InfoHub Logo

Óleń sózdiń el moıyndap, jurt tanyǵan sheberleriniń biri Sáken Imanasovtyń ádebı joly sonaý ótken ǵasyrdyń 60-jyldardan bastaý alady. Ádebıet tabaldyryǵyn ózinen sál buryn, ne ózimen birge attaǵan úlken bir shoqtyǵyn bıiktete berý maqsatyndaǵy aqyndyq mısıasyn adal atqaryp kele jatqandardyń da biregeıi dep bilemiz. Qyryq jylǵa jýyq bul sapardyń joly árdaıym taqtaıdaı tegis bolǵan joq, áıtse de áý dep aýyzǵa ilikkennen beri kósh basyndaǵylarmen quıryq tistese júrý úshin de aıyryqsha daryn ıesi bolý kerek-aý dep bilemiz.

— Qurmetti Sáken aǵa, joǵarydaǵy bir pikir Sizge de, ádebıetke sizben qatar kelgen zamandastaryńyzǵa da beriler ortaq baǵa sıaqty. Ádebıet esigin qaǵyp kirgennen bastap, birjola turaqtap qala beripsizder. Sodan beri qanshama sý aqty, zymyran jyldar ótti, ómir de, qoǵam da, qoǵammen birge adam da ózgerdi. Sol kózben búgingini salystyra qaraǵanda, qandaı uqsastyq, qandaı kereǵarlyq ańǵarar edińiz?

— Elýinshi jyldardyń aıaǵy men alpysynshy jyldardyń basynda, úıir-úıir bolyp úımelese, bir-birimizben kımelese bir top bolyp tutasa kelip edik shynynda. Aldymyzdaǵy Saǵı, Tumanbaı, Qadyr, Ádilbek, Erkeshterge Erkin İbitanov, Ótejan Nurǵalıev, Qastek Baıanbaev, Tursynzada Esimjanov, Sabyrhan Asan, Júsip Qydyrov, Esenbaı Dúısenbaev, Maǵırash Sarıkovalar bórimiz oqýǵa da irkes-tirkes bir mezgilde tústik-aý deımin. Bul kezde aqyn retinde Júmeken Nájimedenov, Tólegen Aıbergenovter de ájeptáýir tanylyp qalǵan edi. Al ádebıetke oramdy til, oıly jyldarymen kelip qosylyp, óz muratyn prozadan tapqan Qabdesh Jumadilov, Ábish Kekilbaev, Orazbek Sársenbaev, Dúkenbaı Dosjanovtardyń alǵashqy bir japyraq, jarym japyraq shaǵyn óleń kitaptary da el qularyn eleńdete, qalam qalyptasýyn jedeldete kelgen bolatyn. Biraq gazetter men jýrnaldar bizdi jıi jarıalap, sholjań etip ósirmedi. Gazetke bir óleń, eki óleńimiz shyǵa qalsa, tóbemiz kókke jetip, "Qazaq ádebıeti", "Juldyzdyń" betinde kóringenimiz Memlekettik syılyq alǵandaı jelpinip, jetisip qalatynbyz.

Qazirgi jaǵdaı basqasha ma dep qalam. Qazir óleń kóp-aq jarıalanyp jatady. Qalyń-qalyń kitaptar da kóp shyǵady. Qulash-qulash óleńderi jarıalanyp jatatyn"aqyndardyń" kim ekenin surasań, qudaı biledi, redaksıadaǵylardyń ózderi de dál basyp aıta almaı, daǵdaryp qalady. Osydan sál buryn: "Bul kúnde anaý da aqyn, mynaýda aqyn, jemsaýy jybyrlaǵan jyraý da aqyn" dep jazǵanym bar edi. Teledıdardan saǵattap sóılep, ájeptáýir laýazymdy aǵalary aspandata maqtap jatatyn, jýrnaldyń teń jarymyna jýyǵyna jasyq óleńin jarnamalap jatatyn "óleńshilerdi: kórip, kúızeletin kezderim az bolmaıdy. "Túıe mingen qazaqtyń tórt aýyz aıtpaıtyny joq" degendeı sol shań-tozańnyń ishinen saf asylyn kórý áste múmkin emes. Keıingi kezderde jurt aýzyna iligerlik jaqsy jas aqyn bolmaı ketý de sodan. Uıqasqan pıǵyl sóz kóp te, shynaıy shyny óleń az, jazǵysh kóp te, aqyn joq. Sońǵy túıinine jetip bolmaıtyn kósh-qulash uzaq óleńdi aıaǵyna deıin oqyp shyǵýdyń ózi múmkin emes. Sol óleńderdiń 10-15 shýmaqtan turatyn kez-kelgen jerinen kez kelgen 5-10 shýmaǵyn kesip alyp tastasań da túk ózgermeıdi. Osy senderdiń gazetterińde de ótkendegi bir sandarynda on shaqty "aqyndardyń" ishki qos betti alyp jatqan "óleńderi" basyldy. Solarda jyl etken jalǵyz jol bolsa murnymdy kesip bereıin. Buǵan qosa, búgin aıtylyp, erteń umytylyp jatatyn aıtyskerlerdiń sózderin (óleń deseń — ıleýge obal) kósh qulash etip qosa jarıalap jatasyzdar. Solardyń ishinen talanttysy qaısy, jolbıkesi qaısy, myqty bolsań aıyryp kór.

