InfoHub Logo

Oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn qalypastyrýdyń pedagogıkalyq - psıhologıalyq negizi.
Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń 2012 jylǵy 27 qańtardaǵy «Áleýmettik - ekonomıkalyq jańǵyrtý - Qazaqstan damýynyń basty baǵyty» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda «bilim tek bilim ǵana emes, olardy áleýmettik beıimdeý prosesinde qoldanýǵa múmkindik berýi kerek» dep atap ótti. Osyǵan baılanysty Memleket basshysy oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn odan ári damytý qajettiligin atap ótti.
Búgingi tańda jeke tulǵanyń negizgi fýnksıonaldyq qasıetteri - bastama, shyǵarmashylyq oılaý qabileti jáne standartty emes sheshimderdi tabý, kásibı joldy tańdaýǵa jáne ómir boıy oqýǵa daıyndyq. Barlyq osy fýnksıonaldyq daǵdylar mektep jaǵdaıynda qalyptasady.
Saýattylyq degenimiz ne? Saýattylyq - bul tanymdyq qyzmettiń negizgi ádisterin qabyldaý jáne mátindik aqparat berý arqyly paıdalaný qabiletin sıpattaıtyn bilim deńgeıi. Oqý nátıjeleri fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý úshin mańyzdy bolyp tabylady. Fýnksıonaldyq saýattylyq tujyrymdamasy keńirek - bul oqýshylardyń oqý jyldarynda qol jetkizýi múmkin bilim deńgeıi jáne jeke adamnyń sosıalızasıasy negizinde alynǵan bilimge negizdelgen ómir men qyzmettiń túrli salalarynda standartty jáne standartty emes ómirlik mindetterdi sheshýge qabilettiligin qamtıdy.
Fýnksıonaldyq saýattylyq - HHİ ǵasyrdyń mindeti. Tarıhı damýdyń qazirgi kezeńi bilim berýdegi gýmanıtarlyq jáne bilim berý salalarynyń tehnologıasyn, aqparattyq aǵymdardyń ósýin jáne ekspansıalyq qyzmettiń ámbebaptyǵyn sıpattaıdy. Munyń bári, bir jaǵynan, taıaý bolashaqta ár túrli qyzmet júıelerinde óndiristik jáne áleýmettik qatynastarǵa túsetin adamnyń saýattylyǵy men bilim deńgeıine belgili bir talaptardy quraıdy.
Fýnksıonaldyq saýattylyq - bul adamnyń syrtqy ortamen qarym - qatynasqa túsý qabileti, múmkindiginshe jyldam beıimdelý jáne jumys isteý múmkindigi. Bastapqy saýattylyqqa qaraǵanda, fýnksıonaldyq saýattylyq - belgili bir ortada adamnyń ómirlik belsendiligin júzege asyrý úshin qajetti áleýmettik qatynastar júıesinde adamnyń qalypty jumys isteýin qamtamasyz etetin bilim men daǵdylar deńgeıi. Bir ýaqytta bilim alý fýnksıonaldyq saýattylyqtyń belgili bir deńgeıin qamtamasyz etý quraly retinde qaraldy.
Qazaqstandyq bilim berýdi damytý Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berýdi damytýdyń 2011 - 2020 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasyna sáıkes júzege asyrylady. Otandyq bilim berý salasyndaǵy memlekettik saıasattyń uıymdastyrýshylyq negizi bolyp tabylatyn memlekettik baǵdarlama bilim berý men tárbıeleýdiń mazmuny men tehnologıalaryn, mekteptiń qurylymyn jáne bilim berý qyzmetin basqarý júıesin aıqyndaıdy.
Qazaqstanda aldaǵy onjyldyqta mektep bilimin jańǵyrtý mynadaı basymdyqtardy eskere otyryp aıqyndaldy:
- tózimdilikti damytý, mádenı ártúrlilikti saqtaý, adamnyń, qoǵamnyń jáne memlekettiń ornyqty damýy men qaýipsizdigin qamtamasyz etýde bilim berý múmkindigin qarastyrý (beıbitshilik pen kelisim úshin bilim berý);
- sapaly bilim berý qyzmetteri barlyq qazaqstandyqtarǵa qoljetimdi bolýy kerek (barlyǵy úshin bilim berý);
- bilim mazmuny kásiptik beıimdelýge, ózin - ózi damytýǵa jáne mansaptyq ósýine yqpal etýi tıis (ómir men jumysqa bilim berý);
- bilim berý ózin - ózi jáne jeke tulǵany qalyptastyrý, qurý jáne damytý quraly bolý kerek (ómir boıy oqytý);
- bilim berý prosesinde jeke tulǵanyń tolyqqandy áleýmettenýi barlyq qoǵamdastyqtyń seriktestigi (ashyq bilim júıesi) arqyly jeńildetiledi.
