InfoHub Logo

Erte-erte zamanda bir baı bolǵan eken. Baıdyń jalǵyz uly bolypty. Mal-múlki mol, shirigen baı bolǵanymen, óte sarań, qolynan eshkimge esh nárse bermeı, el-jurtpen aralaspaı jeke kóship-qonyp júredi eken. Malyn baǵýǵa jalshy jaldap, aqy tóleýge shyǵynsynyp, jalǵyz ulyna mal baqtyryp qoıady. El ishindegi toı dýmanǵa, qyz-jigitterdiń oıyn-saýyǵyna aralaspaı, baıdyń uly malyn baǵyp, es-aqyly tolyp jigit bola bastaıdy. Bir kúni el ishinde úlken bir toı bolady. Buny estigen baıdyń uly toıǵa barǵysy kelip, ákesinen ruqsat suraıdy. Sonda ákesi «barma, balam» dep aıta almaı: «Barsań bar, biraq at terletip ne qylasyń, ana ógizderdiń bireýine minip bar», – deıdi. Ógizge jupyny jabý salyp minedi de toıǵa barady. Toıǵa jınalǵan qurby-qurdastary, qyz-kelinshekter bar asyl kıimderin kıip, jorǵa, júırik attaryna mingen, baıdyń balasyn kórgende: «Pálenshe baıdyń balasynyń sıqyn qara, aty joqtaı, ógizge mingen, kıimin qara», – dep mazaq etip kúlkige aınaldyrady. Namysyna tıgen bala: «Búıtip mynalarǵa mazaq bolǵansha, bul elden kózimdi qurtaıyn», – dep, áke-sheshesin tastap, beti aýǵan jaqqa qańǵyryp kete beredi. Sol ketkennen mol ketedi. Kún júredi, tún júredi. Qolyna ilingen kurt-qumyrsqa, shóp tamyryn qazyp jep, qorek etip júre beredi. Sonan tabany tesilip, ústindegi kıiminen jurdaı aıyrylady. Bir kezde ábden áli ketip, esinen aıyrylyp bir shól dalada jatady. Qansha essiz jatqanyn kim bilsin, kúnniń qatty kúrkiregen daýsynan sekem alyp, esin jınap, basyn kóterip otyra beredi. Aldyna úńilip qarap otyrsa, aldynan buldyraǵan úı sekildi bir nárse kórinedi. «Bul ne boldy eken, múmkin bir tiri jan kezdesetin shyǵar» dep barlyq jigerin jınap, sol buldyrap kóringen zatqa qaraı súıretilip jyljı beredi. Óldim-taldym degende, áıteýir, jetedi-aý. Qarasa, altyn jalatqan úlken saraı eken. Saraıdyń mańynda jybyrlaǵan jan kórinbeıdi. «Bul kimniń saraıy boldy, nege tiri jan joq», – dep oılaıdy. «Ne de bolsa ishine kireıin, eń bolmaǵanda qorek etetin bir nárse tabylar», – dep saraıdyń ishine kiredi. İshinde de tiri jan bolmaı shyǵady. Saraıdyń ishi tolǵan altyn qoıma, qoıma tolǵan azyq-túlik, saýyt-saıman, qanjar, qylysh sekildi jabyqtardyń neshe túrleri tolyp turady. Eń aldymen tamaqqa ábden toıyp alyp, jumsaq tósekke úsh kún, úsh tún uıyqtap, sharshaǵany basylyp, esin ábden jınap, saraıdy taǵy aralap kóre bastaıdy. Tiri jannyń ıisi de bilinbeıdi. Sóıtip, saraıdy ıemdenip tura beredi. Ústine saýyt kıip, qylysh shabýdyń, sadaq atýdyń ónerimen jattyǵýǵa kirisedi. Kúnde ań aýlap, óziniń ónerin asyra beredi. Keremetteı kúshi bar ekenin jáne atqan oǵy quralaı kózine tıetin mergen bolǵanyn sezedi. Bir kúni ań aýlap, sharshap, qatty uıyqtap ketken eken, jer silkingendeı dúbir, jer jarylǵandaı aıǵaılaǵan daýystan oıanyp ketedi. Bul ne sumdyq dep ornynan ushyp turyp, saraıdyń terezesinen qarasa, mańdaıynda jarqyraǵan jalǵyz kózi bar dáý aıǵaılaǵan daýsy jer jaratyndaı, astyndaǵy mingen qara tulparynyń tuıaǵy tıgen jer jeroshaqtyń ornyndaı opyrylyp, býy burqyrap, osqyrynǵan kúıinde saraıǵa shaýyp kiredi. Jigit saraıdyń ıesi osy jalǵyz kózdi dáý ekenin biledi. Jalǵyz kózdi dáý tulparynan túsip, saraıda bóten ıistiń bar ekenin sezip, jalǵyz kózi otsha jaınap: «Kim bul meniń saraıymdy ıemdengen, qazir kózińdi qurtaıyn», – dep aıǵaı salady. Jigit báribir óziniń aman qalmaıtynyn bilip, saýyt-saımanyn kıip: «Eı, jalǵyz kózdi jalmaýyz, saraıdyń ıesi sen emes, men» – dep, táýekelge bel baılap aıqasýǵa shyǵady. Birden batyr sadaǵyn jalǵyz kózden dáldep tartady. Kózine qadalǵan sadaq oǵyn julyp alyp, jalǵyz kózdi dáý batyrmen aıqasa ketedi. Úsh kún, úsh tún alysyp, aqyrynda álsiregen jalǵyz kózdi dáý ókirip baryp jyǵylady. Ústi-basy qanǵa boıalǵan, esinen aıyrylǵan dıýdi baılap saraı ishindegi zyndanǵa ákep tastaıdy. Jalǵyz kózdi dıýdiń jeńilýine ekinshi sebep qyryq kún, qyryq tún uıqy kórmeı, tamaq ishpeı, el shaýyp, neshe túrli zulymdyq istep, saraıyna ábden álsirep kelgen eken. Ol saraıyna kelgen soń, qyryq kún uıyqtap ábden áldenip, qaıtadan joryqqa shyǵyp otyrǵan. Jalǵyz kózdi dáýdi jeńip, saraıdyń naǵyz ıesi jáne qara tulpar aıyrylmastaı batyrdyń serigi bolady. Jigit kúnde tulparyna minip, ań aýlap ómir súre beredi. Aı ótedi, jyl ótedi, bir kúnderde jalǵyzdyq janyna batyp, áke sheshesin oılaıdy. Sóıtip el jaqqa baryp qaıtýǵa sheshimge kelip, jolǵa daıyndyq jasaıdy. Kóptegen altyn-kúmis, azyq-túlik alyp júrip ketedi. Aı júrip qara tulpardyń kúshimen eline jetedi. Elin jaý shaýyp, jurttary qara tútinge aınalyp, mal-múlkinen aıyrylǵan halyq asharshylyqtan qyrylyp jatyr eken. Ákesiniń qaıda ekenin surastyra júrip, zorǵa degende, bir kúrkeniń ishinde sheshesi men ápkesiniń bir etke talasyp, julqylasyp otyrǵan jerinen tabady. Kúrkege kirgen balasyn zorǵa tanıdy. Bul talasyp otyrǵandaryń ne dese, ákesi qaıtys bolǵan eken, sol ákesiniń etine talasyp, jep otyrǵanyn biledi. Jolǵa alǵan azyq-túligin ákep, sheshesi men ápkesin toıǵyzyp, ákesiniń qalǵan súıegin jerleıdi. Asharshylyqtan qyrylyp jatqan halyqty ań aýlap ólimnen qutqarady. Jáne alyp kelgen altyn-kúmisterin elge bólip berip, halyq basyna kelgen opattan qutqarady.

