda qalǵan bizder úshin keleshektiń sham shyraǵy etip eki jyldan beri sonaý tóbeniń basynda tur. Kórdińiz be, sonaý máńgilik otyndaı mazdap turǵan sonyń júregi.

— Kúnmen shaǵylysqan shapaǵy shynynda máńgilik otyna uqsaıdy eken.

Baǵlan Armannyń bul sózine ishteı rıza bolsa da ún qosqan joq, qalpyn ózgertpesten áli sóılep tur.

— Ol — sol tóbeniń ar jaǵyndaǵy Saǵym dalasynyń astyndaǵy teńizdi zerttep júrip munaradan qulap ólgen meniń ulym Arystannyń eskertkishi. Sondaı ulymnan aıyrǵan ol dalada meniń kegim bar, ony da bilip alyńyz.

Arman ony aýyr oıdan úzip áketýge asyqqandaı: Ǵylymı boljaýlarǵa qaraǵanda aldaǵy jazdyń jaýyn-shashyny mol bolatyn sekildi, ony sizder de bilip alǵaısyzdar, - dedi kúlimsireı sóılep.

Ony bilgendegi isterimiz Saǵym dalasyn búldirý me?

— Búldirmeısizder, egin egesizder.

— Mal azyǵy úshin bir tal shóp ekpeımiz, solaı ǵoı.

— Munan bes jyl buryn berilgen nusqaýdy oryndamaı óziniń bedelin paıdalanyp egistik jeriniń qaq jartysyna mal azyǵyn egip kelgen siz sıaqtylarǵa endi qatań tyıym salynatyny ras.

Sypaıylyqty qansha saqtasa da Jannanyń shydamy munan árige jetpedi:

— Jaqsylyqqa tyıym bolsańyzdar jamanshylyqqa jol ashqandaryńyz emes pe? — dep birden zil tastady.

— Ondaı suraýdyń jaýabyn keleshekten kútińiz, — dedi Arman oılanbastan. Oılansa da munan artyq jaýapty ol qazir taba almaıtyn, tapsa da aıta almaıtyn edi.

— Býrahannyń bul nusqaýyn men onyń óz aýzynan munan eki aı buryn estigenimde egeskenmin, — dedi Baǵlan. — Sol eges maǵan basqa egesterden buryn mal azyǵyn ekkizgen-di. Endi kim aıtsa da ol jerdi qaıta jyrtyp búldire almaımyz, búldir dep siz de aıta almassyz.

— Berilgen nusqaýdy teris oryndasańyzdar nege aıta almaımyn?..

— Eń qınalar shaǵymyz erteń... erteń... — dep Baǵlan ózinin, sol tektes oıyn aıtyp saldy. — Sondyqtan búgingi kúnge erteńgilerdiń kózimen qaraǵaısyzdar, — dedi de Jannaǵa qarady. — Balam, men ár kezdiń óz zańy baryn oılamaı mezgilsiz batyppyn. Búginnen bastap men ómirdi Aldanymnyń ǵana kózimen kórip, súıerimdi sopyń júregimen ǵapa súıetin bolarmyn. Sondyqtan dáýirleýdiń sońǵy kúni bolatyn búgingi kúndi Armanymmen osy jaǵada ótkizip ishpesten mas bolaıyn, sen bir qyzmet istep jiber. Aldymen mynaý shala sóngen ottyń astynda, balshyqqa oralyp qolamtaǵa kómilgen eki úırek bar, sony arshyp alyp taza qaǵaz ben qalyń oramalǵa ora da, shaı qoıa ber, men ózen jaqqa baryp dáýletimdi jınap ákeleıin.

Baǵlan sony aıtty da, Jannanyń:

— Toqtańyzshy, sizde bir qınalý bar ǵoı, sony aıtyn ketińizshi, — degen tilegin de tyńdaǵan joq.

— Keıin balam, keıin, keıin bárin estirsiń de jylarsyń, jylarsyń da kúlersiń, — dedi de júrip ketti.

Janna ań-tań.

3

— «Jylarsyń da kúlersiń». Bul ne jumbaq, — dedi ol oılana sóılep, — ózinde bir qýanysh bar sekildi.

— Eń úlken jumbaq ta, atańyzdy qınaıtyn eń aýyr azap ta ózińizdiń jaqsy nıetpen jazǵan hatyńyzdyń ishinde, — dep Arman sóz tastap edi.

— Hatyńyz ne aıtyp turǵan? — dep Janna tiksine qaldy.

— Men sizdiń barlyq kolhozshylardyń óz kolhozshlaryńyzdaı aýqatty bolýyn kóksep ortalyqqa jazǵan hatyńyzdy aıtyp turmyn.

Janna Armannyń betine tuńǵysh ret osy arada tiksine qarap qadalyp qaldy.

— Bul ne ospaq? — degen daýsy da qatal shyqty.

Arman mashınasyna baryp portfelinen bir paket aldy da Jannaǵa usyndy.

— Eger meniń aıtqanym jala bolsa mynany nege jazdyńyz?

Janna pakettiń ishindegi birneshe paraq qaǵazdyń eń sońyna qarap jiberip bar daýysymen aıǵaı saldy:

— Bul ne sumdyq?

— Eger munda jazǵandaryńyz shyndyq bolsa nege sumdyq?

— Myna qoıylǵan ádemi qoldan bul hattyń ishi toly sumdyq ekenin kórip turmyn.

— Oılanyńyz, múmkin qoıylǵan asyl oılary da sizdiń oıyńyz bolar.

— Muny jazǵan men emes, sondyqtan siz oılanyńyz. Siz meniń qolymdy qoıa alatyn zalym bireýdiń surqıalyǵyna aldanyp meniń jaraly ómirimdi talqandaǵaly tursyz, jalynamyn, oılanyńyz.

Endi Arman ańyryp qaldy:

— Sonda bul hatty jazǵan siz emessiz be?

— Ant etemin.

— Eger muny jazǵan siz bolmasańyz, atańyz qalaı tez moıyndady.

— Múmkin emes.

— Nemene múmkin emes?

— Papamnyń mundaı jalany moıyndaýy múmkin emes.

— Ol tipti óziniń jasyrǵan malynyń sanyna deıin biletin siz ǵana ekenińizdi de jasyrǵan joq.

— Qudaıym-aý, men kimniń aldynda turmyn? — dedi Janna zarlanyp.

— Kimniń aldynda turǵanyńyzdy jaqsy bilesiz, sondyqtan shyndyqty jasyrmańyz.

— Bul ne masqara?

— Ie, sizdeı sanaly azamattyń sekretardan shyndyqty jasyrýy masqara.

— Joq, sanaly azamattyń osyndaı ótirikti sekretardan estýi masqara.

— Sonda qalaı, atańyz jasyryp kelgen maldyń sanyn sizdiń biletinińiz beker me?

— Beker... beker...

— Onda atańyz kelinine deıin jala jabatyn ótirikshi eken ǵoı.

— Joq, ol ótirikshi emes, — dedi de Janna qolyn sozdy. — Ne bále bolsa da oqyp alyp kóreıin, ruqsat etińizshi.

Arman sál irkilip edi, Janna sýyq jymıyspen yzbarly ún qatty.

— Qoryqpańyz, «atasynyń ústinen aryz jazǵan arsyz kelin» bolsam da mısyz emespin, mundaı qaǵazdy jyrtpaımyn.

— Bilemin, «syrtyńyzdan qanyqpyn» degen jańaǵy bir sózi jaı aıtylǵan sóz emes. Ony siz de bilińiz.

Armanǵa mundaı jumbaqty aıtqyzyp turǵan qudiret óziniń taǵdyry, etken kúnniń bir elesi. Ol Jannany bir kezde óziniń armanyndaı kóringen bir qyzǵa uqsatyp tur. Sondyqtan ol ózine ersi kórinetin uıat minezden de taıynbaı Jannanyń kózinen áldeneni kórgisi kelgendeı telmire qarap turyp aldy.

Janna hatty ishinen oqyp, aqyryn jyljyp alystap barady, al Arman sol ornynda, sol bir oıdyń qushaǵynda.

«Adam balasy birine-biri mundaı da uqsaı beredi eken-aý. Ǵajap, ǵajap...»

Múmkin Armannyń kózine solaı kóringen bolar.

Ol bir sýretin dál ózindeı etip eshbir sýretshi sala almaıtyn ózgeshe jan edi. Amal ne, Arman sondaı nurly kózi bar qyzdy sonan beri bir kóre almaı tabıǵattyń sarańdyǵy esine túsken saıyn basyn shaıqaýmen keledi. Óıtkeni ondaı kózdi ómirde bir-aq ret, onda da dúnıede bardyn bári sulý kóringen shattyǵy mol shaqta, ózi maıdannan qaıtyp kelgen kúni týǵan jeriniń topyraǵyn alǵash basqan sátti shaqta kergen edi.

Ol munan on segiz jyl buryn — 1944 jyly ıýl aıynyń aıaq kezi bolatyn. Arman maıdannan qaıtyp kele jatqan-dy.

Stansıa men kolhoz arasy seksen kılometr. Osy uzyn joldyń ústinde eki mashına jarysyp kele jatty. Arman osynyń sońǵysynda. Kimdiki ekeni belgisiz bir mashına alǵa túsip alyp, Armannyń mashınasyna jol bermeı, qara joldyń shańyn aspanǵa shyǵaryp jetkizbeı keledi.

Búgingi «Darbaza» kolhozy ol kezde tórt kolhoz bolatyn. Armannyń kele jatqanyn estip sol tórt kolhozdyń halqy tik kóterilip jazyqtaǵy bir tebeniń basyna jınalǵan edi, Arman aldaǵy shań bir tolastaǵan kezde sol topty kóre salyp:

— Jeńeshe, anaý tebe basyndaǵy qalyń ný ne? — dedi ózin ákele jatqan shofer áıelge qaramastan.

— Ol seniń jeńispen kelgen toıyńa jınalǵan el ǵoı. Elińniń at jarysy, qatyndar kúresi sıaqty saýyǵyn saǵynǵan ba ediń?

— O, jeńeshe, men saǵynbaǵan ne bar deısiz?

— Seni saǵynbaǵandar da az-aý.

Arman munan ári úndegen joq, ata mekenine jaqyndaǵan saıyn egilip ketti. Asyqqan adamǵa ushqan samolet te shaban kórinedi ǵoı, shofer jeńgesi qansha qatty aıdasa da Armannyń sabyry taǵat tapqan joq, el turǵan tóbeniń etegine iline bere mashınadan bir-aq sekirdi.

Osy kezde aldyńǵy belgisiz mashına da toptyń deńgeıine jete bere toqtaǵan edi. Sol mashınanyń ústinde bir qyz tur. Omyraýy kúnge shaǵylysyp jarqyldap kele jatqan Armanǵa alystan qarap tur. «Jurt maqtaǵan jigitti biz de kóreıikshi» degendeı kirpik qaqpastan qadalady. Arman ony ańǵarǵan joq, ańǵarsa da kózine iletin emes. Ol tóbe basyndaǵy toptyń ishinde turǵan anasyn ańsap keledi. Qazir onan basqany kóretin de emes. Taýdan domalaǵan tastaı tóbe basynan jarysa qulap kelip, jan jaǵynan jarmasa qushaqtaı alyp, birinen soń biri julyp áketip betiniń kez kelgen jerinen súıe bastaǵan aǵa-jeńge, ini-qaryndastaryn bir-bir qushyp ilgeri umtylyp kele jatyr edi, dál onyń osyndaı alaburtqan shaǵyn ańdyp turǵandaı jańaǵy beıtanys qyz mashınadan sekirip tústi de, onyń aldyna tura qaldy.

— Armysyz, Baqyt aǵa? — dedi qolyn usyna jaqyndap.

Arman qansha asyqsa da «aǵalap» turǵan qaryndasty jolynan qaǵyp óte alǵan joq. Ony ózine tez tartyp alǵan qyzdyń «armysyz» degen sózi. Óıtkeni bul eldiń jastary olaı amandasa qoımaıtyn, qyzdyń sol sózinen ózge ekenin tanyǵandaı onyń usynǵan qolyn ala bere:

— Keshir qalqam, men seni tanymaı qaldym. Sen de meni tanymaıtyn sekildisiń, meniń atym Baqyt emes Arman, — dedi alqyna sóılep.

— Atyńyz Arman bolǵanymen ózińizdiń Baqyt ekenińizdi kórip turdym. İltıpatyńyzǵa aıtar alǵysymdy qabyl alyńyz da jolyńyzdan qalmańyz, tilektespin, saý bolyńyz.

— Amandaspastan qoshtaspaı jónińdi aıtshy, jarqynym, meni munsha úıirip alǵan sen kimsiń?.

— Men bir jolaýshymyn. Maıdandaǵy aǵalaryn ańsaı kútken kóp qaryndastardyń biri bolar deńiz de júre berińiz.

— Óziń osy jerdiń qyzysyń ba?

— Joq, Abaı ósken Shyńǵystaýdyń qyzy, — dedi ony ákele jatqan shofer murtyn nasattana sıpap. — Umytyp qalma, aty Farýar.

Qyz qolyn keri tartyp Armannyń qolynan bosatyp alǵansha toptyń qalyń orta tusynan «Qulynym» degen ana daýsy shyǵyp edi, Armannyń «Apa!» deýge ǵana shamasy keldi, tóbe basyna qaraı zyrqyraı jóneldi...

Sonan beri jıyrma jyl ótti. Sol qyzdyń kelbetti keskini Armannyń kóz aldynan bir ketken emes. Symbatty sulý denesi de, tań sholpanyndaı jarq etip kózge birden túse ketetin jazyq mańdaıy da, aqquba óńiniń órnegindeı sol aq mańdaıǵa jarasa bitken jińishke qara qasy da, súıkimdi sulý buǵaǵy da, qos órimi jer syzǵan móldir qara shashy da, eń aqyry basyndaǵy kúmis oqaly ala taqıasynyń ádemi órnekteri de kózine uıalap alypty. Sonyń bárine oı jiberip qarasa, Jannanyń oǵan uqsamaıtyn tek shashy ǵana eken. Biraq munyń shashy jelkesinen kelte bolsa da sonaý tolqyndana tógilgen qolań shashty elestetip tur.

Biraq sol ala taqıaly qyzǵa teń keletin áıel zatyn Arman bir kórgen emes. Arada jıyrma jyl ótse de sol on segizdegi ýyljyǵan qalpynda kóretin. Óıtkeni ol óziniń alǵashqy mahabbatynyń ıesi, óıtkeni ol óziniń bes balasynyn anasy Farýar bolatyn.

Sonan beri Armannyń kóz salǵan adamy osy Janna ǵana, biraq ol syryn jan balasyna ázir sezdirgen emes. Onyń Jannanyń bar syryna syrttan qanyq ekeni de, búgin oılamaǵan jerden kezdeskenine qýanǵany da ras. Oılap qarasa jańaǵy ótken az mınýttiń ishinde Jannanyń uıala turyp qýanyp, qýana turyp qınalǵany jan sulýlyǵyn jaıyp salypty. Arman óziniń endigi armany ne ekenin Jannaǵa aıtqysy keledi, aıta almaı, alystan telmire qarap óz oıymen teńselip tur. «Ne desem eken? Janna, sizge aıtar aryzym bar edi, sony qashan tyńdar ekensiz, desem. Joq, bul oǵan tatıtyn sóz emes».

Arman onyń birde-birine bekingen joq. Eger ózi Jannany jaqtaı qalsa órtteı qaýlaıtyn erteńgi qańqý sózder qıqý salyp kıip-kıip ketedi. Bir jaǵynan búgingi dosy Býrahannyń «jýan judyryǵy» da elesteıdi. Onyń: «Meniń Arman dosym sondaı aýyr qylmys jasaǵan Baǵlan Aıbasovty ıe úshin qorǵap otyr, onyń jesir kelini úshin», — dep minbeni judyryqtaýy sózsiz. Kúj daýsy qulaǵyna kelse, jýan judyryǵy kóziniń aldynda elesteıdi, sol eleske kúlkisi kelip myrs etip edi, Jannanyń jylap turǵanyn kere sala jym boldy.

— Kúlińiz... kúlińiz... Atasynyń ústinen aryz jazǵan men sıaqty beıbaqty jylata kúlińiz, qattyraq kúlińiz, mine, bylaı... bylaı... ha... ha... ha...

Janna yzalana saqyldap kúlip edi, Arman shoshyp ketti. Ol ushyp kelip Jannany qushaqtaı aldy:

— Sabyr etińizshi.

Osy kezde ózen jaqtan myltyq daýsy gúrs etip edi, Janna yrshyp tústi.

Ol sol yrshyp ketken betinen qaıtqan joq, hatty Armannyń ózine bere salyp mashınasyna bir-aq yrǵydy. Jasqa býlyǵyp sóıleı almaı qosh aıtyspastan kete bardy.

Onyń endi qaırylmasyn sezip Arman da únsiz qala berdi. Qansha oılansa da bul ekeýiniń syryna jeter emes.

«Bul qalaı? Munda qandaı syr bar?»

Ol osyndaı oıda tur edi, ózenniń arǵy betinen jańǵyryǵy jer jarǵan bir gúril dúr etti de, kúshin shıyryp alǵysy kelgendeı toqtaı qalyp, azdan soń qaıtadan dúrildep búkil dalany jańǵyryqtyra jóneldi. Arman onyń ekskavatordyń dúrili ekenin birden tanysa da tańdanyp:

«O, ǵajap, myna joıqynnyń bul elsizde nesi bar?» — dedi ishinen.

Ol sony aıtyn úlgirgenshe bolǵan joq, ekinshi jaqtan Baǵlannyń:

— Qalaı, óz únińizdiń jańǵyryǵy qulaǵyńyzǵa jaǵa ma? — degen daýsy kóńildi shyqty.

— Jańǵyryǵy mynandaı dalany dirildetken meniń qaıdaǵy únim?

— Ol ózińiz bastap, bizder qostaǵan jańa shabýyldyń alǵashqy dabyly.

— Men qandaı shabýyl bastaǵan edim?

— Bıylǵy bir sózińizde qumynyń qobylaryn jasandy shabyndyqqa aınaldyrýdy «Marǵaýdyń komýnızmi» degenińiz esińizde me?! Sizdiń sol sózińizdi urandaı kórip Marǵaýdyń qum qobylaryna shabýyl bastaǵan edik, jańaǵy bir kelgen habarǵa qaraǵanda muny da toqtatatyn sekildimiz ǵoı.

Baǵlannyń bul sózine aıǵaq bolǵysy kelgendeı ekskavatordyń dúrili shyqqan tustan bir top mashına shubap keledi. Olar birin-biri tosyp jaǵaǵa tizilip aldy da ar jaǵynan tıip turǵan qumnyń qoınaýyna qaraı tarta jóneldi Armannyń solarǵa qadalǵan kózi múldem jaınap ketti.

— Baǵlan aǵa, sonda myna mashınalar ózen saǵasynan qobylarǵa topyraq tasyp júr me?

— Topyraq bolǵanda qandaı, sonaý Alataýdyń basynan bastap Kóbiktiniń osy kómeıine deıingi jerdiń torqasy. Osy eki aradaǵy jerdiń eń qunarly topyraǵy ǵasyrlar boıy kóktem sýymen aǵyp kelip ózenniń osy kómeıine keptele beripti. Sonyń eń mol jeri ana bir múıistiń ar jaǵynda eken. Eger, tası bilsek Marǵaýdyń bar qobylaryna jetetin.

— Ol torqadan ne istemeksiz?

— Marǵaý myrza kıetin ton jasaımyn.

— Atap aıtqanda?..

— Atap aıtqanda on shaqyrymdaı jerde byltyr ǵana ornatylǵan bir skvajınamyz bar, onyń mańaıynda kólemi toǵyz gektardaı kobymyz bar. Sol qobyny ózińiz aıtqan jasandy shabyndyqqa aınaldyramyz. Dálirek aıtqanda, eki aıda bir ónim alatyn jońyshqanyń máıegi etemiz. Ár otarda osylaı óz malynyń azyǵyn óz qystaýynyń irgesinen ázirleıtin bolsaq, Marǵaý úshin sonyń ózi keremet.

Aman oǵan aıtar alǵysyn ishinen aıtty da kenet basqa oıǵa túsip ketti.

«Erteń Býrahan Saǵym dalasyna qaraı osy jermen etedi, sonda ol myna shubap júrgen mashınalardy kórip suraıdy. Shyndyqty aıtar bolsań muny óziniń jańa nusqaýyna qarsy jasaǵan áreketteı kórip júıkeni qajalaıdy».

Arman osyny oılap aldy da Baǵlanǵa qarady:

— Eńbegińizdiń ıgiligin kóre berińiz, árqashan da tilektespin. Tek, mynaý shabýylyńyzdy erteńnen bastap toqtata turyńyz.

— Nege?

— Nege ekenin kelinińizden jana estidińiz ǵoı. Bir mezgil júıkemizdi de aıaıyq.

— Maqul. Igiliktiń erte-keshi joq, — dedi de, kenet selt etip jan-jaǵyna qarady. Jannany izdep aınalaǵa zyr júgirgen kózin Armanǵa ákep tiredi, siz Jannany jumsap jibergensiz be?

— Joq, sizden uıalyp ózi ketti.

— Menen ne úshin uıalmaq?

— Óziniń sizdi áshkerelegen haty úshin.

Baǵlan sylq etip otyra ketti.

— Baıǵus balam-aı, ol hat úshin uıalsa uıalyp, qınalsa qınalatyn men ekenimdi bilmeı, ózińdi óziń bosqa azaptap kettiń-aý... Áı, balaly bolsań da balasyń-aý áli, balasyń.

Baǵlan sony aıtty da, keshe ózi kópsitip tastaǵan topyraqtyń ústine ot jaǵa bastady. Tamyzdyǵy benzın bolsa tastaı qatty sekseýilder de maı qaraǵaıdaı mazdaıdy eken. Ańshylarǵa tán qumarlyq bizdiń Baǵlanda da mol-dy. Onyń úırekti soıysy da, pisirý ádisteri de basqa eken. Júnin julmastan ishin jaryp, ishek-qarynyn alyp tastady da onyń ornyna burysh pen sarymsaq salynǵan tuzdyq sýmen toltyryp jórgep tastady. Tandap alynǵan dáý úırekter birinen soń biri osylaı soıylyp, soıylǵandary shalqasynan tizilip jatyr.

Arman túsine almaı ań-tań.

— Bulardy otqa osy kúıinshe kómesiz be? — dedi ol.

— Joq, dál kómer aldynda balshyqqa orap tastaımyn.

— Júnin nege julmaısyz?

— Júni julynsa eti kómir bolyp ketedi.

Arman ári onyń jan dúnıesin kere túsý úshin ishine kire túskisi, ári kómekteskisi kelip:

— Maǵan da bir jumys berińizshi! — dep qolyn shaıa bastap edi, Barlan basyn shaıqady.

— Qustyń etin júnimen pisirgendi buryn kórgen be edińiz?

— Joq.

— Jıdigen júndi terisiniń arasýnan býy burqyraǵan etin kir shaldyrmastan arshyp alýdy she?

— Joq.

— Onda ǵapý etińiz, bul jumys qolyńyzdan kelmeıdi.

— Munyń qoldan kelmeıtin nesi bar?

— İshine quıylatyn tuzdyǵy da, syrtyna oralatyn balshyǵy da úırektiń úlken kishisine qaraı dál ólshenbese tańdaıdan ketpeıtin dáminen aırylyp qalady, bar qıyndyǵy sol ǵana.

— Onda men óz qolymnan keletin iske kiriseıin, — dedi de, Arman sháýgimniń qaqpaǵyn ashty, — myna sý taza ma?

— Taza bolmasa sháýgimde turmaıdy ǵoı.

Gaz plıtkasyn jaǵyp, onyń ústine sý toly sháýgimdi qoıa salý kóp jumys emes eken, Arman taǵy da jumyssyz qaldy. Baǵlannyń mynaý ónerin úırene otyryp, áńgimesin tyńdamasa zerigetin túri baryn aıtyp edi, Baǵlan ony basqaraq túsindi de sóz saıysyna bekinip aldy.

— Menen qandaı áńgime kútesiz?

— Siz jana ol hat úshin uıalyp, qınalsa qınalatyn men ekenimdi bilmeı, — dedińiz ǵoı, sol sózdiń mánisi qalaı? Siz kimnen ne úshin uıalyp, ne úshin qınalasyz?

— Siz uıattyń eń aýyryn surap otyrsyz, sondyqtan ol suraýyńyzdyń jaýabyn erteń Býrahannyń aldynda aıtaıyn oǵan deıin siz meniń bir suraýyma jaýap berińiz.

— Ázirmin.

Aqtarylar shaǵynda yrǵalyp tolǵanatyn ádeti edi Baǵlannyń. Sol ádetimen bir yrǵalyp aldy da:

— Ol kúzdiń qońyr shýaǵy mol kezi edi, — dedi aspanǵa bir qarap alyp, — men jetige jańa jetken bala edim, naǵashyma erip tuńǵysh ret ańǵa shyqqan kúnim edi. Aýyldan uzap, qalyń taly bar ózennen óte bergenimizde alys aspanda samǵap eki aqqý kele jatty. Atqysy kelgen bolý kerek, ony kóre sala naǵashym myltyǵyn kezep tura qaldy. Ekeýiniń qanat qaǵysynan kóz almaı, kirpik qaqpastan men turmyn. Ekeýi zańǵar aspanda asyr salyp oınaqtap, birine-biri erkelegendeı birin-biri qanattarymen aımalasyp keledi. Atqysy kelip oqtaılanǵan naǵashymnyń myltyǵynan ustaı alyp, aqqýlardyń qyzyǵyna toıa almaı tur edim, bir kezde ózenniń arǵy betinen myltyq daýsy gúrs etip júregimdi zirk etkizdi. Kózdi ashyp-jumǵansha bolǵan joq, aqqýdyń biri «qosh!» degendeı bir suńq etip, tikesinen tik yrshyp joǵary ketti de, qaıtadan quldyraı jóneldi. O, ǵajap, ekinshi aqqý ony kóre sala búkil aspandy egildire suńqyldap kelip, qanatyn tosty da, qaıtadan kóterip áketti. Biraq alysqa bara almaı, sol jaraly serigimen birge qulap tústi.

Arman bir nysanadan kóz almastan uzaq oılanyp baryp Baǵlanǵa qarady, ol áli oılanyp otyr. Sol oılanǵan qalpyn ózgertpesten:

— Siz bul ańyzdy ne úshin aıtyp otyrsyz? — dep edi, Baǵlan óziniń bir qupıa syryn aıtyp saldy:

— Ózim keı kezderde sol jaraly aqqýdaı qulaı beremin, qulaı beremin, qansha qulasam da armanym miz baqpaı aspanym bolyp qala beredi. Ózimnen basqaǵa aıtylmaıtyn bul syrymdy sizge ǵana aıtyp otyrmyn.

— . Maǵan ne úshin? — dep Arman ańyryp qaldy.

— Ózimniń baıqaýymsha meniń armandasym siz ǵanasyz. Sondyqtan sizden tilegim: ózimiz qansha qulasaq ta armanymyz miz baqpasyn.

Ekeýi birine-biri únsiz qadalysyp qaldy. Ekeýi de ishteı uǵysyp, ekeýi de ishteı anttasqan sekildi. Baǵlannyń kózi birte-birte jasaýrap barady. Áldene aıtqysy kelip, ernin kemseńdete bastap edi, Zaýyr kelip bólip jiberdi.

«Úıirińmen úsh toǵyz bol» deý ańshylardyń eski duǵasy ǵoı, aýzynan tastamaıtyn sol duǵasy qabyl bolǵan eken, Zaýyr oljaly kelipti. Ol toǵyz toǵyzdan matap ákelgen eki býda úıregin topyrlatyp tastaı bastady. Ózi ańshy bolǵandyqtan onyń osy sáttegi kóńil mastyǵyn Baǵlan dál sezdi de Armanǵa qarap:

— Myna batyryńyz mergen eken. Bes úırekti qabatynan túsirgenin kórgende men óz kózime ózim senbedim, — dep ony shelıtkisi keldi de, Armannyń:

— Úırekteriń kóterem eken. Qart ańshy qansha maqtasa da, nysanań qansha qandansa da aýzyń maılana qoımas, — den qaǵytqysy keldi.

Zaýyr ekeýine kezek qarap tur.

— Jyly jaqtan kelgendikten ǵoı, aryq bolsa da etiniń dámdi ekenin kórip turmyn, — deı saldy.

— O, ózimizge tartqan ekensiń, sharshap qalarsyń, tezirek qımyldap mynaý otty sypyryp tasta da astyndaǵy úırekterdi aqyryn ala ber.

Zaýyr onyń aıtqanyn buljytqan joq, sekseýildiń bir butaǵyn aldy da, kúl bolyp, qyzyl shoǵy túbinde ǵana qalǵan otty sypyryp tastap qolamtaǵa kómilgen eki úırekti aqyryn ala bastady.

— Oljamnyń qaq jartysyn syılaıtyn edim. Jańaǵy bir jolaýshynyń kete qalǵanyn qarashy, — dep, ol osy arada taǵy bir maqtanyp aldy.

Baǵlan onyń endigi sózine qulaq salǵan joq, ózinin Jannasyn oılap qamyqty.

«Baıǵus balam-aı, qandaı kúıde barady ekensiń?.. Keýdeńdi sherge toltyryp alyp kózińniń jasyn tógýdesiń-aý, á?»

Iá, onyń Jannasy kóziniń jasyn tógýde.

Ol ózendi órleıtin jolmen elge qaraı tartyp keledi. Joldaǵy malshylarǵa da jolaıtyn emes. Býlyǵyp kelip lyqsyǵan kóziniń jasy keı kezderde joldy munarlandyryp kórsetpeı jiberedi. Ony da eleıtin emes, qaıta joldyn, jyrasyna túsip jaryna soqtyǵyp qulaǵanyn tileıtindeı mashınasyn kez kelgen túbirge bir uryp ekpindep keledi. Qarsy aldynan soqqan jel janyn qosa jelpigendeı kóziniń jasyn anda-sanda bir sypyryp tastap edi, qalaǵa jetip úıiniń tóbesi kóringen kezde qaıtadan egilip ketti.

— Mama!.. Mama!.. — dedi mashınadan túse júgirip, biraq daýsy jóndi shyqqan joq. Bul kezde úıinde eshkim bolmaıtynyn umytyp ketken sekildi, «mamalap» turyp qaltasynan kiltin aldy, «mamalap» turyp esigin ashty, óz bólmesine kire bere bar daýsymen zarlanyp baryp tósegine qulap tústi. Tósek ústindegi jastyqtyń tórteýin de keýdesine basty, tórteýiniń de tysy aq edi, sol aq jastyqtar azdan soń kózdiń jasymen kókshildenip shyǵa keldi. Terezeden soqqan yzǵarly jelden qushaǵyndaǵy jastyqtary muzdap barady, biraq Jannanyń qazirgi qınalǵan jany muzdyń ózin jalynǵa aınaldyrǵysy kelgendeı lap-lap etedi .

Osy kezde alystan bir balanyń «mamalaǵan» daýsy Jannanyń qulaǵyna Aldannyń daýsy bolyp shalynǵan edi, ol atyp turdy, tura sala syrtqa shyqty da betin jýa bastady. Ol qansha qynjylyp qınalsa da qabaǵynyń kirbeńin balasyna kórsetpeıtin. Atasy Baǵlan men enesi Nazgúlden úırengen bir tálimi osy bolatyn.

Ol betin jýyp bolyp balasy keletin jaqqa qarap tur edi, ekinshi jaqtan enesi Nazgúldiń daýsy shyqty:

— Balam-aý, kózińdi sonsha kimge qadap tursyń?

Ol jasy elýden asyp «áje» atalsa da ajary jastyq shaǵynan kóp ajyramaǵan, Arystany ólgennen beri janyna túsken jarasyn kózge, ásirese Jannanyń kózine túsirgisi kelmeıtin qaısar da qaıyrymdy jan edi. Qazir de sol jaıdary qalpynda, shalqasynan qaıyra aparyp jelkesine túıilgen samaıynda ǵana áredik aǵy bar, qoıý qara shashy mańdaıyn kórip turǵandaı kórinetin qalpynda tur. Sol kúle qaraıtyn keskinin kóp ózgertpeı meıirimge toly úlken kózin móldiretip kelip Jannanyń qabaǵyna meıirlene qarap tur.

Sózdi ázilmen bastatqan da sol kirshiksiz meıirimi bolatyn.

Enesiniń áziline ázilmen jaýap qaıtarý Jannanyń da ádetine aınalǵan edi, bul sapar ol ádetinen adasyp qaldy. Ol tipti enesinen úsh jyldan beri úırengen qaısarlyqty da umytyp egilip ketti. Manaǵy zarly daýsymen óksip kelip Nazgúldi qushaqtaı aldy:

— Mam-ma!

Onyń sony aıtýǵa ǵana shamasy keldi, ózimen birge Nazgúldi de teńseltip jiberdi, biraq ol ne sumdyqtyń bolǵanyn bilmesten shoshynyp tursa da jadyndaǵy jad¬en sózderden jańylǵan joq.

— Sabyr balam, sabyrsyzdyq — aqylsyzdyń isi.

Ol kelinine aıtqan sabyrlyqqa ózi de ıe bola alǵan joq, shoshyp oıanǵandaı yrshyp Jannany qatty julqyp betin ózine qaratyp aldy da:

— Taǵy qaısysynan aıryldym? Kimnen? — dedi bar daýsymen.

— Menen... menen... Arystannan óli aırylsańyz, menen tiri aırylatyn ńyz, — dedi de ol ishke kire bere bar daýsymen eńirep qoıa berdi.

— Ne deısiń? Senen meni aıyratyn kim?

Osy suraýdyń jaýaby jylaýmen bastaldy da, jylaýmen aıaqtaldy. Janna kóziniń jasyn tóge otyryp atasynyń ústinen munyń atynan jazylǵan hattyń sózin túgel aıtyp shyqty. Óziniń mundaı sumdyqqa tóze almaıtynyn, endi onyń betine qaraı almaıtynyn, tipti onyń kózine kórinbeý úshin Qazaqstannan bezip ketetinin de jasyrǵan joq. Sonyń bárin aıtty da enesiniń toqtaý sózin tyńdamastan tósegine baryp qulaı ketti.

— Arystan!.. Arystan!

Onyń betin jastyqqa basyp tunshyǵa shyqqan sol sózi qulaǵyna kelip edi, Nazgúldiń de jany órtenip sala berdi. Sol órtten ózin alyp qashqysy kelgendeı úıden shyǵa jóneldi.

4

Arada úsh kún ótti.

Oblys ortalyǵynan «Shaǵala» kolhozyna qaraı shubyrǵan mashınanyń shany búkil dalany alyp ketti. Eń aldaǵy uzyn qara mashınada Býrahan keledi. Onyń qasyndaǵylar Arman men ózinin kómekshisi Medeý. Qazir bári de únsiz, báriniń de jaıly joldy ańsaǵan kózi qar sýymen oıylyp ketken jolda, mashına zyrq etken saıyn mazasy ketedi.

Mashına aınadaı jarqyraǵan bir asfált jolǵa túse sala syrǵı jónelip edi.

— Ýh, — dedi Býrahan keýdesin kóre dem alyp.

Biraq onyń bul raqaty uzaqqa barǵan joq, Arman mashınanyń arqalyǵyna shalqasynan jata bere:

— Baǵlanǵa bir alǵys aıtatyn boldyńyz, — dep edi.

— Ne úshin? — dedi ol ishteı tiksinse de jaıdary tur kórsetip.

— Biz sonyń kolhozynyń shekarasyna jettik, myna joldy saldyrǵan sol.

Býrahannyń qytyǵyna tıip tiksindirgen osy sóz. Biraq, ol zyǵyry ishte qazan bolyp qaınasa da sezdirer emes.

«Bul qalaı? — dedi ol ishinen. — Adam balasy qudaıdy da qoryqqanynan ǵana syılap kelgen-di. Sen osy bastan sony esker. Árıne, qaraýyńdaǵy adamdar seni qudaı kórip tabynbasyn, biraq baǵynatyn bolsyn. Ol úshin aldymen óziń bedeldi bol, bedeldi bolý úshin bilgirligińniń ústine eshqandaı ymrashyldyqty bilmeıtin qatal bol degen edim, sen ony álden umyta bastaǵan sekildisiń, bul qalaı? Sonda men mysalǵa Baǵlandy alǵan edim de, ondaı kóz boıaýshyny eshqandaı ataq-dańqyna qaramastan qatty jazalaýdyń qandaı kerek ekenin, ásirese basqalardy qurdaı jorǵalatyp, japyraqtaı qaltyratý úshin qajet ekenin sezdirgen edim, ony da umytqan sekildisiń, bul qalaı? Tipti kesheden bergi sóz álpetterińe qaraǵanda sen meniń: ondaı adamdy qorǵaý — ózińdi qurban etý, degenimdi de tyńdamastan oǵan ymrashyldyq jasaǵy keletin sekildi, bul ne? Mundaı solqyldaqtyq ózińdi sý túbine jiberetinin qalaı sezbeısiń? Joq, sen bárin de jaqsy sezesiń. Qandaı dos bolsaq ta meniń aıamaıtynymdy sen jaqsy bilesiń. Sende men bilmeıtin bir qupıa syr bar. Seni osyndaı apatqa aıdap turǵan sol. Men osy sapar seniń sol qupıa syryńdy ashyp, qoıańdy aqtarýym kerek. Sonda ǵana men seni aldynda turǵan apattan qutqara alamyn. Sonda ǵana men ózimniń dostyq boryshymdy óteı alamyn. Iá, solaı dosym, seniń bir kezde ózimdi nemisterdiń ajalynan alyp qalǵanyńdy men áli umytqanym joq».

Ol ishinen sony aıtty da Armandy arqadan bir qaǵyp qalyp, aldynda jarqyrap jatqan jolǵa qarady.

Eki qatar tizbektelgen terekterdiń arasynda qara ormandy jaryp aqqan Aq Edildeı qasqaıyp, túsi qara bolsa da aınadaı jarqyrap «Shaǵalanyń» keń joly jatyr. Súırikteı súzile jarysyp, sándene tizbektelgen kók suńǵaq terekter kerilip alystan buldyrlap kóringen kókjıekke qaraı tartyp barady. Sol aına joldyń eki jaǵy oıdym-oıdym ormanmen qorshalǵan egis dalasy. Túńǵysh kele jatqan qonaǵy Býrahannyń qurmeti úshin búkil dala qara masaty bolyp jaıylyp, qundyz bolyp qulpyryp ketken sekildi. Osynyń bárine mastana qarap Arman keledi, ishinen bar alǵysyn Baǵylanǵa aıtyp ta keledi. Ol kóńili shalqyǵan shaqta aspan álemin óziniń alaqanyndaı kóretin edi, sondyqtan bolar, ol Býrahanǵa aýyq-aýyq kóz tastap: «Qarańyz, Býreke, júregińiz tas bolmasa bir jibıtin bolar Baǵlanǵa, jaqsylap qarańyz», — degisi keledi. Biraq bir kezdegi jan qıysqan maıdandas dosy bolsa da dárejesinen ımenip aıta almaı keledi.

Ol jolshybaı talaı baǵannyń arasynan, talaı symnyń astynan ótti. Birinen-biri úzilip, sańlaqtanyp bara jatqan báıge attaryndaı talaı belderden asyp ár tarapqa ketip jatqan baǵandar onyń kózin keıde tym alysqa tartyp áketedi.

«Shaǵalanyń» joly Býrahandy da shalqytyp jiberipti, biraq onyń bar oılaǵany joldyń ózi ǵana eken. Sondyqtan ol dalanyń bar aýasyn keýdesine quıyp alǵysy kelgendeı, demin shirene tartyp aldy da:

— Shirkin jol... jol, — dedi kúrsine sóılep, — qısyq bolsań qıratarsyń, tek túzý bolsań eken.

Jaıly jol shoferdiń janynda otyrǵan Medeýdiń de janyn jadyratqan eken, ol:

— Myna joldyń sáni úshin bir ádemi ándi tyńdap jibereıikshi, — dep radıony buraı bastap edi, Býrahan tyıyp tastady.

— Oıdy bólmeı qoıa tur, — dedi de ózi qaıdaǵy bir soqyr oıdyń qushaǵyna kirip ketti. «Armannyń syńaıy solaı eken. Meniń kózime minsiz-muńsyz bolyp kóriný úshin «Shaǵalanyń» shaldaryna deıin artıs bolyp repetısıa jasap jatqan bolar. Iá, basshysy aldamshy bolsa qostaýshylary arbaýshy bolmaı qalmaıdy, jaraıdy, ondaılardy da kóreıik».

Ony baýrap alǵan oı osy.