Pánniń quzyrettiligi: akademıalyq pán sheńberinde ázirlengen naqty bilimder, daǵdylar men daǵdylar. Bilim berý nátıjesi retinde olar naqty, ólshenetin, qol jetimdi, naqty jáne ýaqyttyq bolýy kerek. Pánniń quzyrettiligi keń aýqymdy is - áreketter bolyp tabylady jáne pándik talaptardan basqa, stýdenttiń jeke tulǵanyń kelesi damyǵan qabiletterin sıpattaıdy:
• memlekettik tilde, orys tilinde komýnıkasıalyq daǵdylardy halyqaralyq qarym - qatynas tili retinde, shet tilinde, ana tilinde sóıleýge yntalandyrý, ádebı muranyń mańyzdylyǵyn túsiný jáne durys kontekstte paıdalaný;
• Tabıǵı sıkldiń barlyq obektileriniń rólin jáne tabıǵatta ótken, búgingi jáne keleshektegi rólin túsiný arqyly álemniń jaratylystaný ǵylymyn túsiný;
• aqparattyq - komýnıkasıalyq tehnologıalar múmkindikterin shyǵarmashylyq jáne ónimdi paıdalaný qabiletin qosa alǵanda, matematıkalyq saýattylyqtyń keń aýqymyn bilý;
• óz halqynyń ótken tarıhyn bilý, otbasyndaǵy áleýmettik rólderdi atqarǵan kezde ámbebap, áleýmettik - mádenı qundylyqtarǵa jeke kózqarastaryn bildirý;
• qazaq halqynyń mádenıetin, Qazaqstan halyqtarynyń jáne álemniń mádenı ártúrliligin túsiný;
• óz máselelerinde motıvasıalaý múmkindigi
•kásibı tańdaý;
• dene, psıhologıalyq, rýhanı densaýlyǵy men oılaý qabiletterin saqtaý úshin salaýatty ómir saltyn saqtaý.
Oqýǵa quzyrettilik kózqarasta buryn belgili ádisterdiń keıbiri, máselen, oqýshylardyń shyǵarmashylyq áreketteriniń ártúrli túrlerin qosa alǵanda, problemalyq oqytý ádisi, bilim men daǵdylardy jańa jaǵdaıǵa táýelsiz kóshirý ózekti bolyp keledi.
Ol sondaı - aq mynalardy qamtıdy:
• tanys jaǵdaıda jańa máselelerdi kórý;
• tanys obektiniń jańa fýnksıasyn kórý;
• komponentterdi kórý múmkindigi, obektiniń qurylymy;
• álternatıvti tásilder men sheshimderdi kórý múmkindigi;
• burynǵy belgili sheshimderdi jańa máselelermen biriktirý múmkindigi;
• máselelerdi sheshýdiń erekshe ádisterin jasaý múmkindigi;
• ǵylymı, kóp qyrly jáne úlken aýqymda oılaý qabiletin;
• qyzmette jınaqtalǵan bilimdi paıdalaný múmkindigi;
• jınaqtańyz, tájirıbeńizdi taldap, ony taratyńyz.
Fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý kóptegen áleýmettik faktorlar men zamanaýı áleýmettik úrdisterge áser etedi: gýmanıtarlyq jáne bilim berý úrdisterin, ásirese orta mektepte, bilim berý prosesterin jahandaný jáne is - áreketterdi júıelendirý.
Qazirgi ýaqytta fýnksıonaldyq saýattylyqtyń túrli túsindirmeleri bar, mysaly, fýnksıonaldyq saýattylyq - ártúrli áleýmettik - ekonomıkalyq júıelerdi salystyrýǵa jáne kontrastaýǵa múmkindik beretin ómir sapasynyń sharalary retinde. Ol sondaı - aq nátıjege baǵdarlanǵan standart retinde maqsat retinde usynylýy múmkin. Qazirgi kezde fýnksıonaldyq saýattylyq parametrleri kelesideı: fýnksıonaldy saýattylyqtyń bolashaq is - sharalary (basqarý, bıznes - josparlaý, basqarý, bilim berý, bıznes - josparlaý, jańa tehnologıalar).
Ulttyq jospardyń maqsattary men mindetterine qatysty anyqtalǵan oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytýdyń negizgi baǵyttary:
1) normatıvtik - quqyqtyq baza;
2) ǵylymı zertteýler;
3) ulttyq standart, oqý jospary;
4) oqýlyqtar men oqý - ádistemelik materıaldar;
5) oqytý tehnologıalary;
6) bilim berý nátıjelerine qol jetkizýdi baǵalaý;
7) muǵalimderdi oqytý jáne olardyń biliktiligin arttyrý;
8) aqparattyq orta;
9) sýret jobalary.
Tutastaı alǵanda, bizdiń taldaýlarymyz fýnksıonaldyq bilim dınamıkalyq ıntegratıvtik bolyp tabylatynyn kórsetedi, bilim men mazmuny únemi adam men qoǵamnyń damyp kele jatqan qajettilikterine baılanysty ózgerip otyrady.
Qazaqstanda aldaǵy onjyldyqta mektep bilimin jańǵyrtý mynadaı basymdyqtardy eskere otyryp aıqyndaldy:
- toleranttylyqty damytý, mádenı ártúrlilikti saqtaý, adamnyń, qoǵamnyń jáne memlekettiń ornyqty damýy men qaýipsizdigin qamtamasyz etýde bilim berý múmkindigin eskerý(beıbitshilik pen kelisim úshin bilim berý);
- sapaly bilim berý qyzmetteri barlyq qazaqstandyqtarǵa qoljetimdi bolýy kerek (barlyǵy úshin bilim berý);
- bilim mazmuny kásiptik beıimdelýge, ózin - ózi damytýǵa jáne mansaptyq ósýine yqpal etýi tıis (ómir men jumysqa bilim berý);
- bilim berý ózin - ózi jáne jeke tulǵany qalyptastyrý, qurý jáne damytý quraly bolý kerek (ómir boıy oqytý);
- bilim berý prosesinde jeke tulǵanyń tolyqqandy áleýmettenýi barlyq qoǵamdastyqtyń seriktestigi (ashyq bilim júıesi) arqyly jeńildetiledi.