          Sóıtip, elinde bir jyl turady. Bir kúni sheshesine óziniń úlken altyn saraıy bar ekenin aıtady. Sol saraıǵa baryp turýlaryn ótinedi. Sóıtip sheshesin, ápkesin alyp, óziniń saraıyna qaıtyp oralady. Aı ótedi, jyl ótedi. Batyr kúnde erte ań aýlaýǵa ketip, túnde qaıtyp oralyp júredi. Bir kúnderi zerikken sheshesi saraı aralap júrip, yńyrsyǵan dybys estıdi. «Bul ne eken?» dep zyndanǵa qarasa, bir jalǵyz kózdi dáýdiń otyrǵanyn kóredi. «Sen bul jerde neǵyp otyrsyń?» – dep suraıdy. Jalǵyz kózdi dáý osy saraıdyń burynǵy ıesi ekenin, balasynyń jeńip, osy zyndanǵa ákep tastaǵanyn aıtyp, jalynyp tamaq suraıdy. Jany ashyǵan sheshesi tamaq ákep zyndanǵa tastaıdy. Sóıtip balasy ańǵa ketkende, kúnde tamaq ákep berip júredi. Kún ótedi, aı ótedi, jalǵyz kózdi dáý esin jıyp, kúshine ene bastaıdy. Bir kúni batyrdyń sheshesine bylaı deıdi: «Japadan jalǵyz ne qyzyq kórip júrsiń, balań bolsa kúnde erte ketedi, túnde keledi. Senimen jumysy joq, óstip te ómir súrip ótesiń be?» – deıdi.