Al onyń qarsy aldynda jasalyp jatqan bir «repetısıanyń» túri mynandaı. Dál osy kezde osy joldyń kolhoz qalasyna kire berisinde, mynandaı bir shaıqas bolyp jatty.

Tyńaıtqysh tıelgen bir mashına úlken joldan burylyp egin jaıǵa qaraı bettedi, onyń sońynan qylań atty bireý quıǵytyp keledi. Sirá attynyń ashýy qatty bolý kerek, aǵyzǵan boıymen kelip jetti de, zaýlap kele jatqan mashınanyń aldyna kóldeneńdep týra qaldy.

— Toqta! — degen daýsy da sańq etti.

Ol osy kolhozdyń qyzylsha brıgadasynyń brıgadıri Zeınet deıtin qyz edi.

Kabınada eki adam otyr. Onyń biri qyzylsha zvenosynyń bastyǵy Saǵıla deıtin qara tory kelinshek te, ekinshisi qalyń qara býryl murty únemi salbyrap turatyn dembelshe deneli shofer, Zeınettiń ákesi — Sapar.

Zeınet ákesiniń tuqıa qalǵan sebebin seze almaı:

— Kóke, muny Dámeshtiń jerine aparyp tógińiz degenim qaıda? — dep edi.

— Meniń jerime apara jatyr, bosat joldy! — dedi Saǵıla zildenip.

— Kim aıtty dep?

— Men aıtty dep.

— Brıgadırdiń buıryǵyn buzatyn sen kim ediń?

— Men adammyn, al sender jerdiń shym tezegine deıin jeıtin jebir buzaýsyńdar, bosat joldy.

Saǵılanyń bul sózine Zeınet túsingen joq.

— Jasyń úlken bolsa da basyn bas emes eken ǵoı, senimen sóılesýge de bolmas.

Zeınet sony aıta salyp ámir etkeli ákesine qarap edi, Saǵıla mashınadan qarǵyp tústi de:

— Ne deısiń? — dedi.

— Aýzyńa kelgen jynyńdy quspaı tezinen jónińdi tap, endi túsinikti me? — dep Zeınet te egese ketti.

— Ólsem tirilikti, adassam joldy senderden suramaımyn, bul saǵan túsinikti me ?

— Joq, sen aldymen ózińe túsin. Esinde me, byltyr seni zveno bastyǵy eterde Baǵlan ákeı ne dep edi? «Ebin taýyp eki asaǵysy kelgenderge bizdiń kolhozdan oryn joq», — degen edi ǵoı.

— Men be ebin taýyp eki asaýshy?

— Endi kim? Ebin tappasań, eki asamasań mynaý ne?

— Munyn jaýabyn keıin beremin, aldymen sen mynany aıtshy. Sol ákeı seni bizge brıgadır eterde ne dep edi? «Ádildigiń ózińniń ujdanyńdaı bolsyn», — degeni qaıda? Osy ma seniń ádildigin?

— Ol ózimniń jattap alǵan ımanym. Óz ımanymdy ózime ne úshin aıtyp tursyń?

Zeınettiń muny bar adal nıetimen aıtyp turǵanyn sezse de, Saǵılanyń yzbarly óńi jylı qoıǵan joq. Qaıta, usaq ájimderi qysyp turǵandaı kórinetin qysyq kózin burynǵydan beter syǵyraıta túsip:

— Eger jıyrma tonnany otyz tonna dep aldaǵan bolsań, onda ne deıin? — dedi.

— Joqtan syltaý izdeme, qaı jerge qansha keń tógilgenin men jaqsy bilemin.

— Anyq bilesiń ǵoı?

— Anyq bilemin.

— Onda sen bir ǵana nárseni bilmeıdi ekensiń.

— Neni?

— Uıatty.

— Ne deısiń?

— Solaı deımin, — dedi Saǵıla bar daýsymen aıǵaılap. Zeınet onyń daýsynan shoshyp ketti.

— Ay, oqymaǵan akademıgim-aý, saǵan ne bolǵan? Men seni búgin tanymaı qaldym ǵoı. Almatydan oqyp qaıtqan oqýyń, Ýkraınadan úırenip qaıtqan tájirıbeń osyndaı dolylyq pa? Bul qalaı? Álde kúıeýin ishken araqqa mas bolyp júrsiń be?

«Meniń qyzym suńǵyla atasynsha suńqyldap ketti, bul ekeýiniń kerisin munan ári jibersem, ózim tutylarmyn», — dedi Sapar ishinen. Ondaı keris bul ekeýiniń oıynda joq bolsa da ol ózinen-ózi seziktenip mashınadan sekirip tústi.

— Shyraqtarym-aý, áldekimge uqsap bularyń ne! Jerdiń shym tezegi úshin tús shaıysýlaryń uıat emes pe, tipten. Qaraǵym, Saǵıla seni myna tentegimnen kem kórmeýshi edim ǵoı, bir sapar tilimdi alshy, qoıyńdarshy qudaı úshin.

Ol sony aıtaryn aıtsa da ózinen-ózi qypylyqtap: «Egerde bulardyń bireýi jerdiń shym tezegin sondaı qunsyz kórseń, saqaldy basyńmen nege urladyń dese ǵoı, tirideı kómildim», — dedi ishinen.

Biraq, óz qyzynyń myna bir sózi de jenil tıgen joq.

— Kóke, siz kirispeńiz, — dedi Zeınet Saǵılaǵa qadalǵan qalpyn ózgertpesten surlanyp, — kerekti tezek te bar, kereksiz adam da bar eken, men sony jańa ǵana kórip turmyn. Jaraıdy, Saǵıla, ekeýmizdiń jetken jerimiz osy bolǵan shyǵar. Endi ıa maǵan, ıa saǵan bul brıgadadan oryn joq, — dedi de, ákesine qarady, — al, siz kóringenniń jeteginde kete bermeı, mynany Dámeshtiń jerine aparyp tógińiz, baryńyz, — dedi ámirli únmen.

— Aınalaıyn, aqyldym meniń, — dedi Sapar kepkesin kózine taman kıip alyp, — ózińnen taǵy bir aqyl surap alaıyn, beri júrshi.

Zeınet:

— Aqyldy keıin surarsyz, aldymen aıtqandy oryndańyz, — dep, atynyń basyn keri tartyp edi, ákesi onyń shaýjaıynan ustaı alyp aýlaqqa ala jóneldi. Saǵılanyń kózi solarda. Ol sońǵy seziniń Zeınetke orynsyz aıtylǵanyn endi sezse de, kimniń kináli ekenin bilmeı alaı-dúleı kúıde tur.

Zeınet... Zeınet... Sen mundaı emes ediń, álde men be baıym ishken araqqa mas bolyp shatasyp júrgen? Myna shaıtan shal ne aıtqaly ony ońasha áketti? Álde Dámeshpen osy ekeýi me eldiń adal nıetin aramdap júrgen? Sol tilemsek bolar-aý, baıynyń namysyn shym tezekke satyp júrgen» — dep, ol Dámeshke tisin basty.

Ol ári sony oılaýda, ári Sapardyń sózin estýge yntyǵýda, qulaǵyn alysqa tigip tur. Biraq Sapardyń estirtetin túri joq, qyzyn jetektegen kúıi áli ketip barady.

Bir kezde ol jer mólsherin kórip alǵysy kelgendeı artyna bir qarady da toqtaı qalyp, attyń shaýjaıynda kele jatqan qolyn da, ózinin eńsesin de sylq etkizdi. Sózdi neden, qalaı bastaryn bilmeı, qıaqty murtyn shırata burap az turdy da:

— Amal joq, shyraǵym, aıtpasqa, ákeńdi qara basty, — dedi mińgirlep.

Zeınet ákesiniń dál mundaı túrin buryn kórgen emes edi. Qaraýǵa beti joqtaı jerge tesilip, úni óshkendeı kúmiljip turǵan ákesin aıap ketti de attan qarǵyp tústi.

— Kóke! Sizge ne boldy? Qara basty degen ne? — dedi.

— Qara basqany sol, men masqara boldym. Masqara bolǵany sol, myna Saǵılanyń jerine tıisti tyńaıtqyshtyń on tonnasyn Dámeshtiń jerine tókkenmin.

— Dámeshtiń jerine!... Ne úshin?

— Saǵılanyń jerine búgin túnimen tógemin.

— Nege qazir emes.

— Ol keshikse de úlgeredi ǵoı.

— Bar dálelińiz sol ǵana bolsa ótirik aıtyp tursyz.

— Iá, ótirik aıtyp turmyn.

— Onda shynyńyzdy aıtyńyz.

— Uǵa bilgen kisige men bárin de aıttym,- dedi de, Sapar mashınasyna qaraı tura jóneldi. Ol qarsy aldynda turǵan Saǵılaǵa da tiktep qaraı alǵan joq, kepkesin kózine túsirip óte shyqty da mashınasyna ot berip:

— Kettik, shyraǵym, — dedi.

— Zeınet ruqsat etti me?

— Meniń tentegim aqyldy ǵoı, aqyldy adam ashýǵa ere bermeıdi.

— Toqtańyz, óz aýzynan esiteıin Eger ruqsat etpese, sonyń aıtqany-aq bolsyn, apar degen jerine apara berińiz.

Zeınet sol ornynda sileıip áli tur. Eki kózi alystan ketken ákesinde, oıy astan-kesten. Bul kúnge deıin janyndaı kóretin ákesiniń jańaǵy sózi esine túsken saıyn júregi muzdap barady.

Bul qalaı, álde mas boldy ma eken? Joq álde myna saıqal... — dedi ol osy kezde shubar baıtalyń borbaılap kele jatqan jýan qara qatyndy kózimen atqylap:

Dámesh degen dámetkish osy edi.

— Baýyrym, Saǵıla-aý, bul qaı bassyzdyǵyń? — dedi ol Saǵılaǵa jete bere shubar sholaǵyna qamshyny bir basyp jiberip. Ústindegi boıaýy kete bastaǵan kónetoz bylǵary paltosy qandaı bolsa, edi de sondaı kók tarǵyldanyp, kózi shatynap ketipti.

— Tilińdi tarta sóıle! — dedi Saǵıla zilmenen.

— Aldymen sen qolyńdy tart, sonan keıin men tilimdi tartamyn. Jaǵdaı bárimizge birdeı jasalsa da qyzylshanyń bir túıirin tórt kıloǵa jetkizgen sen emes, myna menmin, bildiń be? Sáke, meniń jerime qaraı tartyńyz! — dedi Saǵılanyń kózin ala bere Saparǵa qabaǵyn bir qaǵyp qalyp.

Dál osy kezde tý syrtynan Zeınettiń:

— Qalaı? Sizdiń qap-qara betińizge me? — degen daýsy sańq etti. Ol Dámeshti kózimen óltire bir atty da, Saǵılaǵa jaqyndady.

— Sen brıgadırdiń basynan attaý sıaqty mundaı bassyzdyqty endi qaıtalaıtyn bolsań menen jaqsylyq, kútpe de, mynany aparyp jerińe tókkiz.

Dámesh sýyr beti tyrsıyp shubar sholaǵyna qamshyny taǵy bir basyp jiberdi.

— Oıbaı, Sáke-aý, myna qyzyńyzdyń esi durys pa? Baýyrym-aý, Zeınetim-aý, munyń ne? Sonda men qaıtemin? — dedi ol birese Saparǵa, birese Zeınetke telmeńdep.

Zeınet múldem zyǵyrlanyp ketti. Zyǵyrlansa «siz» den syzyla qalatyn edi, sol ádetimen:

— Sizdiń qaıtetinińizdi keshke barlyq kolhozshylardyń aldynda aıtamyn, baryńyz, suǵanaǵym, — dedi syzdana sóılep.

— Sonda meniń nemenemdi aıta qoımaqsyń? — dep Dámesh onan saıyn betpaqtana tústi.

— Úıińizge qamap ketpeı, jigitińizdi sol jıylysqa jetekteı kelińiz, ne deıtinimdi sonda estısiz.

— Jas basyńmen meniń baıymda neń bar?

— Ol baıǵus sizdiń basqa qylmysyńyzdy bilmese de sonaý jerde jatqan on tonna urlyǵyńyzdy estisin.

Dámeshtiń úni eshti. Zeınet onyń aýzyna qumdy osylaı quıdy da, Saǵıla men ákesine túk aıtpastan kelgen jaǵyna qaraı shaba jóneldi.

Ne isterin de, ne derin de bilmeı, kók erini dir-dir etip Dámesh tur. «Ákeńe senip seni súıeý kárip júrgen men netken albasty edim», — dedi ishinen, uzap bara jatqan Zeınetti kózimen atqylap.

Shynynda ol Zeınetke qatty senetin. Tipti osydan birneshe kún buryn óziniń zvenosyndaǵy adamdaryna: «Men Zeınetpen kelistim, bir túıiri tórt kıloǵa jetetin qyzylsha ósirgenimiz úshin barlyq jaǵdaı bizge jasalatyn boldy», — dep kókigen-di, endi sol ózi maqtaǵan Zeınettiń munyń bar úmitin taptap bara jatqany anaý: «Keshe ǵana janymdaı kórinip júregimdi sýyryp ala jazdaǵan ákesiniń búgingi túri mynaý, o erbeńdegen jyndy kóbelek...»

Dámesh aı dalada jalǵyz qaldy.

Eger osy «janjaldyń» kezinde jetip úlgirse Býrahan ne der edi? Tórteýin tórt túrli min etip Baǵlanǵa taǵylar aıyptyń bir tarmaǵy eter edi. Al, Arman qaıter edi? Ol osy tórteýinen tórt túrli qasıet tabar edi de, osy janjalynyń ózine shattanar edi. Olar kelip jetkenshe mundaǵy «janjal» sonaý egin jaıǵa tógilgen shirindilerdiń astyna kómilip ketti.

Býrahandardyń mashınasy juldyzsha aqqan boıymen bir bıik beleske shyǵa kelip edi, kóz úshin dep betkeıde qulashyn keń jaıyp tastap, kósheleri tańdaılana qasqaıyp jatqan «Shaǵalanyń» qalasy kózdi ózine tartyp aldy.

Bul qala úshin Armannyń qashan da bolsyn maqtanatyn jóni bar. Óıtkeni munan on segiz jyl buryn sol qalanyn eń alǵashqy irge qazyǵyn qaqqan da, sol qalany qushaǵyna alyp turǵan sonaý baý baqshaly ormannyń eń alǵashqy shybyǵyn qadaǵan da — aýdandyq komsomol komıtetiniń ol kezdegi birinshi sekretary osy Arman bolatyn. Sondyqtan ol bul qalany bolashaqtyń bir ujmaǵyndaı kóretin. Bar nazaryn sol qalanyń bergi aldyndaǵy oıpattyń jalǵyz tal túp qalmastan qoparylǵan topyraǵyn torqaǵa aınaldyryp júrgen qyzylshashylarǵa qaraı aýdaryp jiberdi.

— Báse, — dedi Medeý myrs etip.

— Nemene báse?

— Jaıylyp jatqan qoı degenim qyzylshashylar eken.

— Qate aıtasyń, — dedi Býrahan ázildep, — ol qyzylshashylar emes, ujmaqty tastap «Shaǵalanyń» jigitterine tıgeli qashyp kelgen hordyń qyzdary, nanbasań myna Arman aǵańnan sura.

Býrahannyń bul ázilinde kekesin baryn sezse de Armannyń seskengisi kelgen joq.

— Átteń qyzylsha óte bilmeıdi, eger biletin bolsa sol hordyń qyzdary biri qalmastan keler edi de, «Shaǵalanyń» shaldaryna da tıer edi.

Býrahan Armannyń «Shaǵalanyń shaldary» degen sózdi ne úshin shireı aıtqanyn, onyń sol sózinde eges baryn sezdi de, ishinen:

«Joq, qadirmendi dosym, onyń bolmas. Egeser bolsań ketisermiz dostyqtan. Dostyqtan ketiser bolsań ózińniń qara basyńnan basqanyń bárimen de qoshtasarsyń, qoshtastyramyn men», — dedi.

Ol munan da ári tereńdep, qoshtastyrýdyń joldaryn da oılaıtyn edi, egin jaıdyń ústinde kele jatqan Janna kóńilin bólip jiberdi.

— Ózin ázi bıleı almaı sylqyldap, sándene basyp kele jatqan myna bir erkekshora kim?

Ózge áıelderdeı sándenýdi Janna bilmeıtin, óıtkeni onyń ózi sándi jaralǵan. Biraq ózin oı bılegen kezde boıyn bılemeıtin. Býrahannyń kózine kerbez kóringen sol bıleýsiz kele jatqan boıdyń qımyly ǵana.

Arman onyń osy «Shaǵala» kolhozynyń bas agronomy Aıbasova Janna ekenin aıtyp edi, Býrahan oılana qaldy.

— Aıbasova Janna!.. Janna degen aty jadymda jaqsy jattalypty. Ol áneýgi áıgili hattyń avtory ma? — dedi Býrahan kókti tiregisi kelgendeı sholaq tumsyǵyn nasattana kóterip.

— Iá, sol.

— Ondaı batyr bolshevıchkany kolhozynyń qalasyna ala ketkenimiz jón bolar, mashınany toqtatyńdar.

Onyń aıtqany eki bolǵan joq, mashına Jannanyń deńgeıine jete bere toktaı qaldy.

İlese kelip toqtaǵan mashınalardyń birinen túri de, turpaty da jarqanatqa uqsaıtyn qurtaqandaı qara sur jigit pen kesek denesine kelbeti de, keskini de saı bir general tústi. Bular: aýdandyq partıa komıtetiniń ekinshi sekretary Maıbasov Maltabaı men osy «Shaǵala» kolhozynyń kórshisi «Qazaqstan» sovhozynyń dırektory Nevskıı deıtin general. Maltabaı óziniń elý kılodan aspaıtyn salmaǵymen myna tas joldyń asfáltyn ezip jibergisi kelgendeı aıaǵyn nyǵyrlaı basyp keledi, olardan kóz almaı otyrǵan Býrahan: «Men adam jaratýshy bolsam, bir Nevskııden tórt Maltabaı jasar edim-aý», — dedi ishinen. Nevskııdiń qabileti tórt Býrahanǵa jetetinin ol bilgen joq.

Janna bulardyń kim ekenin bilmesten jaı júrip keledi. Nege ekeni belgisiz, kózin jerden alar emes, basyn anda-sanda bir silkip, jelmen oınap kózine túsken shashyń keri serpip tastaıdy. Sol kezde ǵana mańdaıy jarq etedi, kózi sonda da jerden kóterilmeıdi.

«Ol bizdiń kim ekenimizdi, tipti ortamyzda Býrahannyń baryn da bilip keledi. Tek meniń keńesimdi tyńdamaı, Býrahaıǵa berer jaýabyn tabalmaı ózin-ózi qınap keledi», — dedi Arman ishinen.

Joq, olaı emes eken, Janna egin jaıdyń jıegine shyǵa bere basyn kóterip edi, Armandy kóre sala selk etti.

— Arman! — dedi aqyryn.

Bir táýiri onyń daýsy dalanyń jeline ǵana estildi. Sol bir ańdaýsyzda aıtylyp ketken jalǵyz aýyz sózinen uıaldy ma, joq álde júrektiń bir qupıa syry jalyn bolyp lap etti me, áıteýir Jannanyń beti dý etti. Biraq ózin tejeı biletindiginen, janyn kóp shyrpytqan joq. Jańaǵy bir jarq etip kep naızaǵaı bolyp soqqan asaý sezimdi keri serpip tastady da:

— Sálemetsizder me? — dedi jaǵalap bas ızep.

Býrahan oǵan mashınanyń ishinen kóz jiberip otyr.

Arman ekeýiniń jalt etisken kóz qarastarynan bir sumdyqty kórgendeı.

«Ym, bir másele maǵan endi túsinikti bola bastady. Armandy arbap alyp, Baǵlannyń jetegine baılap bergen osy sulý deýshiler birdeńeni sezgen eken, — dedi ol ishinen. — Báse... báse... shóptiń basy jel bolsa ǵana qımyldaıdy ǵoı».

Ol Armannyń jolyna qaǵar qazyǵyn osylaı qadaı bastady.

«Shaǵalanyń» darbazasy da kezdi alystan tartyp, jaqyndaǵan saıyn aspandaı, mańdaıshasyndaǵy «Shaǵala» kolhozy degen altyn tústi jazýy aıqyndala túsedi eken. Sol darbazadan ótisimen Býrahannyń úni óshti. Qalanyń shetine ilingennen kózi kósheniń eki jaǵyna kezek tóńkerilip jalt-jult etedi, qaı jaǵyna qarasa da ózi buryn kórmegen sulýlyqty kórip keledi.

Qalanyń kórki aǵashta, aǵashtyń kórki japyraǵy ǵoı. Oqtaı túzý kóshelerin boılaı ósken záýlim aǵashtary dál qazir jaıqalar japyraǵy joq bolsa da, boıy aspandy súzgen kerbez symbatymen kóz tartyp, kolhoz qalasyna ózgeshe bir sán berip tur.

Bul qalanyń ár kvartalynda segizden bir jarym myńǵa jýyq úı bar. Onyń bári bir úlgimen, eńseli etip salynǵan. Báriniń de aldynda verandasy bar, bári de ú bólmeli, bári de shıprmen shatyrlanǵan. Ár kvartaldaǵy úıler kólemi bir gektardaı tórt buryshty jerdi qorshaı salynyp, árkim óz enshisine tıgen jerdi jemis baǵy etip alypty. Sondyqtan bul qala alystan qaraǵanda qalyń ormanǵa uqsaıdy.

Ortalyq kóshelerdiń ár jerinde birneshe reprodýktor ornatylypty. Mundaı reprodýktordyń bir talaıy qalanyń syrtyndaǵy egis dalasynda da bar. Sol reprodýktorlardan shyqqan bir asqaq án — aspany ashyq, jeli tynyq, maıshýaq kúnniń nurymen maýjyrap turǵan kolhoz qalasyn múldem ajarlandyryp jiberdi.

Asqaq án bıikke qanat sermeı shyrqalǵan saıyn aspan burynǵysynan da jarqyraı túsip, álem erkesi altyn kún de shalqyp kelip, shattyq án shyqqan sándi qalanyń ústine shuǵylasyn tóge túskendeı. Kerilip jatqan keń dala da sol ánge balqyǵandaı maýjyrap, alysta asqaqtap turǵan tákappar Alataý da sol ánniń yrǵaǵymen birge yrǵalyp turǵandaı seziledi.

Kolhozynyń qazany toq ekenin kórsetkisi kelgendeı dál osy kezde ashananyń jýan murjasynan kóterilgen kók ala tútin aspan álemine óz jolyn salyp alǵannan keıin kók dińgek bolyp turyp aldy.

Bul kolhozdaǵylardyń qaladaǵylarmen ishteı básekesi bar sıaqty. Sopyń biri mynaý dıktor qyz. Ol qala dıktorlarynyń qaısybirinen ádemi sóılep tur. Ol tań erteńgi konserttiń osymen aıaqtalǵanyn, oǵan kolhozshylardan kimderdiń qatysqanyn - baıandady da:

— Sońǵy habarymyzdy bas'taımyz. Mıkrofon aldynda Dáýken, ózimizdiń bas baǵbanymyz Dáýlet qart, — dedi.

Jańaǵy sulý ándi salǵan da sol Dáýlet qart edi. Sony esi kete tyńdap, kóshedegi reprodýktordyń túbinde turǵan Keldek deıtin baltashy jigit bolatyn. Sol jigit ánniń aıaqtalǵanyn endi, dál Dáýlettiń aty atalǵanda ǵana sezip baj etti.

— Án! Án!.. Eı, qyz, bizge Dáýkeńniń áni kerek, — dedi bar daýsymen aıǵaılap. Ol basyndaǵy kepkesin julyp alyp aspanǵa laqtyryp edi, kósheniń qarsy betindegi bir úıdiń verandasynda balasynyń jórgegin jaıyp júrgen qyzylshyraıly kelinshek syńqyldaı jóneldi:

— Ol qaryndasyńnyń qulaǵy sańyraý, qattyraq aıǵaıla, qattyraq, — dedi sylq-sylq kúlip.

Keldek ekinshi ret laqtyrǵan kepkesin jerge túsirmesten qaǵyp aldy.

«Oı, tamasha-aı, Baǵlannyń Arystany qaza bolǵannan beri úni bitkendeı osy shal án salýdy qoıǵan edi, úsh jyl boıy óshken úni búgin qalaı shyǵa qaldy eken?» — dep, ishinen Dáýlet qarttyń án salǵanyna qaıran qalyp tur.

Shynynda bul kolhozda Dáýlet qarttyń ánin saǵynbaǵan adam kem de kem, sonyń biri osy Keldek, sondyqtan da onyń esi ketip tur, sondyqtan da ol jańaǵy kelinshektiń ne úshin úıine júgire basyp ketkenin sezgen joq. Badyraqtaý kelgen kózimen kelinshekti atyp salyp, sol ornynda melshıip tura berdi. Biraq, onyń kútkeni bolmady, Dáýlet qart elý jyl án salsa da qaıaýlanbaǵan sulý únimen suńqyldap sóıleı jóneldi. Sirá, etken qystyń yzǵary arqasynan áli ketpegen bolý kerek, sózin «qys» deýmen bastap edi, «qys» deýmen aıaqtaıtyn túri bar.

— Tyńdańyzdar! Tyńdańyzdar, kolhozshy joldastar! Qystyń qapyda soǵar qaıtarmasy áli de bar. Qapy qalýdyń qandaı apat ekenin ótken qys kórsetken edi ǵoı, sony umytpańyzdar. Alda úsh kúndik aıaz kele jatyr, ol bizderdiń baý-baǵymyz úshin úlken apat. Sol apatqa baǵymyzdyń bir de bir taly berilmesin, qamdanyńyzdar. Ótken qystyń apatyna bizdiń malshylar qandaı qarsy tursa bul úsh kúndik aıazǵa biz de solardaı qasqıyp qarsy turatyn bolaıyq. Ol úshin aıtarym mynaý...

«Apat, — dedi Keldek onyń sózi aıaqtalmastan, — ol apattyń eń aldynda turǵan bizdiń úıdiń baǵy ǵoı, men nege turmyn? Toqta, jumys qaıda?.. Joq, bir meniń jumysqa barmaı qalǵanymnan artta qalatyn bizdiń kolhoz joq, tezirek úıge jeteıin...»

Ol ishinen sony aıtyp, úıine bet alyp edi, dıktor qyzdyń: «Ne jaqsy, ne jaman» atty habarymyzdy bastaımyz», — degen daýsyn esitip kenet toktaı qaldy.

«Tokta Keldek, osy qyzdyń qabaǵy maǵan jaqsy edi, múmkin jaqsylardyń ishinen meni de atap jiberer».

Onyń bir syrqaty osyndaı úmitshil edi, sondyqtan óziniń jumys kezinde kóshedegi baǵanǵa súıenip turǵanyn ersi kórer emes.

Onyń dál qazir keýdesinde úmit otynyń qaýlaǵandyǵy sonsha, dıktor qyzdyń barlyq sózimen birge ózinin, de barlyq demin ishine tartyp aldy. Eger de jańaǵy kelinshek ony dál osy sátte kóre qalsa: «Baıǵus-aý, býynyp óldiń ǵoı», — dep kúler edi, bir táýiri eshkim kórgen joq. Jurttyń bári jumysta, balalardyń bári mektebi men baqshasynda, kóretin jan joq. Biraq dıktor qyzdyń myna bir sózinen keıin onyń keýdesine syımaı kúmpıip turǵan úmiti kóbik bolyp ketti. Óıtkeni, dıktor qyz kolhozshylardyń jaqsysyn asyrmaı, jamanyn jasyrmaı aıtyp otyratyn ózderiniń kúndelikti ádetterimen jaqsylaryn aıtyp kelip jamandaryn ataı bastap edi, eń aldymen ataǵany osy Keldek boldy. Habardyń birneshe tilshi hattarynan quralǵan bul bólimi ýaqytty durys paıdalanbaýshylardy synaýǵa arnalǵan eken. Sonyń ishinde bir tilshi, jas baltashy Keldektiń keshegi kúndi qalaı ótkizgenin baıandapty. Opyn jumysqa jarty saǵat kesh kelgenin, kelgennen keıin balta qaıraýmen jarty saǵatty ótkizgenin, qaıralǵan baltanyń júzin kórmek bolyp qolyn kesip alǵanyn, sol kesilgen qolyn dárigerge oratý úshin bir saǵat ýaqyty ketkenin — sonymen bir kúngi istegen jumysy bir oryndyqtyń syńar sıraǵy ekenin baıandap kelipti de, hattyń aıaǵyn zildi mysqyl sózdermen bitiripti.

— Oǵan bizdiń qosarymyz — sońǵy habarǵa qaraǵanda, — dedi dıktor qyz kúle sóılep, — Keldektiń búgingi kúni de saý basyna saqına tileýmen ótetin túri bar. Uıat, uıat bolsa da aıtaıyq, ol orta ǵasyrdan kelgen bolý kerek, dál osy mınýtta Jeńis kóshesindegi reprodýktordan estilgen bizdiń. daýsymyzdy aýzymen de tyńdap tur.

Munan arǵysyn tyńdaýǵa Keldektiń shydamy jetken joq, jan jaǵyna urlana qarap alyp ishinen dıktor qyzdy bir myqtady da, aýlaqta aǵash tilgen arasynyń daryly búkil dalany dabyldatyp turǵan ózderinin, sheberhanasyna qaraı júgire jóneldi.

Aıaǵy qımyldasa ǵana basy jumys isteıtin bolý kerek, óziniń manadan bergi aǵattylyǵyn endi ǵana sezip mańdaıyn urǵylap barady.

— Áı, aqyly kesh, eńbegi esh basym-aı, esalań kúıge salasyń da júresiń-aý, — dep, ózin-ózi tistelep shaınap ta barady...

Býrahannyń kózine tússe Baǵlandy mineıtin tiline tıektiń biri osy edi, ol kelip jetkenshe munyń da oty osylaı óship qaldy.

— A, kertaban, bul qylyǵyńdy qoımasań, kertabanyń, áli de talaı tarsyldar, — dedi ony terezeden baqylap turǵan manaǵy qyzyl shyraıly kelinshek. Keldektiń qaıda turǵanyn telefon arqyly radıo torabyna jetkizgen sol edi. Ol tura júgirgen Keldekke sony aıtty da, qolyndaǵy jas bóbegine meıirlene qarap, — kórdiń be, kúnim, seniń zamanynda uıattyń qandaı kúshti ekenin. Seni ermek etip úıde otyra berý endi maǵan da uıat, shesheńniń qolyna baılaý bola berý saǵan da uıat. Uıattyń ólimnen de kúshti ekenin osy bastan uǵyp al^ dedi kúlimsirep.

Osy kezde kolhozdyń, partkom sekretary Botajan Dáýrenov deıtin suńǵaq boıly sur jigit osy úıdiń aldynan ótip bara jatyr edi, kelinshektiń kezi sony shalyp qaldy da umtylyp baryp terezeni qaqty. Ondaǵy oıy, ózinin qala shetinde aýyryp jatqan bir shákirtine dáriger jibertýshi ótinbekshi edi, aqyryn qaqqan onyń dybysyna qos tereze, syrtqa jibermedi de, Botajannyń qulaǵyna jetkizgen joq.

— Kórdiń be? — dedi ol bóbegin kótergen kúıi úıdiń ishin kezip júre sóılep, — sen meni jórgektegi ózińe qaraı qansha tartsań da shákirtterim meni ózine tartady. Al, men ekeýińe de qushaq jaıamyn, bul qalaı? Biz buryn bolashaǵymyzdyń qandaı bolaryn bilsek te, qashan jeterimizdi bilmeı, árbir tal aǵashty ekken saıyn óz rızyǵymyzdy oılaı tura bolashaq úshin, urpaqtar úshin degen sózdi árdaıym qasıettep aıtýshy edik. Ol bizdiń eń asyl tilegimiz edi. Endi onyń da eskiretin mezgili jetti. Óıtkeni, bizder sol eń baqyttylardyń ózimen zamandas bolýǵa jaqyn qalyppyz. Tek, sen sıaqty balany sheshesine qol baılaý etip qoıý ózimizge saı emes edi, endi oǵan da jettik. Erteń osy kolhozdan bóbekter úıi ashylǵaly tur. Men seni soǵan beremin de, jumysqa shyǵamyn. Solaı, qurmetti zamandas, qıalymyzben de jarysqan zamanymyz zaýlap barady. Onan meniń qalǵanym — seniń de qalǵanyń. Sondyqtan erteńnen bastap maǵan ruqsat et te, ózin tez er jet.

Jalǵyz ózi úsh bólmeli úıge, oıy búgingi zamanǵa syımaı, qıaly sharq uryp turǵan kelinshektiń ózi kóshede etip bara jatqan Býrahandardyń mashınasyna tústi.

Qalanyn kórkine, ásirese onyń erteńgi jupar shasha gúl tógetin shaǵyna kózin shattana jiberip, shalqyp Arman keledi. Osynyń bárin ózin arbaǵaly turǵan arbaýshyıyń sıqyryndaı kórip Býrahan keledi.

Bul kolhoz ortalyǵynyń qaladan aıyrmasy az. Qalada bar sáýlettiń munda talaıy bar. Óziniń kórgen adamdy bir tańdandyrmaı, tańdaıyn bir qaqtyrmaı jibermeıtin mádenıet saraıy, uzyny bir kvartaldy túgel alyp jatqan úsh qabat úıinen ne kerektin bári tabylatyn on jyldyq mektebi, óziniń qala úlgisimen salynǵan aýrýhanasy, áıelder bosanatyn úıi, óziniń balalar baqshasy men balalar ıaslıi, ózinin teplısasy men laboratorıasy, ózine kerektiniń bári tabylatyn magazıni men ashanasy, ózine kerektiń bárin l^asaı alatyn sheberhanasy, taǵysyn taǵylary bar. Sonyń barlyǵyn bir jerge, kúmbezi kók tirep turǵandaı kórinetin mádenıet saraıynyń mańaıyna shoǵyrlandyrylǵan eken. Býrahan mashınany sol mádenıet saraıynyń aldyna toqtatyp jerge tústi de, úpsiz qarap turyp qaldy.

Mádenıet saraıynyń aldy osy kolhozdyń aınasy sekildi. Barlyq dáýletiniń, barlyq sáýletiniń, barlyq ardager adamdarynyń sýreti kózdiń aldynda. Sonyń bárin jana maıdanǵa, jańa jeńiske shaqyryp turǵandaı asqaqtap, kók kúmbezdiń bıik aspanynda turǵan qyzyl tý qulpyra jelbirep, ár tarapqa sharq urady.

Bul mańaıdaǵy sáýlettiń bári ortasynda úlken fontany bar gúl alanyn qorshaı salynǵan edi, Býrahan toptan bóline sol gúl alańynyń ortasyna taman baryp, saraıdyń tóbesine kóz jiberdi de:

— Sonaý kúmbezge ketken aqshaǵa qoı qoranyń birnesheýin salýǵa bolar edi-aý, a! — dedi sálem bere jaqyndaǵan Botajannyń betine qaramastan, onyń kim ekenin bilmesten.

— Ǵafý etińiz, ondaı esepke shorqaq edim, sálematsyz ba? — dedi Botajan.

Býrahan onyń betine endi ǵana qarady.

— Sen kim ediń?

— Osy kolhozdyń partkom sekretary edim.

— A, Botajan Dáýrenov degen sen be ediń? Syrtyńnan jaqsy bilem, — dedi de keıingi mashınalardyń birinen túsip kele jatqan Jannaǵa burylyp ketti. — Iá, agronom joldas, endi aıtyńyzshy... egis jumysy qalaı?

— Jaman emes, keshe ǵana aıaqtadyq, qazir qyzylshany qyzý kolǵa alyp jatyrmyz.

— Men jana nusqaýdyń egisin, ıaǵnı egistiń bitkenin emes, endi bastalatynyn surap turmyn.

— Biz ol nusqaýdy áli qaraǵanymyz joq.

— Nege?

— Bastyǵymyz Saǵym dalasyna ketken edi, sonan áli qaıtqan joq.

— A, onsyz qaraýǵa bolmaı ma?

— Bolmaıdy.

— Nege?

Janna ne derin bilmeı az kidirdi de:

— Onymen keńespeı kesken tonymyz kelte bolýshy edi, — dedi kúmiljip.

Býrahan yzaly kúlkimen myrs etti.

— Solaı deńiz, keltemiz deńiz. Al, buǵan partkom sekretary ne deıdi eken?

— Búgin keshke partıa jınalysy, sol jınalystan keıin bolmasa, ne deıtinimdi ózim de bilmeımin, — dep Botajan da shynyn aıtyp saldy.

Býrahan bul áńgimeni munan ári sozǵysy kelmeı Armanǵa qarady:

— Bularmen basqaraq sóılesý kerek ekenin sezip tursyń ba? — dedi de, onyń jaýabyn kútpesten Botajan men Jannaǵa burylyp ketti. — Keıingiler kelgenshe ýaqytymyz bar, kóretin neleriń bar?

— Ózińiz neni kórgińiz keledi?

— Men senderden ózgelerde joqty kórsem dep edim.

— Onda laboratorıa men teplısamyzdy kórersiz..

— Olar alysta ma?

— Keńsemizdiń ar jaǵynda, onsha alys emes.

— Keńseleriń qaısy?

— Myna bir eki qabat úı.

— Shirkin baılyq, — dedi Býrahan kúrsine bere kúlimsirep. Onyń ne úshin kúrsinip, nege kúlimsiregenin ózinen basqalar bilgen joq.

Bul mańaıdaǵy aǵashtyń bári barlyq qurylys aıaqtalǵannan keıin ornatylǵan bolý kerek, áli jetilmegen kók órim. Biraq sol kek órimderdiń jelmen terbele shyqqan názik sybdyry jas náresteniń kúlkisindeı, onyń teńselgen názik butaqtary sol náresteniń talpynǵan shaqtaǵy saýsaǵyndaı sezilip Armannyń júregin sharpysa, Býrahannyń júregine tikendeı qadaldy. Óıtkeni ol Baǵlandy kózboıaýshy degen uǵymǵa ábden bekinip alǵandy, mundaǵy sáýlettiń barshasyn sonyń sıqyryndaı kórip qyzyǵar emes.

Kolhozdyń keńsesi men teplısasynyń arasynda bir alan bar eken, Býrahannyń kózi soǵan túsip edi, qatarynda kele jatqan Jannaǵa kúle qarap:

— Doptaryńyz bolsa fýtbol oınaıtyn alańdaryńyz ázir eken, — dedi.

Býrahandy kórgen sátten bastap Janna ózin-ózi jaýapqa ázir ustaýda edi, sondyqtan ol Býrahannyń bul ázilinde kekesin baryn sezse de, ımenbeı, irkilmesten ile ún qatty.

— Ázirshe sizdiń osy sózińizge máz bolyp júre beremiz be, qaıtemiz. Shyn máz bolatyn kezimiz de bolar.

Onyń «máz bolatyn kezimiz de bolar» degen sózinde nendeı syr baryn Arman da sezdi. Biraq ol Jannanyń kúlki oınaǵan kezine bir qarap, basyn sál shaıqady da úndegen joq. Eger de Botajan:

— Shynynda, bul alańnyń qyzyqty kórinetin kezi alda. Bizder muny sport alańy etpekpiz, — demese, Jannanyń álgi bir sóziniń oraıyna Býrahannyń shamdanýy múmkin edi.

— Oı emes, boı kórsetkishterdiń sózi ǵoı, — dedi ol, muny saǵan aıtamyn degendeı Jannany kóz qyrymen nusqap.

Onyń bul sózdi kimge arnap, kózdi ne oımen tóńkergenin sezse de, Janna úndegen joq. «Kórersiz kimniń oıy boıymen ǵana birdeı ekenin», — dedi ishinen. Onyń mundaı oıda ekenin eshkim sezgen joq, Býrahan jańaǵy sóziniń Jannaǵa jaqpaı qalǵanyn qabaǵynan ańǵardy da, áńgimeniń betin buryp jiberdi.

Bul kezde olar teplısanyń syrtyndaǵy, keneresiniń kirpishine deıin mújilgen eski dýalǵa jaqyndaǵan edi.

— Mynaý qaı ǵasyrdyń qaldyǵy? — dedi Býrahan syrtqy syny qojalyqtanyp ketken sol eski dýalǵa shoshyna qarap.

— Talaı ǵasyrdyń júgin arqalaǵan óz ǵasyrymyzdyń besjyldyqtary bar edi ǵoı, — dedi Janna, — sol alǵashqy besjyldyqtardyń salǵan saraılarynan qalǵan jalǵyz mura osy edi, kelesi jyly munymen de qoshtasqaly turmyz.

— Kelesi jyly muny qaıda jibermeksińder?

— Qulatamyz da ornyna úlken teplısa salamyz.