Qazirgi ýaqytta oqýshylardy bilim alýdyń basty basymdyqtarynyń biri retinde ómirge shyǵarýǵa daıyndaý bilim berý nátıjelerin qaıta qaraýdy talap etedi. «Bilim berý nátıjeleriniń» túsinigin keńinen túsindirý bilim berýdi qoǵamnyń áleýmettik - ekonomıkalyq jáne mádenı damýynyń qozǵaýshy kúshi, shyǵarmashylyq faktor retinde qarastyrýmen baılanysty.
Bilim berý nátıjelerin qazirgi zamanǵy túsiný mektep pánin oqytýǵa baılanysty bilim men daǵdylardyń ádettegi tiziminen tys bolady. Oqý nátıjeleri stýdentterdiń mektepte oqytý úderisiniń túpkilikti ónimi bolyp tabylady jáne stýdenttiń jeke basyn sapaly ózgertýdi kórsetedi jáne onyń minez - qulqy men áleýmettik ortamen ózara árekettesýinde kórinis tabady.
Oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýatttylyqty arttyrýdyń sebepteri:
Fýnksıonaldyq saýattylyq bilim berý nátıjeleriniń kórsetilý deńgeıleriniń biri. Fýnksıonaldyq saýattylyq belgili bir mádenı ortaǵa beıimdelý úshin múmkindiginshe tezirek áleýmettik qarym - qatynas júıesinde qalypty túrde jumys isteı bilý, daǵdylar men qabiletterge negizdelgen jeke tulǵanyń qabileti retinde anyqtalǵan.
Bilim berýdiń básekege qabilettiligin arttyrý, sapaly bilimniń bolýyn qamtamasyz etý arqyly adam kapıtalyn damytý, osylaısha respýblıkamyzdyń ekonomıkasynyń turaqty ósýin qamtamasyz etý - Qazaqstan Respýblıkasynyń 2011 - 2020 jyldarǵa arnalǵan bilim berýdi damytýdyń Memlekettik baǵdarlamasy ázirlendi. Baǵdarlamanyń baǵdarlamalyq mindetteriniń biri - «jalpy bilim beretin mektepterde Qazaqstan Respýblıkasynyń ıntellektýaldy, fızıkalyq jáne rýhanı damyǵan azamatyn qalyptastyrý, tez ózgeretin álemdegi tabysty qamtamasyz etetin bilim berý qajettilikterin qanaǵattandyrý, eldiń ekonomıkalyq ál - aýqaty úshin básekege qabiletti adam kapıtalyn damytý».
Qazirgi zamanǵy ádister men tehnologıalardy engizý, bilim berý sapasyn arttyrý - Qazaqstannyń damýynyń kepili.
Qoǵamǵa fýnksıonaldyq quzyretti, naqty, áleýmettik mańyzy bar jetistikterge qol jetkize alatyn nátıjege qol jetkize alatyn adam qajet.
Oqýshylar arasynda fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý qoǵamda tıimdi jumys isteý, ózin - ózi anyqtaý, ózin - ózi jetildirý jáne ózin - ózi júzege asyrý qabilettiligin bildiredi.
Qazirgi bilim berý júıesindegi stýdentterdiń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn qalyptastyrý árbir bilim berý salasynyń kontekstinde, sondaı - aq árbir akademıalyq pán boıynsha sheshilýi múmkin. +
Pedagogıkalyq teorıa men tájirıbede «fýnksıonaldyq saýattylyq» tujyrymdamasy alǵash ret 1960 jyldardyń sońynda IýNESKO qujattarynda paıda boldy. Fýnksıonaldyq saýattylyq keń anyqtamada adamnyń áleýmettik baǵdarlaný tásili retinde qalyptasady, bilim berýdi (birinshi kezekte, jalpy) kóp qyrly adam qyzmetimen baılanystyrady. Qazirgi álemde fýnksıonaldyq saýattylyq halyqtyń áleýmettik, mádenı, saıası jáne ekonomıkalyq qyzmetke,
sondaı - aq ómir boıy oqytýǵa belsendi qatysatyn negizgi faktorlardyń biri bolyp tabylady.
A. A. Leontevtiń anyqtamasy boıynsha «fýnksıonaldyq saýattylyq» - adam ómiriniń túrli salalarynda, komýnıkasıa jáne áleýmettik qarym - qatynastardaǵy ómirlik máselelerdiń keń aýqymyn sheshý úshin óz ómirinde alǵan bilimderin paıdalaný qabileti».
Zamanaýı zertteýshiler fýnksıonaldyq saýattylyqty áleýmettik - ekonomıkalyq qubylys retinde anyqtaıdy jáne onyń qalyptasý deńgeıin halyqtyń jáne tutastaı memlekettiń ál - aýqatynyń deńgeıimen baılanystyrady. HH ǵasyrdyń ortasynan bastap halyqaralyq uıymdar fýnksıonaldyq saýattylyq máselesin naqty anyqtap aldy. Iaǵnı, IýNESKO 1990 jyly Halyqaralyq saýattylyq jyly dep jarıalady, al BUU 2002 - 2012 jj. Saýattylyq onjyldyǵyn jarıalady.
Fýnksıonaldyq saýattylyq - oqýshylardyń oqý jyldary kezinde qol jetkize alatyn jáne adam ómiriniń túrli salalarynda ómirlik standartty mindetterdi sheshýge qabilettiligin bildiretin bilim deńgeıi.
«Matematıka» páni boıynsha bilim berý qyzmetinde fýnksıonaldyq saýattylyqty damytýdy qarastyraıyq.
