InfoHub Logo

Depýtat bolyp saılansam, Parlamentke múshe bolsam deıtin, tipti el basqarýdan dámesi bar úmitkerlerdiń baǵdarlamasyna qaıyra bir kóz júgirip kórińiz, qala berdi óz qasyńyzdaǵy ultyńyz ben jurtyńyzdyń janashyry qatarynda júrgen dos-jarandardyń áńgimesin tyńdańyz, — barlyǵy da bir aýyzdan bul kúnde elimizde ábden etek alyp bolǵan korrýpsıaǵa (sybaılas jemqorlyq, jeń ushynan jalǵasý deısiz be, basqasha ataısyz ba, — ózińiz bilesiz) qarsy aıaýsyz kúres qajet ekenin zyǵyrdandary qazandaı qaınatpaq sóz etip jatady. Ol ol ma, tipti qazyna múlkine kóz suǵyn qadaýǵa beıim, soǵan múmkindigi de jetkilikti jemirler, jemqorlar, jyryndylar men julymylardyń ózderi de ártúrli minbelerden aıqaılap aıtyp: "Zańsyzdyqtarǵa jol bermeý, qarǵys atqyr sybaılas jemsaýlardyń kómeıine qum quıyp, qulqynyn tyǵyndaý kerek" dep jatatyndaryn estip te, kórip te júrgen joqpyz ba?! Olar tipti bul jaıly basqalarymyzdan da asyra, "ashyna" aıtatynyn qaıtersiń. Kórińiz de turyńyz, kúni erteń saılaý qarsańyndaǵy kezdesýlerde aıtylatyn depýtattyqtan úmitkerler sóziniń, ýáde-baılamynyń negizgi kóziri de sol bir jeń ushynan jalǵasýǵa qarsylyq jaıly bolary aıdan anyq. Olar jurt aldyna tyr jalańash shyqsa shyǵar-aý, biraq sybaılas jemqorlyqqa qarsy turamyz degen sol baıaǵy qurǵaq sóz, jalǵan ýádesiz attap basa qoımasy beseneden belgili.

Bul jerdegi eń basty kesel sol, til-jaǵyna súıenip sýyryla sóıleýshilerdiń ózderi de, olardy "uıyp tyńdap" otyrǵan bylaıǵy kópshiliktiń birazy da "osynyń bári múmkin-aý" degen oıǵa ılanýǵa beıim, ókimettiń qoly uzyn, ury-qaryńdy tyrp etkizbeı jegenin jelkesinen shyǵaryp búrip bir berer, "áı, bálem, sonda..."

Iá, sonda ne bola qoıar dep oılaısyz? Arǵysyn aıtpaǵanda, egemen el bolǵaly bergi tarıhymyzǵa ǵana úńilip kórińiz, qazyna múlkine sýyq qolyn suqqandardyń betine qara kúıe jaǵyp, aǵash atqa teris mingizerdeı synadyq, qulattyq, jylattyq, ashshy tilimizdi suqtyq, birazyn túrmege de tyqtyq. Ury-qaryǵa birjola tıym sala aldyq pa, biraq? Qoǵam ishin ábden jaýlap alǵan osynaý bir sozylmaly dertten az da bolsa aıyqsaq kerek edi. Túıirdeı bolsa da áıteýir sabaq alar nátıjesi bolsa kerek edi. Joq, tıym da joq, sabaq, bolar nátıje de joq. Oryssha aıtar bolsaq, óli kúnge tas qarańǵy úıde kómirdeı qara mysyqty qýalap júrgen syńaıymyz bar. Bılik basynda ury-qary kóbeıip ketkenin, kez kelgen ýaqytta kez kelgen iri sheneýnikti jaýapqa tartýdyń dáleli bary jaıly ózge emes, el Prezıdentiniń, ózi aıtqan. Biraq sol jeń ushynan jalǵasý, paraqorlyq, jemqorlyqpen (másele atyńda emes, zatyńda) kúres eshqandaı nátıje bermeı keledi. Esepten utylmaıtyn, eshqashan tutylmaıtyn jemirler kóbeıgen ústine kóbeıe túsýde. Qanshama sóz, qanshama qarjy jelge ushty. Kúresemiz degen qarekettiń bári bos dalbasaǵa aınalyp barady. Endeshe, jurtty bekerge emeksitip, eleńdete bermeı, osy bir sharýany birjola jyly jaýyp qoısaq ta bola ma, qalaı?