— Bularyń jaqsy nıet eken.

Býrahannyń aýzynan shyqqan jyly lebiz ázirshe osy ǵana.

Botajan taǵy birdeme aıtqaly oqtaılanyp edi, Janna bólip jiberdi.

— Joldas partkom, ózimizdiń qolda bardy aıta berip qaıtemiz, onan da oıymyzda joqtyń ne ekenin bileıik, ol úshin tyńdaıyq.

— Birimiz bardy aıtsaq, endi birimiz joqty aıtqanymyz jón bolar. Sońǵysyn saǵan syıladym, taba almaı júrgen joǵyńdy sura da, tyńdaı ber.

— Joq joǵaltqannan men de amanmyn. Kóldeneń kóz kórgish keledi ǵoı, kóregen kózdiń jetken jerine bizder oıymyzdy jumsap kóreıik degennen basqa meniń de aıtarym joq.

Jannanyń neni megzep kele jatqanyn Býrahan tez ańǵardy da:

— Eger basqanyń emes, oılaryńyz jetken jerine qoldaryńyz da jetsin dep tilesem ne der edińiz? — dedi.

— Eń qymbat tilek sol der edim, amal ne, bizdiń ondaı tilegimiz boı kórsetý ǵana.

— O, siz meniń jańaǵy bir sózime shamdanyp qalǵan ba edińiz? Onda keshirińiz.

— Iá, — dedi Arman ony qostaǵan túr kórsetip, — ondaı namysqor bolsańyzdar kóringennen jón suraý kózsizdiń isi ekenin de bilgeısizder.

Bul sóz Jannanyń betin dý etkizdi, óıtkeni jaýap berýge ózin-ózi qansha ázir ustasa da mundaı ashshy sózdi estýge ázir emes edi, ásirese Armannan kútken emes. Sondyqtan ol ne derin bilmeı uıala qyzaryp keıin shegindi.

«Apyr-aı, men ne dedim osy? — dedi ol ishinen. — Sekretar joldastyń myna sózinde bir yzǵar bar ǵoı. Men býlardy qashan kóldeneń ótken kók atty jolaýshydaı kórgen edim? Jón surasam ózimniń basshylarymnan suradym, onyń qandaı sókettigi bar? Biraq, basqanyń kózi jetkenge de oıy jete almaıtyn bıshara bola qalǵanym ne áli? Ańdamaı sóılep aýyrmaı ólgenimdi-aı».

Ol osyndaı oıda kele jatyp qasyndaǵylardyń jańaǵy syrty qojalaq aýlaǵa kirip ketkenin serippesi qatty esiktiń boı bermeı sart etken dybysynan sezdi de, selk etip, solardyń sońynan tura júgirdi.

— Asyǵys bolmasańyzdar laboratorıamyzdy da kóre ketińizder, — dedi bastap kele jatqan Botajan.

— Bastaı ber, — dedi Arman lek qaǵyp. Bul jaqsylyqtyń barlyǵy óziniń kózin aldaıtyn boıaýdaı kórdi me qalaı, Býrahan kózin jumyp, sol jaq urtyn oramalymen basyp tura qaldy:

— Senderde tistiń de dárigeri bar shyǵar-aý.

— Bar, bizdiń úıdegi kelinińiz tistiń dárigeri.

— Onda meni aldymen sol kelinge... basta.

Ol alaqanymen jaǵyn basa keri burylyp edi, sonyń jetegine baılanǵandaı basqalar qosa japyryldy.

6

Salaly saqaly aqqýdyń qanatyndaı bir shal býlarǵa qarsy kele jatyr. Bul manaǵy ádemi ándi tamyljytqan Dáýlet qart. Býrahanmen qatarlasa júrip kele jatqan Armannyń kózi sonda.

Botajan aqyryn kúńk etti:

— Dáýkeń kele jatyr.

— Apyr-aý, osy kele jatqan anyq onyń ózi me, joq álde árýaǵy ma?

— Arystannyń qazasy bárimizden de osy ataıdy qattyraq qaýsatyp ketti, — dedi de, Janna jasqa býlyǵyp qaldy.

Dáýlet shyramytqan bolý kerek, basqalarǵa kóz salmastan Armanǵa alystan qadalyp keledi. Onyń eki samaıynan tolqyndata josylyp kelip keń keýdesine kósile jaıylǵan qorǵasyn tústes salaly saqalynan, qatpar-qatpar qasqa mańdaıynan kóz almaı: «Myna baıǵustyń alyp denesi qaıda ketken?» — dedi Arman ishinen. Munan birneshe jyl buryn kórgende onyń saqalynyń bir tal aǵy da, mańdaıynyń jalǵyz syzyǵy da joq edi, qazir onyń ekeýi de kóbeıip, shyraıly kórinetin óńi tarǵyldanyp ketipti. Ol qarsy kelgen Býrahandarǵa izet kórsetip joldyń jıeginde tur edi, sálem bere jaqyndaǵan Armandy tanı sala umtylyp kelip qushaqtaı aldy. Biraq ún joq. Jylaǵysy keledi, únimen birge baılanǵandaı kezinen jas shyǵar emes, tek ıegi kemseń qaǵyp, býyndary sylqyldaı bastaǵan álsiz denesi dir-dir etedi.

Arman ony birden jadyratý úshin shıryqtyratyn bir sezdi saılap ta úlgirdi.

— Aý, biz sizge án saldyrǵaly kele jatsaq, munyńyz qalaı? Alystan ańsap kelgen qonaqty osylaı qarsy ala ma eken?

— Kóńilińdi qudaı kótersin, Armanym...

Qarttyń sózin Býrahannyń daýsy bóligi jiberdi. Býrahannyń tis aýrýy ustamaly eken. Jańa ǵana shydatpaı teplısany kórsetpesten ala qashqan aýrýy keshege shyqqannan keıin basyla qalyp edi, endi aýrýhananyń mańdaıshasyndaǵy jazýdyń árbir árpi tis sýyratyn qysqyshtaı kórindi de, qaıtadan syzdap ketti.

— Medeý, sen beri júr, basqalaryńyz bizdi mádenıet saraıynyń aldynan tosyńyzdar, — dedi ol aýrýhanaǵa burylatyn jolǵa jete bere tura qalyp.

— Dárigerlerimiz sizdi tanymaı qalar, men bastap baraıyn, — dep Botajan alǵa túsip edi.

— Joq, — dedi Býrahan, — maǵan olardyń tanymaǵany jaqsy. Men úshin alań bolmaı qarqyndaryńdy kúsheıtińder. Maǵan keregi qarqyn, qarqyn...

Ol toptan bólinip kete bergen kezde mańdaıshasynda «Áıelder bosanatyn úı» degen jazýy bar shetki esikten eki áıel shyǵa keldi. Ekeýiniń qolynda qundaqtaýly balasy bar, ekeýiniń de sońyna ergen qoshemetshileri bar, ekeýiniń de baqytty júzi jaınań-jaınań etedi. Alda kele jatqan aq sary áıel ójetteý eken, balasynyń betin ashyp Býrahannyń aldyna tosa bastady.

— O, balapanym, alǵashqy qadamyń bastyq aǵalaryńa sálem berýden bastaldy, sen de bastyq bolady ekensiń, — dedi de Býrahanǵa qarady, — «Qyryqtyń biri qyzyr» degen ǵoı, qyzyr paıǵambardyń ózi bolmasańyz da bul zamannyń qyzyrynyń biri ekenińizdi túrińizden kórip turmyn, balalarymyzǵa kórimdik berińiz. Mine kórińiz, ákesinen aınymaǵan!

— Sálem, batyr, — dedi Býrahan balanyń betime úńilip. Sonan keıin anasynyń jańa bosanǵan áıelderdiń bárinde de bola beretin baqytty júzine qarady.

— Ákesine tartqany úshin taı syılaýǵa da bolar edi amal joq, bizdeı jolaýshynyń bar maly osy ǵana, baqytty ómir tilegen nıetimizben barymyzǵa rıza bolyńyzdar, — dep tós qaltasynan on somdyqtyń ekeýin sýyryp alyp eki áıelge usyndy.

— Men kishkene daraqylyq ettim, ol úshin aıyp etpeńiz, — dedi de, aq sary áıel on somdyqty ýysyna súńgitip jiberdi.

— Bul daraqylyq emes, jarqyn jandylyq, men muny solaı túsinemin de, solaı dep ár kezde aıta júremin, saý bolyńyzdar, — dedi de Býrahan júrip ketti.

. — Kóp jasańyz, — dep áıelder qala berdi. Olar Býrahannyń kim ekenin bilmesten syılyǵyna máz bolyp jatyr edi, Janna qarsy baryp aldarynan shyqty da áldeneni ashýmen kúńkildeı bastady. Aq sary áıel:

— Bilemin, bilemin, — dedi.

Aq sary áıel sony aıtty da óte shyqty.

— Aý, jeńgeler, qansha oljaly bolsańyzdar da aq tilegimizdi ala ketseńizdershi, — dep Botajan jańaǵy bir ashýly sátti jýyp-shaıǵysy kelip qoltyqtaı jónelip edi, ekeýi de jadyrap sala berdi. Osynyń bárine Armannyń jany rıza, biraq úndegen joq.

Botajan jeńgelerin kúlkimen uzatyp salyp qaıta burylǵan kezde mádenıet saraıynyń aldyna kelip toqtaǵan bir mashınanyń ishinen áldekimniń:

— . Botajan! O, aınalaıyn, — degen quj daýsy shyqty.

Onyń daýsynyń qujdyǵy sonsha, qulaǵynyń azdaǵan múkisi bar Dáýlet qartqa da alystan estildi.

— Kim meni shaqyrǵan? — dedi Botajan mashınalarǵa jaqyndaı bere tura qalyp.

Óziniń keskinine saı etkisi kelgendeı kileń shymqaı qaradan kıingen Baısal:

— Seni shaqyrǵan men ǵoı, Botajanym, men! — dep mashınasynan shirene tústi de, sý jańa etiginiń syqyryn salmaǵymen tunshyqtyrǵysy kelgendeı, aıaǵyn nyǵarlaı basyp Botajanǵa qaraı kele jatty. Bir qoly jalpaqtyǵy tórt eli belbeýinde, ekinshi qoly qıaǵy ıyǵyna qaraı jelbireı bastaǵan saqalynda.

— Janna shyraq, — dedi Dáýlet aqyryn kúńk, etip, — «Darbazanyń» myna dáýi tym sándenip ketken eken, birdeńe suraı kelgende osylaı maımańdap, tiliniń maıyn osylaı aǵyzatyn. Baǵlan bolsa joq, aldanyp qalmańdar.

— «Darbazanyń» dáýi kim edi?

— Baısal deıtin dáý bastyq, kelinderge jaý bastyq osy.

— Estip qalar, — dedi Janna aqyryn kúńk etip.

— Aıtylǵan soń, sózdiń estilgeni jaqsy ǵoı.

Dáýlet qarttyń janaǵy joramaly durys bolar, óıtkeni Baısal maımańdap kelip, Botajandy bir qolymen qushaqtap edi, sol qushaǵynan áli shyǵarǵan joq, aınalyp-tolǵanýdan jaǵy áli talǵan joq. Onyń bala-shaǵasynan bastap, tarǵyl mysyǵyna deıin surap keledi. Tek Armandy kórgende basqa adam bola qaldy, biraq jalpyldaq qalpyn sonda da kóp ózgertken joq.

— Bá-re-kel-di! «Joly bolar aǵanyń inisi shyǵar aldynan» degen osy da.

Arman onymen qol alysyp amandasty da áldene aıtqysy kelgen bolý kerek, Botajandy qoltyqtap aýlaǵyraq ketti. Baısal sol maımańdaǵan qalpynda. Ol shirene basyp kelip Dáýkeńe eki qolyn qabat usyndy:

— Assalaýmaǵalaıkem, asyl qarıa. Aman-kúıli júrsiz be? Bala-shaǵańyz, kelin-kepshik, kempir-mempirińiz tegis aman ba? Álgi bir súıkimdi ala kúshigińiz aýrý-syrqaýdan aman ba?

Onyń ala kúshiktiń amandyǵyn suraýy Dáýlettiń qytyǵyna tıip ketti:

— Basqamyz aman, tek sol ala kúshik bir dertke ushyrap qaldy, — dedi ol muńaıyp.

— Nendeı?

— Nendeı dert ekeni belgisiz, senen osy kolhozdyń kóshesin de qyzǵana ma qalaı, áıteýir sen kelip ketken kúni túnimen uıqy kórmeı, sháýildeıtindi shyǵardy.

Baısaldyń ótirik myrsyldap, bir qolymen ony qushaqtaı alǵannan basqa amaly bolǵan joq.

— Áı, qartym-aı, ózińiz aljysańyz da ázilińiz almastaı-aý, áli. Iláıim solaı bolsyn, — dep jalǵan jaıdarylyqty búrkenip alyp, Janna turǵan jaqqa burylyp ketti.

— O, astanadan kelgen dáýlerdiń bireýi eken desem, ózimizdiń Jannataı eken ǵoı. Armysyń, asyl qaryndasym, aıaýly kelinim! Kóńil-kúıiń jaqsy ma? Batyr atanyń, kúıi qudaıdyń kúıindeı ekenin ózim de bilemin, óz haliń neshik? Aldanyn, men Nazgúl jeńgeıdiń jaıy qandaı? Aýrý-syrqaýdan aman ba?

Janna oǵan kúle qarap tur, ishinen «ári kelini, ári qaryndasy bolsam, sonda ózi meniń kimim bolǵany» dep aıtaryn aıtyp ta tur.

Onyń kózinde turǵan mysqyl kúlkini Baısal ańǵarǵan joq. Ol jattap alǵam sózderin talǵamastan shubyrtyp bolǵansha, Janna ony qaǵytar sózdi saılap ta úlgirdi. Óıtkeni ózine Baısaldyń syrttaı qumartyp júrgenin biletin de, kezdeser shaǵyn kútip, tisin qaırap júretin. Sol kútken sáti kelip tur. Bul kezde Dáýlet Arman men Botajandarǵa baryp ózinin bir aryzyn aıtyp turǵan-dy. Janna ádeıi solarǵa estirte.

— Óz halińiz qalaı? Shymyldyǵyńyz áli jyndanyp tur ma? — dedi.

Kenetten berilgen mundaı ýytty suraýǵa ne derin bilmeı Baısal ańyrap qaldy.

— Qazaqtardyń shymyldyǵy jyndanbaıdy, tek jelpildeıdi. Sondyqtan olar: «shymyldyǵyn jelpildep tur ma?» — deıdi.

— O, siz baıaǵy qazaqtardyń sózin aıtyp kettińiz, búgingi qazaqtar olaı demeıdi, olar sizdeılerdiń shymyldyǵyn jyn qaqqan deıdi. Nanbasańyz ana qarıadan surańyz.

Baısal endi bárin de uqty, shymyldyǵy emes, endi. onyń ózi jyndanyp kete jazdady. Biraq ol ólermendenip, syryn bergen joq. Armandardyń qulaǵyna jetkize qarqyldap kúldi de:

— Baıqańyz, — dedi betin kúlimdete turyp tistene kúbirlep, — siz mynaý súıreńdegen tilińizben eskiliktiń otyn kósep tursyz. Sol otqa ózińiz túskińiz kelmese, tilińizdi tarta sóıleńiz, — dedi de analardyń oıyn aldaý úshin taǵy da qarqyldaı jóneldi.

Janna onyń zymıan kúlkisine yzalana túsip, myrs etti:

— Eskilik sizdiń qyzyǵyńyz emes pe? Eger meniń tilim sol qyzyǵyńyzdy kósep qyzdyrǵan bolsa, ol úshin siz maǵan alǵys aıtarsyz.

Onyń saıysqysy kelip turǵanyn endi ǵana túsingen bolý kerek, Baısaldyń qysqa kirpigi múlde jypylyqtap ketti. Áldeneni aıtqysy keledi, aıta almaıdy, túshkirse de aýzyna kelip túse ketetin «bárekeldisi» de oralatyn emes, tek kózi ǵana jypylyqtap, beti ǵana jybyrlaıdy, Al Dáýlet qarttyń myna bir qaljyńy onyń ózin jyndandyryp jibere jazdady.

— Saıtandardyń týy bolǵan ondaı shymyldyqty ózim órtep bereıin, kimdiki bolsa da kórsetińdershi kózime, — dep ol bilegin sybana kúmpildep keledi.

Baısal onyń «saıtandardyń týy.» degen sózine shamdanyp, qabaǵyn qıastana túıip alyp, bir qyrynan qıqarlana qarap edi, ashýlanǵan kezde betiniń qanymen birge eti de qashyp, murny múlde soraıyp ketedi eken. Barlyq ashýyn laq etkizip aýzynan aqtarǵaly tur edi, ózderine qaraı júre sóılesip kele jatqan Arman men Botajandy kórip tez jym boldy. Sózi de basqa sarynda shyqty. Jaqyndap kelgen Botajandy baryp bir qolymen qushaqtaı aldy.

— Baýyrym Botajan, — dedi jany kúrsinip, ony qushaǵynan shyǵarmastan, ekinshi qolymen Jannany qushaqtap. — Jaqyp, Janna, — dedi qasań tarta bastaǵan kári júregi lúp etken soń, kózi kúlimdep, — sen ekeýin jas bolsańdar da jaqsy bas boldyńdar. Baǵlannyń serigi bola bilip, kolhoz jumysyn jaqsy basqarystyńdar, sonyń arqasynda kolhozdaryń búkil elimizdiń maqtany boldy. Senderdiń izderińmen tepektep biz de kelemiz. Biraq shamamyz kelmeı, shandaryńa ilese almaı kelemiz. Kórshi otyrǵan aǵaıyn edik, arttaryńa mingestire ket degeli keldim. Buǵan ne deısińder?

— Zarlaýyn, — dedi Dáýlet kúńk etip.

Baısal onyń sózin estimesten kúńirene tústi:

— «Aryq atqa qamshy aýyr» degendeı, biz sekildi álsizdeý kolhozǵa qosymsha jospardyń azy da aýyr eken. Jańa nusqaý boıynsha kelgen qosymsha jospardan eki júz gektar mindetteme alǵan edik, sonyń júz elý gektaryna egetin tuqymymyz bolmaı turalap otyrmyz.

Dáýlet qolyn bir siltep teris aınala bere «ıt te súıekti óńeshine ólshep jutady ǵoı» dep kúńk etti. Onyń bul sózi namysyna qatty tıse de Baısal elegen joq. Ol Botajannan bir jaqsy lebiz shyǵa qalsa, qaǵyp áketetindeı jutynyp, sonyń aýzyn ańdyp tur.

— Ay, baýyrym-aý, nege úndemeısiń?

— Men be?

— Endi kimge aıtyp turmyn.

— Ondaı aǵaıyndyqtyń jolyn aqsaqaldardan suraǵanyńyz jón bolar.

— Aqsaqaly kim?

— Nemene, men senin taqıańa tar kelip turmyn ba? — degen Dáýlettiń daýsy zyńq etti. Onyń oıy Baısaldyń betin osyndaı yzǵarly sóz, yzbarly qabaqpen qaıtarý edi. Ol oıy dalaǵa ketti de, ózi ustalyp qaldy.

— Ańdamaı sóılegenim bolmasa, sizdeı qamqorshy qartymyzdy taqıasyna tar kóretin men essiz emespin, — dep Baısal ony maıda tilimen úıirip ala jóneldi. — Eki zamannyń jol-jobasyn birdeı biletin siz ne aıtsańyz da rızamyn. Tek birine-biri dem berý elimizdiń ejelgi aǵaıyndyq salty ekenin, elimizdiń soǵan qosqan jańa salty sosıalısik kómek ekenin umytpasańyz boldy.

Ol sony aıtty da qaltasynan «Qazbegin» alyp, jaǵalaı usyna bastady. Dáýlette áli ún joq. Aǵaıyndyqqa aıtar jaýaby ázir bolsa da, «sosıalısik kómektiń» ornyn toltyratyn sóz taba almaı, papırostyń birin alyp, tisine qystyrdy da, laqtyryp jiberdi. Áli ún joq.

— Oı, kók saıtan-aı, — dedi azdan soń, kúle ún qatyp. — Ájetińe jarasa men sıaqty qarttardyń da basyp aınaldyratyn sıqyryń bar-aý seniń. Jaraıdy, jol suradyń jón silteıin. Kúzde oraza ǵoı. Orazanyń kezinde jurttyń jarapazanshylardan aıary bolmaıdy. Agronomdaryńdy ertip kel de, jaǵalaı júrip jar sal, ár esikke bir bar da «jarapazan aıta keldim esigińe, qoshqardaı qos ul bersin besigińe» den qaqsaı ber, mashına tolmasa qapshyǵyń tolyp qaıtatynyńa men kepil demekshi edim, ana bir sosıalısik kómek degen sózińniń tilimdi baılap tastaǵanyn kórdiń be?

Baısal jyltyr qara buıra eltiriden tigilgen ádemi bórkin julyp alyp edi, taqyr basy burqyraǵan býdan kórinbeı ketti.

— Kóp jasańyz, qarıa, — dedi ol basyn ıip.

Botajannyń:

— Tuqym suraımyn dep júrip, basyńyzdy aýyrtarsyz, bórkińizdi tezirek kıińiz, — degen sózi úmitin úzip jiberse de, ol ólermendigin qoıǵan joq:

— Tilegimdi qabyldasańdar basym osy jerde qalsa da rızamyn, — dedi ol taqyr basyn alaqanymen shart etkizip.

— Onan da bizge kelip kirmek bolsańdarshy, — dep Dáýlet ázil tastap edi, Baısaldyń bar ashýy burq etti.

— Dáýke, qańqý sózben janymdy qajalap qaıtesiz.

— Tilemsektený namysyńyzdy qajalamaı ma? — dep Janna kúle qarap edi, Baısal qabaǵyn túıip aldy.

— Kolhozdaryń bizdiń kolhozdaı bolsa, kórer edim, — dedi de, Baısal ishinen bir dóreki sezdi aıtyp saldy.

Onyń jan saýǵa úshin apta salǵan bul sózi Armandy basqa oıǵa salyp jiberdi. Óıtkeni, ol basqaryp otyrǵan «Darbaza» kolhozy bul oblystyń eń egde kolhozynyń biri ekeni ózine málim. Biraq, sol irgesin erte tepken kolhozdyń osy ýaqytqa deıin eńsesin kótermeýi nelikten ekeni beımálim.

«Baısaldyń ornynda bolsa, Baǵlan ne ister edi?» — dedi ol ishinen. Ol osy suraýdyń jaýabyn izdep tur edi; sheberhana jaqtan kele jatqan eki adamnyń kerkildesken daýsy báriniń de oıyn bólip jiberdi.

Kózindegi kózildirigi de, aldyndaǵy aljapqyshy da, basyndaǵy bórki de kónetoz, ózi de kóne tartyp qalǵan alasa boıly, ashań júzdi qara shal qasyndaǵy qalyń qabaqty, qara sur jigitke áldeneni aıtyp, zirkildep keledi.

Iyǵyna asyp alǵan temir ilmegi, qolyndaǵy kishigirim qapshyqtaı rezınka qolǵaby jigittiń elektr monteri ekenin anadaıdan kórsetip keledi. Al kózildirikti qartymyz osyndaǵy sheberhananyń bastyǵy Shákir degen sheber eken. Ol Armandy kóre s.ala, zirkilden kúńkilge kóshti.

— Bala kezińde eki jyl otyrmaǵan klasyn. az edi, keshshelik ómirlik nesibiń bolsa, amal ne? — dep edi, jigit myrs etti de:

— Kóke-aý, men keshshe bolsam, ózime berilgen pravony umytyp keter edim ǵoı, — dedi.

— Sendeılerge pravo berýdiń ózi zańsyz, — dedi de, Shákir qarsy kelip sálem bergen Botajannyń qolyn almastan zirk etti, — tart qolyńdy, qurmetiń kim kóringendi tóbeme oıpaqtatý bolsa, qolyńnyń keregi joq!

Namysyna tepki tıgendeı Botajannyń beti dý etti. Ol ıe derin de, ne isterin de bilgen joq, sondaı dóreki sózimen de, otty kózimen de atqylap óte shyqqan Shákirden kózin alǵan joq. Ol qashan basqalarmen amandasyp bolǵan soń, qashan Dáýlettiń ashýly daýsy shyqqansha, sol ornynda únsiz turyp qaldy.

— Tart qolyńdy! — dedi Dáýlet Shákirdiń óz sózin ózine aıtyp, tipti ol onyń usynǵan qolyn qaǵyp ta jiberdi. — Elýge kelgenshe úıretkeniń ónege edi, endigi úıreterin jańaǵydaı dáýirlik bolsa, onyń dámin aldymen óziń tat!

Botajan túsken jańaǵy jaısyz kúıge endi Shákir tústi. Biraq ol uzaq túnergen joq, shapalaq, tıgendeı qyzara qalǵan beti de qalpyna tez kelip, úni de tez shyqty.

— Men jeńildim, qarıa, — dedi de ol Armanǵa bir qaraı alyp, Botajan men Jannaǵa sóz tastady. — Jas jandaryń bar ǵoı, aıtyńdarshy, meniń suǵanaqtyq istegen kezim boldy ma?,

— Joq, joq, — desti ekeýi jarysa ún qatyp.

— Onda men ne jazdym? Botajan, men muny senen surap turmyn.

Botajan túsinbegendeı túr kórsetip, árkimge jaltaqtaı bir qarady da, salmaqpen basyp, Shákirge jaqyndady.

— Men sizge ne jazdym?

— Jazyǵyń sol: myna sekildi bassyzdy basyma sekirtip qoıǵan sen kórinesiń.

— Bul ne istep edi?

— Sura ózinen. Ol meniń sheberhanamnyń bir zalyna tartylǵan elektr symyn qıyp tastady.

Botajan monter jigitke jaqyndady:

— Sen, saıtan, ne istep júrsiń?

— Ózińiz oblysqa keterde ne tapsyrsańyz, men sony istedim.

— Men saǵan ne tapsyryp edim?

— Osyndaǵy elektr kúshine sen jaýaptysyń. Egerde bireý-mireý elektr kúshin oz betimen paıdalanatyn bolsa, kórgen jerde akt jasa da, tartqan symyn qıyn tasta degen edińiz ǵoı, esińizde me?

— Iá, esimde.

— Endeshe «saıtan» degen sózińizdi qaıtyp alyńyz.

— Ne úshin?

— Aıtqanyńyzdy buljytpaı oryndaǵanym úshin.

Botajan onyń sózine myrs etti de, qaıtadan salqyn qandanyp, Shákirge qarady.

— Men sizge túsinbeı turmyn, elektr kúshi sizdiń sheberhanada jetkilikti edi ǵoı.

— Buryn jetkilikti bolǵanymen, endi septeýge de jeter emes.

— Nege?

— Kolhozymyz kúsheıgen saıyn sheberhanamyz da kúsheıip, kolhozshylarymyzdyń tilegi ósken saıyn bizdiń sheberligimiz de ósip keledi. Buryn oryndyq, stol ǵana jasaı alatyn bizder, endi mebelderdiń barlyq túrin ózimiz jasap kermekpiz. Sol jumysqa tájirıbe jasaý úshin bólingen zalǵa elý metrdeı sym tartqan edik, sony myna batyr jana qıyp tastady.

Botajan ákeli-balaly ekeýiniń arqasynan eki qaqty da, Baısalǵa qarady. Biraq «estip tursyz ba?» degennen basqa sóz aıtqan joq. Onyń muny ne oımen aıtqanyn sezse de, sezbegen bolyp, Armannyń qoldaý bolar bir aýyz jyly sózine yntyǵyp Baısal tur. Atasynyń ústinen aryz jazǵan arsyz kelin emes ekenin Býrahanǵa aıtar, aıtpasyn bilmeı sony ǵana oılap kózin bir nysanadan almastan qıal kezip Janna tur. Osynyn bárin áziniń balasyndaı kórip, masattana kúlimdep Dáýlet tur. «Barlyq kolhozshylardyń tym bolmasa osylardaı bolǵanyn qashan kórer ekenbiz» dep Arman tur. «Býrahan maǵan ymrashyl bolma deıdi, naǵyz ymrashyldyq mynaý Baısaldardy bastyq etip qoıý emes pe?»

Armannyń bul oıyn alystan kóringen Býrahan bólip jiberdi. Onyń soǵan qaraı bet alǵaly turǵanyn sezip, Baısal tamaǵyn kenedi, tanaýyn da tartqylady, galıfesi deldıgen qara shalbarynyń qaltasynan aq oramaldy jarq etkize sýyryp alyp, mańdaı terin de bir sypyryp tastady. Arman onyń ne úshin typyrlap turǵanyn sezse de, ún qatqan joq. Ol úndemegen saıyn Baısaldyń ózi de, úmiti de tunshyǵa bastady

— Botajan, men senderge birdeńe dedim-aý deımin, — dedi ol yshqyna sóılep.

— Iá, dedińiz. Biz de deıtinimizdi dedik Baısal bajyraıa qarap:

— Sen ne dep ediń?

— Bizdiń ne deıtinimizdi mynaý ákeli-balaly ekeýi birdeı aıtty ǵoı.

— Bular ne aıtyp edi?

— Bulardyń ne úshin kelgenine oı jiberseńiz, ne degenin de bilersiz.

— Sen nemene, áke men balanyn tóbelesin de maktan kóresiń be — dep, Baısal kúlkisi kelmese de ótirik myrsyldaı bastap edi.

— Árıne, — dep Dáýlet ony shalyp qaldy, — bizdiń mundaı tóbelesimizdiń ózi senderdiń qushaqtasyp súıiskenderińnen qymbattyraq sekildi.

— Aý, aǵaıyn, ózderiń mastyqtan saýsyńdar ma? — dedi Baısal ótirik tańdanyp... Ol tańdanǵan saıyn Botajan shıryǵa tústi:

— Ie, biz maspyz, mas emes siz saý basyńyzben oılap qarańyzshy: kolhozynyń múddesi úshin tús shaıysýǵa deıin baratyn dál osylardaı áke men balany sizder qashan kórer ekensizder?

— Mundaı janjaldy kórmeı-aq qoıdym.

— Iá, mundaı janjaldy sizder ázir kórmeısizder. Óıtkeni bular keleshektiń adamy.

Botajannyń bul sózinen keıin jańa ǵana jaýar bulttaı kúrkiresip kelgen ákeli-balaly ekeýiniń kózderi kúlimdese bastady. Ákesi shetteı bere balasyna ıek qaǵyp edi, bal asy ony qoltyqtaı jóneldi.

Ekeýi de ún qatqan joq, olardyń ún qatpastan ketýi myna turǵandardyń bárine de úlken oı salyp ketti.

— Mynalarǵa sen birdeńe demes pe ekensiń? — dedi Baısal Armanǵa kúńk etip.

Arman júre bere toktaı qalyp, oǵan qolyn usyndy:

— Ýádeli jeksenbige áli úsh kún bar, oǵan deıin qosh bolyńyz.

Osy kezde manaǵy bular kelgen jaqtan birneshe mashına kóringen edi. Arman, solardy kóre sala toqtaı qalyp, Botajanǵa qarady.

— Myna kele jatqan bizdiń kútken adamymyz bolar. Endi keshikpeı júremiz, ashanalarys jumys istese shaı daıyndatyp jibergeısiń.

— Shaıymyz da, basqamyz da daıyn.

— Shaıdan basqa baılyq bolmasyn.

— Býrekeńniń kómekshisi sondaı emeýrin bildirdi ǵoı.

— Solaı ma? Onda sen aldaýǵa túsken ekensiń. Jaraıdy, bolary boldy, qonaqtardy birden ashanaǵa túsirińder.

Botajan jónele bergen kezde, ekinshi jaqtan Býrahan da kelip jetti.

— Men bir tisimdi qurbanǵa shalyp qaıttym, sender ne bitirdińder?

— Biz osy kolhozdyń ózine ǵana tán minezderdi kórdik, basqa bitirgenimiz shamaly.

— Bular qulasa da alǵa umtylyp qulaıdy eken. Men soǵan qatty qýandym da, ishimnen Baǵlanǵa alǵys aıttym.

Armannyń bul sózi Býrahanǵa unaǵan joq. Ol qasyna kelgen Baısalmen júre amandasyp:

— Men Maltabaıǵa bir myqty bastyq tap dedim. Onyń tabar myqty bastyǵy sen bolarsyń, — dedi Baısaldyń arqasynan qaǵyp.

Onyń bul sózin Arman da estip qaldy.

«Joq, Býreke, — dedi ol ishinen... — meniń bul aǵaıyma osy orynnyń ózi kóp bolar...»

Ekinshi bólim

I

«Shaǵalanyń» Saǵym dalasyna baratyn joly shańy qoıý úlken qara jol bolatyn. Sol joldyń shańyn aspanǵa shyǵara bir top mashına keledi. Munyń ishinde Almatydan kelgen ǵalymdardyń da mashınasy bar. Eń aldaǵy qara mashınada taǵy da sol Býrahan, onyń qasyndaǵylar sol Arman men Medeý. Bular, ásirese Medeý jel kóńildenip alypty. Ózgelerdi de ózindeı kórip jeligip kele jatqan ol:

— Jaqsy án menen tátti kúı, tyńdaýǵa ony kim qumar, — dep ol ándetip edi;

— Tyńdaı bilseń myna dalanyn. aıtar jyry, tartar kúıi de az emes, Medeýim. Sen tyńdaǵysh bolsań sony tyńda, — dedi Býrahan. — Qarańdarshy! Qaq qasynda sylań qaǵyp jatqan ózeni mynaý, qary keter-ketpesten shańy aspanǵa shyǵyp jatqan jeri mynaý. Birine-biri jete almaı ańsap jatqan eki ǵashyq sekildi, senderge aıtar nazy bar, tyńdańdarshy!

— O, siz aqyndarsha shalqydyńyz ǵoı, — dedi Armap kúlimsirep.

— Iá, men aqynmyn, — dedi Býrahan kúrsinip, — biraq men tek ózim topyraǵyna aýnap ósken jerdiń ǵana aqynymyn, men ózim súńgip ósken qaq aıdynynyń ǵana aqynymyn. Sondyqtan da men olardyń syryna úńile bilemin, sondyqtan da men olardyń muńyn tyńdaı bilemin. Qarańdarshy, birine-biriniń jete almaı yntyǵýy tamasha emes pe?

Arman ony óziniń túpki oıyna qaraı taǵy buryp jiberdi.

— Sol tamashanyń talaıyn jańaǵy «Shaǵalanyń» ár kóshesinen taptynyz-aý deımin.

— Ony qaıdan bildiń?

— Mádenıet saraıy sekildi sáýletterine súısine qaraǵan kózińizden, ásirese sonaý eki áıeldiń qolyndaǵy nárestelerdi kórgen kózińizdegi ajaryńyzdan ańǵardym.

Býrahan myrs etti de úndegen joq, biraq keýdesine uıalaǵan kúdikti oılar quzdyń quıryǵyna uqsap ár qıaly bir júıtkip ketti.

«Aý, Armanym-aý, baýyrym-aý, sen osyndaı ma ediń? — dedi ol ishinen, — mynaý aıtyp kele jatqanyń naǵyz namyssyzdardyń sózi ǵoı. Ózińniń eń jaqyn dosyń maǵan munsha jalbaqtaısyń basqa basshylardyń aldynda qandaısyń? Joq, men biletin Arman mundaı emes-ti. Sende men bilmeıtin bir qupıa syr bar, ne qatty syrqatsyń, ekiniń biri... Álde seniń syrqatyń sońymyzda kele jatqan sonaý qaraker kelinshek pe? Sonyń manaǵy bir kóz tastasynda saıtan oty bar sekildi edi, atasynyń qylmysyna qorǵan etý úshin seni arbap alýǵa múmkin-aý sonyń. Iá, ábden múmkin».

Arman onyń nendeı oıda kele jatqanyn sezgen joq, óziniń qamqorshy bolǵysy kelgen sózin aıtyp saldy:

— Býreke, sharshaǵan joqsyz ba?

— Ony ne úshin suradyń?

— Úndemeı qaldyńyz.

— Búgingi kórgenderimdi kózdiń aldynan ótkize-ótkize sharshaǵanym ras.

Býrahannyń bul sózinde qandaı zil baryn Arman sezdi, sezse de syr bermeı Baǵlan úshin ańqaý bola qaldy da, onyń taǵdyryn Býrahannyń aldyna taǵy da tartyp jiberdi.

— Iá, adam balasynyń shattyqtan da sharshaıtyn kezi bolady. Bir kelgen jolaýshyny da shattandyryp jiber.etin osyndaı kolhozdar qashan kóbeıer eken?

Býrahan jaqtyrmaǵan túrip oılana kórsetip, kóziniń qıyǵyn Armanǵa sýyq tastady da úndegen joq. Tek Medeýdiń:

— Baıqańyz, Arman aǵa, baıaǵynyń bir baqasy ógizdeı bolamyn dep, ólip ketipti deıdi. Qaısy bir bastyqtaryńyz Baǵlandaı bolamyn dep, sol baqanyń kerin kıip júrmesin, — degen sózine zildirek ún qatty:

— Sen aldymen ógiz ben baqany aıyryp alǵaısyń.

Ol Medeýdi solaı bir tuqyrtyp tastady da, mashınanyń eki jaǵyna kezek úńile tústi:

— Dala... dala... dala... shirkin dala...

Býrahannyń osy sózinen keıin báriniń de úni eshti.

Armannyń kózi Býrahan qaraǵan jaqta, oıy jańa ǵana ózderi shaı ishý úshin kelgendeı oı toktatpastan kóz tastap qana óte shyqqan «Shaǵala» kolhozynyń qalasynda. Mine, onyń mańdaıshasynda «Shaǵala» kolhozy degen jazýy, jarty shaqyrym jerden túnde de kórinetin darbazasy. Sol darbazadan kirgennen bastap kezdesetin sulýlyq onyń kóz aldynan birinen soń biri ótip jatyr. Oqtaı túzý kóshelerdi boılaı tizbektelgen záýlim báıterekteri áli sheshek atyp, gúl shashpasa da óziniń ásemdigimen kóz tartady.

Búgingi kórgenderin kóziniń aldynan solaı tizbektetip Arman keledi.

«Apyr-aý, osyndaı eńbegi bar Baǵlannyń halqy úshin jasaǵan bir qatesiniń qurbany bolyp ketkeni me? Myna túrine qaraǵanda búgingi kórgenderinen Býrahannyń esinde túk qalmaǵan sekildi ǵoı».

Ol osyndaı oıda keledi.

Bular únsiz. Onyń esesine keıingi mashınada kele jatqan Maltabaı men Nevskııdiń daýy qyzý.

Nevskıı keń keýdeli, denesi tym kesek, oń jaq betinde soǵystyń tańbasy bolsa da keskindi adam edi. Ol ásirese ásker kıimin kıgen shaǵynda solaı kórinetin. Áldeqalaı búgin generaldyń kıimin kıgen eken, múldem aıdyndanyp, symbattanyp ketipti. Biraq, ózinen tómengilerdiń bárine qudaı kóringisi keletin qurtaqandaı Maltabaı sondaı alypty da kózine iler emes. Ol tipti astyndaǵy mashınany ózinin qaýqarsyz salmaǵymen maıystyryp jerge japsyryp jibergisi kelgendeı nyǵyzdanyp shirene túsedi. Qatarynda otyrǵan Nevskııge kóziniń qıyǵyn yzbarlana mańǵaz tastaıdy, tipti onyń tóbesinen qaraǵysy da keledi. Biraq taǵdyr joǵarydan qaraýdy oǵan jazbapty. Qıyǵynan qıǵashtala tastaǵan kózi Nevskııdiń qulaq sheke tusynan ári aspaı qulap túsedi. Ony da eleıtin túri joq, kózimen birge ózi qulasa da dámesi qýlaıtyn emes. Óıtkeni onyń baqsylyqqa uqsas jasandy batyldyǵy bar. Sondyqtan ol ózinen tómengilerdi jalǵan batyldyǵymen qorqytatyn, biraq myna general onyń shińkildegen daýsyn masanyń yzyńyndaı da kóretin emes. Onyń sol qylyǵy Maltabaıdyń ashýyn qozdyryp keledi.

— Ózińiz myna málimetke qarańyzshy, qarańyzshy deımin men sizge, — dep bir japyraq qaǵazdy Nevskııdiń kóziniń aldyna qaıta-qaıta silkileıdi. — Sizdiń sovhozdan basqalardyń bári ústeme jospardy oryndaýǵa kirisip, qaısy biri álden on prosentke jetkizipti. Al Baǵlannyń kolhozy men sizdiń sovhozdyń myna málimette tek aty bar da, tıreden basqa túgi joq, bul ne? Osy da patrıottyq pa? Joq, munyń aty kertartpalyq. Siz patrıot bola tura Baǵlan sıaqty kertartpanyń jetegine erip adastyńyz, joldas general.