Oqý páni arıfmetıkalyq sanaý daǵdylaryn qalyptastyrýdy, geometrıa negizderimen tanysýdy qamtıdy; obektilerdiń ornalasýyn óz betimen taný daǵdysyn qalyptastyrý jáne osy kelisimdi tildik quraldarmen belgileý: tómende, joǵaryda, aralyqta, jaqyn, artynda, odan ári qaraı; Ýaqytty sharlaýdyń praktıkalyq múmkindikteri, sújeti ómirlik jaǵdaılarmen baılanysty problemalardy sheshý qabileti.
Sonymen, «fýnksıonaldyq matematıkalyq saýattylyq» - ol adamnyń óz ómirindegi matematıkanyń rólin anyqtaý, túsinýge jáne shyǵarmashylyq, múddeli jáne oılaıtyn azamatqa tán qazirgi jáne bolashaqtaǵy qajettilikterdi qanaǵattandyrý úshin matematıkadan negizdelgen matematıkalyq paıymdardy bildirýge múmkindik beredi».
Matematıkadaǵy «tartylǵan» anyqtamada qarapaıym fızıkalyq nemese áleýmettik matematıkalyq áreketterdi oryndaý (mysaly, dúkende satyp alý kezinde ózgeristerdi esepteý) degendi bildirmeıdi, bul ártúrli maqsattarǵa baılanysty matematıkany keńinen qoldanýdy bildiredi, mysaly, úkimet usynǵan búdjet týraly óz pikirin bildirý.
Fýnksıonaldyq matematıkalyq saýattylyq sonymen qatar ártúrli jaǵdaılarda matematıkalyq máseleni anyqtaýǵa jáne sheshýge qabiletti, sondaı - aq ózin - ózi qamtamasyz etý jáne qyzyǵýshylyq sıaqty qasıettermen jıi baılanysty osyndaı áreketterdi júzege asyrý úrdisin qamtıdy.
Matematıka sabaqtarynda fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý durys jáne aıqyn matematıkalyq sózsiz múmkin emes. Quzyretti, logıkalyq turǵydan durys matematıkalyq sóıleýdi qalyptastyrý úshin matematıkalyq leksıkany qurastyrýdy, matematıkalyq dıktantty jazýdy, durys emlesin, sózdikterin jáne sandardyń, matematıkalyq termınderdiń ataýlaryn paıdalanýǵa baǵyttalǵan tapsyrmalardy oryndaýdy paıdalana alasyz.
Fýnksıonaldyq saýttylyqty qalypastyrýǵa arnalǵan tapsyrmalardyń klassıfıkasıasy.
Jańartylǵan bilim mazmuny boıynsha jasalynǵan oqýlyqtarda oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn arttyratyn tapsyrmalar, (ómirmen baılanysyp alynǵan) mátin esepter ár taraý boıynsha taqyrypqa saı berilgen jáne oqýshynyń ózdiginen izdenýine jaǵdaı jasalǵan. 5 synyptaǵy matematıka oqýlyǵynda keıbir taqyryptardy oqý kezinde «Meniń otbasym ómirindegi matematıka», «Matematıka jáne densaýlyq», «Meniń ómirimdegi matematıka» «Aspaz ómirindegi matematıka» boıynsha oqýshylardyń matematıkalyq saýattylyǵyn arttyrýǵa arnalǵan tapsyrmalar berilgen. «Mátin esepterdi shyǵarý» taqyrybyndaǵy turmystyq qyzmetterdiń jalpy qunyn esepteýge berilgen tapsyrmany oryndaýda birlesken toptyq jumys ádisin qoldandym. Jumys barysynda top músheleri qarym - qatynasqa negizdelgen áreketterdi atqarady. Atap aıtqanda tyńdaı bilý, óz pikirin utymdy jáne dáleldi túrde jetkize bilý. Osy jumys arqyly keıbir oqýshylardyń úılerinde aıyna qansha elektr qýatyn jumsaıtynyn oǵan qansha aqsha tólenetinen habary bar ekeni, al keıbiriniń habary joq ekeni baıqaldy. Sol oqýshylarǵa osy tapsyrma boıynsha málimetterdi anyqtap, esepteý tapsyryldy. «Natýral sandardyń tizbegi» taqyryby boıynsha otbasy músheleriniń týǵan kúnderi, aılary, jyldary, olardyń teledıdar kórýge jibergen ýaqyttarynan óspeli, kemimeli tizbek qurastyrý jeke tapsyrma retinde berildi.
Ekonomıkalyq mazmundy matematıkalyq esepterdi shyǵarýdyń praktıkalyq máni zor. Ol arqyly materıaldyq qarjy qoryn, jumys ýaqytyn tıimdi paıdalana bilýge, eńbek ónimdiligin arttyrýǵa, jumys sapasyn kóterý múmkindigin tabýǵa, sharýashylyqqa tárbıeleýge múmkindik týǵyzady. Materıaldyq qarajat túrlerin únemdep paıdalaný jolynda óndiris oryndarynda ǵana emes, jeke otbasy ómirinde de túrli qıynshylyqqa jáne t. b. qundylyǵyn túsinip, únem erejesiniń tıimdi joldaryn izdestirýge tárbıeleıdi, keleshekte ózdiginen durys sheshim tabýǵa baýlıdy.