Ádebı sharýashylyqty qalt jibermeı qadaǵalap otyratyndar úshin, qan-sólin aıamaı ádebıetti jasap kele jatqandar úshin radıodan: Sizderdiń tyńdaıtyndaryńyz Túgensheevtiń óleńderi", nemese teledıdardan: "Aqyn Bálensheev jyr tolǵaıdy" degen esýas habarǵa kezigip, tilin tistep otyrýdan aýyz jaza, sodan ótken soraqylyq bola qoıar ma eken?! Oqta-tekte ornyqty da, oıly sózdi dámdi, nárli jyrymen jalt qarasa bir kórinip turatyn shynaıy aqyndy oqyrman da, tyńdarman da saryna kútip, qýana qabyl alyp jatar edi ǵoı, osy qaǵıdany qalaısha umytyp baramyz.

— Qup, solaı-aq bolsyn deıik, endi sonyń sebebin aıtyńyzshy. Álde jurt óleń-jyrdan jalyqty ma, joq óleń-jyr óz óresinde baǵalanbaı jaby bolyp, jabyqty ma? Bálkı, zaman aǵymy poezıa úshin qolaıly bolmaı tur ma?

— Bul suraǵyńa jaýap berý qıyn-aý, bala. Tek, meniń biletinim óleń de óz baǵytyn ózgertýi qajet pe deımin. Biraq, qalaı burylyp, qaı turǵyda ózgerýi kerektigin jáne bilmeımin. Áıteýir, burynǵy qalyptasqan úlgimen júrip, endi alysqa shaba almaımyz. Qazaq poezıasynyń qaınar bulaǵy, sarqylmas ta emes, tartylmaq ta emes. Ádebıetke bizden keıin kelgen Iranbek, Nurlan, Nesipbek, Jarasqandar óleń eńsesin qanshalyq bıikke kóterip tastady.

— Siz ataǵan aqyndar da balaýsa býynǵa jata qoımaıdy-aý, sirá?

Lyqsyp kelip aldyńǵysynan asyp túsip jatatyn jas tolqyn ishinen jarqyrap áli bireýi shyǵar. Qazirgi Esenǵalı, Ǵalym, Gúlnarlardyń da aıtary áli alda dep senem men.

Poezıa sarqylyp barady-aý degen oıym joq. Biraq sonyń tunyǵynan kim kóringen at sýǵaryp laılap bitire me dep qorqa berem. Onyń ústine úlken iri áleýmettik júk kótere kelgen óleń úlgisin de kóre almaı júrmin. Adam úshin de, qoǵam men zaman úı úshin de, bizdiń búgingi barsha tynys-tirligimiz úshin de qazirgi ýaq-túıekti terip ketken, asa qorash óleń-jyrlarymyz azyq bolyp jatpaı-dy. Syrt qaraǵanda bári de jaqsy sıaqty: yrǵaǵy bar, uıqasy baltalasaq ta buzylmaıdy, jutynyp-aq tur, biraq kókireginde jańa bir sáýle, tosyn nur sebelemeıdi, ne ushynbaısyń, ne tushynbaısyń, ne úshin kim úshin jazamyz, kimniń jyrtysyn jyrtyp, namysyn joqtaımyz — basty másele osy bolarǵa kerek. Áıtpese, syńsyp jylaı bergeniń de daraqylanyp mastana bergeniń de qalyń elge dári áýes. Sondyqtan "shóńge de óleń, top te óleńniń" jeleýimen ketken álgi joǵarydaǵy shóp-shalam aralas laı tasqynǵa tosqaýyl qoıa turyp, jarqyrap bir juldyz týǵansha sabyr ete turǵanymyz durys bolatyn shyǵar. Oǵan deıin óleńniń qulaǵyn aýyrtpaı, kóp-kóp "aqyndar" basqa kásippen shuǵyldansyn. Gazetter men jýrnaldarǵa, baspalarǵa da osyny eskerteıik.