Nevskııdiń ózi qandaı myǵym bolsa sózi de sondaı nyǵyz eken.

— Patrıottyqtyń jaqsy, kertartpalyqtyń jaman ekenin bárimiz de bilemiz, — dedi ol ár sózin salmaqtap otyrǵandaı kerip sóılep, — tek, sol ekeýin keıde aıyra bilmeımiz, sonymyz jaman.

Sizdiń oıyńyzsha ol ekeýin aıyra bilmeıtin meńireý men bolarmyn, solaı ma? — dep Maltabaı shaq etip edi, Nevskıı myrs etti de:

— Ómirde ne az? Óz minin kórýshiler az. Meniń kózim jetken bir fılosofıa osy, — dedi mıyǵynan kúle sóılep.

Maltabaı bul sózdiń baıybyna barmastan, óziniń árkimge aıta beretin jattandy sózin aıta saldy:

— Meniń baıqaýymsha bul jerdiń aýasy sizdiń densaýlyǵyńyzǵa jaqpaıtyn sekildi.

— Ony qaıdan bildińiz? — dedi Nevskıı kúlimsirep.

— Siz ómirden túńile bastapsyz, tezirek emdelmeseńiz bolmas.

Nevskıı basyn bolar-bolmas bir ızedi de:

— Eshbir jerdiń aýasy jaqpaıtyndar da bar, solar ǵurly men de ómir súrermin, — dedi.

— Keketip otyrǵanyńyz men bolarmyn, solaı ma? — dep Maltabaı taǵy da dúleılenip edi, Nevskıı aqyryn myrs etti:

— Siz jamanshylyqtyń bárin ózińizge qabyldaı beredi ekensiz, bul qalaı?

— Men sizdeı ańqaý emespin.

— Eh, Maltabaı Maıbasovıch, — dep, Nevskıı ony synar qushaǵyna alyp edi, qattyraq qysyp jiberdi me qalaı, Maltabaıdyń tar tanaýy deldıip, jyltyńdaǵan kishkentaı kózi jasaýrap ketti. Nevskıı ony ańǵarmastan óziniń adal oıyn ashyq aıtyp otyr, — Ómirdiń qandaı aldamshy ekeniń men de bile bermeýshi edim, siz menen de kóbirek aldanǵan sekildisiz.

— Ony kimnen bildińiz?

— Ózińizden bildim.

— Jaltarmańyz.

— Maqtanshaq kórinsem de aıtaıyn, jaltarý meniń ádetimde joq.

— Aýdandy basqaryp otyrǵan úsheýdiń biri maǵan túsinigińiz osyndaı qunsyz bolsa, ózińizdiń de qunyńyz belgili boldy. Sondyqtan endigi sózińizdiń quny jarty tıyn, qosymsha jospardy oryndaısyz ba, joq pa? Siz maǵan sony ǵana aıtyńyz, men sizden sony ǵana tyńdaımyn... Joq, men ony da tyńdamaımyn, endigi aıtaryńyzdy Býrekeńe ózińiz aıtyńyz.

Ashýlanǵan kezinde onyń shińkildegen daýsy kóterilgen saıyn ózi de erbeńdep, jasandy salmaǵynan aırylyp qalatyn. Qazirde de solaı bar qımyly jarǵanattyń qanat qaǵysyna uqsap erbeńdep ketti. Ózin munan ári ustaı almaı uıatqa qalatynyń sezdi me qalaı, Nevskııdiń jaýabyn kútpesten shoferǵa ámir etip mashınany toqtatty da, bir-aq yrǵydy.

Nevskıı aýyr bir kúrsindi de:

«Iá, meniń Býrahan Naýatbaevıchqa aıtarym kóp bolar, — dedi ishine, — onyń da aıtary az bolmas, tek túsinissek eken. Áı, túsinisýimiz qıyn-aý. Basshy bola tura keshegi aıtqanynan búgin qaıta qalý oǵan da kıyn, komýnıs bola tura onyń aıtqandary teris bolsa da oryndaı berý bizge de kıyn. Iá, kıyn. Men úshin bárinen de qıyny Baǵlandaı adamnyń janyna jara salý. Sóz joq, jerine salynǵan tyrmamyz onyń janyn tyrnaıdy».

Meńireý dalaǵa melshıip qaraı-qaraı qajysa da miz baqpaı Býrahan keledi. Mundaıda ún qatpaı ózin-ózi tunshyqtyrý onyń qanyna sińgen ádeti. Bir kezde ol uıqysynan shoshyp oıanǵandaı selk etip, alǵa qaraı eńkeıe qaldy:

— Aý, jigitter-aý, biz Saǵym dalasyna álden kelip qaldyq pa?

— Joq, oǵan áli júz kılometrden kóbirek bar.

— Onda mynaý saǵymdalyp jatqan nemene?

— Ol shalqyp jatqan «Shaǵalanyń» dáýleti ǵoı.

Armannyń bul sózi keýdesinen keri qaǵyp jibergendeı Býrahan qaıtadan shalqalap baryp mashınanyń arqalyǵyna sylq etti.

Saǵym dalasy kolhoz ortalyǵynan júz elý kılometrdeı jerde. Oǵan baratyn joldyń deni ózendi jaǵalap baryp Qum taýyna qarama-qarsy jatqan quba jonǵa qaraı qaıqaıatyn. Sol quba jon men eki ara syńsyǵan mal. Baǵlan «meniń qylmysym mynaý» degisi kelgendeı qazirgi kúnde tólimen júz otyz myńǵa jetetin qoıynan bastap bar malyn sol quba jonnan beri qaraı, joldyń eki jaǵyna birdeı qaptatyp jiberipti. Sondyqtan, býlar kezip kele jatqan dala jeldi kúngi teńizdeı terbelip jatyr. Osy sulýlyqty kórgennen keıin Medeýdiń shydamy jetpedi. Ol mashınanyń terezesine qolyn shyǵaryp jiberipti, birinen soń biri qalyp bara jatqan qoıshylarǵa qol bulǵap qoshamet kórsetip edi, onyń qolyn Býrahannyń qoly dep uqqan bolý kerek, erbeńdegen qoldar keıingi mashınalardyń terezesinen de jamyrap ketti.

Osy arada Medeý taǵy bir oıdyń otyn tutatty.

. — Arman aǵa, mynaý juttan shyqqan mal emes, kórdińiz be dúrkireýin, maly mundaı kúıli bul qaı kolhoz?

— Jańaǵy «Shaǵalanyń» maly.

— Báse.

Býrahan myrs etip edi, Medeý ol myrsyldyń ar jaǵynda qandaı zil jatqanyn sezip jym boldy.

— Kózderińdi jaqsylap boıańdar, sonda dúnıeniń qoqsyqtary da sulý kórinedi.

Býrahannyń bul sózi Armanǵa da jaıly tıgen joq, óıtkeni «Baǵlannyń arashashysy óziniń qalasynyń sáýleti men dalasynyń osyndaı dáýleti bolar» degen úmitin Býrahan qaıta-qaıta úzip keledi. «Apyr-aý, men biletin Býrahan shynynda da aqyn jandy edi ǵoı. Jańaǵy bir tolǵanysynan da sol asyl jany kóringendeı edi ǵoı, nege bulaı?» Arman osyndaı oıda keledi.

Býrahan kómekshisine aıtqan jańaǵy «danyshpandyǵyn» dáleldegisi kelgen bolý kerek, jol jıeginde qaptap jatqan bir otar qoıdan óte bere mashınany toqtattyrdy da jerge tústi.

— Myna bir shopandy beri shaqyryńdarshy.

— Malshylardyń birine soǵyp, úı turmysyn kórmes pe ekensiz?

— Malshylardyń úıine soǵý — bir qoıyn soıǵyzý. Ondaı qasqyr minez mende joq. Medeý, shaqyr ana qoıshyny! — dep Býrahan kómekshisine ıek qaqty.

Medeý qolyn bulǵap edi, qoıshy jigit atyn borbaıǵa bir tartyp jiberip shoqyraqtatqan kúıi jetip keldi. Bul Maǵý deıtin jigit eken. Ol kelip jetkenshe Býrahan oǵan beriletin suraýlardy Medeýge úıretip te úlgirdi.

— Assalaýmaǵalaıkúm, aldıarlar, — dep ol atynan túse sala qolyn usynyp edi, Medeý qolyn bermesten onyń betine qaraı qaldy.

— Aldıaryń ne? — degen daýsy da zyńq etti.

— Keshirińiz, sońdaryńyzdan shubyrǵan nókerlerińiz tym kóp eken, solardy kergen soń ańdamaı aýzymnan shyǵyp ketti, keshirińiz.

— Eger meniń bergen suraýlaryma jón jaýap berseń, ol kináńdi keshirýge bolady, — dedi Medeý mańǵazdanyp, — ótirik aıtar bolsaq arazdasamyz.

— Sizderge ótirik aıtatyn basym ekeý emes shyǵar.

— Myna sózińe qaraǵanda bizderdi tanıtyn sekildisiń ǵoı.

— Tanymaımyn, biraq nókerlerińizge qarap osal emes ekenderińizdi sezip turmyn.

— Taǵy da laǵyp barasyń, qaı kolhozdyń myrzasy ediń?

— «Shaǵalanyń» qoı baǵatyn myrzasymyn.

— Ázilge ázil jaýap bergenińe raqmet, — dedi de, Býrahan Medeýge qarady. — Sen baıqaǵysh ediń ǵoı, ortalyqtan beri bizge kezdesken otardyń mólsherin aıta alasyń ba?

— Mólsheri júzge jaqyn.

Býrahan Maǵýǵa qarady.

— Sonyń bári seniń kolhozyńnyń otary ma?

— Bári de bizdiń otar, áli de talaı otarǵa kezdesesizder.

— Tym baı ekensińder, á?

— Árıne, bizdiń baılyǵymyz álemge aıan.

— Sol álemge aıan baılyqtyń, ishinde aıap bolmaı jasyryn júrgeni qansha? — dep Medeý kılige ketti. — Nege úndemeısiń? Men senen otaryndaǵy esepte joq qoıdyń sanyn surap turmyn?

— Aǵattaı-aý, munyńyz suraý emes, soraqy ǵoı.

— Seniń aıtyp turǵanyń urylardyń sózi.

— Eger meni ury kórseńiz urydan shyndyq surap turǵan ózińiz kimsiz?

Bul sóz Medeýdiń, qytyǵyna tıip ketti, biraq ol qalpyn ózgertpeýdi Býrahannan úırengen-di.

— Eger myna jurtty jaýyp jiberip otaryńnan esepte joq qoıdyń júzin taýyp alsam qaıtesiń? — dep kóz almastan syzdana tústi.

— Ondaı aram maldyń júziniń ózi túgili bir tal qylshyǵyn da tabalamasańyz ózińiz qaıtesiz?

Shyndyqtyń sózi qashan da qudiretti ǵoı, ózi qoıshy bolsa da Maǵýdyń sózi myǵym. Onyń sóziniń qudirettiligi sondaı, bulardyń saıysyn qyzyǵa tyńdap turǵan Býrahannyń ózi de aralasty.

— Sen qashannan beri qoıshy ediń?

— Byltyr kúzden beri.

— A, onda saǵan kiná joq eken, saý bol, árqashan da shynshyl bol, — dedi de, Býrahan mashınasyna qaıta bettedi.

— Keshirińiz, — dedi Maǵý Býrahannan kózin ala bere qasynda turǵan Medeýge aqyryn ún qatyp, — men ózime ósıet aıtýshy danyshpan aǵanyń kim ekenin bile almaı qaldym.

— Jer betinde qazir eshqandaı danyshpan joq, sondyqtan bizderdiń kim ekenimizdi bilmeseń de oqasy joq.

Medeý sony aıtty da mashınasyna otyra ketti.

Olardyń Armannan basqasynyń kim ekenin bilmesten, jańaǵy suraýlardyń bir de birine túsinbesten ańyryp Maǵý qaldy.

«Óktem sóıleýine qaraǵanda ana bireýi bizdiń Arman aǵaıdan da úlken sekildi. Bizdiń kolhozdyń baılyǵyn bilmeıtin qandaı bastyq? Ózderi Saǵym dalasyna qaraı bettep barady. Saýys jezdemniń manaǵy sandyraǵy ras bolǵany ma? Sonda qalaı, bizdiń kolhozdyń menshigindegi Saǵym dalasyn bular úleske salmaq pa? Oǵan kónetin kim? Basqalar kónse de bizdiń batyr bastyq qalaı kónedi? Joq, ol Saǵym dalasynan aırylmas...»

Maǵýdyń aıtqany ras, kolhozynyń keleshegi úshin, óziniń namysy úshin Baǵlan neden bolsa da taıynbaýǵa bekingen-di. Nemen tynary belgisiz ómirdiń buryn jan baspaǵan bir shatqal qıasyna búgin tań erteń taǵy bir qadam basqan-dy. Sol shaıqastyń maıdany bolǵaly turǵan Saǵym dalasy Qazaqstan úshin alaqandaı kórinse de Baǵlan úshin búkil álemdeı. Ol jan-jaǵyn quba jon bel-belester qorshaǵan ker dala bolatyn. Baǵlan sol ker dalanyń astyndaǵy teńizge shabýyl jasap on segiz jerinen jol salǵan-dy. Qazir sol on segiz turba Saǵym dalasynyń kúre tamyry da, árqaısysy elý tonnadan sý syıatyn on segiz qoımasy sol dalanyn júregi sekildi. Árqaısysynyń arasy jarty kılometrden eki qatardan tizbektelgen sol qoımalar alystan kóz tartatyn. Jurt ony «Saǵym dalasynyń júregi» deıtin. Býrahannyń kele jatqan habaryn bul dalanyń keleshegine baratyn joldy basatyn áldenendeı bir belgisiz dúleı borandaı kórip, Baǵlan sol on segiz qoımadaǵy sýdy búgin túgel aqtaryp, eginjaıǵa túgel qaptatyp jiberdi.

Sol sıaqty Saýystyń Maǵýǵa aıtqandarynyń ishinde ótirigi de bar. Ol Baǵlannyń mal azyǵyn egip tastaǵan jerin qaıta jyrtyp bıdaı egetinin aıtyp maqtanǵan-dy. Ol jer jyrtatyn jabdyqtaryn jóneltip jiberip, ózi kerekti júkterin bir júk mashınasyna tıep alyp, Saǵym dalasyna tartqan-dy. Onyń óz esebi ózinde.

Ortalyqtan baratyn jol egistiktiń eń shetindegi bıiktigi tórt metrdeı, qabyrǵasynda № 1 degen belgisi bar temir betonnan jasalǵan qoımaǵa jete bere eki aırylyp, biri eginjaıdyń shyǵysyna, endi biri batysyna qaraı jaǵalap ketedi eken. Saýys óziniń shatyryn Býrahannyń jolyna arnap tikken bolyp kóriný úshin qasyndaǵylaryna ámir etti.

— Sonaý, tóbesinde qyzyl jalaý jelbiregen ádemi úı osy fermanyń keńsesi. Meniń keńsemdi sonan jarty shaqyrym beri ornatyńdar. Mynaý boz jorǵasyn aǵyzyp kele jatqan batyrdyń ózi bolar, meniń onymen ońasha sózim bar, sender kete berińder!

Saýys sony aıtty da jalbyr shashyn shalqasynan bir silkip tastap, eki búıirin taıana, taltaıyp joldyn ústinde turyp qaldy.

— Baǵlan aǵa, sálemimdi qabyl alyńyz da súıinshimdi ákele berińiz, — dedi on qolyn anadaıdan sozyp. Sol jaq qoly qozǵalmastan búıirinde taıanǵan qalpynda tur.

— Sálemińdi qabyl aldym da, aıttym bir aq sarbasty, aıta ber qýanyshyńdy.

— Aq sarbas emes, týra anaý men suraı beretin aq baıtaldy soıyńyz.

— Qalaǵa barsań da aq baıtal, dalaǵa kelseń de aq baıtal, aq baıtal dep qaqsaısyń da júresiń, sol baıtalda ketken bir eseń bar ma, qalaı osy.

Yzaly kúlki Saýystyń qasqyr aýzyn múldem yrsıtyp jiberdi.

— Aýzyńyzdyń dýasy kete bastapty, batyrym, saqtanyńyz.

— Qaljyń sózim qamshy bolyp tıse, malshy móńkimeı adamsha keshire sal.

Saýystyń ózi bir jetiden beri basyn ár qıaldyń tasyna bir soǵyp máńgirýde edi, sol qasiretin Baǵlanǵa sezdirgisi keldi me qalaı, kenet muńaıa qaldy.

— Qamshynyń ýytyn qamshymen qaıtarar edim, átteń júregime tıgen qanjar qansyratyp ketti-aý, aǵajan. Sol qanjardyń ýytyna shydamaı basqanyń bárine de aıtylsa da sizge aıtylmaıtyn bir esalań sózdi aıtyp saldym. Aldymen siz sol kinámdi keshirińiz.

— Men aýyzdan shyqqannyń barlyǵy birdeı sóz emes ekenin bilemin, ol úshin qapa bolmaı-aq qoı.

— Onda súıinshimdi ákelińiz?

— Aldymen ákelgen qýanyshyńdy jóndep aıtsańshy. Mynaý bizdiń jerimizge tigilgen shatyryń ne?

— Ol men sıaqty adasqandardyń molasy, onan arǵysyn suramaı-aq qoıyńyz da, eki túrli qýanyshymdy tyńdańyz, — dedi Saýys aýyr kúrsinip.

— Al, tyńdadyq.

— Onyń birinshisi — men ornymnan alyndym.

— Esiń durys pa, ne dep tursyń?

— Esim ornynda, tek ózim ornymda emespin.

— Ornyn qaıda?

— Men qazir aýdannyń aýyl sharýashylyǵyn basqaratyn basqarmanyń bastyǵy emes, sizben kórshi sovhozdyń dırektory general Nevskııdiń orynbasarymyn.

— Ornyńnan neń alyndy?

— Qudaıdyń Aıaz deıtin albastysy men Boran deıtin buzyǵyna ǵashyq bolyp kolhoz ben sovhozdyń júz otyz myń qoıyn solardyń qalyń malyna bergen edim, sol úshin alyndym.

— Onda Maltabaı nege aman qalady? — dedi Baǵlan oılana sóılep.

— Býrahandaı jerlesim bolsa meniń de jel jaǵymnan jan júrmes edi.

— Bul qalaı? Arman ádil sıaqty edi ǵoı.

— Jalǵyz aǵasy Baısaldy aıamaǵan ol kimdi aıasyn.

— Oǵan ne istepti?

— Ornynan alatyn bolypty.

— Ne úshin?

— Bir malshyny ólekselerdiń ortasyna tastap ketken meıirimsizdigi úshin, kózi táýir kelinshekterdi mashınasyna tıep júretin qasqyrlyǵy úshin, taǵysyn taǵylar úshin.

Baǵlan oıǵa batyp tunjyraı qalyp, tezinen qaıta serpildi de:

— Malshylardy maldaı kóretinderdiń bárine sondaı jaza kelsin, allaý ákpar, ekinshi qýanyshyńdy aıta ber.

Saýys kelgen jaǵyna kóz jiberip, alysqa qulaq tikti de:

— Áne, men ákelgen ekinshi qýanyshtyń saryny, — dedi.

— Ol ne?

— Ol sizdiń mynaý órisińizdi talqandaǵaly kele jatqan bizdiń sovhozdyń traktorlary. Eger, sonaý eki altyn juldyzdyń qudiretin dál búgin, dál osy jerde bir kórsetip qalmasańyz, bul dalańyzdan aırylǵaly tursyz.

— Kim? Men be, Saǵym dalasynan aırylatyn?

— Iá, siz... siz...

— Aıyratyn kim?

— Men. Men sizdiń mynaý sýarmaly jerińizdiń arǵy shetinen bastan túgel talqandap, sol jerge bıdaı egý úshin jiberildim. Áne, onyń aıǵaǵy, sonaý búkil dalany jańǵyryqtyryn kele jatqan meniń armıam.

— Senderge bul dalany beretin kim?

— Qazir osynda Býrahan bastaǵan top keledi. Ol osy dalany óz kózimen kórip shyǵý úshin Arqaǵa qaraı kesip ótpekshi. Bizge bul dalany berýshiniń kim ekenin sol kisiniń aýzynan estirsiz. Osy ǵana meniń ákelgen qýanyshty habarym. Mártebeli qonaqtardy birigip qarsy alaıyq, ishimdigi menen, jemi sizden bolsyn. Býǵan ne deısiz?

— Dárejeń bir eli tómendep edi, ózin jerge kiripsiń ǵoı, qudaılaryńa sálem aıt, men saıysýǵa ázirmin, — dedi de, Baǵlan taqymyn bir qaǵyp qalyp boz jorǵasyn taıpalta jóneldi. Onyń bul sózi Saýystyń shymbaıyna batyp ketti, biraq bar kegin ishke tez tyǵyp jiberdi de, beti bylsh etpesten jadyrap aıǵaı saldy:

— Baǵlan aǵa! Tisińiz etpeıtin meni qajalap qaıtesiz, onan da ana shańǵa qarańyz da qam jasańyz. Ol Býrahandardyń shańy.

Ol qansha aıǵaılasa da Baǵlan tyńdaǵan joq, tyńdaǵysy kelgen de joq.

Saýystyń aıtqany ras. Býrahandar tap osy kezde Saǵym dalasynyń jelkesindegi quba jonǵa shyqqan edi.

2

Saǵym dalasynyń ózegine ornap, eki qatarynan jarysa tizbektelgen tóbesi kúmbezge uqsas sý qoımalary alystan qaraǵanda — shańqan úıleri kókjıekten de kez tartatyn aýyldy elestetedi eken. Sony kórgende Býrahannyń qany salqyn tartyp sala berdi.

— Mashınany toqtatyńdarshy.

Basqa sóz aıtpastan, kózin alystaǵy kúmbezderden almastan jerge týsti de oılana qarap turyp qaldy... Ol mundaı dúnıeni kórgen de, estigen de emes edi. Sondyqtan qansha oılanyp qalsa da ne ekenin taba alǵan joq.

— Sender nemene, baıaǵy baılardyń saltanatyn qura bastaǵansyńdar ma, mynaý qaptap ketken boz úıler nemene?

— Ol — ornaǵan komýnızm, — dedi Arman kúlimsirep, — atap aıtqanda Baǵlan batyrdyń osy dalanyn keleshegine tikken týy. Sizdiń kózińizge baıaǵy baılardyń segiz qanat boz úılerindeı kóringen sonaý kúmbezder — tereńdegi teńizden tartylǵan sýdyń qoımalary. Kemedeı kerilip turǵan sonaý saraılar — sıyr qorasy. «Shaǵalanyń» sıyr fermasy da, mal bordaqylaıtyn bazasy da osynda.

Tiline tıek tabyla qalsa Armannyń «Shaǵalany» shalqyta jónelgisi keletinin Býrahan kesheden beri ábden bilip aldy, tek sebebin bile almaı oıyn ár saqqa bir júgirtýde. Arman keshe óz kózimen kórip ketken-di, búgin sol kórgenderin Býrahannyń mıyna quıyp keledi, biraq Baǵlan jaıyna aıtylǵan jaqsy sózdiń eshqaısysy onyń mıyna darıtyn emes. Ol dalanyn búgingisin kózimen kóre bastap, erteńgisin Armannan estigen saıyn taryla túsken keýdesin dalanyń jelimen kere túskisi kelgendeı tereń tartyp demin bir aldy da:

— Shirkin, Saǵym dalasy. Seniń keleshegińdi mynaý Arman sıaqty basshylaryń qashan kórer eken, — dedi kúrsine sóılep.

Arman ishteı yzalana kúlip alystan kóringen bir shańǵa qarady.

— Sonaý kókjıekti kómkerip jatqan boran endi birazdan keıin bul dalanyń keleshegin sizge de kórsete qoımas.

— Ol ne boram?

— Ol ózińiz ákelgen keshegi jańa nusqaýdyń borany.

Býrahannyń ondaı sózdi tyńdaǵysy kelgen joq.

— Medeý, sen keıingi mashınalardyń birine bara turshy, — dedi de oz ornyna baryp sylq etti.

Onyń saıysýǵa bet alǵanyn Arman da sezdi. Áziniń de tilegeni osyndaı ońashada onymen bir saıysý edi. Kóktel tilegeni jerden tabylǵandaı shattanyp mashınaǵa otyrar-otyrmastan jańaǵy úzilgen oıyn qaıta jalǵady:

— Býreke, bizdiń qazirgi qarqynymyzdyń qara borany óz kózimizdi de biteýi múmkin-aý, sony da bir oılassaq qaıtedi?

Býrahan onyń saıysqa ázir ekenin, tipti sol saıysty tilep otyrǵanyn osy sózderinen sezip qaldy da, óz oıynan jalt berip:

— Oılaýshylar tabylady, dostym, oryndaýdy ǵana bilgeısiń, — dep maımańǵa basty.

— Bizdiń eń úlken aqylshymyz, eń úlken keńesshimiz halqymyz ǵoı, olardyń únine de kýlak, salsaq qaıtedi?

Býrahan óziniń jańaǵy aıtpaq bolǵan qoqan-loqy sózin endi ǵana qyltıta bastady.

— «Shaǵalanyń» keıbir sıqyrshylary bir oqpen eki qoıan atyp júrgen sekildi-aý.

— Túsinbedim?

Ony túsinbeıtin sábı emes shyǵarsyń.

— Atap aıtqanda...

— Atap aıtqanda, anaý tarıhı hattyń ıesi perishteni de joldan taıdyratyn saıtan sekildi eken. Sol saıtan atasynyń qulaǵan dańqyna tireý etý úshin seni sıqyrlap júrmesin, saqtan! Saqtan!

Ashý qansha qyssa da Arman ózin-ózi tejep qaldy:

— Meni Baǵlannyń tireýi etse etetin ómirdiń ózi ǵana, — dedi salqyn qandanyp.

— Ómir taǵy da ne deıdi? Osyndaı jazırany da maldyń tabanyna tastańdar deıtin bolar, — dep Býrahan sózdiń betin buryp jiberdi. Arman onyń barlyq oıyn tanysa da taısalǵan joq:

— Eger shóbi bar jerdiń bárin jyrtýdy ýran etip, egindi sýsyz salatyn bolsaq bul dalany qum dalasyna aınaldyramyz. Ómirdiń aıtary sol.

— Ol úshin ne isteńder deıdi? Egis josparyn oryndamańdar deı me?

— Jospardy jerdiń sýy men topyraǵyna úńile, jeline qulaq tige otyryp jasamasa, bul dalanyń jemisin kóre almaımyz.

— Sen meniń erteńgi mıllıonnan búgingi myńdy artyq kóretinimdi jaqsy bilýshi ediń, umytqan ekensiń, á?

— Ony umytsam mundaı kúdikti sizge aıtpas edim ǵoı.

Býrahan barlyq yzasyn tas qyp ishine tyǵyp aldy da, kóz qıyǵyn ótirik kúlimdete tastady:

— Sen menen kúdiktenesiń be, myna menen?

— Qorqamyn, Býreke.

— Neden?

— Neden ekenin ózim de jóndi bilmeımin, áıteýir qorqamyn. Maqsatym aıqyn, aspanym ashyq jolym dańǵyl, biraq mas shofer aıdaǵan mashınada kele jatqandaı kúıdemin.

Býrahan ishtegi ashýdyń ýyn betine túńǵysh ret osy arada shyǵaryp aldy.

— Ne deısiń? — degen daýsy da zirk etti.

— Keshirińiz, oılap qarasam mundaı shyndyqty sizge ashyq aıta alatyn Jibek jeńgeı ekeýmiz ǵana ekenbiz.

— Jibek meniń áıelim. Áıelder baıyna ne deımin dese de pravoly, ondaı pravony saǵan bergen kim?

— Maǵan ondaı pravony bergen siz, sizdiń dostyǵyńyz. Dostyqtyń qandaı keremet ekenin men sekretar bolyp saılanatyn áneýgi plenýmda ózińiz ádemi aıtqan edińiz ǵoı.

— Saqtan, dosym, — dedi Býrahan basyn shaıqap, — asyra silter bolsań, ondaı dostyqty sypyryp alý maǵan qıyn emes.

— Ony da bilemin. Siz de pendesiz, qatelesýińiz múmkin ǵoı.

— Men óz qatem úshin jaýap bere alatyn adammyn.

Armannyń «sizdiń jaýabyńyz kimge dári?» degisi kelip edi, ony aıta alǵan joq.

Neni oılap, jańaǵy ashýynan nelikten tez qaıtqany belgisiz, áıteýir Býrahan túnerip baryp qaıta jadyrady da, bir qolyn Armannyń arqasyna salyp sóılep ketti:

— Maǵan tyn, ólkesiniń jeti júz mıllıonynan seniń aýdanyńnyń jeti mıllıony nelikten qymbat ekenin bilip al.

— Keshirińiz, túsinbedik...

— Eger, buryn eki mıllıonnan artyq jalǵyz túıir dán berip kórmegen seniń aýdanyń bıyl jeti mıllıon bere qalsa, ol kimniń abyroıy? Meniń abyroıym. Meniń abyroıym — seniń abyroıyń. Óıtkeni altyn juldyzdy alatyn men emes, sensiń.

Arman onyń kózinen áldeneni kergisi kelgendeı tesile qarap edi, Býrahannyń terisi qalyń, júndesteý beti miz baqqan joq.

— Sizdiń aıtyp kele jatqanyńyz qaıdaǵy altyn juldyz?

— Meniń qolymdy bıyl jeti mıllıon put astyqqa bir jetkiz, seniń qolyńdy altyn juldyzǵa men qalaı jetkizer ekenmin..

Armannyń ondaı dostyqtyń basqalardyń basyna qastyq bolyp tıetinin aıtqysy keldi, aıta alǵan joq. Onyń betin salmaqpen bir qarap aldy da, aqyryn ún qatty:

— Meniń qazir úsh Lenın ordenim bar, sonyń eń alǵashqysyn alǵanda men jıyrma beste ǵana edim.

— Munymen ne aıtpaqsyń? Ol kezde raıkomoldyń sekretary ediń. Ózińe on saýsaǵymdaı biletin tarıhyńdy maǵan nesine aıtyp kelesin?

— Sondaı zor dańqqa erte ıe bolǵandyqtan ba, bilmeımin, áıteýir ómirden alarymdy alyp bolǵandaı, berýden basqany bilmeıtindeımin. Sondyqtan endigi qalǵan ómirim sol úsheýin aqtaýǵa jetse boldy, basqanyń maǵan keregi az.

— Bári de kerek, bárine de jetesiń, jetkizemin men. Tek ezińe Baǵlannyń qyrsyǵy tıip júrmesin... Árıne, ondaı dańqty adamyn úshin qınalasyń, qınalasyń da amalyń joq, qıasyń.

— Eger siz áneý kúngi bergen nusqaýlaryńyzdy qaıtyp almasańyz, meni qınaıtyn siz.

— Nege?

— Oılap qarasam, ondaı adamdy jazalaý — óz úshin janymyzdy jaralaý eken.

— Sen basqadan emes ózińnen, ózińniń eski syrqatyńnan qorqatyn bol, sen onan aıyqpapsyń.

— Meniń qandaı eski syrqatym bar edi? — dedi Arman jaıymen.

— Bir kezde sen aýyspaly egisti joıýǵa qarsy bolǵanyn úshin sógis alǵan ediń ǵoı.

— Iá, aıta berińiz, munan jeti jyl burynǵy sógisim sizdiń esińizge búgin nelikten tústi?

— Qazirgi keıbir áreketteriń sol eski qatelerińmen sabaqtas sekildi.

— Olaı deýge dálelińiz?

— Ol ǵana emes, az jerden mol ónim alǵan bolyp kóriný úshin qyzylshany aryqtyń jıegindegi topyraqqa deıin ekken kózboıaýshy áıeldi qalaı qorǵaǵanyń da esimde. Biraq, esińde bolsyn, Baǵlan áıel emes, ony qorǵaı almaısyń.

— Men ol qyzylshashyny áıel bolǵany úshin qorǵadym ba?

— Endi qalaı? — dep, Býrahan jalt qarap edi, bul sapar Arman da taıynǵan joq, onymen kóz tirese ketti.

— Ol áıeldi bir ǵana men emes, raıkom búrosy túgeldeı qorǵaǵanyn, maǵan berilgen sógistiń ómiri uzaq bolmaǵanyn siz jaqsy bilýshi edińiz ǵoı, esińizge olar nege túspeıdi? Álde...

Býrahan sol «áldeniń» ar jaǵynda nendeı zil jatqanyn sezdi de, túnere qaldy. Ol túnerse kók buıra shashy úrpıip, alasy úlken qoı kózi múldem ejireıip ketýshi edi, bul sapar ózin-ózi tez tejedi. Ol ashýyn búrkeý úshin kózin kúlimdetkisi kelip edi, Arman ony basqasha túsinip, jaqsylyqqa jorydy da, jalynyshty únmen sózin qaıta jalǵady.

— Ótinemin, Býreke, men úshin qapa bolmańyz da, Baǵlannyń taǵdyryn qatty oılanyńyzshy. Búgingi halqymyz, erteńgi urpaqtarymyz ne deıdi, soǵan da qulaq salyńyzshy. Ol búkil álemge áıgili adam ǵoı.

— Maǵan kereginiń ózi sol, — dedi Býrahan shirenip. Óıtkeni shyndyq úshin aıarymyzdyń bolmaýy kúshtiligimizdiń aıǵaǵy.

«O, qasiret» dedi Arman ishinen, biraq ashyq aıta alǵan joq, ózi kúdikti kórinip qalmaý úshin İle ún qatty.

— Degenmen áli de oılanyńyzshy.

— Qalaı buldap aıtsań da oıyńa túsindim, — dedi Býrahan shirene túsip, — aýdanyńdy aldyńǵy aýdan etý úshin menen tary ne tileısiń?

— Bir ǵana sizden emes, bárińizden tileıtin jalǵyz tilegim: óz basymyzben oılaýǵa, óz tilimizben sóıleýge mursha berińizder. Ol úshin jaqsylary joq jańalyqtar men ómirsiz ózgeristerdi azaıtyńyzdar.

Armannyń bul sózi Býrahannyń, shymbaıyna batyp ketti, biraq ol taǵy da ishteı qynjylýmen tynyp, syryn sezdirgen joq.

— Ymm... solaı de, meniń maıdandas dosym... Sen áli shıki ekensiń, biraz qaınatpasa bolmas...

Býrahannyń maıdandas dosy Armanmen qastasa bastaǵan oıyn Saýystyń:

— Beri... beri... munda... munda... degen daýsy bólip jiberdi. Ol uzyn stoldyń ústine ár túrli taǵamdar men ishimdikterdi jaınatyp tastap, ózi shatyrdyń aldynda tur eken.

— Hosh keldińizder, — dedi qushaǵyn anadaıdan jaıyp. Sol sóz keıingi jaqtan da estildi. Ol ekinshi mashınadan túse umtylyp kele jatqan Botajan eken.

— Hosh keldińizder! Saǵym dalasynyń tuńǵysh meımandary! — dedi ol mashınadan túse bastaǵan Býrahandarǵa jaqyndap:

— Bul dalanyn, meımany ǵana bolsaq jaqsy emes, — degen Armannyń sózin eń sońǵy mashınadan túsken Nevskııdiń daýsy bólip jiberdi.

— Meniń orynbasarym Saýys Saýdabaevıch óte durys aıtady, shynynda bizder bul dalanyn, meımany ǵana ekenbiz.

Arman onyń oıyn tanı ketti de:

— Ony qaıdan bildińiz? — dedi kúlimsireı qarap.

— Bul dalany kórgenim osy edi, sıqynan qatty shoshyndym.

Sózge Býrahan aralasty:

— Munymen ne aıtpaqsyz? — dedi ol jumbaq jymıyspen qarap.

— Baǵlannyń ózimen keńespeı, dalasyn óz kózimmen bir kezbeı sizderge ýáde bere alatyn emespin, bir saǵat mursat berińizder.

Nevskıı sony aıtyp Býrahanǵa qarap edi, ol Armanǵa qarady.

— Keıingilerdi osy jerden kútemiz, olar kelgenshe úlgiresiz.

— Ol Baǵlan deıtin paıǵambarlaryńyz qaıda? — dedi Býrahan keketindi kerdeń daýyspen.

— Boz jorǵasyn alystan tanyp turmyn, aty bar jerden ózi de tabylatyn.

Býrahan Maltabaıǵa ıek qaqty.

— Shaqyryńdar!

— Men shaqyraıyn, — dep Janna jónele berdi.

— Qyzym, men barǵannan keıin shaqyrǵaısyń, — dedi Nevskıı uzap bara jatqan Jannaǵa daýystap. Ol sony aıtty da, Býrahanǵa qaıta buryldy. — Meniń onymen ońasha sóıleskim keledi.

— Sóılesińiz, tek eshqandaı kórshilikke, kóńilshektikke jol berilmesin. Barlyq sózdiń túıini bireý-aq, ol — partıanyń men ákelgen jańa nusqaýyn buljytpastan oryndaý.

Nevskıı ózinen-ózi aýzyn bir basty da, týk aıtpastan júrip ketti.

Maltabaı Saýystyń qulaǵyna sybyrlap zirkildep tur.

— Tula boıyn, araq sasyp ketipti. Býrekeń sezip qalsa kettiń sý túbine. Sybaǵańa jartylyq al da, syrǵy tezinen.

Ol sony aıta sala stol basyna jetip keldi.

— Býreke, myna bir shatyr sizderge arnalyp tigilgen edi, ýaqyttyń tarlyǵynan peıilimizdiń keńdigin jóndi kórsete almadyq. Ol úshin ǵapý etińiz de, aldyńyzǵa jaıylǵan bar mázir, joq, jaıymyzǵa mázret etińiz.

Bul syı-qurmettiń shyǵyny Saýystyń qaltasynan kóbirek shyqqan edi, sondyqtan Maltabaıdyń jańaǵy sózi onyń janyna batyp ketti. «Áı Malteke-aı, Qarjaý qatyn alsa qyzyǵyn Marǵaý kórediniń keri boldy-aý mynaýyń. Záýreniń saıtany múldem taptalyp qalmasa, Marǵaý bolyp Qarjaýdyń kerin saǵan men de bir kıgizermin».

Ol ishinen sony aıtty da, ishimdikterdi yzalana quıa bastap aqyryn kúńk etti:

— Tanys bolyńyzdar, meniń ekinshi atym Marǵaý.

Býrahan estip qalyp myrs etti de, oǵan úndegen joq.

— Peıili keńiniń kúni batpaıdy deıtini qaıda? Kún batpastan ýaqyt nege tarylady? Álde ol jaı sorǵalaı salǵan tildiń maıy ma?! Nege úndemeısiń?

— Jaltarýǵa aılasyz, bultarýǵa murshasyz ekenmin, sony endi ǵana sezip otyrmyn.

— Múmkin raıkom sekretary bolýǵa da murshasyn ekenmin dersiń?

— Keshirińiz, murshasyz ekenimdi sezsem de, ony aıta almaımyn.

— Nege?

— Ondaı erlik mende joq,

— Senińshe qalaı, óziniń dármensizdigin moıyndaý erlik pe?

— Erlik qana emes danalyq, mende onyń ekeýi de joq«

Maltabaıdyń bul sezine maqtanǵysy kelgendeı Býrahan jymıǵan qalpyn buzbastan Armanǵa qarady.

— Buǵan sender ne deısińder?

— Maltabaıdyń osy aıtyp turǵany túgeldeı shyndyq.

Býrahan endi Botajanǵa qarady.

— Partorg joldas, sen ne deısiń?

— Siz ne deseńiz, bizdiń de aıtarymyz sol ǵoı.

Býrahan kúlimsirep kelip Maltabaıdyń arqasyn qaqty.

— Sen jańa ǵana japalaq ediń, endi qyransha samǵap kettiń. Sol úshin mázirińniń mánin kórýge qarsy emespin, tek jaıǵasyp otyrýǵa ýaqyt joq, aıaq ústinen aýyz tıemiz, kelińizder, joldastar.

Býrahan sony aıtyp stol basyna otyra bere qaıta túregeldi.

— Otyrǵan soń boı uıyp, boı uıyǵan soń, kóbirek quıylyp keter, sondyqtan keıbir úlken banketterdegideı aıaq úıinen isheıik. Qane, muny ne úshin deımiz? — dedi de, ózi sóılep ketti. — Men ózimniń Saǵym dalasyna jasaǵan bul tuńǵysh saparymdy Gagarın joldastyń dál munan bir jyl buryn kosmosqa salǵan jolyndaı kóremin. Sondyqtan bul tosty Saǵym dalasy úshin, onyń keleshekte sol Gagarındeı danqty bolý úshin kóteremin...