Ekonomıkalyq termınder jaıly túsinik qalyptastyratyn esepterge mysaldar keltireıin. 5 synyptaǵy «Arıfmetıkalyq orta»taqyryptarynda «Ortasha aılyq tabys», «Ortasha jyldyq ónim kólemi» degen ekonomıkalyq termınderge túsinik berýge bolady. Matematıkalyq fýnksıonaldyq saýattylyqtyń anyqtamalaryn taldaı kele, matematıka sabaqtarynda oqýshylardyń fýknsıonaldyq saýattylyǵyn qalyptastyrýǵa negizdelgen tapsyrmalardyń keıbir túrlerin usynamyn. Bul tapsyrmalar oqýshylardyń alǵan bilimderin ómirde qoldana alýlaryna múmkindik beretin tapsyrmalar.
Oqýshylarǵa fýnksıonaldyq saýattylyǵyn arttyrý – bilim berý prosesiniń negizgi bolyp tabylady. Qazaqstan Respýblıkasynyń prezıdenti N. Á. Nazarbaev «Qazaqstannyń áleýmettik jaǵńǵyrtylýy: Jalpyǵa Ortaq Eńbek Qoǵamyna jıyrma qadam» atty maqalasynda strategıalyq jańǵyrtý barlyq salany, sonymen qatar bilimdi de túrlendirýdi qajet etetindigin atap kórsetti.
Qazaqstan bilim berý júıesi qazirgi tańda ózgermeli jáne óskeleń talaptary men qajettilikterdi qanaǵattandyra otyryp, otandyq bilim salasyn álemdik bilim deńgeıine jetkizýge betburys jasaýda. Bul bilim júıesin jetildirý jáne ony sapaly deńgeıge kóterýdi alǵa tartady.
Matematıkalyq saýattylyq sóıleý jáne jazý mádenıetine qorshaǵan ortany jáne olardyń zańdylyqtaryn baıandaý, ony oqyp úırenýdiń ǵylymı beınesin meńgerýdegi basty quraly retinde ekerekshe kóńil bólý qajet. Matematıkalyq saýattylyq oqýshylardyń matematıkalyq teksti oqýyna, jazýyna jáne qaıta aıtyp berýine, jazylǵandar men aıtylǵandardy túsine bilýine eń mınımaldy talap retinde qaraý qajet.[1]
Oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytý jónindegi 2012 – 2016 jyldarǵa arnalǵan ulttyq is - qımyl josparyna sáıkes 2015 jyly Qazaqstanda úshinshi ret oqýshylardyń oqý jetistikterin syrttaı baǵalaý úshin jaratylystaný baǵyty boıynsha PISA halyqaralyq zertteýleri júrgizildi [2]. Onyń ishinde matematıkalyq saýattylyq boıynsha berilgen tapsyrmalary da boldy. Matematıkalyq saýattylyq – álemdegi matematıkanyń rolin anyqtaý jáne túsine bilý, matematıkalyq tujyrymdardy dáleldi negizdeı bilý jáne qyzyǵýshylyǵy bar, oıly azamatqa tán qajettilikterdi qanaǵattandyrý úshin matematıkany qoldana bilý qabilettilikterin negizdelgen qabilet.
Matematıka páni mindetti pánderdiń biri bolǵandyqtan oqýshylardyń daıarlyǵy, matematıkalyq uǵymdardy qoldana bilý deńgeıleri standarttan tómen bolmaýy tıis. Biraq oqýshylardyń qabiletteri men matematıkalyq bilimderi, ol bilimderdi qoldaný deńgeıleri ár túrli bolady. Osy oraıda matematıkalyq saýattylyq modelin qarastyrǵan jón. Matematıkalyq saýattylyq modeli shynaıy álem problemalaryn matematıkalyq álemmen ushtastyrýǵa, tájirıbedegi máselelerdi paıymdaı otyryp, onyń matematıkalyq modelin qurýǵa alǵy shart bolyp tabylady [3].
Matematıka sabaǵyndaǵy negizgi saýattylyqqa toqtalaıyq:
1. Matematıka – ǵylym bolysynan balama uǵymdar. Sondyqtan da matematıka barlyq ǵylymdardyń logıkalyq negizi – kýre tamyry retinde qarastyrylady.
2. Matematıka eń aldymen oqýshylardyń durys oılaý mádenıetin qalyptastyrady, damytady jáne ony shyńdaı túsedi.
3. «matematıkalyq saýattylyq» aýyzsha jazbasha qabiletterin qalyptastyrý arqyly oqýshynyń «matematıkalyq saýattylyqty» meńgerý qabiletin shyńdaıdy.
4. Matematıka álemde bolyp jatqan túrli qubylysty, jańalyqty durys qabyldap, túsinýge kómektesedi.
5. Matematıka bolashaq tulǵany moraldyq, estetıkalyq jáne etıkalyq turǵydan qalyptastyrýda da tárbıelik máni bar.
Matematıkalyq saýattylyqtyń taǵy bir ereksheligi pánaralyq baılanysta. Matematıka sabaǵynyń basqa pándermen baılanys kezinde olardyń matematıkalyq syzbalarymen qosyndylaryn jınaqtaýda. Pedagogıka tarıhynda pánaralyq baılanys erteden zerttelip kele jatqan negizgi máseleleriniń biri bolyp sanalady. Pedagogıkalyq oı - pikirdiń damýynda jáne mektep tájirıbesinde pánaralyq baılanys problemasy kóptegen progresshil pedagogtardy tolǵandyrǵan. Iaǵnı pánderdiń ózara baılanysy týraly pikir on segizinshi ǵasyrda paıda bolǵan.