— Mundaı laısań kezinde ádebı shyǵarmaǵa qoıylar talap ta báseńsıdi emes pe. Ádebı syn da, oqyrman da, aqyn-jazýshylardyń ózderi de kóp-kórneý kólgireýge bel aldyryp, "jabýdy jaba toqýǵa" ádettene túsetindeı.

— Amal ne, solaıy solaı. Oǵan ister amalyń da joq. "Qaıtesiń, zaman solaı, búlinip jatqan bir ǵana ádebıet, bir ǵana poezıa emes qoı" dep kólgirsıtinimiz de bar. Ýaqyt tarazy bárin-bárin óz ornynan ornalastyrar.

— Qanshama qaıran| eńbek qur bekerge zaıa ketpeı me?

— Bir kezde qoǵamdaǵy barsha qubylysqa at salysý qajet degen jeleýmen aqyndardyń bárin bir qaýyzǵa syıǵyzyp, áleýmettik iske aralastyrý turǵysynan partıalyq talaptar da qoıylyp keldi. Óleńniń óz joly, óz stıhıasy bary, ólsheýge mólsherge, josparǵa kónbeıtini eskerilmeıtin. Poezıa degen shymyrlap qaınap shyǵyp jatqan bastaý bulaq sıaqty, óz arnasyn ózi tabý kerektini nazarǵa alynbaıtyn."Ómirdi zertteý, ómirge úńile túsý kerek" deıtin urandar da etek aldy. Ómir súrip, tirlik keship júrgen aqynǵa sol ómirdi zertteý de kúlki emes pe. Onda ómirden tysqary tura turyp baryp , syrttaı baqylap zertteıtin bolyp shyqpaı ma.

— Ózińiz úlgi tutyp, uqsaǵyńyz kelgen ustazdaryńyz, eliktegen aqyndaryńyz boldy ma?

— Men ádebıetke kelgeli de qyryq jylǵa jýyqtady, ótkenniń bárine oı júgirtý — qıyn. Ol kezde aty dúrildep Qasym Amanjolov, Ábdilda Tájibaev,Ǵalı Ormanov, Qalıjan Bekhojın, Hamıt Erǵalıev, olarǵa ilese Juban Moldaǵalıev, Syrbaı Máýlenov, sıaqty aqyndardyń esimderi aýyzdan túspeıtin. Sol kezdiń mańdaı aldy aqyndary da sol ar edi. Osylardyń bárin bizge úlgi bolǵan, ónege kórsetken qalamgerler edi dep aıtýǵa ábden bolatyńdaı.

İlıas, Maǵjandardyń atyn estigenimiz bolmasa^ shyǵarmalarymen keıin tanystyq qoı.

Bizdiń býyn ádebıetke asa zor senimmen, nyq basyp, nyǵyz keldi. Ádebıettiń endigi júgin biz arqalaımyz dep túıdik. Solaı bolyp shyqty da. Ómirge azamattyq, turǵydan qaraǵan kezde, jaýapkershilikti sezine bilgen jerde solaı bolary aqıqat. Qoǵam da, adam da birtutas birlikte sekildi edi.

Qazir adamdar ekige qaq jarylǵandaı. Bireýlerge áldenege abyrjyp, dúnıeniń bárine sekem ala, sezikpen úrke qarasa, endi bireýleri álekedeı jalanyp, eki ıinin julyp jep, ólermendikpen óńmendeı túsýde. Ádebıette de solaı. Munyń sońǵysy ásirese poezıanyń jaýy.Qashannan beri rýhanı ádildikti ańsaǵan, tárbıeli, ıbaly, qyzdaı syzylǵan uıalshaq janr álgi ólermendikten boı tarta tiksinip, jetimsireı túseri haq.

Óleń jazǵanda búkil jan-tániń, qanyń, júregiń túgel aralasyp, óne boıymmen tutas sezinbeseń, óleńdi óz deneńniń bir bóligi dep túsinbeseń — ol óleńniń shyqpaǵany dep bil.

Bul jaǵynan alǵanda bizdiń proza birshama uta túsedi. Óıtkeni - prozanyń múmkindigi qashan da molyraq. Sonaý sovettik zamanda da poezıa kitaptary kitap dúkenderinde jańbyrǵa tıgen kóıleginiń etegin syǵyp turǵan qyzǵa uqsap, jýan-jýan roman, povester arasynan qaltyraı turyp, dirildeı turyp, syǵylasa júrip áreń-áreń shetkeri orynǵa ıe bolatyn. Áli sol. Bul kúnde Á.Nurshaıyqov, Q.Jumadilov, M.Maǵaýın, sıaqty iri tulǵaly qalamgerler, ǵumyrnamalar jazýǵa oıysqan. Poezıa bul jaǵynan prozaǵa jol berip shegine beredi. Óıtkeni, onyń mindeti baıandaýdan bólegirek.