Býlar osylaı sharaptyń alýan túrin shaıqap jatqan shaqta, qyzyl jalaýly úıdiń aldynda eki batyrdyń qushaqtary aıqasyp jatty. Biri alyp, endi biri shaǵyn deneli, biri general, endi biri maıor bolsa da, bul ekeýi birin-biri teń kórip, eń qımas-qymbatyndaı teń syılasatyn. Nevskıı generalmyn dep kújireımeıtin de, Baǵlan maıormyn dep kishireımeıtin. Biraq ekeýiniń búgingi amandasý túri burynǵysynan ózgerip ketti. Nevskıı Baǵlannyń ózine jetpesten kózinen áldeneni kórip alǵysy kelgendeı, alystan qadalyp únsiz keldi de, túk aıtpastan qolyn usyndy. Áli ún joq.

— Qabaǵyńnan qar jaýyp tur, jaıshylyq pa, jarqynym? — dedi Baǵlan da onyń kózinen kóz almaı.

— Meniń qabaǵymnan qar jaýsa, seniń alaqanyńnan nan jaýatyn bolar, ákelshi alaqanyńdy, — dep Nevskıı jalpaq alaqanyn tosyp edi:

— Aıtyp turǵanyń óz sóziń emes, sonda da má! — dep Baǵlan alaqanyn aparyp sart etkizdi. — Biraq, baıqa, meniń alaqanym osy dalanyń otyna kúıip, sýyna sýarylǵan.

— Bilemin, ol ǵana emes, men úshin bárin de qıatyn alaqannyń búgin saransıtynyn da bilemin.

— Ony bilseń nege keldiń? Saǵyn dalasyn buldirý jańa orynbasaryń Saýystyń da qolynan keletin edi ǵoı.

— Men senen aqyl suraı keldim.

— Býrahannan qansha ımenseń de meni qınaǵyń kelmeıdi, á?

Nevskıı ony qushaqtaı alyp bir kúrsindi de:

— Býrahannan ba, joq, álde ózimnen be? Áıteýir osy sapar qatty qınalýda ekenim ras.

— Nege?

— Nege ekenin bilmeımin, áıteýir onyń osy nusqaýyn oryndaýdan bas tartqym keledi, biraq olaı etý tártipsizdik, onan taǵy qorqamyn.

— Tártipshilin! — dedi Baǵlan yzaly kúlkimen bir myrs etip. — Eger ol áziniń dańqqumarlyǵynan týǵan sholaq onyń partıanyń nusqaýy etip usynsa qaıtesiń? Tártipshil ataný úshin ony da oryndaı beresiń be?

— Partıanyń nusqaýy ma, joq álde jeke bireýdiń dańq qumarlyǵynan týǵan sholaq oıy ma, ony qalaı aıyrarmyn?

— Ondaı nusqaýdyń aqyldysyn partıaniki, aqylsyzyn jeke adamdiki dep uqsań qatelespeısiń.

— Onyń aqyldy-aqylsyzdyǵyn qalaı aıyramyz?

— Ony ómirdiń ózi kórsetedi.

— Ómirdiń bul daladan ne kórsetetinin ózim de bilemin, soǵan deıin ne isteýdiń keńesi ǵoı senen suraı kelgenim.

— Men ashynǵan adammyn, ashynǵan adamnyń aqyly adastyratyn. Sony esker de, mynaý jatqan dalanyń ózimen keńes.

— Qınaldym-aý, — dedi Nevskıı qynjylyp, — o laı etseń jer búlinedi, jer búlinse sozhozdyń keleshegi búlinedi, ne isteý kerek? Aý, osy dalanyn shańyna tunshyǵyp el deseń de birdeńe deseńshi, Býrahanǵa berer jaýabym ne bolmaq?

— Meniń endigi aıtarym mynaý ǵana, beri júr, — dedi de, Baǵlan ony qoltyǵynan jetelep boz jorǵasynyń aldyna alyp keldi. Attyń shylbyryn sheship alyp onyń qolyna ustatty. — Mynaý atqa min de, dalany sharla. Býrahanǵa aıtar jaýabyńdy sonda tabasyń. Basqa sózdi men bilmeımin, bilgim de kelmeıdi, sózdi qoı da, úzeńgige sal aıaǵyńdy.

Ol Nevskııdiń aıaǵy úzeńgige iliner-ilinbesten alyp denesin attyń ústine bir-aq yrǵytty.

Bul kezde shatyr aldyndaǵylar qarqyndap bolǵan edi, Býrahan pysynap ketkendeı jelpinip oqshaý shyqty da, soltústik batysqa qaraı kerilip jatqan keń dalanyń kókjıegine deıin kóz jiberip oıda turyp qaldy. Ol óziniń osy dalaǵa egin ekkizý jónindegi nusqaýyn ǵalymdardyń oıymen de nyǵaıtyp alǵysy keletin-di. Sol oıymen alysqa qadalǵan kózin taıdyrmastan:

— Akademıanyń osy daladaǵy bazasy qansha jerde? — dedi.

— Júz otyzdaı bolyp qalar.

— Onda alys emes eken, degenmen bizdiń ǵalym joldastar solaı qaraı jyljı berińizder. Bul dalanyn. syryn ondaǵylardyń qaǵazynan góri óz kózderińiz jaqsy aıtyp beretin bolar. Jol-jónekeı dalanyń topyraǵyna úńile otyryńyzdar.

Osy kezde ústinde barqyt jaǵaly jalań qabat aq sur shapany, basynda Arqa qazaqtarynyń oqaly qundyz bórki, aıaǵynda kesteli qyzyl etigi bar bireý qolyndaǵy úkili dombyrasynyń shegin shirendire shertip, Abaıdyń ánin shyrqap kele jatty.

Shatyr mańynda turǵandardyń bári de, tipti mashınalaryna otyryp jónele bergen Býrahannyń ǵalym serikteri de, oqshaýlaý turǵan onyń ózi de tyńdaı qaldy.

— Bul qaıdan kelgen ánshi?

— Jańaǵy Janna ǵoı, — dedi Botajan. — Búgin osyndaǵy saýynshylarǵa konsert berilmekshi edi, sonyń repetısıasynan shyqqan ǵoı.

Án aıaqtaldy, Janna jaqyndap keledi, jurttyń kózi sonyń kıimderinde, ásirese oqasynyń kúmis jipteri jalt-jult etken bórkinde.

— Saǵym dalasynyń serisi-aý, biz seni tanymaı qaldyq qoı, — dep Maltabaı jymıa qalyp edi.

— Mazaqtamańyz, Malteke, meni áli de tanyǵan joqsyz, — dep Janna ony qaǵyp tústi.

Arman onyń áldenege ashynyp kelgenin osy sózinen sezdi de, kıimderine qyzyǵa qaraǵan bolyp qasyna jaqyndady:

— Jaqsylyqtyń bári jarasa ketetin sizdi tanymaıtyn kim?

— Arman aǵa, meni taǵdyrdyń tálkek etkeni az deısiz be?

— Siz taǵdyrdyń ózin tálkek etetin jansyz. Ózińizdi ózińiz bosqa jasytpaı, meni de bosqa jazǵyrmańyz.

— Keshirińiz.

Býrahan ıyǵyn qıqań etkizip:

— Túsinbedim, — dep edi, oǵan túsindirýshiler jan-jaǵynan qaptap shyǵa keletinin sezgendeı Jannanyń' ózi lyp etip tez ilip áketti:

— Men ómirdiń on bes jyl boıy bergen bilimin jeti jyldan beri osy dalaǵa jumsap kelgen edim. Onyń bári jelge ketkeli tur. Sol sebepti men agronomdyqty tastap, jylqyshy bolýdy maqul kórdim.

— Janna, bul sen sıaqty sanaly komýnısin aıtatyn sózi emes, — dep Maltabaı kúmpıe bastap edi.

— Býrahan Naýatbaevıch, — dep sózdiń betin Botajan bólip áketti. — Jaralǵaly malshylardan basqa jan baspaǵan, tehnıkanyń tebeni de tımegen bul dalanyń sizge aıtar aryzy, qoıatyn tilegi bolyp tur.

— Men jerdiń tilin bilmeımin, — dedi de, Býrahan kómekshisine ıek qaqty, — ne bar eken, radıony býra da, meniń kúndeligimdi ápershi.

Onyń tyńdaǵysy kelmegen saıyn Botajannyń qutqarǵysy kelmedi:

— Jerdiń tilin bilmeseńiz meni tyńdańyz.

Býrahan syzdana qarap Botajannyń bas-aıaǵyna kózin bir júgirtti de:

— Al, Maltabaı Maıbasovıch, býǵan sen ne deısiń? — dedi Býrahan qaısysyn jaqtaıtynyn jalǵan kúlkimen búrkegisi kelgendeı kúle sóılep.

— Men bul dalanyń keleshegine senemin, sondyqtan da solaı túsinemin.

— Keleshekke sený úshin aldymen ony kóre bilgenińiz jón bolar.

Muny aıtqan Botajandy kózimen bir atty da:

— Meniń kóz aldymda Saǵym dalasynyń jarty mıllıonǵa jýyq jeri jatyr, árıne onyń egiske jaraıtyny elý myń ǵana ekenin men de bilemin, — dep Maltabaı kúmpıe tústi. Biraq ol mardymy uzaqqa barǵan joq.

— Eki myń gektar jerge jetpeıtin kózińiz jarty mıllıon gektar jerge qalaı jetedi? — dep Janna bir qaǵyp qalyp edi, Maltabaıdyń beti sazaryp ketti.

— Qurmettim, ótinemin, munan bylaı shymshylamaı sóıleıtin bolyńyz. Bul meniń aqyrǵy eskertýim.

Býrahanǵa aıtar tileginiń jolyn endi ǵana tapqandaı Botajan ilgeri bir attady da, sóıleı jóneldi:

— Men Akademıanyń osy daladaǵy tájirıbe stansıasynyń neshe jyldar boıy ár salada, alýan túrde júrgizgen ǵylymı jumystarymen de tanyspyn. Bul dalanyń ózimen de talaı syrlasyp, jelimen de talaı sybyrlastym. Tipti tereńinde jatqan teńizimen de talaı tildestim. Sonyń bárinen uqqanym ǵana sizderge aıtqaly turǵanym. Aldymyzda Baǵlan aǵaı salǵan jol jatyr, bul dalany ıgerýdiń joly jalǵyz sol ǵana. Eger, onyń jolyn mensinbeı, jańa jospardy toltyrýdy ǵana maqsat etip, egindi sýsyz salatyn bolsaq, bul daladan aırylamyz.

Býrahan tuńǵysh ret osy arada ashyq zirk etti:

— Ótken jyldyń topyraǵyn ákelip kózimizge shashýdy toqtatyńdar!

Býrahannyń osy sózinen keıin qarmanar úmiti qalmaǵandaı, endi qaıtyp ol turǵan jaqqa qaraǵysy da kelmeı Janna keıin shegine bastady.

— Men mamandyǵymdy der kezinde durys ózgertken ekenmin, qosh bolyńyzdar, — dep ol kete berip edi, Arman ile ún qatty:

— Joldas Aıbasova! İzdeı qalsaq sizdi qaıdan tabar ekenbiz?

Janna Armandy qansha syılasa da, yzasyn irke alǵan joq.

— Endi bir jyldan keıin kelseńizder osy dalanyń shańynan adasýlaryńyz múmkin, odan beride meni izdeı qoımassyzdar.

Janna sony aıta sala ketkisi kelip edi, Armannyń sózi taǵy da ustaı aldy

— Sol shańdy múldem kórmeý úshin sizdi búgin-aq izdeýimiz múmkin.

Býrahannyń budan ári shydamy jetpedi.

— Sizder qaıda laǵyp kettińizder?

— Sizshe bul laǵý ma?

Býrahan Jannanyń bul suraýyna jaýap bermesten Maltabaıǵa bir japyraq qaǵaz usyndy.

— Myna suraýlarǵa jaýap qaıtaratyn bol.

Ol Jannaǵa endi ǵana buryldy, jańaǵy bir suraýdyń jaýabyn endi ǵana tapqan sekildi.

— Iá, sizder azdap laǵyńqyrap kettińizder. Qıaldaryńyzdy jarystyryp bolsańyzdar qosh aıtysyńyzdar da, Armannan basqalaryńyz kete berińizder.

Basqalarmen birge Janna da kete berip edi, onyń ilgeri basqan aıaǵy keıin ketti. Áldekim tóbesinen urǵandaı tura qaldy da, jalt qarady.

— Apyraý-aý, bizder shynymen-aq mynadaı daladan aıyrylǵanymyz ba?

— Ondaı oıdan ada bolyńyz, — dedi Býrahan. — Siz ózińiz jazǵan hattan da bas tartyp, atańyzdyń ózińiz áshkerelegen qylmysyn endi ózińiz búrkemek kórinesiz, ondaı jalǵan komýnıstikten de aýlaq bolyńyz. Ol jaıynda keıin ken, otyryp keńesermiz, ázirshe qosh bolyńyz.

Janna tunjyraǵan muńly kózin Arman turǵam jaqqa bir jalt etkizdi. Onyń kózinde «apyr-aý, sizdiń de aıtaryńyz osy ma?» degen suraý tur. Arman ony sezse de úndegen joq. Janna Býrahandy otty kózimen sońǵy ret bir atty da, uzap bara jatqan Botajandardyń sońynan tura júgirdi.

Janna uzap ketkenshe Býrahan óziniń kesheden bergi jınaǵan bar kúdigin aqtaýǵa bekinip, aıtar sózin saılap ta úlgirdi.

— Osydan eki aı buryn, óziń osy orynǵa saılanǵan kúni ózińniń úıinde ne degen edim? Adam balasy qudaıdy da qoryqqanynan ǵana syılap kelgen-di, sony umytpaǵaısyń degenim esińde me?

— Esimde, — dedi Arman kúlimsirep. Onyń nege kúlgenin elemesten Býrahan óz sózin qaıta jalǵady.

— Osydan bir jeti buryn ne dedim? Baǵlan sıaqty ataǵy zor adamdy qatań jazalaýdyń tárbıelik máni zor ekenin, basqalardy qurdaı jorǵalatý úshin qajet ekenin, ondaı batyldyqtyń bedeldi kóteretin basqysh bolatynyn sezdirgen edim ǵoı, esinde me?

— Aıtyp bolyńyz.

— Ol ǵana emes, ondaı adamdy qorǵaý ózińdi qurban etý ekenin de sezdirgen edim, sen onyń bárin tabanyńmen taptapsyń da, Baǵlan úshin ózińdi qurban etýge bel baılapsyń. Men kesheden beri seniń syńaıyńnan sony baıqadym. Bul tegin emes, munda men bilmeıtin bir qupıa syr bar. Men osy sapar sol qupıa syrdy qalaı da ashýym kerek. Sonda ǵana men seni aldyńda turǵan apattan qutqara alamyn. Sonda ǵana men ózimniń dostyq boryshymdy eteı alamyn.

Býrahan osyndaı ońashada qara borandatyp Armandy bir yqtyryp almaqshy edi. Arman da óziniń ózegin órtep júrgen oılaryn túńǵysh ret osy arada ashyp saldy:

— Sizdiń osydan bir jeti buryn bergen sol nusqaýyńyzdy komýnıstik kózben qaraı otyryp oryndaý úshin sonan beri osy kolhozdyń qalasy men dalasyn birdeı kezýdemin. İzdenip birine de barǵanym joq, kezdeskenderiniń birin de jibergenim joq, jas demeı — kári demeı, úlken demeı — kishi demeı bárimen de syrlastym. Sonyń bárinen kórgim kelip kóksegenim — Baǵlannyń júregi, jıyrma jyl boıy ózi jasaǵan ómirdi, ózi esirgen adamdardy ózinin aınasy etkim keldi. Búgin men sol aınanyń betimen sizdi de alyp óttim. Men kórgendi siz de kórdińiz, men estigendi siz de estidińiz. Munan basqa kolhozdyń basshylary qysty kúngi qyrylǵan malynyń óleksesin áli órtep jatqanyn da estidińiz, sonyń biri meniń aǵam Baısal ekenin de estidińiz. Osynyń bárinen qandaı qorytyndy shyǵarýymyzǵa bolatynyn aıtyńyzshy.

Dalany sharlaı ketken Nevskıı keldi de, bulardyń áńgimesin bólip jiberdi.

— A, joldas general, qalaı, kórshińizben keńesip kenelip qaıttyńyz ba? — dedi Býrahan kóńildi daýyspen. Ol tipti Armannyń jańaǵy sózin tyńdamaǵan sekildi.

— Kórshiniń ózimen de, kezip júrip dalasymen de keńestim.

— Óziniń ne deıtinin bilemin, dalasy ne deıdi? — dep Býrahan shalqaıa tústi.

— «Shóbi bar jerdiń bárin jyrtýdy uran etip, egindi sýsyz salatyn bolsańdar, men endi bir jyldan keıin qumnyń alańy bolamyn», — deıdi Saǵym dalasy.

Býrahan unatpaǵan kezdegi kerdeń daýsyna saldy:

— Ol úshin ne isteńder deıdi? Egis josparyn oryndamańdar deı me?

— Jospardy jerdiń sýy men topyraǵyna úńile, jeline qulaq tige otyryp jasańdar, — deıdi.

— Ol meniń talaı estigen ertegim. Ondaı ertekke meniń qulaǵym sańyraý, saý bolyńyz.

— Onda búginnen bastap meni mylqaý dep bilgeısiz, — dedi de, Nevskıı júrip ketti. Ol qarsy kele jatqan Baǵlanǵa da qaraǵan joq.

— Sen myń jasaıtyn adamsyń, Baǵlan, — dedi de, óte shyqty.

Onyń osy sózi qanattandyryp jibergendeı Baǵlan eńsesin bir kóterip aldy da, alystan shyqqan ánge qulaq tikti. Ol qasyndaǵylardyń qoldaýymen manaǵy ándi aıtyp bara jatqan Janna edi, Býrahannyń Armanǵa aıtpaq ashýly oıyn Baǵlannyń anadaıdan shyqqan daýsy bólip áketti.

— Sálem, qadirli joldastar! — dedi Baǵlan tez qaırattanyp. Ol qaırattansa jaıdarylanyp sala beretin de, jasqanbaıtyn. Sol ádetimen Býrahannyń:

— Sálem, bastyqparan batyr, sálem! — degen ázili aralas zildi sózinen de jasqanǵan joq, sál kúlimsireı túsip qol alysa bere:

— Jaqsylyqty qulatý men jamanshylyqty ornatýdyń aıyrmasy az-aý, Býreke, — dep onyń ózin qaǵyp tústi.

Baǵlannyń bul qaljyńy qatty tıdi, qatty tıse de Býrahan qabaǵyn shytpaıtyn sekildi, jymıa túsip bir myrs etti:

— Sol jaqsylyǵyńyzdyń birazyn meniń basyma da ornatyńyzshy.

Baǵlan onyń qyzmet babyn qansha syılasa da, tisi qatty syzdaıtyn jańaǵy sózinen keıin ımenýdi múldem sypyryp tastady da, aýzyn bir basyp qaldy:

— Kóship kelińiz de, kolhozdyń múshesi bolyńyz, meniń qudiretimniń qandaı ekenin sonda ǵana kóresiz.

— Ózińiz áldenege yzalysyz ǵoı, — dedi onyń óńinen áldeneni kórgisi kelgendeı tesile qarap.

— Iá, yzalymyn, — dedi Baǵlan onan saıyn egese túsip, — maqsat deıtin batyrymyz bar edi, ony mansap deıtin saıqaldyń malaıy ettik, men soǵan yzalymyn.

Býrahan bir nysanadan kóz almaı aýyr oıda únsiz otyrǵan Armanǵa qarady:

— Joldas Abzalov, myna bir sózdiń astynda qandaı astar jatqanyn baıqadyń ba?

Arman jaýap qatqansha sózdi Baǵlan ilip áketip:

— Men ótken kúnniń myna bir hıkaıasyn aıtaıyn, baıqaǵysh bolsańyz onyń da astaryn baıqańyz.

Ol kóp sóılese ózine jem kóbirek túsetindeı Býrahan qaıta kóńildendi, jańaǵy bir sátte ashýmen turyp ketken ornyna kelip qaıta otyra bere tumsyǵyn bir kóterip te tastady:

— Qane, aıtyp kórińiz, tek astary qalyń bolmasyn.

Baǵlannyń kókseıtini shynynda kóp sekildi, áldene bir qımaıtyn qymbat shaǵy esine túsip júregin eljiretkendeı kózi jasaýrap az turdy da, sóılep ketti:

— Sonaý bir ótken surapyl soǵystyń bir qyzý shaǵynda, maıdan alanynda qalyp qoıǵan bir ólik úshin men nemistermen tórt saǵat boıy saıystym. Sol elikti almaı qoımasqa men de bekindim, bermeske nemister de bekindi. Ol úshin men ajaldyń jańbyrdaı jaýǵan oǵyna da, oń jaq qolymnan saýlap aqqan qanyma da qaraǵanym joq. Óıtkeni ol jatqan ózimniń komısarymnyń eligi edi. Men partıa adamdaryn janymdaı súıýshi edim. Solarǵa degen mahabbatym edi meni ólik úshin ólimge qarsy umtyldyrǵan. Men ólimdi jeńip ólikke jettim. Saý qolymmen jerdi sheńgeldep, ólikti tisimmen súırete-súırete óz shebime jettim.

Baǵlan sózin túgel aıta almaı jasqa býlyǵyp qalyp edi, Býrahan ony ańǵarmastan;

— Siz muny ne úshin aıtyp tursyz? Ol úshin taǵy da bir altyn juldyz dámetip tursyz ba? — dedi tańdana qarap.

Baǵlan qaıtadan qatýlanyp aldy:

— Joq, — degen daýsy da sańq etti. — Meniń sizderden dámeterim — ózimniń sol bir uly mahabbatym. Kináli bolyp tabyla qalsam keýdemdegi mynaý altyn juldyzdardyń ekeýin qabat julyp alsańyzdar da meni sol uly mahabbatymnan aıyrmańyzdar.

— Ol úshin ne isteý kerek ekenin keıin mynaý Armanǵa aıtarsyz, tek partıany aldap kelgen qylmysyńyzdy búrkeýdi tileýshi bolmańyz.

Býrahannyń bul sózi qanyn qaınatyp jiberdi, janyn qansha qınasa da Baǵlan qaısarlanyp:

— Meniń qylmysymdy emes, bedelinen aırylǵan betterdi búrkeńizder, — dep edi.

— Ol kimniń beti? — dep Býrahan ótirik kúle túrekeldi.

Baǵlan qaltasynan bir qaǵaz alyp Armanǵa usyndy.

— Kimniń beti ekeni mynanyń ishinde aıtylǵan. Bul meniń raıkom búrosyna jazǵan aryzym. Sizderden tilegim — meniń mynaý jazylmaıtyn dertimniń operasıasyn tezirek jasańyzdar.

— Sizden bir qupıa syr suraıynshy, — dedi Býrahan oılana sóılep. — Sizdiń osyndaı aýyr qylmysqa barýyńyz meni bir tańdandyrsa, sotqa tartylýdan da taıynbaýyńyz eki tańdandyrady. Bul qalaı?.. Basyńyzdy nege shaıqadyńyz? Moıyndaǵanyńyzǵa ókinip tursyz ba?

— Joq, — dedi Baǵlan salmaqpen. — Sizden osyndaı jumsaq sóz estigenime ókinemin. Óıtkeni, men ózimniń bedelimdi paıdalanyp, eshkimniń qolynan kelmeıtin «qylmys» istedim. Eger de siz adam balasy qylmysty óz paıdasy úshin isteıtinin bilseńiz, meniń «qylmysymnyń» qandaı ǵalamat ekenine tereńirek túsingen bolar edińiz, — dedi de, Baǵlan Armanǵa qaraı burylyp ketti. — Býrekeńniń emeýrini durys, meni sotqa da tartyńyzdar.

— Qoryqpańyz, — dedi Býrahan qolyn usynyp, — isińizdi raıkom sekretarlarynyń biri bastaǵan komısıa tekseredi. Olar aq-qarańyzdy aqtaryp bolǵannan keıin taǵy da keńesip, ózimiz de ólmeıtin, arbamyz da synbaıtyn bir sheshimge kelermiz, qosh bolyńyz.

— Qosh bolyńyz, — dep Baǵlan onyń qolyn qattyraq qysyp jiberdi, — meniń tilegenim: ógizimniń ólip, arbamnyń synǵany, sony esińizden shyǵarmańyz.

Býrahan basyn aýyrlaý shaıqap Baǵlannyń betine bir qarady da, eshteńe aıtpastan júrip ketti.

— «Bul netken adam?» — dedi ishinen.

Baǵlan bir ǵana Býrahannyń emes, talaılardyń jumbaǵy bolyp qala berdi.

Bul kezde Arman Baǵlan bergen jańaǵy qaǵazdy ishinen oqyp shyqqan edi, az oılanyp aldy da, Baǵlannyń ózine qaıta usyndy.

— Men aıtarymdy burnaǵy kúni tań erteń ózen jaǵasynda aıtqanmyn. Siz halqymyz úshin keshe qanyńyzdy qısańyz, búgin dańqyńyzdy qıypsyz, sonda da jazalanasyz. Sondyqtan partıaǵa aıtaryńyzdy keń oılanyp túgel jazyńyz.

Ol jaýap kútkendeı edi, Baǵlan miz baqqan joq. Jasaýraǵan kózin keń dalasyna jiberip:

— Qosh, — dedi kúbirlep. Arman onyń kimmen qoshtasqanyn ańǵarmastan:

— Qosh bolyńyz! — dedi de mashınaǵa jete bere onyń ishinde otyrǵan Býrahanǵa ún qatty: — Sonaý bizderge tańyrqaı qarap turǵan saýynshylardyń jaı-kúıin kere ketsek qaıtedi?

— Sen keshe bárin de kórgen sekildisiń ǵoı, senin kórgeniń meniń de kórgenim emes pe?

— Meniń kórgenim sizge kórgen bolmaıdy ǵoı.

— Múmkin olardyń sizge ǵana aıtatyn tilegi bar shyǵar. Manaǵy bir shopannyń da aıtar tilegi bar sekildi edi, ony da tyńdamastan kete bardyq.

Býrahan shoferyna ıek qaǵyp edi, ol jańaǵy ketkenderdiń izine túsip alyp batysqa qaraı tartyp berdi.

Iá, bir mashınada eki adam ketip barady. Ekeýiniń mingeni bir mashına bolǵanymen keleshekke barar joly eki taraý sekildi.

Ekeýi de únsiz. Ekeýiniń de kózi kókjıegi qas qaqqan saıyn jańaryp, jalǵasa beretin ken dalada. Býrahan sol dalaǵa qaraı otyryp, Baǵlandy qıalymen jamsatyp saldy da, bir qolymen Armandy qushaǵyna aldy.

— Eh, Arman... Arman... Sen bir ǵana aýdannyń, qala berdi, oblystyń emes, búkil Qazaqstannyń Armany bolatyn jigitsiń-aý. Átteń kóńilsheksin, sondyqtan da sen Baǵlan úshin qatty kúıinýdesiń.

— Ol úshin qatty kúıinetinim ras, biraq kóńilshek emespin.

— Sol kúıinishiń órtke aınalyp ózińdi órtep jiberýi múmkin, saqtan.

— Meıli, tek ujdanymdy saý qaldyrsa boldy.

— Nemene, senen basqanyń kókseıtini mansap qana ma?

— Ózinde bardy aıtý — ózgede bardy joqqa shyǵarý emes.

— Ondaı qyńyrlyqty tasta da, basyndy saqta.

Arman onyń bul sózinen bárin de uqty, uǵa tura bir qıas suraýdy berip saldy:

— Sonda qalaı, men jan saýǵalaýdy da tirlik demekpin be?

Býrahan ala kózimen bir qarady da:

— Arman, men senen shoshyna bastadym. Eger bul betińnen qaıtpasań kóp keshikpeı mert bolýyn, múmkin, baýyrym.

— Mert bolmaý úshin ne isteýim kerek?

— Men sony aıtqaly kelemin. Muqıat tyńdap al da, buljytpaı oryndaıtyn bol.

— Aıtyńyz!

— Birinshiden: Baǵlan kolhozdy basqarý jumysynda otyra berse, onyń bedeli komısıa jumysyna bóget jasaıdy, sol sebepti ony úsh aılyq demalysqa bosatyńdar. Ekinshiden: erteńnen qaldyrmaı raıkomnyń komısıasy qurylsyn. Ol komısıany Maltabaı Maıbasovıchtiń basqarǵany jón. Úshinshiden: komısıanyǵ qorytyndysy raıkomda qaralyp, búronyń qaýlysymen birge sol kúni meniń qolyma jetetin bolsyn.

— Tórtinshiden, Baǵlannyń ornyna «Shaǵala» kolhozynyń bastyǵy bolyp Arman Abzalov saılansyn deńiz dep Arman ázil tastap edi.

— Joq, — dedi Býrahan kidirmesten, — Baǵlannyń ornyna Baısal Abzalov saılansyn, biraq ol keıinirek.

— Men mana sizden óz basymyzben oılap, óz tilimizben sóıleýge mursat berýlerińizdi ótingen edim ǵoı.

Arman sony aıtqan kezde Býrahannyń óńi surlanyp ketti.

— Ym..mm... — dedi ol uzaq yńyldap. Basqa sóz aıtqan joq, aıtpasa da Arman bárin uqty. Onyń «siz japalaqpen tasty uryp kelesiz» degisi kelip edi, Býrahannyń nysanyna qarap irkilip qaldy.

Armanmen qoshtasqan ornynda sileıip qalǵan Baǵlannyń kózi uzap bara jatqan mashınada. Joq, mashınada emes, solardyń qarsy aldyndaǵy kókjıekke jete bere toqtaı qalyp, muny tastap ketýge qımaǵandaı qalyqtap turǵan kúnde. Joq, kúnde de emes, onan da áride, Moskvada... Kremlde.

«Baýyrym-aý! Aıtsańdarshy, meniń tórt jyl - boıy kóksegen armanym ne bolyp barady? Álde men aljastym ba?»

Ol jaraly júregin osylaı zarlatyp elsizge qaraı bet alyp keledi. Úmitpen birge qabyrǵasy da qaıysqandaı bir jaǵyna qaraı qısaıyp ketipti. Ózine qaraı kele jatqan Botajan men Jannany ańǵarǵan da joq.

— Toqtańyzshy! — dedi Janna qatarynda kele jatqan Botajanǵa sybyrlaı sóılep. — Siz osy jerden keri qaıtyńyzshy.

— Nege?

— Papamnyń ózinen basqa jan bilmeıtin bir qupıa syry bar sekildi, meniń aldymen sony bilgim keledi.

— Seniń bilgiń keler-aý, onyń bildirgisi keler me eken?

— Ol jany móldir adam. Onyń kóz qarasynda maǵan aıta almaı júrgen bir jumbaq syry baryn sezip júrmin.

— Onda jolyń bolsyn.

Botajan sony aıta salyp keıin qaıtty da, Janna eńsesi túsip bara jatqan atasyna qaraı bettedi.

Burnaǵy kúni ózen boıynda ishken erteńgi astan keıin Baǵlan Armanmen birge Saǵym dalasyna ketken-di. Sonan beri Jannany kórgeni búgin, áli jóndi sóılese alǵan joq-ty. Al Janna sonan beri azap shegýde. Ol atasynyń janyn jaralaǵandaı sezinip, sonan aqtalýdyń jolyn oılap qınalýda. Úsh kún boıy oılasa da, ózine jalynýdan basqa jol taba alǵan joq, qazirde de sol oıǵa bekinip, oq boıy alda ketip bara jatqan atasynan kóz almaı aqyryn júrip keledi.

— Papa! — dedi ol jaqyndaı bere aqyryn ún qatyp. Bar kúshin jınap aıtsa da, daýsy qaltyrap shyqty. — Papa, ol hatty jazǵan men emespin, jalynamyn, senińiz maǵan.

Onyń egile shyqqan názik úni júregin qansha eljiretse de, Baǵlan túrin ózgertken joq. Aýyr qozǵalyp, qataryna kelgen Jannany bir qolymen qushaqtap keýdesine bir qysyp tereń kúrsindi de, ún qatty:

— Men mezgildiń tamyryn dál basa almaı adasqan beıbaqpyn. Ózi sondaı beıbaq adamǵa jalynbas bolar.

Janna onyń bul sózinen tiksine qalyp jalt qarady:

— Adasqan beıbaq?

Baǵlan qalpyn áli ózgertken joq:

— Iá, sol úshin men senen keshirim suramaqshy edim, qalaı surarymdy bilmeı úsh kúnnen beri sendelýdemin.

Janna onan saıyn tańdana tústi.

— Siz be menen keshirim suraıtyn?

— Iá, menmin... men... men...

Baǵlan osylaı yzalanǵan saıyn Janna yntyǵa tústi.

— Papa, men túk túsiner emespin.

— Iá, sender maǵan endi múldem túsinbeısińder. Óıtkeni sender Býrahanǵa tabynýdan basqany bilmeıtin beısharasyńdar.

Janna óziniń kókeıinde júrgen taǵy bir túıindi jalǵap jiberdi.

— Siz Býrahandy ne úshin jek kóresiz osy?

Baǵlan batar kúnge bet alyp, alysta ketip bara jatqan Býrahandardyń kókjıekten ǵana shýdalanǵan shańyna qarap taǵy bir kúrsindi de:

— Qaraýyndaǵy halqynyń mahabbatyna ne bola almaǵan basshy, búgin qandaı qudaı bolsa da, erteń taǵdyrdyń mazaǵy. Senderdiń Býrahandaryń ómirdiń sol bir qatal zańyn bilmeıtin áýmeser. Men ony sol úshin súımeımin. Meni osyndaı aýyr qylmysqa uryndyrǵan sondaılardyń qyrsyǵy.

Janna taǵy da tiksine qaldy, atasynyń betine taǵy da jalt qarady. Nelikten ekeni ózine de belgisiz, áıteýir bul sapar júregi muzdap sala berdi.

— Aýyr qylmysqa? — degen daýsy da úreıli shyqty.

— Iá, biraq ol búgingiler úshin, ásirese Býrahan sıaqty úshin ǵana qylmys. Sol sebepter úshin sen ol hatty atań Baǵlanǵa jabylǵan jala deýden aýlaq bol.

— Nege?

— Ol jala emes.

— Endi ne?

— Ol shyndyq.

Janna atasynyń bileginen ustaı aldy:

— Siz syrqat emessiz be, osy?

Baǵlan yzaly kúlkimen myrs sáti.

— Úsh-tórt jyldan beri syrqat edim, búgin jazyldym.

— «Jazyldym» degen sózdiń ózinde bir zil bar ǵoı?

Baǵlan kenet jadyraı qalyp, Jannany keýdesine qysa tústi.

— Ondaı zilden qoryqpa, balam. Bizder kolhozshylardyń aýqatyn kóterý — kolhozdyń ózin kóterý, kolhozdy kóterý — memleketimizdi kóterý ekenin kórsettik, Ol úshin búgin qansha qınalsam da erteń, sóz joq, qýanamyn.

— Papa, siz meni tym tereńge ákettińiz.

Baǵlan qalpyn áli ózgertken joq.

— Múmkin, óıtkeni men aıtyp kele jatqan ómirdiń zańy. Ol barlyq teńizderden de tereń.

— Ondaı tereńge meniń qıalym da jetpeıdi, sondyqtan meni tunshyqsyn demeseńiz, keshirimdi menen ne úshin suraıtynyńyzdy ashyq aıtyńyz.

— Ol úshin aldymen sen maǵan mynany aıt. Egerde sol hatty seniń atyńnan jazǵan adam tabyla qalsa sen oǵan ne ister ediń?

Jannanyń ol adamǵa degen óshpendiligi ázir eken, irkilgen joq, bar yzasymen tistene sóılep:

— Shashyn bir taldap jular edim, — dedi.

Baǵlan myrs etti.

— Kimniń shashy bolsa da ma?

— Kimniń bolsa da.

Janna sony aıtyp aýzyn jıǵansha bolǵan joq, Baǵlan kenet tura qalyp kepkesin qolyna aldy da., basyn Jannanyń aldyna tosty.

— Onda sheńgelińdi myqtap sal da, bir. shetinen bytyrlatyp shashyn jula ber, mine sol kinály bas.

Jannanyń jany yrshyp ketti. Janymen birge ózi de yrshyp:

— Ne deısiz? — dedi úreılenip.

Ol qansha úreılense de Baǵlan qalpyn ózgerter emes.

— Solaı, balam, meniń ujdanyma jasaǵan bar qıanatym osy. Men seniń aldynda ǵana kinálymyn. Ol hatty senin atyńnan jazǵan men, ózim.

Jannanyń jan daýsy shyǵyp ketti.

— Papa! Siz ne sumdyqty aıtyp tursyz?

Baǵlan sol sózdi aıtyp tura qalǵan Jannaǵa qaramastan:

— Shyndyqty aıtý sumdyq emes, balam, — dedi de, kete berdi.

— Sumdyq bolmasa ol hatty óz atyńyzdan nege jazbadyńyz? Mundaı jaman atqa meni ne úshin qaldyrdyńyz?

— Eger ol hatty óz atymnan jazsam óz qatemdi ózim tapqan, óz qylmysymdy ózim ashqan bolyp tabylamyn.

— Ne aıtarymdy da bilmeı qaldym-aý, — dedi Janna samaı shashyn sıpalan. — Qudaıym-aý, munsha ashynǵandaı sizge ne boldy?

— Egerde júregim sondaı dabyldyń barabany bolyp bir qaǵylsa, onan keıin jarylyp ketse de rızamyn.

— Men endi bireýlerge sizdiń qylmysyńyzdy úsh-tórt jyl boıy jasyryp kelgen jalǵan komýnıs bolyp kórinsem, endi bireýlerge atasynyń qylmysyn áshkerelegen azǵyn kelin kórindim ǵoı, osy ma sizdiń ákeligińiz?

Jannanyń bul sózderi janyna qansha batsa da Baǵlan syr bildirgen joq, sol qaısar qalpyn buzbastan sóılep keledi.

— Ol hattyń áshkereleıtini men emes, basqalar. Sen aldymen sony bilip al, — dedi ony shashynan sıpap.

Jamanshylyqtyń eshqandaı túri darymaıtyn Jannaǵa atasynyń bul sózi de daryǵan joq. Ol úmiti kúıregen alǵashqy oıynan shyǵa almaı atasyna bir qarap aldy da:

— Bizder munan keıin de bir shatyrdyń astynda, bir dastarhannyń basynda burynǵydaı tatý-tátti ómir súrer me ekenbiz? — dedi kúrsine sóılep.

— Ol neniń kúdigi?

— Sizshe qalaı, osydan keıin de meniń elge qaraıtyn betim bola ma?

— Nege bolmaıdy?

— Ondaı arsyz kórinetin betti máńgilik otyna tastarmyn, jatsyn sonymen birge órtenip.

Janna sony aıta salyp jalt burylyp edi, Baǵlan onyń ıyǵynan ustaı aldy.

— Sabyr, balam. Sen meni kinálaýdan sál kesh qaldyń, eńdigi sóziń oq bolyp borasa da eleıtin men joqpyn. Óıtkeni men de pendemin, sol pendelikten meniń de shatasqan shaǵym bolǵan-dy, seniń ol hatyń sondaı kezde jazylǵan da, keıin jónge salynǵan-dy. Ol úshim senen jańa ǵana suralǵan keshirim Ortalyq, Komıtetten sol kezdiń ózinde, atap aıtqanda munan bir az buryn suralǵan-dy.

Jannanyń kózi jaınap sala berdi.

— Qalaı? — dep yntyǵa tústi.

— Meniń jazý stolymnyń on jaq, tartpasynda bir joıqyn hattyń kóshirmesi jatyr. Sony alyp oqysań barlyq kúdikten ada bolasyn da, shattanasyń.

— Ol ne hat?

— Ol Ortalyq Komıtetke jazǵan oz hatym.

Baǵlannyń bul sózi Jannany shyn shattandyryp jiberdi, ol qýanǵanynan ne isterin bilmeı, Baǵlandy qushaqtaı alsa da, «papam meniń» degennen basqa sóz aıta almaı, mashınasyna qaraı tura júgirdi. Onyń qýanǵanyna qýanyp Baǵlan qaldy.