Matematıka sabaǵynda pánaralyq baılanysty negizge ala otyryp, suraq - jaýap, baıandaý, problemalyq sıtýasıalardy týǵyza otyryp oqýshylardy alǵa qoıǵan máseleni sheshýge, shyǵarmashylyq jumystarmen aınalysýǵa, birin - biri baǵalaı alýǵa, óz oılaryn naqty, tolyq jetkize bilýge kóńil bólinedi. Osy aralyqta 5 synypqa arnalǵan «Logıkalyq matematıka», 9 - 11 synyptarǵa arnalǵan «Teńdeýler men teńsizdikterdi sheshý» kýrstarnyń kómegi tıedi. Tájirıbege sáıkes oqýshylardyń tómendegideı esepterdi shyǵarý barysynda fýnksıonaldyq saýattyllyqtary damyp, aqparattyq mádenıettiligi qalyptasady.
№ 1. Bizdiń yqsham aýdanda 5 úı bar. Árbir úıde 5 mysyq bar. Árbir mysyq 5 tyshqan aýlaıdy. Tyshqandardy ustaı almasa, árbir tyshqan 4 ýys un jeıdi. Eger árbir ýys un 5 gramǵa jýyq bolsa, mysyqtar tyshqandy ustaǵanda neshe kg un saqtap qalady? (3, 125 kg)
№ 2. Eger 8 adam 8 saǵatta bir jumysty bitiretin bolsa, adamdardyń bireýi osy jumystyń jartysyn neshe saǵatta bitire alady? (332 saǵ)
№ 3. Deldal 3000 teńgege taýar satyp alyp, 3500 teńgege ony satty. Kelesi kúni osy taýaryn 4000 qaıta satyp alyp, eki kúnnen keıin 4500 teńgege satsa, deldal osy saýdada qansha paıda ne shyǵyn kórdi? (1000 tg paıda)
№ 4. Ahmettiń anasynyń 3 balasy bar. Eger olardyń úlkeniniń aty – Qyrkúıek, ortanshysynyń aty – Qazan bolsa, kenjesiniń aty kim bolǵany? (Ahmet)
№ 5. Bir aýylda 80 úı bar. Osy aýyldaǵy 60 úıde at, 50 úıde esek bolsa, aýyldaǵy eń az qansha úıde at ta, esek te bar? (30)
№ 6. Bir qatarda Qanattyń artynda 36 adam bar. Al Aslan Qanattan 23 adamnan keıin tur. Aslannyń aldynda 51 adam bar bolsa, onda qatardy neshe adam bolǵany? (65)
№ 7. Sapar: «osy jerde turǵan úsheýmiz jáne bárimiz ótirikshimiz» dedi. Biraq Rýslanǵa onyń sózderi unamady: «sen ǵana ótirikshisiń» dedi. Janna renjip: «ekeýiń ótirikshisinder», osy úsheýin tanıtyn bir adam «olardyń barlyǵy sóıledi, olardyń barlyǵy ótirikshi nemese barlyǵy shyndyqty aıtady. Biraq kim ótirik aıtady, kim shyndyqty aıtady men aıta almaımyn». Osy jerde qansha ótirikshi adam bar? (2)
Ár túrli qyzyqty esepter adaı oıynyń damýyna jeteleıtindigi sózsiz. Onyń ishinde salý esepteriniń de mańyzy zor [5]. Osynyń dáleli retinde tómendegideı birneshe esepterdi oryndap, oılaý qabiletterin tekserýge bolady.
1 - tapsyrma. Siz qaıyqpen saıahatqa attandyńyz. Tómende kórsetilgen teńdeýdi paıdalana otyryp, tapsyrmanyń tekstiń quryńyz?
Sonymen, qazirgi ýaqyt jańa ádisti, shyǵarmashylyq izdenisti talap etedi. Muǵalimniń negizi mindeti – oqýshylarǵa tereń de, tıanaqty bilim berý.
Bilim berý mańyzy jańartylǵan saıyn, árbir pándi oqytýdyń ózindik erekshelikteri týyndaýda. Búgingi tańda bilim berý júıesin jańalaýdy iske asyrýdyń qajettiligi kún sanap arta túsýde.
Oqýshylardyń matematıkalyq saýattylyqtaryn qalyptastyrý máselesi búgingi tańda mektepterimizdiń bilim salasynda turǵan basty máseleniń biri bolyp tabylady. Sebebi oqýshynyń kez - kelgen sabaqqa degen qyzyǵýshylyǵy bolmasa, onda onyń alǵan bilimi turaqty bolmaıdy. Olaı bolsa, «Matematıkanyń qorǵanyń tek kúshtiler men batyrlar ǵana buza alady» degen urandy ustana otyryp, jalyqpaı, úlken tózimmen, aldymyzǵa kelgen shákirtterge olardyń jeke tulǵa bolyp qalyptasýyna, jaqsy tárbıe, tereń bilim berý úshin aıanbaı eńbek etý kerek.
PISA halyqaralyq bilim berý sapasyn baǵalaý baǵdarlamasy 3 jylda bir ret 2000 jyldan bastap ótkiziledi jáne Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń qamqorlyǵymen ótedi.
Bul aýqymdy testileýdiń maqsaty 15 jastaǵy mektep oqýshylarynyń bilim berýdiń ártúrli túrlerindegi saýattylyǵyn baǵalaý: ǵylym, matematıka, kompúter jáne oqý.