          — Sonda meniń ne isteýim kerek? – deıdi.

          — Jalǵyz júrgenshe, meni janyńa serik qylyp al. Osy zyndannan meni shyǵarýyń kerek, – deıdi.

          — Joq, seni shyǵarsam, balam seni de, meni de óltiredi. Sonda jalǵyz kózdi dáý bylaı deıdi:

          — Balańnyń bilmeıtin joly bar. Saraıdyń ishinde úlken sandyq bar. Balań kelerde, meni sol sandyqtyń ishine tyǵyp qoıatyn bolasyń, – deıdi.

          — Al sonda seni zyndannan qalaı shyǵaryp alýym kerek? – deıdi.

          — Onyń bir-aq túrli joly bar. Ana qara tulpardyń qanjyǵasynda qyl arqan bar. Bir ushyn tulparǵa baılap, ekinshi ushyn zyndanǵa tastaısyń, meni tek tulpar ǵana súırep shyǵara alady, – deıdi. Bir kúni balasy ańnan kelgende: «Balam, sen kúnde ańǵa ketip, bizdi ábden umyttyń, bar qyzyqty óziń kóresiń», – deıdi sheshesi. Sonymen batyr birneshe kún ańǵa barmaı, saraıda birge bolyp, ań aýlaýdyń neshe túrli qyzyq áńgimesin aıtyp júredi. Ań aýlamasa tura almaıtyn batyr: «Ań aýlaýǵa baryp keleıin», – dep sheshesinen suranady. «Barsań bar, biraq bir tilegim bar, balam. Bir kúnge bizge tulpardy qaldyr, biz de biraz atqa minip, kóńil kótereıik», – deıdi. Batyr tulpardy qaldyryp, basqa at minip, ańǵa ketedi. Balasy ketkennen soń, jalǵyz kózdi dáýdi zyndannan shyǵarady. Balasy kelerde, qara sandyqqa tyǵyp qoıady. Óstip kúnder, aılar óte beredi. Batyr ańǵa ketkende, jalǵyz kózdi dáý kútimi jaqsy, taza aýaǵa shyǵyp, burynǵy kúshine ene beredi. Sheshesimen jaqyndasyp, kóńildi kúnderdi ótkize beredi.        Sóıtip sheshesi eki qabat bolyp qalady. İshin baılap balasyna bildirmeı júre beredi. Kúni jetip bosanady. Bir aı men kúndeı sulý ul tabady. Jalǵyz kózdi dáýge: «Balam kelgenshe, myna balańnyń kózin qurt», – deıdi. Sonda jalǵyz kózdi dáý: «Joq, bul meniń balam, kózin qurtýǵa bolmaıdy. Bunyń amaly balany orap, batyrdyń keletin jolyna aparyp tasta», – deıdi.