Ol qasyna shyńǵyra kisinep kelgen boz jorǵasyna mine sala Kóbikti ózenin erleı qonǵan óziniń qalyń eline malshylar aýylyna tartqan-dy. Boz jorǵasynyń aq bókendeı josyp, buldyryq bolyp ushqan ekpinimen malshylar aýylynyń bergi aldyndaǵy quba jonǵa shyǵa kelgen sátte onyń bar jany jarqyrap sala bergen-di. Óıtkeni maly syńsyp jatqan ózen jaǵasy — jelsiz kúngi teńizdiń betindeı jaı terbelip jatyr eken. İrgesin ózenge tireı, tizbektele qonǵan aýyldyń arǵy shetine kóz jeter emes. Kólbeı kóterilip kelip birine-biri jamyraı jabysqan keshki aýyldyq kók ala tútini de maly myńǵyrǵan dalanyń sáni eken. Sonyń bárine qyzyǵa qarap, qaraǵan saıyn sheri tarqap Baǵlan keledi. Ol shattanǵan kezdegi ádetimen ándetip te keledi. Ózimen birge jany da ándetip, sony demegisi kelgendeı moınyna asyp alǵan qalta radıosy da «Boz jorǵa» ánin suńqyldatyp keledi. Astyndaǵy aty da boz jorǵa bolyp ketkendeı, lepirgen kóńildiń kúıi de jorǵa. Ózi áli de ándetip kele jatyr edi, kenet tyna qaldy. Radıonyń da únin óshirip, dala únine qulaq tikti. Iin tirese syńsyp jatqan otar-otar qoılardyń qozylarymen jarysa jamyrasqan kezdegi mańyrasy ǵalamat bir sulý saz tasqyndap kele jatqandaı estiledi eken. Olar ǵana emes; dál qazir dalanyń barlyq túgi án salyp turǵandaı, sol ánniń barlyǵy Baǵlannyń ózine aıtylǵan alǵystaı sezildi de, ony múldem tebirendirip jiberdi. Kózinde jas, biraq kóńili shattyqqa mas. Ol shattyq, onyń esine Qasymnyń «Týǵan jer» deıtin eleńin salyp jiberdi.

Ol shetki otarǵa da jetken edi. Eki úıdiń ortalyǵynda oınap júrgen kishkentaı eki bala muny kóre sala tura júgirdi.

— Ata... Atataı... aldyna...

— Ata, assalaýmaǵaleıkom, meni artyńa.

Baǵlan kimniń balasy ekenin bilmesten, at ústine eńkeıip ilip aldy da, eresegin artyna mingizip, kishirekteýin aldyna aldy. Ony kóre sala alystaǵy úıdiń balasy da júgirdi. Baǵlan ony da ilip aldy. Ol maldyń yńǵaıyna qaraı ár jerge shashyraı qonǵan qoıshylardyń úıin jaǵalap keledi. Biri balasy onyń aldyna mingeskenine máz bolsa, endi biri onyń artyna mingeskenine de máz bolyp, ún qatpastan kúlimdep shesheler tur. Alysta qoı sońynda júrgen ákeler de máz, olardyń qaısybiri qoıyn tastaı salyp shaýyp keledi.

Baǵlan qoıshylardyń úıin áli jaǵalap keledi, onyń túskeli kózdegen úıi ortadaǵy úlken qońyr úı eken. Sol úıden úıelmeli-súıelmeli bes bala shyǵa kelip edi, Baǵlan ne isterin bilmeı ańyryp qaldy. Mundaıda balalardyń tyńdaýdy bilmeı ketetin ádeti ezine málim sondyqtan ol qaıda ornalastyratynyn bilmesten balalardy birinen soń birin ilip alyp óziniń keýdesine qaraı órlete berdi. Jeti jasqa jetip qalǵan eresekteý bireýi órlep baryp Baǵlannyń moınyna atsha minip alyp edi, qalǵan ekeýi onyń aıaǵyna jarmasyp tura qaldy. Sol bóbekterdiń jas júreginen óz keýdesine jańa bir nur quıylyp jatqandaı jany jadyrap Baǵlan tur.

Jan-jaǵynan shapqylasyp kelgen malshylar anadaıdan:

— Assalaýmaǵaleıkom, — desip edi.

— Ýaǵaleıkúmisálem, — dep, balalar shýlap qoıa berdi.

Baǵlan óziniń aldynda otyrǵan qara balanyn basynan bir súıdi de:

— Kóp jasańdar, balapandarym! Árqashan men bolyp ómirge de jaýap beretin bolyńdar, jaraı ma?

— Jaraıdy, atataı, jaraıdy, — desti balalar shýlap.

Sony aıta sala eresekteri sekirip túse bastap edi, kishkentaılary da qalysqan joq. Baǵlanǵa izet kórsete jaqyndaǵan shesheleriniń kómegimen olar da sekirip jatyr. Sol bóbekter kóńildiń bar qaıaýyn sypyryp áketkendeı Baǵlannyń júreginde shattyqtan basqa túk qalǵan joq.

Úshinshi bólim

1

Kúzdiń qara borany soǵyp tur.

Sol borannyń ishinde túndeletip eki adam jaıaý kele jatyr. Munyń biri Maltabaı, ekinshisi Saýys. Qazirgi kezde Nevskıı aýdandyq partıa komıtetiniń ekinshi sekretary da, Maltabaı sonyń ornyna sovhoz dırektory.

Bul aýdan bıyl astyqty jyldaǵydan eki ese artyq berse de Býrahanǵa unamapty. Ózinin kóktemde arnaıy kelip bergen nusqaýy oryndalmaı qalǵanyna ol kanaly. Kinálylardy jazalap, qapaly kóńilin jadyratyp qaıtý úshin ol keshe osy aýdanǵa kelgen edi, erteńgi kúnge aýdannyń aktıvin shaqyrtypty. Myna ekeýi sol aktıvke jetý úshin qıraǵan mashınasyn dalaǵa tastap, tún ishinde jaıaý tartyp keledi. Jaqyn jerde «Shaǵalanyń» kóp jolynyń biri bar, soǵan jetse aýdan ortalyǵyna jetedi, Sondyqtan olar jaıaýshylyqty eleıtin emes.

Ekeýi de qarsy aldarynan soqqan daýylǵa yzaly. Ásirese Maltabaı ózin sol qara daýyldaı soǵyp teńseltip ketken taǵdyryna yzaly. Onyń yzasy keıde kózdiń jasyna aınalyp sorǵalaıdy, keıde ýǵa aınalyp ózegin órteıdi. Ony ýlandyra túskisi kelgendeı Saýys ta bir jaǵynan shymshylap keledi... Ol keýdesin daýylǵa tireı tura qalyp bar daýsymen jyndana aıǵaı salady:

— Soq, Býrahannyń qara borany, soǵa tús... ha-ha-ha. Maltekemniń raıkomyn tartyp alǵany úshin Armandy soq, ha-ha-ha... soǵa tús.

Ekilene soqqan jeldiń yzyńy arasynan jerdiń burqaǵan topyraǵyna shashalǵandaı tunshyǵa úzdigip Maltabaıdyń daýsy da syńsıdy:

— Olardan buryn meni soǵyp, topyraǵy kózime túsip ketti, kishkene aıaldashy...

— Ondaı topyraqty tútinmen alastaıyq, papırosyńyzdy ákelińiz.

— Topyraqty ózim de alastaı alamyn, — dedi Maltabaı ishki qaltasynan papırosyn sýyra bastap, — sen alastaǵysh bolsań Armandy alastaýdyń jolyn tapsańshy. Mundaıǵa sheber ediń ǵoı, salsańshy ónerińdi, qaqsańshy sonyń jolyna bir qandy qazyqty.

Saýys jaýap qatqan joq. Ol óz keýdesinde bardyń bárin tútinmen tunshyqtyryp tastap, aıtar ótirigin saılap alǵysy kelgendeı tútinin burqyldatyp az turdy da, bir qolymen Maltabaıdy qushaqtaı aldy:

— Mańaıymyzda biz sıaqty adasyp júrgen bireýler bola qalsa sózimizdi estip qoıar, qulaǵyńyzdy meniń aýzyma jaqyndatyńyz da, tyńdaı berińiz.

— Japyraq sóıle, jańaǵy jyndy aıǵaıyńdy endi estirtýshi bolma.

— Baǵyń qısaıǵan shaǵyńda birýge etken qastyǵyn da qısaıyp, qaqqan qazyǵyń da qırap, atqan oǵyń da taıyp kete beredi eken. Ómirdiń ondaı da zańy baryn men beıbaq bıyl ǵana bildim.

— Nemene, Armanǵa atqan oǵyń qısyq ketti me?

— Qaǵazdan jasalsa da talaılardyń mansabyn jamsatqan bombalarymnyń tórteýi birden tastalǵan edi, sonyń birde-bireýi áli daryǵan joq, soǵan qaraǵanda onyń biz bilmeıtin, oq darymaıtyn bir keremeti bar.

Maltabaı qarańǵy túndi timiskilep, jan-jaryn kózimen bir tintip ótti de, Saýystyń qulaǵyna sybyrlaı bastady. Jańaǵysyndaı jabyrqaý joq, daýsy da tym jaıdary.

— Býrahan aǵaıdyń qabaǵynan meniń keshegi bir baıqaǵanym seniń sol bombalaryń Armanǵa túgelinen daryǵan sekildi.

— Nemene, ol jaıynda birdeńe dedi me?

— Degende qandaı. «Men tiri turǵanda sender Arman túgili ajaldyń ózinen de qoryqpańdar. Osy aýdanda seniń eń jaqyn dosyń, Armannyń eń qas dushpany bireý bar, sen meni sol dosyńmen tanystyr», — dedi, men maqul dedim.

— Ol kim edi?

— Meniń senen basqa qandaı dosym bar edi?

— Aǵataı-aý, anyq pa? Anyq bolsa sony aıtqany úshin bir súıeıin, sonaý araq sasyǵan aýzyńyzdy beri, meniń aýzyma qaraı ákelseńizshi.

— Toqtaı tur. Seniń ol aryzyńnyń ishinde Baǵlannyń ózińe oq jumsaǵany bar ma edi?

— Joq.

— Nege?

— Ózim jazǵan aryzǵa ózimdi qalaı qosamyn?

— Qossa nesi bar?

— Men ol tórt aryzdyń bireýin ǵana óz atymnan jazdym, qalǵan úsheýiniń ekeýi basqanyń, qalǵan bireýi sizdiń atyńyzdan jazylǵan edi, sonyń qaısysyna qosarymdy bilmedim.

— Ne deısiń? Meniń atymnan da jazdyń ba?

Maltabaı sony aıtyp Saýystyń jaǵasynan ala tústi. Bar kúshin salyp qatty julyp ta qaldy, biraq Saýys qaqqan qazyq sekildi miz baǵar emes:

— Malteke, beıbaq bolsańyz da bulaı beıbas bolmańyz, — dedi jaıymen kúle sóılep. — Mende de qol bar, al kúsh synasar bolsaq meniń kúshim Maltekelerdiń talaıyn maltalap jiberedi. Sony eskerińiz de, jaǵamdy tezirek bosatyńyz.

Maltabaıdyn qolymen birge jaǵy da qarysyp qalǵan eken. Ún shyǵara alǵan joq, qoly Saýystyń jaǵasynan bosaı bere sylq etti. Biraq jaǵy áli qarysqan qalpynda. Saýys sonyń qınalǵanyna raqattanǵandaı papırosyn qumarlana soryp únsiz tur.

— Saldaqy-aı, — dedi Maltabaı azdan soń ǵana ún qatyp. Sony aıtty da, teńsele basyp júrip ketti. — Men seni qýantpaqshy edim, tóbeme jaı túsirdiń-aý.

Saýys umtylyp baryp onyń qoltyǵynan ustaı aldy:

— Tóbeńizge aspannyń naızaǵaıy tússe de meıli, ony julyp tastaý maǵan kıyn emes.

— Múmkin seniń atylǵan oqty da qaǵyp alatyn saıtanyń bar shyǵar.

— Bir ózim qyryq saıtanǵa tótep beremin, nanbasańyz men sizdi kázir qýantamyn.

— Sen be, meni qýantatyn.

— Iá menmin. Ondaı aryzdy sizdiń atyńyzdan jazatyn men aqymaq emespin.

Maltabaıdyń oıymen birge ózi de qańtarylyp tura qaldy:

— Túk túsinsem buıyrmasyn.

— Meniń ondaı aqylsyz emes ekenimdi bilseńiz, bárine de túsinesiz.

— Sonda seniń ol aryzdy meniń atymnan jazǵanyń beker me?

— Ol beker bolmasa sizge aıtar ma edim?

Maltabaı qýanǵanynan Saýysty qushaqtaı aldy.

— Baýyrym-aı, — dedi qýanǵanynan kózi jasaýrap. — Onda seni men de qýantaıynshy. Sen ol bombalaryńnyń Armanǵa qalaı daryǵanyn erteńnen qalmaı estısiń, qýana bershi.

— Erteńnen qalmaı? Qalaı? Kimnen?

— Tap kúni erteń, Býrahannyń óz aýzynan estısiń. Tisińnen shyǵarsań tilińdi tisteısiń, sony umytpa.

Saýystyń boıy suńǵaqtylaý edi, qarańǵyny qarmaı eńkeıip kelip endi ol qushaqtady.

— Ákelińizshi, osyny aıtqan aýzyńyzdy ákelińizshi...

— Fý, manaǵy araqtyń ıisi aýzyńnan áli ketpepti ǵoı.

— Keshirińiz, sizdiń aýzyńyz da onsha jetisip turǵan joq.

— Átteń ózińdi jaqsy kóremin, áıtpese tilińdi sýyryp...

— Meniń eń úlken dertim de, eń qaýipti jaýym da ózimniń tilim. Eger de siz ony sýyryp tastaı alsańyz, aqysyna bir dushpanyńyzdy jamsatyp berer edim, átteń ol qolyńyzdan kelmeıdi ǵoı. Aıtpaqshy, sizdiń qolyńyzdan keletin ne bar, osy?

— Sózdi qoı da, bas aıaǵyńdy. Ózimiz adassaq ta, oıymyz adaspasyn, mashınamyz bar tetigi úzilse de, úmitimiz úzilmesin. Jaıaý bolsaq ta qustaı ushyn jeteıik te, birimizden soń birimiz sóılep soqqylap Armannyń armanyna deıin talqandaıyq. Esinde bolsyn, aktıvte menen buryn sen sóıleısiń.

— Ol nege?

— Men buryn sóılep, sen qoshtasań jaǵympaz kórinip qalasyń. Al seni men qoshtasam ekeýmiz birdeı ádil kórinemiz. Sondyqtan sóıler sózińdi osy bastan saılap janyńa jattap al. Sen Baǵlannyń ózińe jumsaǵan oǵyn, boz jorǵanyń ólimin aıtasyń, men Asaýbaıdyń ólimine sebep bolǵan Baǵlan ekenin aıtam.

— Áı bilmeımin-aý, — dedi Saýys basyn shaıqap, — osy sapar men sóıleı qoıar ma ekenmin.

— Sebep?

— Kóp jortsa túlki de qaqpanǵa túsedi, men túlkiden qý emespin.

— Basqanyń keregi joq, Baǵlannyń saǵan jumsaǵan oǵynyń astyndaǵy atyńa qalaı tıgenin, kolhozdyń sondaı tulparyn atyp óltirgen Baǵlandy jazasyz jibergen Arman ekenin aktıvke aıtyp berseń boldy.

— Toqtańyz... men ózgeniń túgili sheshemniń de shaınap bergen asyn jegen jan emespin, nege olaı degenimdi ózim tabamyn. Siz maǵan sol qandy oqıǵany bolǵan kúıinde aıtyp, Baǵlannyń jańa bir qylmysyn ash deısiz. Toqtańyz, oıymdy bólmeńiz... Eger shyndyqty aıtar bolsam Baǵlandy ondaı qylmysqa ıtergen men de, meni ıtergen siz edińiz ǵoı. Sabyr etińiz... Armanǵa jazǵan opǵa ózińiz qulaǵaly tursyz, Malteke.

— Qulamaspyn, eger Armandy ala qulasam ókinbespin.

— Sabyr etińiz. Onda men barlyǵyn esime túsirip alaıyn. Ótirik sóz ustalǵysh keledi, ustatpaý úshin basynan bastap oılanyp alaıyn.

— Ol jazdyń orta kezi... «Balyqty kóldiń» jaǵasynda bolǵan edi ǵoı.

— Toqtańyz ózim... ózim... «Balyqty kóldiń» jaǵasynda... shańqaı tal tús... Jazdyń orta kezi... dep bastaımyn...

Iá, ol munan úsh aı buryn, osy Maltabaılar basqaratyn sovhozdyń jerindegi «Balyqty kól» deıtin kóldiń jaǵasynda bolǵan edi.

Nevskıı basqaratyn on bir kisilik komısıa Baǵlandy tekserý jumysyna áli kirisken de joq-ty. Soǵan qaramastan Býrahan demalysty syltaý etip, Baǵlandy kolhoz basqarý jumysynan syrǵytyp jibergen-di. Oǵan mine bir jeti etti.- Baǵlan sol demalysyn bir jetiden bepi osy kóldiń jaǵasynda ótkizip keledi. Qasynda báıbishesi Nazgúl men nemeresi Aldany. Olardy búgin elge qaıtaryp jiberdi de, ózi keshke qaraı qaıtpaq bolyp qalyp qoıdy.

Onyń nysanasy búgin de jaqsy qandanyp, qanjyǵasy jaqsy maılanǵan edi, nege ekeni belgisiz, júregi sonda da jaı tapqan joq. Ol qazir bir jetiden beri óziniń mekeni bolǵan jalǵyz túp aǵashtyń saıasyn saıalap, aldynda tizilip jatqan úırekterge oılana qarap tur.

«Ash emespin azyq etetin. Qyzyq úshin jazyǵy joq jándikterdi osylaı qyramyn da salamyn. Múmkin osylardyń obaly shyǵar-aý, qyrsyq bolyp meni qıyrdan shalyp júrgen? Qyrsyq shalmasa men nege bulaı elsiz kóldiń jaǵasynda qańǵyp júrmin? Keshegi kúnge deıin kolhoz ǵylymynyń akademıgi atalyp kelgen Baǵlan qalaısha búgin nadan bola qaldy? Maǵan aıyp bolyp taǵylǵan jeti myń qoıdyń jeti tal qylshyǵyna tımegenim búgin ózime qandaı aıan bolsa erteń jurttyń bárine de sondaı aıan bolady. Endeshe bul qyrsyqtyń mende nesi bar?»

Onyń bul oıyn alystan shyqqan at dúbiri bólip jiberdi. Oı toktatyp, kóz jibergenshe bolǵan joq, áýdem jerdegi kók múıisten baran atty bireý júıtkitip shyǵa keldi. Astyndaǵy atynyń qasqasynan tanı ketti, Saýys eken. Baǵlan ony kóre sala daldalanyp aǵashtyń túbine jantaıa ketti de, aldynda jatqan úırekterdiń birnesheýin kók shalǵynnyń arasyna qaraı súńgitip jiberdi.

Bul qylyǵy ózine ersi kórindi me qalaı:

«Men de qyzyqpyn-aý, — dedi ol myrs etip, — bireýler suraı qalsa astymdaǵy jalǵyz atymdy berýge de ázirmin, endi bireýlerge atylǵan jerde qalatyn shúregeılerdi de qımaımyn. Bul ne minez?»

Saýys qatty ekpinimen kelse de, Baǵlandy izdeı qoıǵan joq, aýlaqta shiderleýli turǵan boz jorǵanyń qasyna kelip tústi de, jan-jaǵyna urlana qaraı otyryp attyń shiderin aǵyta bastady. Ony Baǵlan ańǵarǵan joq, Saýys ta ańǵartar emes.

— Baǵlan aǵa, qaıdasyz?

— O, ne bolyp qaldy? — dedi Baǵlan basyn kótermesten daýsyn ǵana kóterip.

— Ne bolǵanyn estimeı qalmassyz, súıinshimdi molyraq ázirleńiz.

Ol atynyń shylbyryn boz jorǵanyń shiderine İle saldy da, Baǵylanǵa qaraı bettedi.

— Baǵlan ara... batyr aǵa... súıinshige sarańsyma...

— Taǵy nendeı sumdyq ákede jatqanyń?

— Aldymen súıinshimdi ákelińiz, — dedi alaqanyn alystan jaıyp.

Baǵlan qalǵan úırekterdi onyń aldyna tastady.

— Má, mynany al da aıta ber, tek ózińdi qorlama.

— Dúnıe júzindegi eń úlken jańalyq: men Maltabaıdyń aıtqanyn oryndaıtyn malaıy boldym.

— Qutty bolsyn, malaıy ǵana bolsań jaman emes.

— Sonan keıingi jańalyq, siz búginnen bastap mal baǵýdyń azabynan qutylatyn boldyńyz.

— Mende jalǵyz attan basqa qandaı mal bar edi?

— Sizdeı qartań adamǵa sol jalǵyz atty baǵyp-qaǵý da jeńil emes.

— Ym... solaı deńizder, myrzalar... Sonda meni ondaı aýyr azaptan qutqaratyn kim?

— Bizdiń Maltekeń. Myna kól bizdiń sovhozdyń kóli ekenin bilesiz, bile tura úıir-úıir jylqymyzdaı kóretin úırekterimizdi, qora-qora qoıymyzdaı kóretin qazdarymyzdy bir jeti boıy qyrdyńyz. Boz jorǵany sonyń tóleýine beresiz de, mal baǵýdyń azabynan qutylasyz.

Qulan qudyqqa qulasa, qurbaqa qulaǵynda oınaıtyn. Sol qudyqqa qulaǵan qulan men bolsam tóbeme shyǵyńdar da, qulaǵyma oınańdar, tasjúrek qurbaqalar.

— Qapalanbańyz, Baǵlan aǵa. Kelinińizdiń keskin-kelbeti aman bolsa sizdiń qulaǵyńyzda oınaıtyn qudaıdyń da baqasy joq.

— Meni bar keselden qaqqandaı kelinimniń keskin-kelbetinde nendeı keremet bar edi?

— Maltekemniń aıtysyna qaraǵanda sizdiń áli kúnge deıin qamalmaı júrgenińizdiń ózi sol kelinińizdiń sharapaty kórinedi.

— Ol qandaı sharapat?

— Ony Arman dosyńyzdan surańyz.

— Onan da, senen de, seni jumsap otyrǵan Maltabaıdan da suraımyn, surap qana qoımaımyn, bárińe de aıtqyzamyn. En aldymen saǵan meniń qandaı aýyr qylmysym baryn aıtqyzamyn.

— Bizde neńiz bar, myqty bolsańyz kelinińizge aıtqyzyńyz.

Baǵlan oılana qalyp, Saýystyń sholaq oıyna bir uzyn buǵalyqty tastap jiberdi.

— Ol hattyń jazylýyna keńes bergenderdiń biri sen kórinesiń, múmkin onyń ornyna jaýapty sen berersiń.

— Oı, batyrym-aı, kimniń dos, kimniń qas ekenin bir bilmeı-aq kettińiz-aý, batyr ańqaý degen osy-aý.

— Meniń tanymaı kelgen dosymnyń biri sen shyǵarsyń, solaı ma?

— Kektenseńiz de durys aıtyp otyrsyz. Kelinińiz qansha arbasa da men sizdi qımadym.

— Ol seni arbap qaıtedi?

— Eger onyń tiline ersem, sizdiń qanyńyzǵa meniń de qolym malynatyn edi ǵoı.

— Qanǵa qol malynǵany qalaı?

— Eger men onyń tiline azyp, sizdi qaralap jazǵan hatyna qolymdy qoısam, qanyńyzǵa qolymdy malǵanym emes pe?

— Onda tilińnen tamshylap turǵan mynaý neniń ýy?

— Olaı deseńiz sizge munan bylaı túk aıtpaımyn.

— Joq aıtasyń, osy aıtqandaryńnyń barlyǵyn meniń kózimshe Arman men Jannanyń ózine de aıtarsyń, men aıtqyzamyn.

— Áýre bolmańyz, basym ekeý bolmaǵandyqtan men ony aıta almaımyn da, kýáńiz joq bolǵandyqtan siz aıtqyza almaısyz.

— Men sendeılerdi kýásiz de sottaı alamyn, qanym qyzyp barady, kelgen jumysyńdy tezirek aıt ta, joǵal kózimnen.

Ol sony aıtty da, tazalaý úshin myltyǵyn bólshekteı bastady.

— Eki ottyń ortasynda qaldym-aý, — dedi Saýys ótirik qynjylyp. — Aıtpaı ketsem buıryǵymdy oryndamadyń, joldaǵan sálemimdi túgel jetkizbediń dep Maltabaı janymdy qýyrady. Aıtar bolsam sizdiń jyndanyp ketýińiz múmkin, ne istesem eken?

— Senderge keregi meniń jyndanǵanym emes pe, aıta ber.

— Men Maltekemniń buıryǵyn oryndaýshy, dálirek aıtqanda onyń sizge dostyq nıetpen joldaǵan senimin jetkizýshi ǵanamyn ǵoı.

— Iá, sen ekeýiń ondaı quzǵyn uıany oblys ortalyǵyna da salǵansyńdar aıta ber, onyń dostyq nıetpen joldaǵan sálemi qandaı edi?

— Aǵat bolsa aıyp etpeńiz, Maltekeńniń, aıtysyna qaraǵanda sizdiń Armannan aýlaq júrgenińiz jaqsy sekildi. Ásirese kelinińizdi onan aýlaq ustaǵaısyz.

— Nege?

— Maltekenniń aıtysyna qaraǵanda ol ekeýiniń jasyryn nekesi aldaqashan qıylǵan kórinedi.

— Solaı ma, sender endi osylaı qıqýladyńdar ma, quzǵyndar. Endigi toryǵandaryń Arman boldy ma... O, sumyraılar.

Baǵlan ashýǵa býlyǵyp myltyǵyn qaıta qurastyra bastap edi, Saýys atyna qaraı zyta jóneldi.

— Jyndanbańyz... mende de myltyq bar. Ol jalǵyz aýyz bolsa da sizdiń mynaý úsh aýyz myltyǵyńyzdyń mylja-myljasyn shyǵarady. Eserlenip estigenderińizdi' elge jaıyp júrmeńiz, kýáńiz joq...

Ol jańa kelerinde barlyq sumdyǵyn saılap, mine jónelý úshin boz jorǵany ázirlep kelgen eken. Onyń nendeı pıǵylmen kele jatqanyn sezgendeı boz jorǵa at qamys qulaǵyn qaq tóbesine tiksine tigip tura qaldy. Saýys onyń osqyrǵanyna da qaraǵan joq, óz atyn bosatyp alyp, búıirine qatty túrtip qalyp edi, ol shylbyryn súıretken kúıi kelgen jaǵyna qaraı quıǵyta jóneldi.

— Qap, jamandatqyr-aı, — dedi Saýys ótirik qynjylǵan bolyp. Ol sony aıtty da boz jorǵanyń ústine qarǵyp mindi. Áldeneni sezgendeı boz jorǵa diril qaǵyp aspanǵa bir shapshydy da, ózine qaraı júgire basyp, myltyǵyn júre oqtap kele jatqan ıesine kisinep qoıa berdi. Atynyń sol kisinesi óz janyn qosa shyryldatqandaı. Baǵlan óziniń ne bolǵanyn bilgen joq, atqa jónelgen Saýysqa myltyǵyn qalaı kezep qalǵanyn da sezgen joq. Tek aýzynan «laǵnat!» degen jalyn shyqty, qolyndaǵy myltyǵy da gúrs etti. Aq boz at ushyp tústi de, qyzyl ala qan bolyp shyrqyraı túrekeldi. Baǵlan óziniń ne istegenin endi ǵana sezdi, eseńgirep qalǵan eken, atynyń qulaq sheke tusynan atqyǵan qannan basqany kóre alǵan joq. Ol attan ushyp túsken boıy qamystyń arasyna qaraı domalap bara jatqan Saýysty da ańǵarǵan joq, myltyǵyn laqtyryn jiberip atyna qaraı qushaǵyn jaıa umtyldy.

— Janýarym-aı! Jan serigim-aı!..

Basqa sóz aıta alǵan joq, kózinen jas parlap, qushaǵyn jaıǵan kúıi atynyń sońynan ketip barady. Aq boz at onyń daýsyn tanyp járdem tilegendeı shyńǵyra dirildep oıysyp keledi de, qaıtadan alystap ketti. Ol shyńǵyrǵan saıyn Baǵlannyń jany qosa shyńǵyrady.

Onyń dybysy alystaǵan saıyn jany kire bastap Saýys jatyr. Elge ne derin oılaǵan ol joq, ony munda kelmesten buryn oılap, qıanaty mynaý qandy aıyptan qutqarmaıtyn sekildi. Sony oılaǵan ol óziniń de bir jara salýǵa, ol úshin Baǵlannyń myltyǵyn taýyp alyp bytyraly patronmen óz qolyn ózi atpaq boldy. Sol oımen ol Baǵlannyń myltyǵyn izdep júr edi, ózi kelgen jaqtan mashınanyń gúrilin estip qaıtadan qamys arasyna býǵa qaldy.

Kele jatqan Janna men Maltabaı eken. Atasyn izdep kele jatqan Jannaǵa jolshybaı qosylyp Maltabaı da kelip-ti. Ekeýi dál aq boz at alǵash qulaǵan jerge dep kelip tura qaldy. Biraq, ekeýi de ázir eshteńeni ańǵarar emes. Maltabaı mashınadan sóıleı tústi.

— Mine, laısańnyń bári sizdiń atańyzdyń lańy.

Kelimizdiń qusyna qyrǵıdaı tıgenimen qoımaı, malymyzdyń azyǵy bolatyn kók maısamyzdy taptap tastady.

Janna jan-jaǵyna oılana qarap, aınalasyn kózimen bir sholyp shyqty da:

— Shóptiń taptalǵany eshteńe emes-aý, mynaý qan ne? — dedi bar daýsymen aıǵaılap. Ol óz daýsynan ózi shoshyp ketti.

— Sumdyq-aý, mynaý adamnyń qany ǵoı, — dep Maltabaı úreılene bastap edi, qamys jaqtan Saýystyń yńyrsyǵan daýsy estildi.

— Óldim... ól-dim...

— Masqara, mynaý Saýystyń daýsy, mynaý sonyń qany.

Maltabaı sony aıta ushyp kelip, sereıip jatqan Saýystyń ústine qulap tústi.

— Baýyrym-aı, bozdaǵym-aı... Joq, qany kórinbeıdi, oq tıgennen aman sekildi.

Júregi oǵan múldem muz bolyp qatqan bolý kerek, Janna jaqyndap keldi de turyp qaldy.

— Qoryqpańyz, men biletin Saýys bolsa, muny sulatqan jaý ózi.

— Ózi sulatqany qalaı?

— Ony qazir ózine aıtqyzamyz, myna bir tatyrǵa taman shyǵaraıyq, ar jaǵynan demeńiz.

Tatyrǵa shyqqannan keıin Saýys kózin aqyryn ashyp yńyrsı bastady:

— Baýyrlarym-aý... men... men... qaıda jatyrmyn?.. Sen kimsiń?.. Ózimniń Maltekem... mynaý kim?.. A, ózimniń ıá, ózimniń Maltekem.., Baýyrlarym-aý, men qaıda jatyrmyn!

— Meniń qushaǵymdasyń, — dedi Maltabaı onyń qulaǵyna aýzyn tıgize sóılep.

— Jannataı-aý, aıtsańshy, men anyq tirimin be?

— Óletin túrińiz kórinbeıdi.

— Nemene, meniń ólgenimdi tileısiń be?

— Joq, tek qana jer betiniń tezirek tazarǵanyn tileımin.

— Janna, siz osyndaı meıirimsiz, qatal ma edińiz?

— Keshirińiz, Saýysqa aıtylǵan sózdiń sizge tıetinin bilmedim.

Saýys Baǵlan ketken jaqqa qolyn siltep, yńqyldaı bastady.

— Anda, naǵyz masqaranyń ákesi anda. Mynaý kólge quıatyn ózenniń saǵasynda aq boz at ólip jatyr. Ony atyp óltirgen Baǵlan. Sizdiń sózińizdi Býrahannyń buıryǵyndaı kóretin basym oǵan sizdiń sálemińizdi aıtyp kólden tezirek ketýin ótinip edim, ol: «Maltabaıǵa sálem aıt, aldymen óziniń qatynyna ıe bolsyn», — degeni. Sol sózine yzalanyp tura umtylǵan kezimde atymnyń qoldan shyǵyp ketkeni, jaıaý qalǵym kelmeı atymdy ustap alǵaly onyń atyna mine jónelip edim, ol myltyǵyn gúrs etkizdi de, meni osylaı yńq etkizdi. Bir táýiri maǵan arnap jibergen oǵy óziniń atyna tıdi.

Jańaǵy sózden keıin Maltabaıdyń úni óshti. Óıtkeni áıeliniń jelaıaq ekenin ózi de sezetin edi, óz sezimi ózin ýlap tastady da, túk aıta almastan Saýys siltegen jaqqa qaraı týra jóneldi.

Kimdi aıtqany belgisiz, áıteýir:

— Saldaqy-aı! — degen yzaly daýsy alystan dúńk etti.

— Óziń saldaqy, — dedi Saýys tistenip.

Yzaly kúlkiniń qalaı kelgenin bilgen joq, ekeýińe birdeı yzaly turǵan Janna sylq-sylq kúlip kete bardy...

...Sol kúngi sol kúlki mynaý tuńǵıyq qara túndi de tilgilep turǵandaı. Saýys sony oılap kele jatyp, Maltabaıdan aırylyp qaldy. Ol Jannanyń sondaǵy kúlkisin qulaǵynan ketire almaı eki qulaǵyn kezek shuqyp kenet tura qalyp edi, ázinen basqany kóre almaı shoshyp ketti. Biraq óziniń oılastyrǵanyn qap-qara kúıege aınaldyryp, erteńgi aktıvte Baǵlannyń betine qalaı jaǵýdy ol umytqan joq,

2

— Malteke! — dedi, aqyryn. — Aý, Malteke-aý, qaıda joǵalyp kettińiz?

Maltabaıda ún joq.

— Aý, kómeıińizge qum quıyldy ma? Nege úndemeısiz?

Ún joq.

— Malteke! — dedi daýsyn dirildete aıqaılap, — Malteke! Men munda.,. Malteke, men munda... men munda!

Áli ún joq.

— Áı, ishi azap pen mazaqqa toly basym-aı. Ólseń de sol búlingen mashınanyń ishinde ólmeı Maltabaıdyń sońynan nege erdim eken? Onyń tóte jol degen! kesel jol ekiniń kózim talaı kórse de, mańdaıym tasqa bir tımeı qoıdy-aý men beıbaktyń.

Yq jaqta kele jatqan Maltabaı onyń bar sózin estigen eken, qarańǵy túndi jamyla jaqyndap kelip shińk etti.

— Qatynyń qysyr qalsa, ony da menen kórgeısiń.

Saýys seskense de irkilgen joq.

— Qatyndarymyzdyń qysyr qalǵany eshteńe emes-aý, siz ekeýimizdiń úmitimiz qysyrap qala ma dep qorqamyn, men sony oılap kele jatyp, sizdiń keıin qalǵanyńyzdy sezbeppin.

— Úmittiń qysyr qalǵany qalaı?

— Kútkenimizdiń bári kúlge aınalyp ketse, úmitimizdiń qysyr qalǵany emes pe?

— Jaǵyń qaryssyn, — dedi Maltabaı tisin shyqyr etkizip.

— Siz tilemeseńiz de qarysatyn bolar jaǵymyz. Arman tiri tursa, oǵan tistene-tistene tisimizdiń biri qalmastan qırar.

— Sonshama sorly biz kimbiz?

— Kim ekenimizdi ózim de bilmeımin. Baǵlannyń qoly jetken keremetterge qıalymyz da jetpepti. Soǵan qaraǵanda bizder kóz aldaǵysyn kórmeıtin kózsiz, kózi kórse de kóńili sezbeıtin meńireý ekenbiz.

— Onyń bári kózsizdik te, oısyzdyq ta emes, ómirdiń zańy. Ómir ózinin sol zańy boıynsha adamǵa keıde balyn, keıde ýyn beredi.

— Siz ekeýmiz balyn jeıtin aranyn bári de qysyr qalǵan sekildi, soǵan qaraǵanda ómirdiń bizge syılaıtyny tek ýy ǵana bolar.

Saýystyń bul sózi jelkesinen tartqandaı Maltabaıdyń ilgeri basqan aıaǵy keri ketti.

«Iá, — dedi Maltabaı ishinen, — oı ýlanǵan kezde basta mı qalmaıdy eken. Ex, Býrahan... Býrahan... seni de danyshpan kórip, Saǵym. dalasyna da sýsyz egin saldyq-aý. Ekken eginimiz de, tókken terimiz de dalaǵa ketkeni mynaý. Dárejenin daryn bola almaıtynyn bilmedim-aý men aqymaq.»

— Malteke, ne oılap kelesiz? Artyǵy bolsa maǵan da qaraılasyńyz.

— Sendeılerdi dos kórip serik tutqan ózimniń aqylsyzdyǵymdy oılap kelemin, qalasań bárin de al.

— Qamyqpańyz, siz qansha aqylsyz bolsańyz da men sıaqtylardyń talaıyna aqylshysyz.

— Sózdi qoı da umtyl, myna bir beldiń astynan sáýleniń shapaǵy kórindi, bas aıaǵyńdy.

— Onyń nesine asyǵamyz?

— Mashına bolsa tezirek jetip jolyn tosaıyq ta.

— Ol mashınanyń shamy emes, «Shaǵalanyń» aspanǵa shashyraǵan shapaǵy.

Ekeýi teńsele basyp, aspannan kóringen «Shaǵalanyń» shapaǵyna qaraı túndi súzgilep kete berdi.

«Shaǵalanyń» shapaǵyna jetkenshe Maltabaıdyń maqsatynan túk te qalǵan joq. Mansaby qulaı qalsa maqsaty qosa qulaıtyn onyń ejelgi ádeti edi, sol ádetine basty ma qalaı, áıteýir boıy sharshaǵan saıyn oıy da kemeldenip, qıaly da shaldyǵyp keledi. Shaldyqqan qıal qanatsyz ǵoı, sol qanatsyz qıaldyń jetken jeri óziniń burynǵy mansaby. Sol mansaby esine túsken saıyn, ishi eljirep ózegi órtenip, sol órti keıde kózdiń jasyna da aınalyp ketedi.

«Jasaǵan-aý, ne jazdym? — dedi nazalanyp. — Taýdan domalaǵan tastaı domalap kelemin, domalap kelemin, nege olaı? Osynshama domalatqandaı taǵdyryma ne jazdym? Álde Saýystyń aıtqany ras pa? Arman ba meni mundaı kúıge ushyratqan? Oǵan ne jazdym? Jazyǵym joq bolsa da oǵan jaqpadym, osynyń sebebi ne? Álde Baǵlan ba, Armandy maǵan aıdap salǵan? Maǵan qatyn bolǵaly qasqyrdan da qoryqpaıtyn bolyp ketken Zárý byltyrdan beri Baǵlannan elerdeı qorqatyn sekildi, nege olaı? Baǵlan oǵan: «Sender kóp jasamaıtyn jansyńdar!» — depti, onyń sol qaı shatqany? Syrtymyzdan aıtsa bir sári, Zárýdiń kózin baqyraıtyp turyp óz úıinde aıtypty. Onyń sol sózinde jatqan bir sumdyq baryn ishim sezedi, ne sumdyq ekenin surap bilgim de keledi. Zárýdiń ol kolhozdaǵy jansyzdary jetkizgen habarǵa qaraǵanda sol kúni Zárý ketisimen ol úıge Botajan barypty, sonyń kózinshe Baǵlan ózi joqta Nazgúl satyp alǵan sý jana pıanınonyń talqanyn shyǵarypty. Egerde ol áıeliniń pıanınony Zárýdiń aıtýymen Asaýbaı bergen aqshaǵa alynǵanyn bilmese mundaı ashýǵa barmas edi ǵoı... Iá ,barmas edi. Biraq sol qıraǵan pıanınonyń meniń qasiretim bolýy qalaı?»

Maltabaı óziniń eń úlken qasireti óziniń áıeli Zárý ekenin sezbese de, Asaýbaıdyń ólimine sebep bolǵan sol qıraǵan pıanıno ekenin dál tapty. Sondyqtan da ol Asaýbaıdyń ólimin erteńgi aktıvte Baǵlannyń ajaly etýge bekinip aldy.

Ol túń ishinde mazdatyp kele jatqan bul kúıeniń shyndyǵy mynadaı edi:

Ol Botajannyń «Shaǵala» kolhozyna jańa kelgen kezi bolatyn. Ol kelgen kezde Baǵlan Kıslovodskide edi, sonan keshe keshke kelgen-di. Bir kezde óziniń balasyndaı kórinse de kópten beri alystap ketken Botajannyń osy kolhozdyń partkom sekretary bolyp_ saılanǵanyn estiginde ólgen balasy Arystan qaıta tirilip kelgendeı qatty qýanǵan-dy. Estı sala izdetip edi, ol oblysqa ketken eken. Búgin tańerteń kele telefon soǵyp, óziniń qanatsyz ushyp keletinin aıtyp jar saldy.