PISA bolashaq urpaqtyń áleýetine baılanysty qandaı el bolashaqta básekege qabiletti bolatynyn túsinýge múmkindik beredi
PISA baǵdarlamasy men Biryńǵaı memlekettik saraptama, OGE jáne basqa reseılik testter arasyndaǵy negizgi aıyrmashylyq, birinshi kezekte, stýdentterdiń standartty emes tapsyrmalardy oryndaǵan kezde aqyl - oı men logıkany basshylyqqa alatyndyǵyn baǵalaıdy. Osyǵan baılanysty, PISA zamanaýı bilim úrdisterine súıenedi, óıtkeni oqýshylardyń mekteptegi bilimin ómirde qoldanýǵa múmkindigi XXI ǵasyrdyń fýnksıonaldyq saýattylyǵy men daǵdylarynyń eń mańyzdy aspektisi bolyp tabylady. PISA tapsyrmalary bıologıa, geografıa, fızıka jáne áleýmettik ǵylymdar týraly este saqtalmaǵan materıaldardy emes, praktıkalyq qoldanýdy, oqýshylardyń ártúrli kontekstterdegi quzyrettilikke jáne pánaralyq ózara árekettesýine: adam densaýlyǵyna, tabıǵı resýrstarǵa, qorshaǵan ortaǵa, ekologıaǵa, ǵylym men tehnıkadaǵy jańalyqtardy teksermeıdi.
PISA testileýden ótken elderdiń halyqaralyq reıtıńinde Reseı kórsetkishi jyldan jylǵa tómen bolyp qalady. Biraq men sońǵy kezderi bizdiń elimiz olardy sál jaqsartyp úlgerdi. Biraq halyqaralyq reıtıńtegi eń jaqsy nátıje Azıa, Qytaı, Taıvan, Sıngapýr, Ońtústik Koreıa, Japonıamen maqtana alady. Odan keıin, belgilengen dástúrge sáıkes Fınlándıa, Lıhtenshteın, Shveısarıa jáne Nıderlandy qonystandy.
Búginde ishki bilim berý PISA - nyń nátıjelerine nazar aýdarmaıdy, óıtkeni básekege qabilettilik máselesi óte mańyzdy. Reseılik bilim berý sapasy shetelde bilim berý sapasynan erekshelenedi: bilimi men daǵdysy jetkilikti joǵary bolǵandyqtan, orys oqýshylary kúndelikti turmys jaǵdaıynda óz bilimin qoldanýda qıyndyqtarǵa tap bolady, sondaı - aq ártúrli formalarda usynylǵan aqparatpen jumys isteýde qıyndyqtar týyndaıdy. Osylaısha, búgingi tańda álemdegi eń mańyzdy tájirıbege baǵdarlanǵan kórsetkish boıynsha, reseılik bilim berý halyqaralyq talaptarǵa jáne standarttarǵa sáıkes kelmeıdi.
PISA zertteýlerindegi reseılik stýdentterdiń tómen nátıjesi, bizdiń oıymyzsha, kelesi negizgi sebepterge baılanysty bolady:
1) orys tilinde, matematıka jáne jaratylystaný ǵylymdarynda bilim mazmunyn is júzinde baǵdarlaýdyń bolmaýy, olardyń aınalasyndaǵy ómirdiń shyndyqtarynan oqshaýlanýy;
2) baǵdarlamalar men oqýlyqtardy shamadan tys júkteý;
3) jalpy bilim berý jáne ıntellektýaldyq daǵdylardy qalyptastyrýǵa jetkiliksiz kóńil bólý;
4) stýdentterdiń ártúrli kontent pen pishin týraly aqparatty túsiný qabiletin qalyptastyrý men damytýǵa jetkiliksiz nazar aýdarý, olardy baǵalaý jáne shyndyqqa jaqyn ár túrli jaǵdaılardy sheshý úshin paıdalaný.
Halyqaralyq baǵdarlamanyń negizgi tujyrymdamasy - «saýattylyq», ol keń maǵynada fýnksıonaldyq saýattylyq retinde anyqtalady. Bul termın qazirgi kezde bilim berýdiń barlyq deńgeılerinde Federaldy bilim berý standartyn (budan ári - ǴEQ) júzege asyrý arqyly qamtamasyz etiletin jalpy bilim berý quzyrettiligin kórsetedi. Tek fýnksıonaldy saýatty adam adam ómiriniń, komýnıkasıanyń jáne áleýmettik qatynastardyń ártúrli salalarynda ómir súrýdiń keń aýqymdy máselelerin sheshý úshin óz ómirinde únemi jınaqtalǵan barlyq bilim men daǵdylardy paıdalana alady.
Fýnksıonaldyq saýattylyqtyń negizderi bastaýysh mektepte júrgiziledi, onda sóıleý jumystarynyń ártúrli túrlerin qarqyndy túrde zertteý - jazý jáne oqý, sóıleý jáne tyńdaý jáne mátinmen jumys isteý qarastyrylǵan.
Jalpy bilim berýdiń memlekettik standartynyń federaldyq quramynda jalpy bilim berýdi jańǵyrtýdyń basqa baǵyttary arasynda «negizgi quzyrettilikti qalyptastyrý - stýdentterdiń praktıkalyq máselelerdi sheshý úshin alynǵan bilimdi, daǵdylardy jáne naqty ómirde jumys isteý tásilderin paıdalanýǵa daıyndyq» mindeti atap ótiledi.
Budan basqa, negizgi jalpy bilim berý deńgeıindegi bilim mazmunyn negizgi talaptarynyń biri «... matematıkalyq jáne jaratylystaný ǵylymynda da, áleýmettik - mádenı salada da qazirgi qoǵamda qajetti fýnksıonaldyq saýattylyq deńgeıin bitirýshilerdiń jetistigi bolyp tabylady».