Túnde batyr ańnan qaıtyp kele jatsa, aty osqyryp úrkedi. Qarasa, bir sábı balanyń jylaǵan daýsy estiledi. Atynan qarǵyp túsip, balany kóterip alyp saraıǵa shaýyp keledi, qýanyshy qoınyna syımaı: «Bir sábı balany Qudaı bizge berdi», – dep, balany sheshesine usynady. Sonda sheshesi: «Qurt kózin, bul balanyń, múmkin bul jyn-shaıtan shyǵar», – dep, bajalaqtap syr bermeıdi. «Joq, sheshe, bul jyn-shaıtan emes, naǵyz sábı bala, buny biz asyrap ósirýimiz kerek», – dep, sheshesin zorǵa kóndiredi. Kún ótedi, aı ótedi, bala óse beredi. Batyrdyń ańnan sharshap kelgendegi ermegi bolady. Batyr da, bala da bir-birlerin óte jaqsy kóretin bolady. Bala ósip, byldyrlap tili shyǵa bastaıdy. Bir kúni ańnan kelse, bala sandyqty kórsetip «kaka» dep, «ýý» dep mańdaıyn kórsetedi. Sheshesine «meniń inim ne dep otyr?» deıdi. «Tili shyǵa bastaǵan soń, ózinshe birdemelerdi byldyrlap júrgeni ǵoı» dep, syr bermeıdi. Bala jalǵyz kózdi dıýdi óte jek kóretin. Mańaıyna jolamaı qashyp júretin bolǵan. Balanyń tili shyǵyp barlyq syrlardy ashatyn bolǵan soń, sheshesi jalǵyz kózdi dıýǵa:         «Bizdiń túbimizge osy seniń balań jetetin boldy, bunyń kózin qurtý kerek», – deıdi. Sonda dáý: «Joq, bul meniń balam. Bunyń kózin qurtqansha, óz balańnyń kózin qurtý kerek», – deıdi. «Sonda biz ne isteýimiz kerek?», – deıdi sheshesi. Jalǵyz kózdi dıý aıtady: «Onyń bir-aq amaly bar, balań uıyqtap jatqanda, janyndaǵy almas qanjaryn ákep ber, qalǵanyn ózim jóndeımin», – deıdi. Bir kúni balasy ańnan sharshap kelip, óz bólmesine uıyqtaýǵa ketedi. Balasy uıyqtap jatqanda, sheshesi aqyryn kirip, almas qanjaryn jalǵyz kózdi dáýge ákep beredi. Qanjardy alyp, uıyqtap jatqan batyrdyń keýdesine minip, «buny oıatyp óltireıin, áıtpese, kimniń óltirgenin bilmeı júrmesin» dep batyrdy julqylap oıatady. Batyr kózin ashsa, jalǵyz kózdi dıý keýdesinde otyrǵanyn kórip, bir sumdyqtyń bolǵanyn bir-aq biledi. Qanjardy keýdesine jolatpaı alysa beredi. Biraq keýdesine myqtap otyryp alǵan dáýdi aýdara almaı jantalasýmen bolady. Óstip jatqanda, «qalaı, óltirdi me eken?» dep sheshesi kiredi. Balasy sheshesine: «Ómiri jamanshylyq sizge istep kórmegen edim. Kómektes, myna jalǵyz kózdi dıýdi qurtýǵa», – dep jalynady. Sonda sheshesi: «Mynadaı áke tabylmaıdy, sendeı bala tabylady», – dep esikten shyǵyp ketedi. Birazdan keıin ápkesi kiredi. «Ápke, ómiri saǵan da jamanshylyq istep kórmep edim, asharshylyqta ákeniń etine talasyp otyrǵanda qutqaryp, osyndaı kúnge jetkizip edim, kómektes, myna jalǵyz kózdi dáýdi qurtýǵa», – dep jalynady. Sonda ápkesi: «Mynadaı áke tabylmaıdy, sendeı ini tabylady», – dep, bul da shyǵyp ketedi. Óstip jantalasyp alysyp jatqanda, úıge qylyshty at qylyp minip oınap júrgen inisi kiredi. Óte jek kóretin jalǵyz kózdi dıý aǵasynyń ústine minip óltireıin dep jatqanyn kórip, astyndaǵy at qylyp oınap júrgen qylyshpen dáýdiń basy, kózi demeı pergileı beredi. Dáýdiń beti-kózi qanǵa boıalyp, baladan qorǵalaqtaı bergende, batyr ebin taýyp qolyndaǵy almas qanjardy julyp alyp, dáýdiń júregine suǵyp alady. Jalǵyz kózdi dáý ókirip qulap túsedi. Batyr ushyp túregelip, jalǵyz kózdige almas qanjardy taǵy salady. Sóıtip, jalǵyz kózdi dáýdi óltiredi. Terisine syımaı ashýlanǵan batyr ilýli turǵan qylyshty julyp alyp, sheshesi men ápkesiniń bólmesine kirip keledi. Balasynyń jalǵyz kózdi dıýdi óltirgenin bilip, shoshyǵannan buryshqa tyǵylyp jalyna bastaıdy. Jandaryńdy baǵyp, tynysh júrińder dep ýádesin alady. Sóıtip, inisi ekeýi saraıǵa ıe bolyp ómir súre beredi. İnisin ańǵa ylǵı birge aparady. Qylyshtasýdyń, sadaqtasýdyń neshe túrli ónerin úırete beredi. İnisi óte erjúrek, mergen bolady.