Men ury-qarylarǵa, ásirese jeń ushynan jalǵasyp, el baılyǵyn súlikteı soratyn qanaǵatsyz qaryn, yndyny kepken obyrlarǵa qarsy kúresti múldem toqtataıyq dep otyrǵan joqpyn. Kúresý kerek bolǵanda qandaı, tipti basqasyn bylaı qoıǵanda, qoǵam múlkine qol suqqandar aýyr jazalanýǵa tıis deıtin qylmysty ister kodeksi de qatań saqtalýy kerek emes pe. Oǵan qosa halyq ta óz memleketiniń qol qýsyryp beker qarap otyrmaǵanyn, birjolata qurdymǵa ketire qurta almasa da, ury-qaryny ájeptáýir aýyzdyqtaı alatynyn kórip, "alda razy bolsyn" aıtyp otyrmas pa edi.

Biraq joǵaryda aıtqandaı, sheginen shyǵa asqynyp, em qonbas sozylmaly dertke aınalǵan sybaılas jemqorlyqqa bul da daýa bolyp jarytpaq emes. Az kúnge ǵana bebeý qaqtyra syzdaǵany basylyp, kóz shyrymyn aldyrýǵa ǵana jarar jarasa. Jeti basty jalmaýyzdyń bir basyn ǵana shabarmyz, qalǵan altaýy burynǵydan da ashshy yzamen qomaǵaılana túseri, obyrlyq-jemirligin údete túseri haq.

M.E.Saltykov-SHedrın be, joq sol deńgeıles orys birgirleriniń basqa bireýi me, esime túsire almaı otyrmyn, áıteýir: "Ia ne skajý, chto vse goschınovnıkı kaznokrady, a vse kaznokrady — goschınovnıkı, chto tochno!" — degeni bar edi. Qazaqshalasaq — "memlekettik sheneýniktiń bári qazynaǵa qol suǵar ury-qary dep aıta almaımyn, al biraq qazynaǵa qol suǵar urynyń bári — memlekettik sheneýnik ekeni anyq" bolyp shyǵar edi.

Ókimet jaǵy bile me, joq pa, qaıdam, al bizdiń kóbimiz sol sheneýnikterdiń jemirligi negizinen zańdy túrde, tolyq zańdastyrylǵan túrde júzege asatynyn baıqaı bermeımiz. Qazirgi tańdaǵy kredıt, lızıń, tender, lısenzıa, búdjettik qarjyny bolý, ártúrli memlekettik tapsyrystar, túrli dárejedegi jeńildik, aınalymdaǵy jyljymaıtyn múlikter túpqazyǵy negizinen sol sheneýnikter qolynda, joǵary deńgeıde zańdastyrylǵan, qandaı quıtyrqyǵa baryp, ári qaraı qalaı burmalaımyn dese de óz erkinde, qolyn qaǵar, jolyn bóger eshkim joq. Sony jete meńgerip alǵan, "qaıdan qulaq shyǵarýdy"ózi ǵana biletin sheneýnik ózine júktelgen resmı mindetin "abyroıly" óteýmen birge, qaı jerde qalaı jymqyryp qalýǵa bolatynyn, qaı tusta jaýyrdy jaba toqyp, jasyryna bilýdi de meńgerip alady. Syrt kózge onyki urlyq ta emes, óıtkeni zań júzinde bári durys. Sondyqtan da ury-qary sheneýnikti ustaý da ońaı bola qoımaıdy, olar da "ustalmaǵan ury emesin" bilgen soń, eshteńeden, eshkimnen aıylyn da jımaıdy, synaptaı syrǵyp qolǵa da turmaıdy. Jymqyra bilmeıtinderge músirkeı qaraıdy.

Aıtalyq, men jasy birazǵa kelgen qazaqtyń aqynymyn. Aty-jónim de aınalama birshama belgili shyǵar-aý dep oılaımyn. Sóıte tura 5 adamdyq otbasymmen birge kooperatıvtik 3 bólmeli páterde (Keńester Odaǵy kezinde satyp alǵanmyn) turyp jatyrmyn. Aıtarǵa demeseń, tarlaý, árıne. Áıelimiz ekeýmiz uıyqtaıtyn qýyqtaı bólmeniń bir buryshynda jazý stolym túr. Túnniń bir ýaǵyńda jazýdan sharshańqyrap kerilip-sozylyp otyrǵanda jaryqtan betin kólegeılep qoıyp, shyrt uıqyda jatqan áıelime shyntaǵym tıip ketip, sógis estıtin kezderim de az emes. Biraq amal qansha, basqadaı barar jer, basar taý joq.

Al besikten beli jańa shyqqan derlik, biraq áldene sebeptermen memlekettik qyzmetke erterek ilikken 25-35 jastyń o jaq, bu jaǵyndaǵy jigitter páterden páter aýystyryp jatady. Ebin taýyp, esebin túgendep aınalasy at shaptyrym, aýlasy avtokólikke toly saraı saldyryp alady.