Áleýmettik Sózdik fýnksıonaldy saýattylyqty adamnyń syrtqy ortamen qarym - qatynasqa túsý qabileti, múmkindiginshe jyldam beıimdelý jáne jumys isteý qabileti retinde anyqtaıdy, ıaǵnı, qoǵammen ózara árekettesý jaǵdaıynda oqý jáne jazý daǵdylaryn meńgerý múmkindigi (bank shotyn shyǵarý, satyp alynǵan kompúterge arnalǵan nusqaýlyqty oqyp shyǵý jáne t. b.). Bul áleýmettik ortada adamnyń tolyq belsendiligin qamtamasyz etetin saýattylyq deńgeıi.
Osylaısha, sózdiń qatań maǵynasynda fýnksıonaldyq saýattylyq - oqýǵa jáne jazýǵa daǵdylardy paıdalaný.
PISA jáne TIMSS zertteýlerinde turaqty elderdiń nátıjeleri boıynsha kórsetilgendeı, stýdentterdiń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn damytýǵa kelesi faktorlar áser etedi:
1) bilim mazmuny (ulttyq standarttar, oqytý baǵdarlamalar);
2) oqytýdyń nysandary men ádisteri;
3) oqýshylardyń oqý jetistikterin dıagnostıkalaý jáne baǵalaý júıesi;
4) mektepten tys, qosymsha bilim berý baǵdarlamalary;
5) mektepti basqarý modeli (memlekettik - memlekettik nysan, oqý josparyn retteýdegi mektep avtonomıasynyń joǵary deńgeıi);
6) barlyq múddeli taraptarmen seriktestik qaǵıdattaryna negizdelgen dostyq bilim berý ortasynyń bolýy;
7) balalardy oqytý men tárbıeleý prosesinde ata - analardyń belsendi róli.
Oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn qalyptastyrý máselesinde oqýshylar arasyndaǵy qarym - qatynas salasyn qalyptastyrýdyń keıbir aspektileri az zerttelgen. Atap aıtqanda komýnıkasıalyq salada oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn qalyptastyrý ádisi tutastaı damymaǵan:
- tájirıbe kórsetkendeı ǵylymı jáne ádistemelik ádebıette qarastyrylǵan bilim berýdi jaqsartýdyń qazirgi ýaqytynda «fýnksıonaldyq saýattylyq» uǵymynyń mazmunyn túsinýdegi ózgerister eskerilmegen;
- fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý, naqtyraqjaratylystaný - matematıkalyq pánderi arasynda baılanysqaóz deńgeıinde nazar aýdarylmaıdy;
- jalpy orta bilim berý mektepteri negizinen jalpy bilim berý daǵdylary men daǵdylaryn damytýda jumys isteıdi jáne bilimin praktıkalyq qoldanýdan táýelsiz, mektep tájirıbesinde fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý ózdiginen júredi;
- oqý prosesin uıymdastyrý ádisteri men nysandaryn paıdalanyp, oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn qalyptastyrý júıesi ázirlenbegen;
- qazirgi kezde fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý problemmasyn sheshýge muǵalimder daıyn emes ekendigi anyqtaldy.
Oqýshylar arasynda komýnıkasıa salasynda fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrýdyń teorıalyq jáne ádistemelik negiziniń jetispeýshiligi, ol arasyndaǵy obektıvti qaıshylyqtar:
- baılanys salasyndaǵy fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý qajettiligi jáne pedagogıkalyq teorıa men tájirıbede bul máseleniń tıisti deńgeıde damymaýy;
- fýnksıonaldy saýatty adamdarǵa qoǵamnyń qajettiligi jáne oqýshylar arasynda komýnıkasıa salasyndaǵy fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý deńgeıi arasyndaǵy sáıkessizdik;
- baılanys salasyndaǵy fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý júıesi jasóspirimderdiń komýnıkasıa salasyn praktıkalyq qoldanýdy jete baǵalamaý;
- mektepte oqyǵan pánderdiń potensıaly jáne oqýshylar arasyndaǵy komýnıkasıa salasyndaǵy fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý maqsatynda mekteptiń muǵalimderiniń ádisterin, nysandaryn, olardy qoldaný quraldarynyń jetkiliksizdigi.
Osylaısha, jaratylystaný sıkliniń pánderin oqý úderisinde komýnıkasıa salasyndaǵy stýdentterdiń fýnksıonaldyq saýattylyǵyn qalyptastyrýdyń kóptegen quraldaryn anyqtaý qajet.
Stýdentter arasyndaǵy qarym - qatynas salasynda fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý mynany bildiredi:
- negizgi kommýnıkatıvtik quzyrettilikti qalyptastyrýdyń tutas úderisi sheńberinde ony qaraý;
- komýnıkasıa salasyndaǵy fýnksıonaldyq saýattylyqty damytýǵa járdemdesý úshin jaratylystaný sıkli sýbektileriniń múmkindikterin anyqtaý;
- fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý prosesinde stýdentterdiń kommýnıkatıvtik qıyndyqtaryn eskere otyryp;
- stýdentterdiń komýnıkasıa men komýnıkasıadaǵy jeke tájirıbesin ózindik baǵalaýyn eskere otyryp, fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrýdy baǵalaý.
Trenıńtiń bastapqy kezeńinde bastysy - árbir balanyń taldaý, sıntez, salystyrý, sıntezdeý, jikteý, shyǵarý, júıeleý, bas tartý, shekteý sıaqty logıkalyq ádisterdi paıdalaný týraly oılaý qabilettiligin damytý. Bastaýysh synyptaǵy synypta fýnksıonaldyq saýattylyqty qalyptastyrý logıkalyq ádister deńgeıine sáıkes keletin mindetterdi sheshýge kómektesedi.