Mine, qazir Baǵlan sony asyǵa kútýde. Amandyq suraǵandardyń telefonyna maza joq, esik qońyraýyna qulaq túrgen Baǵlanda da maza joq.

...Nazgúl Botajannyń keletinin estisimen, úıdiń ishin sándeýge kirisken bolatyn. Ózi jýyrda ǵana satyp alyp, basqa bólmege qoıǵan pıanınony da, Baǵlan Moskvadan búgin ákelgen tereze perdeleriniń eń ádemilerin de ortadaǵy bólmege keltirdi. Pıanıno kórnekti jerge qoıylyp, ádemi perdeler terezelerge qurylyp ta boldy. Qazir bul bólmedegi jıhazdardyń árqaısysy ózine laıyq oryp taýyp, birine-biri jarasyp jaınap tur. Shyǵys jaqtaǵy úlken eki terezeden mol tógilgen kún shuǵylasymen shaǵylysyp, jan-jaǵyna ózgeshe shapaq shashyp, terezeniń aldynda turǵan fıkýstyń jasyl japyraǵyna da, buryshtaǵy syry jarqyrap turǵan sý jana pıanınoǵa da qyzyl-kúreń óń berip, úlken qyzyl kilem jatyr. Onyń basqa jıhazdarǵa shashqan shapaǵyn qoıýlandyra túsip, oń jaqta qyzyl barqytpen tystalǵan dıvan tur. Ol da úı ishine kórik berip, kóz tartady.

Nazgúl osylarǵa qarap turyp, ózine tanys úılerdi kóziniń aldyna keltirdi. Tek aýdandaǵy emes, oblystaǵy tanys úılerdiń de talaıyn sholyp ótti. Tabysy mol bola tura, uqsata almaıtyndardy da, aldap-arbaýmen, memleket dúnıesin qymqyrýmen dúnıe jınaıtyn, ózin bireý «qý» dese, túlkishe jylmıyp, sol sumpaıy sózdi úlken maqtan kóretin qaısybir sýyq qoldy suǵanaqtardy da synap ótti.

«Uıatsyzdar, uıalmastan qalaı qymqyrady eken», — dedi ishinen.

Biraq dál osy bólmede turǵan pıanıno da adal eńbekpen kelgen dúnıe emes edi, sol esine tústi de, ózinen-ózi titirkenip ketti.

«Apyr-aı, osy men ne istep júrmin? Asaýbaı bergen myń somdy oblıgasıadan uttym degenime Baǵlan sendi, Men nege olaı dedim? Asaýbaı jalyna bersin, men shynyn ǵana aıtýym kerek emes pe edi? Eger ol aqsha Asaýbaıdyń óziniki bolmaı, magazındiki bolyp shyqsa, el betine ne dep qaraımyn?.. Joq onyń meni aldaýy múmkin emes».

Ol ózin-ózi osylaı jubatty da, úıdiń ishine taǵy kóz jiberdi. Ortadaǵy uzyn stoldyń ústindegi kókala dastarqannyń qurysyp turǵan bir jerin alaqanymen sıpap jazdy da, dıvanǵa baryp otyra ketti.

Baǵlannyń bar armany: ózi jıyrma jyldan beri basqaryp kele jatqan osy kolhozdy búkil Otannyń aldy etý bolsa, Nazgúldiń armany ekeý. Onyń biri — ózi basqaratyn aýrýhanada birde-bir adam ólmese; ekinshisi — barlyq kolhozshylardyń úıi Maltabaıdyń úıine teńelse. Ol úshin, eń aldymen jurt kóp keletin óz úıi teńelse... Biraq, ol úıin Maltabaıdyń úıine teńeý úshin, áli de birneshe myńnyń dúnıesi kerek ekenin oılanbastan, ekinshi bólmede telefon arqyly bireýmen sóılesip otyrǵan Baǵlanǵa osy oıyn aıtqysy kelip edi, onyń osydan on mınýt buryn aıtqan bir sózi esine tústi de, kenet toqtap qaldy.

— Ol kolhozdyń malyn kóbeıtýden basqany oılamaıdy, — dedi qolyn sermep. — Biraq, sonysynyń ózi durys-aý.

Nazgúl báıbisheniń Baǵlandy «kolhozdyń malyn kóbeıtýden basqany oılamaıdy» deýi, árıne, eski erkelikpen aıtylǵan jaı naz. Sonymen birge, Baǵlannyń úıge jıhaz jınaýdy eskilik keretini de ras. Ol ásirese, aýyr zattardy jek kóretin. Sol ádetimen osydan on mınýt buryn Nazgúlge kelip tıisken onyń ózi bolatyn. Nazgúl úıdiń ishindegi nárselerdi rettep júr edi, ol keldi de:

— Aqshań kóbeıgen kezde aqylyńnyń qaq jartysyn sonyń bıligine berip qoıasyń-aý, kerbezim, — dedi ázildep, — ózińniń adal eńbegińmen tapqan aqshańa azapty osynsha mol satyp alarmysyń? Qarashy, pıanınony ár bólmege bir súıreýmen otyz jyl boıy bir terlemegen tanaýyńdy da terletipsiń. Osy utqan aqshańdy kasaǵa salsań ǵoı, on jyldan keıin bir mashına alasyń da, «búgin kún sýyq eken, shoferińe aıtshy, meni aýrýhanaǵa jetkizip salsyn» dep, mólteńdep turmaısyń.

— Aqyldyń jartysyn úıdegi aqshanyń bılegeni de, otyz jyl boıy terlemegen tanaýdyń búgin terlegeni de eshteńe emes-aý, daladaǵy arqar men kıiktiń bar aqyldy bılegenimen koımaı, toqsan kılo deneni terge malyn, topyraqqa aýnatatynyn aıtsaıshy. Mashına deıtin bolsań, ol úshin ýaıymdamaı-aq qoı, men ony ózińniń byltyrǵy atyp ákelgen arqaryńnyń terisimen satyp alamyn.

Ol sony aıtty da, óziniń kóńili shat kezindegi ádemi kúlkisine salyp, syńqyldaı jóneldi. Egerde Nazgúl osynaý bir sulý kúlkisin syńqyldatsa, ne óziniń ańshylyq jaıyn sóz ete qalsa jany jadyrap, onyń aýzyna telmire qaraý Baǵlannyń eski ádeti. Búgin de solaı, biraq Nazgúldiń jańaǵy bir sózinde mysqyl baryn sezip, sony qalaı shalýdy da oılap tur, Onyń jasynan jan qumary myltyq, jaqsy myltyq kórinse ony satyp almaı qoımaıtyn. Qazir onyń ár kezde satyp alǵan alýan túrli myltyǵy bar, biraq Arystany qaıtys bolǵannan beri solardyń birde-biriniń qyzyǵyn jóndi kórgen emes. Kúzden bergi bar atqany jalǵyz arqar. Nazgúldiń jańaǵy mysqyldap turǵany sol arqardyń terisi. Onyń bul mysqylynyń ar jaǵynda úlken izgilik jatyr. Ańshylyqty azaıtqannan beri Baǵlannyń densaýlyǵy azaıyp bara jatqandaı kóretin de, qoly sál bosaı qalsa kún demeı, tún demeı, jaz bolsa «Balyqty» kóldiń jaǵasyna, kúz bolsa Saǵym dalasyna ala jóneletin. Biraq nege ekeni belgisiz Baǵlan dalaǵa barsa da, kól jaǵalasa da ań aýlamaı oı aýlaıtyn bolyp ketti. Ondaı kezde ózimen-ózi kúbirlesip «bul qalań álde men adasyp júrmin be?» dep sazaryp alatyn. Osy suraýda ol bıyl jaz ortasynan beri ózine-ózi jıi berip keledi, onyń ne suraý ekenin ózinen basqa jań bilmeıdi. Keıde «munyń aqyry nemen tynar eken?» dep aýyr kúrsinip te salady, onyń kútkeni nendeı qaýip ekenin de ózinen basqa jan bilmeıdi. Sol suraýdyń jaýabyn izdeýden ol bıyl bir talǵan emes. Kavkazǵa bardy, aq, kúmisten soǵylǵandaı kórinetin Elbrýstyń aspanǵa súńgip turǵan qos órkeshine qarap turyp ta talaı kúbirledi, qart shejire bolsa da aıtar jaýaby bolǵan joq. Qaıtyp kelip óziniń keń sahara ker dalasynan da surady, ol da ún qatpastan kergip, miz baqpastan kerilip jatyp aldy. Qazirde de sol suraýdyń jaýabyn izdep, úıdiń ishin kezip júr.

— Men saǵan búgin tańǵa jaqyn kórgen bir túsimdi jorytqaly kele jatyr edim, qolyńdy nemenege sermeı qaldyń? — dedi qaljyńdaǵan túr kórsetip.

— Qolymdy kimge ne úshin sermegenimdi aıtsam, ol ókpeńniń izi de qalmaıdy, sondyqtan balasha burtımaı qasyma kelip otyr da, túsińdi aıt.

Baǵlan onyń qasyna keldi de, bir qolymen qushaqtaı qulap otyra ketti.

— Men ótken túni túsimde, — dedi tústi oıdan shyǵaryp otyrǵanyn sezdirgisi kelmegendeı oılana sóılep, — qyz qalpyńa qaıta kelgen seni kórip edim, qyzyqqanymnan qanatsyz samǵap ketippin.

— Sen túsińde qanatsyz samǵap júrseń, men ónimde óz úıimnen basqa úıge kire almaı jer bolyp júrmin, — dedi Nazgúl ótirik muńaıyp.

Baǵlan onyń nendeı oıǵa túskenin seze almaı tiksinip qalsa da, erkeletkisi kelip:

— Qalaı? — dep qushaǵyna tartyp edi, Nazgúl dıvannyń arqalyǵyna qaraı shalqaıa tústi.

— Osy sen neshege kelgenińdi bilesiń be? — dedi Baǵlannyń shashynan sıpap.

— Biletin sekildimin.

— Bilseń meniń bir tilimdi al.

— Seniń tilińdi almaǵan kezim bar ma edi?

— Tilimdi alsań, tyńdaı ber, — dedi de, Zárýden úırengen bir sózderdi aralastyra soǵyp, sóıleı jóneldi, — dáýreniń osyndaı shalqyp turǵan shaǵynda úıińe dúnıe jınap al. Qarashy, myna bolymsyz dúnıege! Osynyń bir ózi kóńildi qansha kóterip tur. Adamnyń qartaımaq, jasarmaǵy kóńilden, turmysyń kóńildi bolsa, kóp jasaısyń. Kolhozyń tasyǵan teńiz sekildi, sen alǵan bir tamshy sýdan teńiz ortaımaıdy. Ózin ana Maltabaıdyń úıine qarashy, kirseń shyqqysyz. Ózderi bir qora jan, qyzmet isteıtin jalǵyz ǵana Maltabaı. Al, biz bir úıde úsh qyzmetkermiz, ortamyzda bary jalǵyz bala. Úsheýmiz de eńbekaqyny jaman almaımyz. Sonda da, úıimiz dúnıege bir jarymaıdy. Bar tapqanymyzdy .saıahat pen kýrortqa salamyz, onan qalǵany qonaqtardan artylmaıdy. Joq, teńiz bolyp shalqyp, qyran bolyp sharyqtaıtyn jastyq shaǵyń bitti, endi erteńgi keler kárilikti de oıla.

— Ehe, sen solaı deıtin boldyń ba? — dedi Baǵlan. Onyń daýsy syzyla sozylyp baryp zirk etti. Sol zirk etip tynǵan daýysta bir yzǵar baryn sezse de, Nazgúl elegen joq.

— Solaı, úıiń kolhozyńa saı bolsyn deıtin boldym, — dedi nyqtap turyp.

— Joq, kerbezim, — dedi Baǵlan onyń shashynan sıpap. — Jaqsy turmystyń qartaıtpaıtyny ras bolsa, qushaǵyńdy keńirek jaıǵaısyń.

— O l ne degen sóz?

— Ol osy kolhozdaǵy úılerdiń bári óz úıiń, olardyń birin oılasań bárin de oıla degen sóz.

— Ondaı úgitińdi qoıa tur, — dedi Nazgúl, mundaı sózdi tyńdaǵysy kelmeı, — óziń oılashy, shúbáda bireýler kelip baı kolhozdyń bastyǵynyń úıin kóremiz dep kele qalsa, kúlip ketpeı me?

— Aqylsyzdar kúlse kúle bersin. Aqyldylar biledi bizdiń neni ardaqtap, neni qasterleıtinimizdi. Sen mundaıǵa túsinetin ediń, óziń aqsha utamyn dep, utylyp qalǵansyń ba qalaı ózi?

«Sezikti sekirer» degendeı, utys jaıy sóz bola qalsa, Nazgúldiń júregi qaltyraı bastaıtyn. Sol «aýrýy» tary ustady. Egerde Baǵlan: «Osy aqshany oblıgasıadan utqanyń ras pa? Shynyńdy aıtshy?» — dep qadala surasa onyń dál qazir aıtyp salýy da múmkin edi. Kúdiginiń joqtyǵynan ondaı suraý Baǵlannyń oıyna kelgen joq, Nazgúl ózdiginen aıtqan joq.

— Utylǵany qalaı, meni kim utýshy edi? — dedi.

— Sen aqshany utpaı, aqsha seni utqan sıaqty.

Nazgúl túsinbegendeı túr kórsetip ıyǵyn bir qomdap qaldy da:

— Apyr-aý, áýlıeshim-aý, sen ony qalaı bile qaldyń? — dedi óziniń erke daýsymen kúle sóılep.

— Kózińnen kórip, sózińnen sezigi otyrmyn. Baıqa, Zárýge eremin dep jaqsylyqtyń bárine zárý bolyp qalma. Sen onyń kim ekenin bilemisiń?

— Nege bilmeımin, ol senen de úlken jaýapty qyzmetkerdiń áıeli.

— Mine, seniń bar biletiniń sol ǵana. Sen ǵana emes, baıy Maltabaıdyń da bileri sol. Ol jyl saıyn oblıgasıadan, lotereıadan myńdap aqsha «utady», sorly Maltabaı oǵan sene beredi. Áıeli ony jyl saıyn birneshe satady, ol sony da sezbeıdi.

— Satty degen ne? Zárý kúıeýin satyp júr me eken?

— Bedelin satsa, ózin satqany emes pe?

— Onda sen maǵan da senbessiń.

— Saǵan senemin, óıtkeni, sen meni ózime ǵana satasyń.

Nazgúldiń júregi egilip ketti de, kesh degendeı, betin Baǵlannyń keýdesine qoıyp qısaıa ketti.

«Laǵnat...laǵnat... saǵan aldamshy dúnıe. Senderge de laǵnat, arbashy aram dostar...» dedi ishinen.

Onyń kirshiksiz taza janynda qandaı jara baryn Baǵlan sezgen joq. Betin nege jasyrǵanyn da ańǵarmaı, baıaǵy kári erkeligi dep túsindi de:

Solaı, kerbezim, kolhozdyń dúnıesine qol suǵý — suǵanaqtyq, — dedi onyń betin ózine qaratyp.

Baǵlan sony aıtqan kezde Nazgúldiń jany yrshyp tústi.

— Baǵym-aı, myna bir jeksuryn sózdi sen bilmeýshi ediń ǵoı, aýzyńa qaıdan tústi?

— Ózin jerkenetin ondaı jeksuryndyqqa meni nege qıasyń?

Nazgúl ony júregimen súıip, jalyn atqan janymen jabysa túsip:

— Keshir, janym, — dep, betin onyń keýdesine bir basty da, qaıta kóterildi. — Men seni ózime ǵana qıamyn, sony esker de, jańaǵy bir sózińdi ashyǵyraq aıtshy, Zárý ne istepti?

— Eldiń aıtyp júrgeni beker bolar. Egerde beker bolmaı, ol kelinniń keıbir kolhozdar men saýda oryndaryn saýyn sıyry etip alǵany ras bolsa, sonaý shańdatqan bezeý betin baıynyń aldynda aıdaı etermin.

Nazgúl onan saıyn úreılenip, Baǵlanǵa jabysa tústi.

— Nemene, ol magazınderden de aqsha alyp pa? Kimnen, qansha?

— Anyǵyna jete almaı ketkenmin, endi jetemin, jetken kezde aıtarmyn.

Nazgúldiń jany onan saıyn shyryldaı tústi:

— Tilimdi alshy, ondaı usaq áńgimeden aýlaq bolshy.

— Nege?

— Onyń shań basqan uıatsyz betin baıynyń aldynda aıdaı ete alsań jaqsy, ete almasań óz betińniń qandaı bolatynyn oılashy.

Osy kezde aýyzǵy bólmeden Zárýdiń daýsy shyqty.

— Razrechıte.

— «Sh»-ny «ch»-ǵa. aıyrbastap kele jatqan bul qaı saýdager?

Baǵlan sony aıtyp, Nazgúl basyn kótergenshe bolǵan joq qara qalpaǵyn qaqyraıta kıip, opalanǵan bezeý betin órmekshiniń tory sekildendire torlap alǵan Zárý kirip keldi.

Ol bolymsyz buǵaǵyn kózge túsirý úshin, aıbat shekken kúrketaýyq sekildenip, ıegin ishke qaraı tyǵa túsetin de, jelkesin kúdireıtip jiberetin. Sondyqtan, sóılegende aýzy kerilip ketetin. Áıtpese bádensiz emes. Ásirese, ústindegi qara kıimder aq sary júzin aıqyndap, dál qazirgi sátte kezdi bir ilip qalarlyqtaı kórikpen tur.

— A, Zárý, kel, kel! Tórge shyq, — dep, Nazgúl qoshametpen qarsy alyp edi, ol aýzyn kere sóılep:

— Tátetaıym-aý, Kóketaıym kelip te qalǵan ba? Men tipti bilsemshi. Amansyz ba, kóketaıym, — dedi de, sheshinbesten kelip, Baǵlannyń qolyn ustaı aldy.

— Bul qaıdan kelgen perishte dep tań-tamasha bolyp otyrsam, ózimizdiń Zárý kelin eken ǵoı, jaıshylyq pa? Maltekeńiz qalaı, aýrý-syrqaýdan aman ba?

Onyń bul sózderiniń arqasynda neden zil buǵyp jatqanyn sezbesten:

— Tabıǵatqa shúkir, — deı bere Zárý shegin tarta atyp turdy, kózi pıanınoda. Onyń «qudaıǵa shúkir» deýdiń ornyna, «tabıǵatqa shúkir» degen jańalyǵyna Baǵlan myrs etti. Zárý onyń ne úshin kúlgenin de sezgen joq.

— Tátetaıym-aý, sen pıanıno alyp pa ediń?... Áı, qandaı ádemi. Áı, qandaı tamasha? Mine, qarashy, úıiń úı bolǵan da qalǵan. Kóketaıymnyń qulaǵyna altyn syrǵa, erkekterge qarasaq, qaraı qalamyz.

Jasyratyny joq, onyń mundaı jel sózine Nazgúl de jeligip ketti.

— Qarań qaldyrmaǵanymen, qatardan qaldyratyny ras, — dedi ol ózderine kúle qarap otyrǵan Baǵlanǵa kóz qıyǵyn tastap.

— Ózderińdi qarań qaldyryp, etekterińnen tartatyn baıdy nesine saqtap júrsińder, eki metr shókimge satyp jibermeı, — dedi Baǵlan mıyǵynan kúlip.

— Obaly qane, Maltekemniń eń bir jaqsy qasıeti — meniń jumysyma aralaspaıdy, — dedi Zárý aýzyn kergileı sóılep; — eń aqyry, eńbekaqysyn da mensiz almaıdy, ózim baryp alamyn.

— Munan bylaı sen de sóıt, — dedi Baǵlan yzasyn jalǵan kúlkimen búrkegisi kelgendeı Nazgúlge kúle qarap, — tek, sándenemin dep óziniń mánin ketiretin keıbir sulýlarǵa uqsap ketpegeısiń, — dedi de, syldyry estilgen telefonǵa ketti.

— Tátetaıym-aý, myna kisi ne dep ketti?

— Óziń muny syrtynan ósektegen joq pa ediń?

— Tabıǵat saqtasyn, ol ne degeniń. Sonsha, meni kim ǵoı deısiń. Tamaǵyn ósek aıtýmen tabatyn Saýystyń suǵanaǵy emespin. Men domohozaıka bolsam da, baıyn joǵarlatý úshin árkimniń nápsisin bir saýatyn Zeket haným emespin, men de ózin sekildimin.

— Ras, — dedi Nazgúl salmaqpen, — olardaı emespiz, biraq ózimizge jaraspaıtyn jat minez bizderde de bar-aý, sonan tezirek qutylsaq eken.

— Jat minez degen ne?

— Biz burynǵy bolystardyń áıelderine uqsap, keıde kúıeýlerimizdiń bedelin satamyz.

— Aı, tátetaıym-aı, keıde aýzyńa kelgendi shata salasyń-aý, Sonda qalaı, seniń oıyńsha, aqshasy kóp, aqyly joq bireýden alǵan aqshańdy kóketaıymnyń aldyna jaıyp salýyń kerek pe?

Nazgúl onyń betine tiksine qaraı qalyp:

— Ony men qaıdan bileıin, — dep edi.

— Óziń bilmeseń myna pıanınodan sura, — dedi Zárý sylq-sylq kúlip. — Ótirik utqan aqshaǵa jasyraq baı da ońaı tabylatyn.

Nazgúl shoshyp ketti.

— Ne deısiń? — dedi ol úreılenip, — sen ne sumdyqty aıtqaly kelesiń? Álde seniń byltyrdan beri birese lotoreıadan, birese altyn zaemnan uttym dep sýsha sapyryp júrgen aqshań aqylsyzdardyń aqshasy ma edi?

Nazgúl sony aıtqan kezde Zárýdiń erni kógerip, shańdatqan betiniń bezeýleri bedireıip shyǵa keldi.

— Senen men aýlaq, menen sen aýlaq, — dep Nazgúl esikke bettep edi, Zárý baryp ustaı aldy.

— Tátetaıym, sen jyndanbaı aqylyńa kel, — dedi ol jany jalynyp tursa da jaıbyraqat únmen, — báribir sen endi pıanınonyń aqshasynan qutylsań da, bálesinen qutylmaısyń. Onan da óz etegińdi óziń ashpaı aqylǵa kel. Búgingi barǵa mastanba, erteń káriliktiń júz jıyrma somyna qarap qalatyn qaıyrshy kúnińdi oıla. Etegine namaz oqyp júrgen eshkim joq. Sender men biz ǵana aldyna qoıylǵan asty jeı almaı otyrǵan. Aldyratyn baı bolsa, Asaýbaıdan basqa berýshiler de tabylatyn. Ekeýmiz biriksek, bildirmeı-aq ala alamyz. Dúnıe eki aınalyp kelmeıdi, baılarymyz jalǵandy jalpaǵynan basyp turǵan shaǵynda biz de bir shalqyp qalaıyq. Tek kóketaıym men Maltekem ekeýi tizesin aıyrmasa bolǵany, oılan osyny.

— Oıladym, oıladym da taptym, ańdyp júrip, arandatqan jaýymnyń kim ekenin, — dedi de, Nazgúl sylq etip dıvanǵa otyra ketti.

— Tátetaıym-aý, jaýyń kim aıtyp otyrǵan? Men emespin be áıteýir? — dep Zárý ony qushaqtaı aldy.

Nendeı oıǵa bekigeni belgisiz, júregi aýyr oımen janshylyp otyrǵan Nazgúl tez qaırattanyp, atyp turdy.

— Oıladym, oıladym da taptym. Tek sen aýzyńa ıe bola tur.

— Maqul, biraq seniń óńiń buzylyp tur ǵoı?

— Júregim qozǵalyp ketti.

— Kóketaıym kelip suraı qalsa, sóz taba almaı qalarsyń, júregińdi tez bas. Men ketip qalaıyn. Suraı qalsa, osyndaǵy tórkinderine kelipti deı sal, — dedi de, Zárý shyǵa jóneldi.

Ol Zárý osynda kelgende Nazgúldiń Asaýbaıdan myń som alǵanyn óziniń biletindigin sezdirý úshin ǵana burylǵan-dy. Sezdirdi de, degenine jetti. Biraq osy áreketteriniń barlyǵy ózine erteń kesel bolyp jabysatynyn sezbesten ketti.

— Asaýbaıdy maǵan jibergen osy eken. Týmaı ketkir Asaýbaı janaǵy saıqaldyń jyltyraǵan betine satqan ekensiń ǵoı meni. İni bolmaı inge kirseń edi munan da. «Meniń lotoreıadan utqan oljamdy Aldanǵa syıladym, tek sóz bolatyn túrim bar, ózim uttym deı gór», — dep jalynǵan ediń, sol jalynýynda osyndaı jádigóılik bar eken ǵoı. Onyń bári jańaǵy jádigóıdiń jattatqan jarapazany eken ǵoı. O, ańǵal basym... bul surqıanyń aldaýyna qalaı tústim? — dedi Nazgúl ishinen. Ol aldanǵanyna qorlanǵandaı nazalanyp, otyra ketti de, óziniń adaldyǵyna súıenip qaıta túregeldi.

«Joq, saıqal, men seniń tálkegiń bola almaspyn, inińe sý quısam ıne jutqan ıtteı bolarsyń da, árkimnen jyryp alǵan aram aqshalaryńdy qansoqtasymen qaıta qusarsyń».

Óz oıymen alysa-alysa terezeniń aldyna baryp edi, qaqpa aldyna kelip toqtaǵan mashınany, ol mashınadan túsip jatqan Botajandy kórdi de, Baǵlan otyrǵan bólmege jetip bardy.

— Qane, eski dostardyń saǵynyshy qandaı bolady eken, kóreıik... Sen estip otyrsyń ba, Botajan keldi dep turmyn ǵoı..

Baǵlan sózin bitirmesten telefondy tez ildi de, esikke qaraı umtyldy.

Ol ortadaǵy bólmeden ótip, aýyzǵy bólmege shyǵa bergen kezde, Botajan qarsy kep qalǵan edi.

— Botajan! Sen bul dúnıede bar ma ediń?

Baǵlannyń shymyr denesindegi barlyq kúsh sony aıtýǵa ǵana jetti de, keń qushaǵyn jaıyp jiberdi. Biraq nege ekeni belgisiz, ondaı shattyqty Botajan kórsete alǵan joq. Onyń qanynda qaısarlyq kórinetin baısaldyq bar edi. Sondyqtan ba, joq álde, Baǵlannyń: «Sen bul dúnıede bar ma ediń?» — deýinde bir aýyr naz baryn sezip aıtary bolmaı qaldy ma, áıteýir ol ún qatpastan Baǵlannyń keń qushaǵyna kirip ketti.

Nazgúldiń ańdyǵany osy kez eken.

— Jaraısyń, kári qyranym, — dedi ol Baǵlannyń arqasynan qaǵyp, — seniń dostyǵyn, áli móldiregen jas, jalyndy eken.

— Al, men she? — dedi Botajan.

— Ony keıin aıtamyn, tórge shyǵyndar.

Botajan Baǵlannyń qushaǵynda oılana qozǵalyp dıvanǵa betten bara jatty da, Nazgúlge jalt qarady:

— Naz jeńge, men sizderdiń aldaryńyzda kináli janmyn ǵoı, kináliniń qýanyshy da kirbeńdep qalady eken.

— Sen osynaý bir «kinálimin» degen sózdi tym kóbirek jattaǵan ekensiń, — dedi Baǵlan ony tez jadyratqysy kelip, — Buryn hatta da jazǵan ediń, bir emes eki jazǵan ediń ǵoı, sol, jetpeı me? Bizdi aıasań ondaı sózdi munan bylaı aıtpaıtyn bol da, bylaı tur. Ay, burynǵyńnan symbatty bolyp ketkensiń be, joq álde meniń kózime solaı kórinip turmysyń? Bylaı, kúnge tamanyraq turshy, anyqtap kóreıin, — dep Baǵlan Botajandy qushaǵynan bosatyp jiberip aınaldyra qaraı bastap edi.

— Kózildirigińdi kıip qara, — dedi Nazgúl ázildep.

— Sen turǵanda kózildirikti qaıtemin.

— Kózińniń janary men bolsam, osy sapar adasasyń.

— Kóretinim Botajan, kórer kózim sen bolsań, adassam da ókinben. Bizden ketkende qarshadaı bala ediń, tez esipsiń. Oıyn da osylaı ósken.

— Boı kórsetý ońaı da, oı kórsetý qıyn ǵoı, — dedi Botajan usynǵan orynǵa otyra bere kóz tastap, — keleshek kórseterden basqa aıtarym joq.

Ekeýiniń oı jarysyna qyzyǵa qarap Nazgúl tur.

«Oıynyn qandaı ekenin osy sózinen de kórýge bolady. Átteń, ózim bilemi baryraq sekildi, áıtpese, qymbat jigit», — dedi ol ishinen.

Baǵlan kózge maqtaýdy súıetin saltyna basty ma, joq álde basqa bir sebebi bar ma, Botajannyń oıyn maqtaýǵa barǵan joq. Onyń súıkimdi kózindegi balalyqtyń bal-bul janyp turǵan jas shyraıynan óziniń jastyq shaǵyn kórgendeı shalqyp otyr, biraq qansha shalqysa da sózi salqyn shyqty.

— Kandıdattyq ataq alyp ǵalym atalypsyń qutty bolsyn.

— Raqmet.

— Daryn deıtin gúl bar da, dandaısý deıtin ý bar ǵoı, dandaısýdyń tamshydaıy tamsa da darynnyń gúli kúıege aınalady, ony biletin shyǵarsyń?

— Ony bilemin.

— Taǵy ne bilesiń?.

— Endigi bilerim: siz qansha. batyr bolsańyz da dandaısýdan qatty qorqady ekensiz.

— Onyń ras, — dedi Baǵlan kúlimsirep, — meniń eń qorqatyn jaýym dandaısý ekeni ras. Iá, taǵy ne bilesiń?

— Qansha dańqty bolsańyz da siz burynǵy qarapaıym qalpyńyzdy saqtap qalypsyz, men muny keremet erlik dep bilemin.

— Taǵy ne bilesiń?

— Sondaı qasıetterińizdiń sharapaty bolar, siz halqyńyzdyń mahabbatyna ıe bolypsyz, halyqtyń mahabbatyna teń keletin baqyt joq dep bilemin.

— O, sen meni ǵaryshqa qanatsyz ushyryp barasyń, týǵan jerime qaıta almaı muǵallaq bolyp qalarmyn, meni osy araǵa doǵara tur da, óz jaıyńdy aıt. Maǵan kelin bolǵan adam bar ma? — dep Baǵlan áńgimeniń aǵysyn buryp jiberdi.

Nazgúl onyń bul suraýynda nendeı mán baryn ańǵarmastan óz bilgenin aıtyp saldy.

— Kelinińizdiń ózinen buryn sýreti kelgeni qaıda, umytyp qalǵansyz ba?

Baǵlan Nazgúldiń bul sózine jaýap bermesten Botajanǵa qoıar suraýlaryn jalǵastyra berdi:

— Meniń nemerelerim bar ma?

— Byltyr ǵana týǵan bireý bar.

— Onda tórt túligiń saı eken, bári de qutty bolsyn.

— Ámıin!...

Baǵlannyń jany balqyp ketti, biraq Botajandy áli de terbete túskisi kelgendeı syr sezdirgen joq. Onyń:

— Óz halińiz qalaı? — degen suraýyna bergen jaýabyn suraýǵa aınaldyryp jiberdi.

— Adamnyń oıda turyp, órdegige qol sermeıtin kókirek kózi de bolady eken, men tórt jyldan beri sondaı bir keselge kezdestim. Sende ondaı kókirek joq pa?

Onyń aıtyp otyrǵany tórt jyldan beri óziniń keýdesinde saıysyp jeńise almaı kele jatqan úmit pen kúdiktiń maıdany edi, Botajan onyń bul sózinde sondaı astar baryn ańǵarmastan:

— Keleshek kórseter degennen basqa, oǵan da berer kýáligim joq, — deı saldy.

— Sen keleshekke jarmasa berme, baýyrym. İrgesiz úı joq, búginsiz erteń joq. Sol sıaqty árbir maqsattyń da aldymen qalaıtyn irgesi bar. Seniń erteńge arnap búgin qalaǵan irgeń qaısy?

— Men qalaıtyn irgemdi de, kóteretin kúmbezimdi de aıttym, basqa aıtarym joq.

— Basqa aıtaryń joq bolsa mańdaıyńdy ákel, keń mańdaıyńnan súıgennen basqa meniń de aıtarym qalǵan joq. Jańaǵy bir tórt túligiń saı degen sóz jaı aıtyla salǵan sóz emes, bir basyńa jeterlik baǵyń bar eken, endi sen basqa baqyt izdep sabylma da jalynba. Endi baqyttyń ózi sabylsyn, seni tilep ózi jalynsyn, maqul ma?

— Maqul.

— Ekeýiń maǵan sóz beresińder me, joq pa? — dedi Nazgúl kúlki oınap turǵan tunyq kózderin ekeýine kezek tastap.

— Endigi aıtylar sózdiń bári seniki, jumysqa baratyn ýaqytyń bolyp qaldy, dámiń daıar bolsa keltire ber. Botajan sen muny progýl jasady dep búroǵa salyp júrme, ózi otardan tań ata ǵana keldi.

— Siz tym saq bolyp ketken ekensiz? — dep Botajan ázil tastap edi.

— Baıaǵy qalpymyzdamyn, — dep Baǵlan qartańdarǵa tán maqtanǵa basty, — ózgergen myna sensiń. Ǵylym dúnıesi seni tas túlekteı túletip jiberipti.

— Túlek tasta túleıdi ǵoı, sondyqtan ony tastúlek deıdi. Al, muzbalaqtardyń qaıda túleıtinin bilmeımin, — dep, Botajan da qaǵysa ketip edi.

— Ótirik aıtasyń, bilesin. Olardyń jem basary taýsylǵan kezinde de qarly quzda, tas qıaly muzda túleıtinin jaqsy bilesiń, — dep Baǵlan ildirgen joq.

Baǵlannyń aıtyp otyrǵany ózi ekenin Botajan da tez sezdi. Biraq, ol baǵdarlaýǵa bar da, baǵa berýge ázir joq. Sol sebepti áńgimeniń betin ázilge burǵysy keldi de;

— Bul sózińizdiń qospasy bolsa Naz jeńgeı estimesin, áıtpese, ol kisiniń synyna ushyraısyz, — dedi sybyrlap.

Kelmesten jatyp syr tartqandaı bolǵan jańaǵy bir sózin Baǵlannyń ózi de aǵat kóre bastap edi, endi týra tartyp, qolyn bir sermedi de, myrs etti.

— Synnan qorqatyn kezge ázir jetken joqpyn, kim de kim búgingi jalyny álsiz bolsa, onyń keleshegi muz, Synnan qorqatyndar da solar ǵoı.

Ózine-ózi sengen, zor senimmen aıtylǵan osy sózden Baǵlan basyndaǵy jaqsy qasıettiń sáýlesin kórgendeı, Botajan súısine qarap:

— Báse, solaı deńizshi, Naz jeńgeı de sizdi kári qyran dep beker atamaıtyn bolar, — dedi.

— Ol káriliktiń ne ekenin bilmegendikten aıta beredi, shyn qyrannyń da qartaıatyn kezi bolady, — dedi Baǵlan kózin kúlimdete syǵyraıtyp.

Bul kezde daý aıtqysy kelse de, Botajan úndegen joq. Jymıa túsip, Baǵlannyń ishki syrdy sezdire qoımaıtyn bet beınesine qarady. Kıslovodskige ádeıi aryqtaý úshin barǵan ba, álde Arystanynyń qazasy qaljyratyp ketken be, buryn quljanyń moınyndaı kórinetin jýan moıny jińishkerip, óz aldyna bir úlken ıek bolyp, bólek jatatyn buǵaǵy bujyrlanyp búrisip qalypty. Jazyq keń mańdaıynda ol kezde birde-bir ájim joq edi, ótken kúnderdiń İzimin degendeı qazir qatarynan tórt syzyq, jarysa túsipti de, oıly úlken kóziniń aınalasyndaǵy usaq ájimder qoıýlanyp ketipti. Biraq etti kózi áli de sol oq bolyp atylyp, ot bolyp jaınaıtyn qalpynda jalt-jult etedi. Káriliktiń osynaý kók ala taýynan basqa belgisi joq degisi kelgendeı mańdaıynda bir shoq kúmis aıdary bar shashyn anda-sanda shalqasynan bir serpip tastaıdy.

Botajan osynyń bárine kóz júgirtip ótti de, stol ústine ár túrli dám qoıyp júrgen Nazgúlge kóz tastady. Nazgúldiń gúl-gúl jaınap júrgen keskini, qyz kúninde ózi eń alǵash kórgen kezdegi munan da sulý keskinin túsirip, Baǵlannyń kózi de sonda tur.

Ol suńǵaq boıly, qaratorynyń ádemisi bolatyn. Dyryqtaǵy qalpynan áli ózgermepti. Qaıta, jasy ulǵaıǵan saıyn, denesi tola túskendikten be qalaı, burynǵysynan da symbattyraq sıaqty. Suńǵaq boıyna ózgeshe bir sán berip turatyn qos órimi bulań qaǵyp, sol burynǵy maqpal kúıinde móldirep áli de kóz tartady. Jaıdary minezin sezdire jetetin oınaqy otty kózinde jańa bir sáýle — shattyq sáýlesi únemi oınap turǵandaı.

Botajan erli-zaıyptylardyń osy keskinderińiz kózin kezek tastady da:

— Kárilikti sezbeýdiń ózi úlken baqyt eken, men ony sizderden, ásirese, Naz jeńgeı, sizden kórip otyrmyn, jasaı berińizder, jasara berińizder, — dedi.

— Arystanym qaljyratyp ketti ǵoı, áıtpese!?

Nazgúl sózin túgel aıta alǵan joq, jasqa býlyǵyp qaldy. O ǵajap, jańa ǵana gúl jaınap turǵan onyń óni kenet munarlanyp sala berdi. Munyń sol munary ózin tunshyqtyryp bara jatqandaı jany týlap, typyrlap Botajan otyr. Ol qansha typyrlasa da:

— Keshirińiz... keshirińiz, — degennen basqa sóz aýzyna túser emes.

— Kinásiz adam keshirim suramas bolar. Baǵym, qalaǵandaryńdy óziń ázirleı ber, — dedi de, Nazgúl as úıge ketti.

— Mine, káriliktiń mendegi bar belgisi, — dedi de, Baǵlan turyp baryp, qonaǵy qalaǵanyn ishsin degendeı ishimdiktiń birneshe túri men rúmkelerdi stol ústine qoıa bastady. Qazan-oshaqqa aralasqan erkekti áıeldeı kóretin Baǵlan bul kúnde sol qamytty ózi kıdi.

— Káriliktiń bári osyndaı bolsa jastyqty eshkim kókseı qoımas, — dedi Botajan onyń bul sózdi ne oımen aıtqanyn ańǵarmaı.

— «Qatyndardyń jumysyn isteıtin men qatyn emespin», — dep ydystardy qıratýshy ediń, ony umytqan ekensiń á?

Botajan Baǵlannyń oıyn endi ǵana tanyp, ańyryp qaldy.

— Apyr-aı, siz tym alystan oraǵytyp tur ekensiz ǵoı, — dedi ózine-ózi uıala kúlimsirep. Onyń qatty uıalatyn shaǵy alda edi, ony oılamastan, san etip kelgen oıdyq jetegine kete bardy, — meniń eń sońǵy qıratqanym mynadaı bir qyzyl kese edi-aý, — dep stol ústinde turǵan qyzyl keselerdiń birin qolyna aldy.

— Qandaı kese ekeni esimde joq, áıteýir seniń bir shapalaqtap keıin ydys-aıaqtardy qıratýdy qoıǵanyń esimde, — dedi Baǵlan mıyǵynan kúle qarap.

Ol kúle qaraǵan kezde Botajan aýyr oımen tómen qarady. Onyń oıy alysqa, áziniń balalyq shaǵyna alyp ketti. Jańaǵy qyzyl keseni shengeldeı ustap stolǵa aqyryn túıgishtep otyr. Ózinin, shapalaq jaıynda aıtqan sońǵy sózine ishteı ókinip Baǵlan otyr. Nazgúldiń:

— Baǵym, telefon, — degen daýsy shyǵyp edi, Baǵlan myna qyspaqtan qutylǵanyna qýanǵandaı tura jóneldi.

Botajan sol, bir nysanaǵa qadalǵan qalpynda, óziniń osy úıde ótken balalyq shaǵyna oıyn qadap otyr.

Ákesinen elideı, sheshesinen tirideı aırylyp jurtta qalǵan bes jasar balany taýyn ákelip asyraǵan osy Baǵlan edi de, sol jetim bala osy Botajan edi.