Úıinde eki-úshten úı qyzmetkerin, aspaz, baǵban ustaıdy. Jurttyń bári kórip-bilip otyr-aý dep qymsynbaıdy. Olardy bir qaraǵanda "urlyq túbi — qorlyq" dep biletin biren-saran ary taza, aq adal qyzmetkerden ajyratyp alý da qıyn. Syrtqa syryn bildirmeı, maıly murtyn bir syıpap qoıyp, erkinsip júre beredi. "Iektegi saqalyn nadan bolyp ósirgen" bizge tanaý shúıire tóbeden qaraıdy. Ásirese sot, prokýratýra jaǵynda júrgenderdiń tal tańy shekten shyǵyp barady. Atasynan muraǵa qalǵan da túgi joq, aılyǵy da jurt qatarly ǵana bolýy múmkin. Sonda olar qarajatty qaıdan alady? Qaıdan alatynyn sizdiń ishińiz sezedi, árıne, ózderi de jaqsy biledi, biraq aıyl jıa qoımaıdy.

Qazaq úshin urlyqtan asqan soraqylyq joq edi bir kezde. Basqa amaly quryǵanda ólgen maldyń etin jese jer, al urlyq maldyń etin jemeıtin edi bizdiń qazaq. Bala-shaǵany da sol bir ulttyq, bekzat qasıetti boıyna sińire otyryp tárbıeleıtin edi. Qazir iship-jem, miner kólik, kıer kıim, baspana, — bári de urlyqpen kelip jatqanyn besiktegi bala da biledi, úlkenderiniń eti úırenip ketken. Olaı bolsa, el ishinde ury-qarynyń kóbeıýi baqylaýdyń joqtyǵynan nemese osaldyǵynan, jazanyń aýyr-jeńildiginen emes, qazirgi ereje-ustanymnyń tehnologıalyq álsizdiginen etek alyp otyr dep bilý kerek.

Bul álsizdikti de kezdeısoqtyqqa aparyp telı salý qıyn. Bári de áriden oılastyrylǵan, sol sheneýnikterdiń óz qoldarynan ótken zańǵa negizdele qurylǵan. Óıtkeni áli de sol baıaǵysha birde-bir memlekettik ustanymnyń sheneýliktiń tikeleı aralasýynsyz sheshilmeý jaǵy jete qarastyrylǵan, sol qaǵıda áli de qatań saqtalýmen keledi.