— Qazir ne jazyp júrsiz?

— Men ózim burqyratyp jaza beretin, kóbik te bolsa kóp bolsyn deıtin qalamgerler sanyna qosylmaımyn. Ekiniń biri jaza alatyn óleńdi men de jazyp, men de jarıalap júre alar edim. Biraq, burynǵy bıigimnen tómendemeı, ózgeni de, ózgeni de qaıtalamaı sony bir óris izdemeseń, eski jurtty taptaı berýdiń qajeti shamaly. Iaǵnı, jaqsy jaza almasań bar ǵoı, sol jazbaı-aq qoıǵan abzal. Ózimdi asa tolqytqan jaǵdaıǵa oraı qalam terbep qoıam. Tyndyryp tastaǵanym shamaly. Sýyp ketpeý úshin aýdarma da jasaımyn.

— Aldaǵy jospar jaıy?

— Aldyn ala ýáde berýden zıandy nárse joq. Buryn birer ret ýáde berip, aldaǵy isimdi josparlap kórgem, bitpedi de oryndalǵan joq. Ýáde bergennen de birdeńe tyndyrǵan abzal. Kópten beri kókeıimdi tesken, oıda biraz pisken bir proza kitaby bar. Jazar-jazbasymdy qudaı biledi. Bıyl taǵy tyrysyp kóretin shyǵarmyn.

— Kóp adam poezıa degendi uıqastyrǵan sóz dep uǵady.

— Oqyrman da (joǵaryda aıtqandaı) elendi bar jaratylysy, bolmysy, tynys-tirligimen túısine oqymasa báribir túsinbeıdi.

Syrttaı súısinýi múmkin. Kóp talantty jazýshylardyń ózderi óleńdi shynaıy aqyndarsha túsine almaıtyny sodan.

Áıtpese, óleńdi jan-tánimen túgel qabyldap, uǵý qıyn emes. Ol úshin oqyǵanyńdy estı de bilý kerek. Estigen degende daýystap oqyp ta emes, óz sózińdi tyńdaýǵa bolady ǵoı, dámin ala, nárin qabyldaı otyryp tyńdaýǵa.

— Aqyndarǵa aıaly bir alaqan qajet.

Órkendeıtin, ósetin eldiń bárinde ádebıetke qaýym bolyp, memleket bolyp qamqorlyq jasaıdy. Óıtkeni mádenıetke kóńil bólmegen el — mádenıetsiz el. Avstrıada poezıaǵa aıyryqsha kóńil bólinip, memleket qamqorlyǵyna alynǵan. Ádebıettiń basqa janry qıyn kezeńde ózi kúnin ezi kórýi múmkin, poezıa barlyq formasıa tusynda sanaýly adamdardyń ǵana sanasyna sińer dúnıe. Sondyqtan aıalap ustamaı bolmas, — deıtin bolýy kerek.

Amerıkanyń álem tanyǵan qalamgeri Robert Ýorren (aqyn hám prozashy) jazǵan myna bir jaıǵa nazar aýdarsaq: Osy ǵasyr basynda amerıka ádebıetinde eń talantty aqyn Robınson bolsa kerek. Sol kezgi el prezıdent Teddı Rýzvelttiń balasy Kermıt mektep kitaphanasynan buryn eshkim qolǵa ustap kórmegen bir kitap taýyp alady. Ol Robınson aqynnyń jınaǵy eken. Kitap balaǵa qatty unaıdy da, endi ákesinen de oqyp shyǵýdy ótinedi. Ákesi de keremet unatady. Prezıdent óz balasyna: "Osy jigitti tabýǵa tyrysyp kórshi" dep tapsyrady. Ol jigit bolsa bar bolǵany birer kitap shyǵaryp, kún kóre almaı endi ishimdikke salyna bastaǵan eken. Prezıdent aqyndy shaqyryp alyp: "Ókinishke oraı, biz órkenıetke eńbegi sińgenderdiń tolyq tizimi bar, sol tizimge engenderge sińirgen eńbegine qaraı ómiriniń aqyryna deıin járdemaqy taǵaıyndalatyn Anglıa emespiz. Biz órkenıetti el bolǵanda sondaı tizim boıynsha men de Sizge ómirlik eńbekaqy taǵaıyndar edim. Ondaı múmkindik bizde joq, sondyqtan men sizdi Kedenge qyzmetke ornalastyraıyn. Úkimetke qyzmet etetin bolasyz, biraq esińizde bolsyn, eki keme quıryǵyn ustaý kıyn bolyp bara jatsa, qyzmetti umytyńyz da, poezıamen bolyńyz" — degen eken.

Shirkin-aı, deısiń de qoıasyń...

---