Ol kezde bul úı qazirgisindeı emes, syrty qojalaq-qojalaq, tóbesinde qamys shatyry bar, eki bólmeli tam úı bolatyn. Onyń oń jaǵynda Baǵlan men Nazgúldiń qaıqy bas aǵash kereýeti, sol jaq irgesinde terdegi ala syrmaqpen jalǵasyp eski táıteri jatatyn. Qaq terinde betiniń syry kete bastaǵan kónetoz sary-ala sandyqtyń ústinde Arystannyń besigi turatyn. Bul úıdiń ol kezdegi bar jıhazy osylar edi, sonyń bári qaz qalpynda kóziniń aldynda saırap tur.

— Sol táıteriniń ústinde kúndiz osy úıdiń ala mysyǵy, túnde men uıyqtaýshy edim-aý. Naz jeńgeı meni esirkep, Baǵlannyń qara tonyn tósep bergen saıyn, ishimnen ant etkendeı: umytpaspyn degen sózdi qaıta-qaıta aıtýmen uıqyǵa ketýshi edim. Bári de búgingideı kóz aldymda. Tipti, Nazgúldiń meni aýrýhanadan alyp kelgen kúni ózgeshe shattanyp:«Baǵlan, óziń anyqtap qarashy, meniń bul balam ózime tartqan. Kózine qarashy! Móldiregen janarynyń ózi osy úıge tamasha bir sáýle shashyp turǵan sekildi. Senen tiler tilegim: jan-jaqqa jar sal da, sheshesin tap. Balasy — balamyz bolsyn, ózi — anamyz bolsyn», — degen sózine deıin kókeıimde saırap, sol kezdegi kóńilder kóktem kúnindeı áli jaınap tur, — dedi Botajan ishinen.

Bári, bári de onyń kóz aldynda. Ózin Nazgúldiń keýdesine qysa túsip:

«Qazir jańadan kóılek tigip beremin. Erteń eńbekaqymdy alǵannan keıin kostúm tigip beremin. Apań kelgende solardy kıip aldynan shyǵasyń. Myna besikte jatqan seniń Arystan deıtin iniń. Ol ne kıse sen de sony kıesiń»,- — degen sózine deıin esinde tur.

Ol ǵana emes, qyzyl kese qıraǵan kúni Baǵlannyń shapalaǵy Botajannyń jaǵyna shart etken shaqta Nazgúldiń «qulynym-aı» dep shyr etken daýsy da qulaǵynan ketpepti. Ol shyryldap kelip Botajandy qushaqtaı alǵan kezde Baǵlannyń zildene qarap:«Betimen jiberip buzdyń balany», — degennen basqa sóz aıtpastan sylq etip otyra ketkeni de kóz aldynda tur.

— Sol shapalaǵyńyz úshin de sizge myń qabat alǵys, Baǵlan aǵa! Egerde sizden sondaı tálim alyp ketpesem meniń ómirimniń qıankeskilespen ótýi múmkin edi.

Botajan ishinen sony aıta otyryp, oılap qarasa, olarǵa aıtylǵan osy alǵystyń birde-birin ózine aıta almaıdy eken, jany túrshigip ketti.

«Apyr-aý... apyr-aý, — dedi óz-ózinen typyrlap. — Men qandaı adammyn osy? Men bularǵa búkil ómirimmen qaryzdar emespin be? Sol qaryzdy qalaı ótedim? Ózimniń jalǵyz baýyrymdaı kórinip, ózim besigin talaı terbetken, bes jyl boıy baýyrymda ósken Arystan munan eki jyl buryn, jıyrma jeti jasynda qaıtys boldy, men onyń ólimine qandaı qurmet kórsettim? Eń aqyry onyń qaıǵysyna ortaqtyǵymdy kórsete almadym. Ras, ol kezde shetelde edim, biraq shetelden qaıtqan soń da kelýime bolatyn edi ǵoı, sheshemniń tilinen asa almaı ony da isteı almadym. Sonyń bárin bular qalaı keshti? Álde meniń ózderinen alystap ketkenim úshin tek sheshemdi ǵana kinalaı ma eken? Sheshem baıǵus meni bes jyldan keıin tapty, ol kezde men on jasta edim. Meni óksitpeý úshin bir jerde birge ómir súrgisi kelgen Nazgúldiń tilegin sheshem qabyldamady. Mashınaly baıy baryn aıtyp astanaǵa shaqyrǵan sheshemniń tilegin Nazgúl qabyldamady. Osydan eki sheshe arazdasty da, aryzdasyp sotqa barysty. Sot meni týǵan shesheme buıyrdy da men astanaǵa tartyp otyrdym. Sol ketkennen alystap kete berippin, kete berippin... Osynyń bárine kinály meniń ol kezdegi balalyǵym, ne bolmasa sheshemniń shaldýarlyǵy ma? Joq, munyń bári meniń qyzarǵan betti búrkeý úshin tapqan syltaýymnyń sandyraǵy. Bulaı sandyraqtaýdyń ózi uıat».

Ol sol oıymen alysa túregelip esikke bettep edi, qarsy aldynan Baǵlan kirip keldi de, dál bir onyń júregindeginiń bárin kórip turǵandaı kózin syǵyraıta kúle qarap:

— Buǵan da qanaǵat, — dedi Botajandy bir qolymen qushaqtap. — Qane, mynany bastaı bereıik.

Botajannyń aıtary bolǵan joq, ketýdiń de syltaýyn taba almaı stol basyna otyra ketti.

Bul kezde Nazgúl kishkentaı aq samaýyrdy stol ústine jańa ǵana qoıǵan edi. Bir qolymen samaýyrdy ustaı otyra ketti. Ony Baǵlan men Botajan ańǵarǵan da joq.

— Qane, — dep Baǵlan Botajandy erte stol basyna jaqyndap keldi de, Nazgúldiń aýyr oıda otyrǵanyn sezip, arqasynan qaǵyp qaldy. — Bul ne?

Nazgúl shoshynǵandaı selk etse de, boıyn tez jıyp aldy.

— Ekeýińe ýyttyraǵyn quısaq qaıtedi?

— Meıli, baıda erik joq, áıeli konák berse de ishe beredi... qane, bárimizge ortaq, qýanysh úshin, bárimizge ortaq jastyq úshin alyp jibereıik!

Tost kóterisýden Nazgúl de qalysqan joq. Oımaqtaı kishkene rúmkadaǵy sharapty ol da qaǵyp saldy. Biraq, jalǵan jaıdarylyqty bilmeıtin ol óńindegi keıistikti búrkeı almaı, ózimen-ózi ishteı alysyp otyr. «Botajannyń ásirese dep qadaýy meniń jastyǵym emes, mynaý dúnıege aldanǵan mastyǵym. Meniń Asaýbaıdan aqsha alǵanymdy bilmese de oblıgasıadan utqanym beker ekenin munyń bilýi múmkin ǵoı. Iá, ıá, bul sony jumbaqtap otyr. Endi qaıttim? Óz baıymnyń da betine qaraı alatyn emespin, endi ne istedim? Bárin aqtaryp salar edim, oǵan dátim barar emes. Álde konáktan men de tartyp jibersem be eken?»

Ol sony oılap otyryp óz ydysyna konáktan quıǵanyn da bilgen joq.

Botajan bulardan dál qazirgi kúıin áli tanyǵan joq. Úlken oı kelgen kezdegi qalpyna túsip, alystan áldeneni kórgendeı, kózin bir nysanaǵa qadap aldy da, sóıleı jóneldi.

— «Jasara beremiz, jasara beremiz», deısiz á? Ótkendegini oılap otyryp, kerer kúnimizge kóz jibere taýyp aıttyńyz, Baǵlan aǵa. Ras, bizder endi jasara beremiz, jasara beremiz. Onyń zor bir kýási sizdersizder desem, aǵat aıtqan, taıa basqan bolmaspyn. Birińiz elýdiń, endi birińiz alpystyń asqaryna qaraı qulash ursańyzdar da, men sizderden jalyn atqan jastyqty kórip, qyzyǵyp, qýanyp ta otyrmyn. Munyń ózi tasta túlegen túlekten áldeqaıda qymbattyraq, Baǵlan aǵa! Siz basyńyzdy sıpamaı-aq qoıyńyz, ol sizdiń senbegen kezdegi ádetińiz ekenin men jaqsy bilemin. Senbeseńiz erkińiz, men rasymdy aıtamyn. Men ár túrli oıda kelip em, bilmegenim áli kóp eken. Endi oılasam, kimde-kim keleshekti kere bilse, keleshekke sene bilse, ony qajytatyn qasiret, ony qartaıtatyn kárilik joq eken. Sizder sol asyl senimniń adamysyzdar, men sony kórip qýanýdamyn. Sondyqtan da, sizderdi kórgen saıyn, aspan muzdaǵan saıyn shymyrqanyp, samǵaı beretin muzbalaqtardy kórgendeı bolarmyn.

— Toqta, toqta! — dedi Baǵlan Botajannyń sózin bólip, — sen bizdi tym shóleıtin jiberdiń. Manadan beri aıtqandaryńnyń qanshalyqty dál ekenin baıqaıyn, óziń týraly osyndaı bir ádemi teńeý aıtshy.

— Meni qoıyńyzshy, men ázirshe jer baýyrlaı ushatyn qarshyǵa sıaqtymyn ǵoı, — dedi de Botajan taǵy sóılep ketti. — Menimshe, sol samǵap júrgen qyranda da eki túrli shattyq bar. Birinshiden, ol samǵap júrgenine shattanady. Endeshe, endigi tost sizdiń mereılerińizdiń shattyǵy úshin kóterilsin.

— Elimizdiń keleshek mereıi úshin, — dedi Baǵlan.

Jańa ǵana muńdanyp otyrǵan Nazgúl Botajannyń ishki syryn endi ǵana tanydy da, qaıtadan gúl-gúl jaınap sala berdi. Kúdikten aırylyp, shattana soqqan júrektiń dirili úıirilip kelip ernin dir etkizip edi, oǵan da erik bergen joq. «Sabyr et» degendeı, kirshiksiz appaq tisimen qysa qoıdy.

— Endigi sóz maǵan berilsin, — dedi.

— Al Botajan, saqtyqta qorlyq joq, — dedi Baǵlan mıyǵynan kúle qarap, onyń Botajandy neden saqtandyryp otyrǵanyn Nazgúl sezip qaldy da, ázil tastaı tura keldi.

— Sen ózińde joqty ózgede bar dep bilmeýshi ediń, bul qalaı? Álde kárilik deıtin bále osylaı bastala ma eken? — dedi de kenet salmaqtana qaldy. — Sender meni qansha jasartsańdar da, men elýge kelgen, nemere súıgen ájemin. Ósirgenim jalǵyz ul bolsa da, ózimdi-ózim kógi balanyń anasy kóremin. Óıtkeni ómirimniń qaq jartysyn men adam ómirin qorǵaý jolyna jumsadym. Sol jarty ómirimniń ishinde myńdaǵan adamnyń ajalyna bolmasa da beınetine, azabyna arashashy boldym!

— Siz meniń ajalyma da arashashy bolǵansyz, egerde siz dárigerlik emińizben birge ana qamqorlyǵyn kórsetpeseńiz, men sol súzekten tiri qalmaıtyn edim, — dedi Botajan, óziniń bala kezinde osy úıde etkizgen kúnderin esine taǵy da túsirip.

— Meniń tuńǵysh tyńdaǵan júregim seniń júregin. edi, sondyqtan da, men seni tunǵyshymdaı kóretin edim.

— Kórdiń be ózinin qulashty alysqa sermeýin, — dep, Baǵlan bir nysanadan kóz almaı, oıda otyrǵan Botajanǵa bir qarap aldy da, betin Nazgúlge qaıta burdy. — Kerbezim, búgin bir shalqıyn degen ekensiń, shalqy... shalqy!..

— Meniń shalqyp aıtar maqtanymdy osynda kelgen kúni Botajannyń ózi aıtyp qoıdy. Endigi tilegim: ózderiń qartaısańdar da dostyqtaryń qartaımasyn. Sol úshin!

— Ondaı dostyqtyń dánekeri aqyldy áıelder úshin, — dedi Botajan. Ol óziniń otarǵa qazir júretinin eskertpese, Baǵlannyń oıy búgingi kúndi bul jańa sekretardyń jan dúnıesine úńilýmen ótkizý edi. Bir kezde óziniń týǵan balasyndaı bolyp ketken adamnyń endi ózimen teńdeskenin tuńǵysh kórgendikten be, ol keıde ózin artta qalǵandaı sezinip, ózinen-ózi qysylǵandaı kúıge jıi túsip ketip otyr. Botajannyń partkom sekretary bop saılanǵanyn estigen sátte qatty qýana otyryp, ishinen «ózinen basqanyń aıtqanyna kónbeıtin qaısar edi, ózimdi-ózim qurbanǵa shalǵanymdy sezip qoıyp shý kóterip júrmes pe eken?» degen edi. Sol suraýdyń jaýabyn áli taba alǵan joq.

— Kóp raqmet, endi quıa kermeńiz, — dedi Botajan Nazgúlge, — men qazir júrgeli otyrmyn.

— Qaıda?

— Otarǵa.

— Qap?! Aldaǵymdy kórsetip kórimdigine myń som alatyn edim, — dedi Nazgúl manaǵy myń somnyń lady esine taǵy túsip ketip.

— Myń som az ǵoı, — dedi Baǵlan ázildep.

— Artyǵyn saǵan syıladym. Ázil emes, shyn aıtamyn. Ekeýiń meni ajalynan buryn ólsin demeseńder, búginnen qaldyrmaı bir myń som taýyp berińder.

— Ony qaıtesiń?

— Eshkim satyp ala almaıtyn, eshkim satyp bere almaıtyn bir zat bar, sony alamyn.

Ol muny jan balasyna aıtpaqshy emes edi, adal júregi ámir etti de, betindegi qara perdeni sypyryp tastady. Óz beti ashylǵan soń ózgeniń betin eleıtin emes, qaımyqpastan ekeýine qasqaıa qarap sóılep otyr. Tek óńi qashyp, kózinen yza oty jarqyldaıdy.

— Kerbezim-aý, sen ne dep otyrsyń? Men búgin saǵan túsinýden qaldym ǵoı, ne bolǵan ózińe? — dep, Baǵlan qushaǵyna tartyp edi.

— Qoryqpaı-aq qoı, Baǵym, — dedi sál ezý tartyp, — sen áli qýanasyń.

— Meniń osy qýanyshym da jetedi, tek óziń qamyqpashy.

Osy sóz júregindegi jarany julyp tastaǵandaı, Nazgúldiń jany raqat taýyp, óńi qaıta gúl jaınaı ketti de:

— Meniń jylaǵym kelip otyr, seniń oǵan da qýanýyń múmkin, — dedi Baǵlannyń dýdar shashynan bir sıpap.

Baǵlan onyń betine úńile qarap:

— Sen ne aıtyp otyrǵanyńdy sezesiń be? — dedi.

— Se-ze-min...

Nazgúldiń basqa sóz aıtýǵa shamasy kelgen joq, betin basa qulap, eńirep qoıa berdi.

— Keshir janym... men masqara boldym.

Myna sóz Baǵlannyń janyn yrshytyp jiberdi, ol bar yzasymen zirk etti.

— Ne deısiń?.. Masqara bolǵandaı ne istep ediń?

— Men Aldanyma bir mezgil aldanysh bolsyn dep myna bir abdrany bireýdiń aram aqshasyna alǵan edim, sonyń aqshasynan qutylǵansha kúlkim óz kúlkim bolar emes, janym jaı tabýdan qaldy.

— Aram aqsha degen ne?

Nazgúl kóziniń jasyn tóge otyryp, ol aqshanyń kimnen qalaı kelgeniń, búgin Zárýdiń ne oımen kelip, ne oımen ketkenin túgel aıtyp berip edi, Baǵlan óziniń ne bolǵanyn bilgen joq. Ushyp baryp ózi jatatyn bólmede ilýli turǵan qos aýyz myltyǵyn júre oqtap alyp keldi de Nazgúlge usyndy.

— Báribir men endi sen úshin tiri emespin, bulaı tirideı kómgenshe óltirip kem, usta mynany, at meni, at!..

Botajan jalyna zarlap kelip qushaqtaı alyp edi, áli de qaıratty, áli qaıtpaǵan eken, serpip jiberip, dıvanǵa shalqasynan túsirdi de, Nazgúlge qaıta tóndi. Nazgúlde záre joq. Baǵlannyń betine qaraı alatyn emes, jasqa kómilip jarqyraǵan kózi ózine tónip turǵan myltyqta, ózi dir-dir etedi.

— Atasyń ba, joq pa? Áıtpese men, seniń baıyń, mynaý pıanınony atamyn, — dedi Baǵlan bar daýsymen doldana aıǵaılap.

Osy kezde esik jaqtan Jannanyń:

— Papa! — degen daýsy sańq etti. — Sizge ne boldy?

Baǵlan teńsele dirildep turyp qaldy, qolyndaǵy myltyǵy da dirildep baryp jerge túsip sylq etti.

— Senderge ne boldy? — dedi býlyǵyp.

— Aljaspa, Baǵym, Janna ony bilmeıdi...

...Munan naq bir jyl buryn Baǵlannyń úıinde bolǵan «janjaldyń» bar sıpaty osy bolatyn. Sol kúni-aq, qulaǵyna ilip áketken Zárý ony neshe túrli saqqa júgirtip, ózimen syrlas ósekshilerdiń tiline tıek etip jibergen edi, endi onyń mynaý jarqanat baıy tirshiligine tireý etkeli keledi. «Baǵlannyń úıinde bastalǵan sol janjaldyń aqyry Asaýbaıdyń ólimimen tynǵanyn aıtyp bersem, búkil zal tebirenbeı me?»

Onyń saılap kele jatqan sotqar oıy osy.

Jannanyń jany tazalyǵyna kózi jetkennen keıin kóńili daýlap Baǵlannyń pıanınony sol kúni, sol saǵatta úıden shyǵa bere bir aıaǵy qıraǵan qalpynda mashınaǵa tıetip alyp, ony syılaǵan magazınniń dırektory Asaýbaıdyń úıine aparyp tastaǵany ras, Asaýbaıdyń janyn syǵyp otyryp alǵan myń som aqshany sol pıanınonyń ıesi magazınge ótkizip ketkeni ras, olardan alǵan kvıtansıany zań oryndaryna alaryp tapsyrǵany ras. Sol kvıtansıadan bastalǵan tergeý bar qoıasyn aqtara bastaǵan kezde Asaýbaıdyń kenetten ólip ketkeni de ras. Maltabaıdyń endigi bar talshyǵy da, úmitine demeý etetin baldaǵy da sol Asaýbaıdyń ólimi. Soǵan ol máz, soǵan ol mas. Sondyqtan ol mynaý qara túndi de titirkendire mas kisishe baqyryp, bar daýsymen aıǵaı saldy:

— Taptym!.. Taptym!.. Baýyrym Saýys, qaıdasyń?

— Men mundamyn, — dedi izin basa kele jatqan Saýys onsha kóp elire qoımaı, — «Shaǵalanyń» manaǵy shapaǵynan basqa túk kórinbeıdi, siz neni taptyńyz?

— Men Arman men Baǵlandy qabat jamsatyp salatyn bir ajaldy taptym.

— Ol ne?

— Ol Asaýbaıdyń ólimi.

— Asaýbaıdyń ólimi?

— Iá, men erteń aktıvtin minbesine shyǵyp alamyn da, bylaı deımin. Qurmetti Býreke! Qurmetti joldastar! Búgingi sóz bolyp jatqan astyq ta, erteńgi sóz bolatyn mal da adam úshin. Endeshe, bir mezgil adamnyń ózin de sóz eteıikshi. Mysaly keshe ǵana aramyzda saırandap, bárimizdiń aýzymyzda maqtalyp júrgen abzal azamatymyz Asaýbaı qaıda? Onyń ólimine kinály kim? Men bul suraýdy, Baǵlan, sizge, sol qylmystyń basy qasynda bolǵan, Botajan Dáýrenov, saǵan, solardyń jaýyryn jaba toqyp otyrǵan, Arman Abzalovıch, sizge berip turmyn deımin. Qalaı; mundaı sóz júregine jaǵa ma?

— Meniń júregime jaǵar-aý, sony aıtqan kezde óz júregińiz qaıter eken? Jarylyp ketpes pe eken?

Maltabaı qolyn bir siltedi de, júrip ketti.

— Qurmetti Býreke... qurmetti joldastar.. joq, olaı emes, aldymen qurmetti joldastar deımin. Sonan keıin... sonan keıin...

O da ózine-ózi osylaı kúbirlep kete berdi.

Ekeýi shyndyqtyń óńin osylaı aınaldyryp, aq boz at pen Asaýbaıdyń ólimin aktıvtiń ortasyna salýǵa osylaı bekinip keledi.

4

Maltabaı men Saýys: alystan sabylyp, shabynyp kelse de, aktıvterdiń jınalysyna úlgergen joq, úlgirmese de esesin jibergen joq, kele qulaq túrip, aktıvte aıtylǵan sózderdiń barlyǵyn bir saǵattyń ishinde bilip aldy. Olardyń uzyn qulaǵy jınaǵan habarǵa qaraǵanda bul aktıvte ómirde buryn bolmaǵan bir ǵajap bolypty. Arman Býrahanmen qatty shaıqasypty. Ǵajaby ol ǵana emes, aýdan aktıvteri Býrahannyń dárejesi úlkendigine qaramastan Armandy jaqtapty. Soǵan yzalanǵan Býrahan burq-sarq etip shyǵyp ketipti. Maltabaılar soǵan deıin, tipti Býrahannyń dál qazir pochta bastyǵynyń kabınetine kirip alyp, Almatymen, Moskvamen sóılesip jatqanyna deıin bilip aldy.

Arman qazir óziniń kabınetinde jalǵyz otyr. Maltabaılar ony da bilip aldy, osyndaı ońashada baryp óziniń keshikken sebebin aıtqysy kelip edi, Býrahannan ımenip Armanǵa bettegen joq.

Aýdan aktıvteriniń búgingi erlikterine Armannyń ózi de tańdanǵandaı túri bar. Ol ózinin kabınetinde sony ǵana oılap, birinen soń birin kóziniń aldynan elestetip otyr.

Eń aldymen elestegen Býrahannyń minbede burqyrap turǵan kezi. Onyń býlyǵyp burqyraǵany sondaı qara qoshqyl beti múldem isinip ketipti. Ózin-ózi kóre shirenip alyp, taqtaıyn syndyrǵysy kelgendeı minbeni eki judyryǵymen kezek urǵylap sóılep tur.

— Mine, Abzalov joldastyń pıǵyly, mine, onyń pıǵyly buzylýyna sebep bolǵan indetter. Onyń tuqymsyz. qalamyz degen syltaýmen qosymsha berilgen astyq jospardy qabyldamaı respýblıkamyzdyń memleketke mıllıard put astyq berýine qarsy nıette sóılegen sózin bárińiz de estidińizder. Onyń ústine, ortalyqtan berilgen nusqaýdy elemeı, Baǵlan Aıbasov sıaqty kózboıaýshyny jesir kelini úshin osy kúnge deıin jazalamaı raıkomnyń on bir kisiden qurǵan komısıasynyń toqsan tórt bet qorytyndysyn raıkom búrosyna salmastan, sizderge aıtpastan basymyzdan attap birden Moskvaǵa jibergeni sıaqty partıa basshylaryna jat qylyqtaryn men jańa tizip ettim, ony da estidińizder. Abzalov joldasty osynsha shelıtip jibergen kim? Osy otyrǵan sizder. Solardyń qaısybiriniń betin men búgin osy minbeden de kórgim keledi. Aldymen sóz Abzalov joldastyń ózine berilsin. Ol endi aýdan úshin emes, ózi úshin ǵana jaýap bersin. Men osyny talap etemin.

Ol minbeden túse bergen kezde Arman ornynan tura bastap edi, jıylysty basqaryp otyrǵan Nevskıı qolyn kótere túre keldi.

— Arman Abzalovıch, siz toktaı turyńyz. Men sózdi sizden buryn ózime berýge májbúr bolyp turmyn.

Ol sony aıta kelip minbege shyqty:

— Nege olaı? — dedi ol zalǵa kózin jaǵalaı júgirtip, — Men nege sózdi Abzalov joldasqa bermeı ózim aldym? Onyń mynadaı sebepteri bar, joldastar! Abzalov joldastyń sózin bárińiz de estidińizder. Durysynda onyń sózi Býrahan Naýatbaevıch aıtqandaı keseldi sóz be, joq pa? Ony árqaısylaryńyz óz ujdandaryńyzdan surańyzdar. Meniń ashyǵynan sóz etkeli turǵanym Abzalov joldastyń atyna aıtylǵan aýyr syn jaıynda. Býrahan Naýatbaevıch onyń partıa basshylyǵyna jat qylyqtaryn ashý úshin bir talaı aıyptar taqty. Sonyń, ásirese Baǵlan Aıbasov jaıynda taǵylǵan aıyptardyń barlyǵy maǵan málim, óıtkeni men onyń bes jyldan bergi isin teksergen komısıanyń bastyǵymyn. Sondyqtan sizderdiń jumystaryńyzdy jeńildetý maqsatymen Abzalov joldas úshin jaýapty men bergeli turmyn.

Nevskııdiń Arman úshin bergen jaýaby onyń basyna tóngen qaýip-qaterdiń talaıyn talqan etti. Ol qysqa-aq sóılegen edi, biraq jurttyń qol soqqan qoshemeti uzaqqa sozylyp ketti.

Minbege sýyrylyp Botajan shyǵa keldi. Armannyń kóziniń aldynda endi sol tur.

— Bir ǵana oıdy saǵalap, bir ǵana tilek tilegeli shyqtym minbege, — deýmen bastady sózin Botajan. — Ol Baǵlan Aıbasov joldastyń taǵdyry jaıynda. Onyń isin teksergen komısıanyń bir múshesi bolǵandyqtan, úsh aı boıy júrgizilgen tekserýden sezgen-bilgenimdi, sol sezgennen týǵan oılarymdy aldaryńyzǵa jaıyp salmaqpyn. Men bizder qol qoıǵan toqsan tórt bet qorytyndynyń Moskvaǵa, Ortalyq Komıtetke jiberilgenin búgin osy minbeden estidim. Menińshe bul adam taǵdyryna aqylmen qaraýdan týǵan parasatty oı. Ortalyq Komıtetpen aqyldasý eshkimniń basynan attaý, eshkimniń namysyn taptaý emes. Nevskıı joldas basqarǵan bizdiń komısıanyń aldyna qoıǵan maqsaty da eshkimniń bet ajaryna, eshkimniń dárejesiniń bıiktigine qaramastan ádil sheshý boldy. Sol ádildikke jetý úshin tórt júz elý adammen áńgimelestik. Eshkimnen ımenbeı shyndyqty aıtýyna múmkindik berý úshin olardyń bárimen de jeke-jeke áńgimelesildi. Sonyń arqasynda bizder bar shyndyqqa jettik.

Arman aktıvte sóılegenderdiń barlyǵyn kóziniń aldynan, sózderin óz oıynyń eleginen osylaı ótkizip aldy da:

— Birińe emes bárine de rızamyn, dostarym, — dedi de, kenet oılanyp qaldy. — Onyń bári de ózderiniń qandaı komýnıs ekenderin jaqsy kórsetti, qandaı sekretar ekenimdi ózim kórsete aldym ba? Býrahannyń unatpaýyna qaraǵanda baıandamam jaman shyqpaǵan sekildi, sońǵy sózim qalaı shyqty?

Arman sońǵy sózinde: «Joldastar, men búgin bir qýanyshqa bólenbesem, sol qýanyshymdy sizderge aıtqym kelmese, men bul minbege ekinshi ret shyqpaıtyn edim. Óıtkeni men aıtarymdy baıandamada túgel aıttym, sondyqtan meniń aıtarym qalǵan joq, sol sıaqty eshkimge berer jaýabym da joq. Sol sebepti men ózimniń bir úlken qýanyshymdy aıtýmen ǵana tynamyn.

Ol nendeı qýanysh? Sizder búgin komýnıstik ardyń týyn óte jaqsy kóterdińizder. Bul meniń alystaǵy armanym edi, sizder meni sol alystaǵy armanyma jetkizdińizder. Sol úshin bárińizge, ásirese shyndyqty ashyq aıtqan joldastar, sizderge, olardy qostap qoshemet kórsetken barshańyzǵa myń qabat alǵys. Osy ǵana meniń bar aıtarym», — degen kezde jurt dý qol soǵyp edi, Býrahan jınalys jabylmastan shyǵa jóneldi. Soǵan qaraǵanda onyń bul sózi de jaman shyqpaǵanǵa uqsaıdy. Biraq munyń úlken janjalǵa aınalary anyq, onyń nemen tynary, kimniń kimdi jeńeri belgisiz.

Onyń oıyn esikten sóıleı kirgen Nevskıı bólip jiberdi.

— Arman Abzalovıch, keshegi qan maıdanda jan qıysqan dostyqtyń búgin tabanǵa túsip taptalǵany qalaı? Keshirińiz, Býrahan Naýatbaevıchqa beriletin suraýdy sizge berip otyrmyn.

— Mansapshyl adamnyń dostyǵynan maqsatshyl adamnyń qastyǵy jaqsy.

— Men onyń sizge munsha óshigýiniń sebebin bilgim keldi.

Arman stolynyń tartpasynan bir papka aldy da, onyń ishinen bir qalyń qaǵazdyń ishine qasterlep salynǵan bir qaǵazdardy usyndy.

— Onyń maǵan munsha óshiktirgen Ortalyq Komıtettiń atyna jazǵan myna bir hatym bolar.

— Bul ne jaıynda jazylǵan edi?

— Siz basqarǵan komısıanyń qorytyndysyna qosa jibergen hatym osy. Búro múshelerimen, ásirese sizben keńespeı jazǵanyma ókinip júr edim, beker ókinippin.'

— Nege beker? — dedi Nevskıı, — shynynda sizdiń ol qorytyndyny búro múshelerimen keńesip jiberýińiz kerek edi.

— Onda búgingi soqqyǵa ózimmen birge búro múshelerin túgel túsirgen bolar edim.

— Siz túsken soqqyǵa biz nege túspeımiz?

— Sizdermen ne úshin keńespegenimdi de jazdym, qate bolsa ol úshin jaýap berip, jaza tartatyn bir ǵana ózim ekenimdi de jazdym, oqyńyz.

Armannyń sózin telefon syldyry bólip jiberdi.

— Abzalov tyńdap tur, Sálemetsiz be? Bul kim?.

Ol sony aıtty da, shattana túregeldi, biraq ol shattyǵy kópke sozylǵan joq, kenet óńi buzylyp ketti.

Nevskıı ony ańǵarmastan, hatty ishinen oqı bastady. Arman tańdana tyńdaı turyp, telefondaǵy adamǵa birneshe suraýlar da berdi, Nevskıı ony da estigen joq. Arman basyn ızeı turyp uzaq tyńdady da:«Maqul, kelesi reısten qalmaımyn, saý bolyńyz,» — deýmen sózin aıaqtady. Biraq trýbkany ornyna qoımastan oıda otyryp qaldy. «Mezgilsiz bul ne? Álde, Ortalyq Komıtet meniń máselemdi... joq, ol múmkin emes».

Nevskıı hatty oqyp otyr.

— Aýyr eken, — dedi kúrsine sóılep.

— Nemene aýyr? — dedi Arman telefondy qoıa sala qońyraý basyp.

— Bizdiń taǵdyrymyz aýyr eken. Ony munsha ashyq, aıtqanyńyz úshin sizdiń tartar jazańyz da jeńil bolmas.

— Tartar jazamnyń jeńil bolmaıtynyn Býrahannyń búgingi sózinen de baıqadym. Olardyń jazasynan qorqyp ujdandy jaralaý bárinen de aýyr bolar.

— Degenmen siz shyndyqty tym ashyraq aıtyp jiberipsiz.

— Men ne aıtsam da erteńgi urpaqtardyń kózimen qaraı otyryp, ujdanymnyń buıryǵyn aıttym.

Arman sony aıta otyryp qońyraýdy qattyraq basyp edi, kómekshi jigit kirip keldi.

— Men aldaǵy reısten qalmaı Moskvaǵa ushatyn boldym, aerodromdaǵy joldastarǵa aıtyp qoı. Komısıanyń qorytyndysy salynǵan papkany ázirle de, maǵan Baǵlandy taýyp ber.

— Ol kisi Moskvaǵa ushady eken, kelinimen ekeýi sizdiń qabyldaýyńyzdy kútip otyr.

— Kelinimen ekeýi?

— Ekeýiniń birge kelýi bir janjaldyń shetin kórsetip tur, — dedi Nevskıı, — keıinirek maǵan kelsinshi.

— Joq, qazir kelsin.

— Tym bolmasa Býrahandar ketken soń kelgeni jón bolar, — dep, Nevskıı saqtyqqa shaqyryp edi.

— Bul siz aıtatyn sóz emes, — dep Arman batyldyqqa shaqyrdy.

Kómekshi ketisimen Jannany aldyna sala kele jatqan Baǵlandy kórip, Arman ornynan sóıleı túrekeldi:

— Hosh keldińizder, meniń muńlastarym.

— Muńlastarym degen sózińizdi Býrahan estı kórmesin, — dep, Baǵlan oıyndaǵy kekesinin aıtyp saldy.

— Estigisi kelse ol aıtylmaǵan sózdi de estı beredi.

— Ol búgingi aktıvke siz ekeýimizdiń nekemizdi de qıa jazdapty ǵoı.

— Onyń menimen qaljyńdasqysy kelgende sóz talǵamaıtyn ádeti, ony siz elemeı-aq qoıyńyz. Ótinemin, otyryńyzdar, — dep, Arman jyly shyraılana túsip oryn usynyp edi, Janna otyrmastan surlana tústi.

— Ondaı jaladan meni nege qorǵamadyńyzdar?

— Sizdeı adamdy shyndyqtyń ózi qorǵaıdy... Iá, qulaǵym sizde. Sizdiń Moskvaǵa ushatynyńyz ras pa?

Baǵlan Jannaǵa qarady.

— Balam, ótiriktiń órge baspaıtynyn talaı kórgen ediń ǵoı, sony umytpa da, qamyǵa bermeı samolettiń bıletin kórset.

Janna qol sýmkasynan eki bıletin alyp usynyp edi, Arman qaraı salyp oılanyp qaldy.

— Sizder de shaqyryldyńyzdar ma?

— Joq. Bizdi endi kim shaqyrsyn. Partbıletim qaltamda turǵan shaǵynda Ortalyq Komıtetti bir kórip qalǵym keldi.

Arman endi Jannaǵa qarady.

— Siz ne úshin?

— Papamdy jalǵyz jibergim kelmedi.

Arman oılana túregeldi de, qaıta otyrdy.

— Iá, kelgen jumystaryńyzdy aıtyńyzdar.

— Ekeýmizdiń birdeı kelgende suraı kelgen tilegimiz — komısıanyń tekserý qorytyndysy. Ortalyq Komıtetke ala baraıyq, múmkin bolsa sonyń bir danasyn berińizder.

Arman Nevskııge qarady. Nevskıı jaýap qatqansha bolǵan joq, kómekshi jigit júgire basyp kirdi de:

— Býrahan Naýatbaevıch kele jatyr, — dedi kúbirlep sóılep.

— Bar, qarsy al.

Kómekshi esikten shyqqansha Baǵlan da kóterildi.

— Onda bizder kete turaıyq.

— Qozǵalmańyz, suraǵan dúnıeńizdi qazir alasyz.

Áldenege shattanyp alǵan Býrahan daýryǵa sóılep kirip keldi.

— Ózime de belgisiz qupıa sebeptermen Moskvaǵa. ushatyn bolǵandyqtan keńesterińizdi bólýge májbúr boldym, ol úshin ǵafý ótinemin, — dedi de, ol basqalar túregelse de miz baqpastan otyrǵan Baǵlanǵa qolyn usyna jaqyndady. — O, batyrdyń ózi eken ǵoı, qasqaıyp otyrǵan, sálemetsiz be, hal jaqsy ma?.

Jaman emes...

Býrahan buryla bere Jannany kórip, ańyryp qaldy.

— Keshirińiz, men sizdi baıqamappyn, — dep kelip qol alysty. — Buryn bir kórgen sekildimin.

— Keshe keshke taman, shirkeýdiń ishinde kórgen edińiz, álden umytqanyńyz qalaı? — dedi Janna kúlimsireı turyp..

— Shirkeý?

— Iá, Abzalov joldas ekeýmizdiń nekemizdi qıǵan edińiz ǵoı.

— A, kim ekenińizdi endi bildim. Sizben keıin keń otyryp sóılesetin sózim bar. Men asyǵys edim, Abzalov joldastan basqalaryńyz bara tursańyzdar.

Nevskıı kete bere Jannaǵa kóz tastady.

— Júrińizder, kelgen jumystaryńyzdy bitire bereıik.

Olardyń sońynan ketip bara jatqan Baǵlan esik kózine jete bere toktaı qaldy.

Býrahan olar shyǵyp ketken esikten kóz almastan yzalana kúlimsirep tur. Armanǵa bar kegimen jalt qarady.

— Al, qymbatty bozbala... Búgingi qylyqtaryń aıamasqa bekindirse de, keshegi qan maıdanda etken erlikteriń, ásirese men úshin tógilgen jas qanyńnyń qasıeti úshin tabysqaly kelip edim, qytyǵyma taǵy da tıdiń, ne istesem eken?

— Tógilgen qanymnyń quny tólengen-di, erlikterim úshin Otanym talaı syılaǵan-dy. Ol úshin siz boryshty bolmaı-aq qoıyńyz da, kináli bolsam aıamańyz.

— Qıastyqty qoı, kináńniń qandaı ekeni búgingi aktıvte az aıtylǵan joq.

— Meni kinálaǵan bir ǵana siz, sizdi kinálaǵan komýnıstiń sany on jetige jetti ǵoı.

— Onyń bári senin qol shoqpar quıyrshyqtaryń.

— Joq, Býrahan Naýatbaevıch, shydamnyń da shegi bar. Men sizdiń qylyǵyńyzǵa shydap boldym, qyzmet ornyńyzdy syılap ta boldym. Sondyqtan endi ashyq aıtaıyq, tyńdaı berińiz. Búgingi keıbir qatelikter úshin erteń urpaqtar aldynda jaýap beretin aıypkerdiń biri siz. Sizdiń sol tarıh soty aldynda aryńyzdy jaýapqa tartatyn jańaǵy Baǵlandar. Sondyqtan men ondaılardy boıymda bardyń bárin sala qorǵaımyn. Bar aıtarym osy, basqany menen búgin de, erteń de kútpeńiz.

— Onda meniń de aıtarym qysqa. Eger osy betińnen qaıtpaıtyn bolsań, qalaǵan sovhozyńdy ata. Meniń saǵan sońǵy isteı alatyn dostyǵym — qalaǵan sovhozyna dırektor etip jibertý ǵana.

— Bul qamqorlyǵyńyz úshin de aldyn ala raqmet.

— Esińde bolsyn, bul bir ǵana meniń sózim emes, seni solaı jazalaýdy usynǵan Moskva.

— Meniń ómirimde jasaǵan bir ǵana qatem bar. Ony ózim de keshpeımin, tarıh ta keshpeıdi, ol úshin eshkimnen keshirim de suramaımyn. Qandaı jaza berseńizder de rızamyn.

Býrahan tyrnaǵyna áldene ilingendeı ishteı dámelenip qaıtadan otyra qaldy...

— Moıyndar bolsań partıanyń keshetinine men kepilmin, aıta ber, tarıh kóshpeıtindeı ne istep ediń?

Arman onyń betine uzaq qarap otyrdy da, túnere tústi.

— Meniń ómirde jasaǵan bar qatem de, keshirilmes kinám de, ómir boıy ókinerim de sizdiń kim ekenińizdi erterek bilmegenim.

Býrahan zildeı basqan ashý yzany kótere almaı súıretilip zorǵa túregeldi de:

— Múmkin meni ajaldan alyp qalǵanyna da ókinersiń! — dedi.

— Uǵa bilgen kisige men bárin de aıttym...

— Osy ǵana edi meniń senen estigeli kelgenim. Endi óz obalyń ózińe, — dedi de, Býrahan burq-sarq etip shyǵa jóneldi.

İshinen bir ǵana Arman shen Baǵlandy ǵana emes, búro múshelerin túgel talqandaıtyn bolyp ketti. Biraq, kóp keshikpeı ózi talqan boldy. Óıtkeni Ortalyq Komıtet tarıhta teńdesi joq bir ǵalamat erlik jasap dúnıeni dúr silkindirdi. Sol silkiniste Býrahan sıaqtylardyń talaıynyń kúl-talqany shyqty.

---