Sybaılastyq atalatyn jeti basty jalmaýyzben kúresý úshin qur aıqaı, jeń ishinen judyryq kórsete jappaı kijiný azdyq etedi. Odan góri qýattyraq basqa amal, álýetti ádis qajet sıaqty. Óıtkeni sheneýnik bar jerde sybaılastyq qosa júredi. Kez kelgen sheneýniktiń ózindik zańdy quqyǵyn paıdalana otyryp, óz dárejesine laıyq kez kelgen ýaq-túıek máseleni sheshýge tıis jerdiń bárinde ol sát saıyn, saǵat saıyn týyndap, qaýlap ósip-ónip, jetile, jetise túsip otyrady. Endeshe sheneýniktik urlyqpen kúreste jazanyń aýyr-jeńili pálendeı basty ról atqarmasa kerek. Bul jerde zańdyq kúshi bar jalpy ereje-tártip ataýlynyń qaı-qashan múltiksiz saqtalýyn qatań qadaǵalaýdan ózge tıimdi jol kórinip turǵan joq. Ondaı baqylaýdyń túpki maqsatynyń ózi sheneýnik bitkenniń "aıttym — bitti, kestim — úzildige" saıatyn "ózim bilemine" tıym salý, tıym sala almaǵanynyń ózinde belgili bir kezeńge tejeı túrý dep bilgen jón. Kez kelgen sapadaǵy, kez kelgen kólemdegi alys-beris, aktıv aınalymynyń taǵdyryn sheshý tek qana belgili bir sheneýnikter qolynda bolmaýyn qarastyrý kerek. Olardyń ashkózdigin oıatyp, meshkeıligin ústeı túser joldy qaıtkende tars bekitip, synalaı kirer tesik bitpendi taryltpaı bolmaıdy. Úlken be, kishi me, áıteýir ámir-bılik qolyna tıgen sheneýnik zańdyq kúshi bar quqyǵyn paıdalana otyryp bylaıǵy ury-qarymen birge ózi de kereginshe qarpı asap qalýǵa tyrysary belgili. Onyń biri kópe-kórneý kózge uryp tursa (qolyndaǵy bılikti qalaı paıdalanamyn dese de ózi bilip, bárin óz yńǵaıyna qaraı bılep-tósteýi), endi bir qyryn biz kórmeımiz de bilmeımiz. Sodan baryp ury-qarynyń arany ashyla túsedi, kele-kele óz qulqynynyń qulyna aınalady. Onyń endigi túıeni túgimen jutar keńsaba keńirdeginen ne ótip, ne qoıyp jatqanyn bir aıyrsa tek zańdy bes saýsaqtaı biletin kánigi kásipker, kópti kórgen kónekóz zańger ǵana anyqtap bere alady. Biz tek syrttan joramaldaýmen tynamyz. Bılik basynda eki-úsh jyl bolǵan memlekettik sheneýniktiń baıaǵy 12 qaqpaly Buhara qaqpasyndaı tas qamal qorshaý ishindegi úsh qabat, bes qabat úıin kórip kúıinip, taltań-taltań júrisine kijine qaraýmen shektelip qala beremiz. Sondaı shekten shyǵýshylyqty tezge salyn otyrar, asqanǵa tosqan bolar deıtinimiz — Respýblıka Parlamenti edi. Onda da qazir keshegi obkom hatshylary, bertindegi ákimder, mınıstr, qaltasy qalyńdaǵan qomaǵaı sheneýnikter otyr. "Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy" deıtin orys maqalyn olar bizden góri jaqsy biledi, jerine jete meńgergen. Eger Parlament tek qana sańlaq týǵan sanaýly jaqsylardan, qara qyldy qaq jarar aq adal týra bılerden túzilse, memlekettik qyzmetkerler bir jaǵy solardyń baqylaýyna táýeldi bolsa, Parlament el isine jedel de jiti aralasyp otyrsa, jurt ústinen kún keretin qýlarmen kúres te belgili bir arnaǵa túsip, jaqsy nátıje bere bastar esh. Memleket, árıne, óz sheneýnikteriniń el ishiniń, el isiniń bárin qamtyrlyq qaýqarly bolýyn qalaıdy, anaǵan da, mynaǵan da solar bas-kóz bolsa deıdi. Sodan olardyń sanyn da kóbeıtip, jalaqylaryn da ústi-ústine kóterip, áspettep-aq jatyr. Bul kúnde keıbir dárejedegi memlekettik sheneýnikterdiń aılyq aqysy 2-3 myń AQSH dollary mólsherinde, bul da bolsa olardyń jeń ushynan jalǵasyp, ondy-soldy jymqyrǵandaryn, qoǵam múlkine qol suǵýyn qoıar ma degen nıetten týyndaǵan bolsa kerek. Biraq bir ashy.lyp alǵan aran oǵan bola toıym kórip, tolatyn ba edi. Qoldan kelip turǵanda qonyshtan basyp, zańnyń ózi múmkindik berip turǵanda qarbyta asap qalmaı bola ma!

Amal ne, ázirge bizdiń qos palataly Parlament el múddesi údesinen shyǵa almaı jatyr. Ony bárimiz de kórip, bilip otyrmyz. Parlamentte qabyldanǵan, qaralyp jatqan zańdardyń kóbi sol qolynda ámir-bılik bar sheneýnikterdiń qarbyta asap qalýy, asaı berýi úshin ádeıi oılap tabylǵan sıaqtanatyny bar. Oǵan mysal izdep áýre bolýdyń qajeti de joq, sol Jer týraly Kodeks, jekeshelendirý jónindegi jańa qaýly-qararlar, valútalyq baqylaý deısiń be, áıteýir bári de jaıyn aýyz, keń qursaq sheneýnikterdiń úńgip asap jeı berýine qolaıly jaǵdaı týǵyzyp-aq tur.

...Qaltasynda kók tıyny joq sypaıy syrdań bir jigit qyzben qydyryp kele jatsa kerek. Qyz bala jigitine nazdanyp: "Taksı ustashy, sharshadym" demesin be. Jigit taksı ustamaq bolyp qyzy turǵan jaqtaǵy qolyn kóteredi eken de, ekinshi qolymen toqtaı bergen taksıge "kete ber, toqtama!" dep ymdaıtyn kórinedi.

Týra sol sıaqty bizdiń qadirli ókimet te bir qolymen jeti basty jalmaýyzdy (sybaılas jemqorlyq) qurtpaq bolyp árekettenedi de, ekinshi qolymen onyń aman-esen qalyp, jemsaýyn tyǵyndaı berýine kerek jaǵdaıdyń bárin jasap, ot pen sýyn molaıtyp, órisin keńeıte túsip keledi. Endeshe jeti basty jalmaýyzdyń ázirge qaýiptener túgi joq, alańsyz ǵana jasaı beredi, qomaǵaılana qarbytyp asaı beredi...

---