Ekeýi óte tatý-tátti ómir súredi.

Aǵasynyń aıtqan sózin kilt etpeı oryndap júredi. Kúsh synasqanda kúshi de, aqyly da, tapqyrlyǵy da aǵasynan birde-bir kem bolmaı, batyr jigit bolyp ósedi. Bir kúni inisi aǵasyna aıtady:

          — Biz ekeýimizdiń bul saraıdyń ıesi bolyp, boıdaq tura berýimiz jaraspas, sizdiń úılenetin ýaqytyńyz boldy. Pálenshe eldiń patshasy elge jar salypty. Bul elge bir jeti basty aıdahar paıda bolypty. Sol aıdahardy óltirgen batyrǵa qyzyn bermekshi eken. Siz baryp aıdahardy óltirip, patshanyń qyzyna úılenip alyp kelseńiz, – deıdi.

          Sonda aǵasy: «Apyrym-aý, bul meni bir ólimge jumsap otyrǵan joq pa?» – dep ishteı oılaıdy. Biraq syr bildirmeı, kelisimin berip jolǵa daıyndalyp júrip ketedi. Keterinde inisine aıtady: «Men tiri bolsam, úsh aıda qaıtyp oralamyn», – deıdi. Aǵasyn jolǵa shyǵaryp salyp, ańshylyq jáne soǵys ónerimen shuǵyldanyp, saraıǵa ıe bolyp bala tura beredi. Úsh aı ótedi, aǵasynan eshqandaı habar bolmaıdy. Aǵasynyń bir sumdyqqa ushyraǵanyn sezip, aǵasyn izdeýge bul da attanyp jolǵa shyǵady. Kún júrip, tún júrip, aı júrip bir eldiń shetine kelip ilinedi. Ien dalada bir appaq shatyrdyń turǵanyn kóredi. «Bul ne degen shatyr eken?» dep, at basyn buryp shatyrǵa kep tireıdi. Shatyr ishinen aı men kúndeı, jibekke oralǵan sulý qyz júgirip shyǵyp, balanyń moınyna oralady. «Aman-esen keldiń be, sarǵaıyp seni kútkeli bir aı boldy?», – dep, kózinen jasyn monshaq-monshaq aǵyzady. Ań-tań bolǵan jigit óziniń aǵasynan aýmaıtyn uqsastyǵyn bilip, bul qyz aǵasy eken dep turǵanyn biledi. Shatyrǵa kirip, jýynyp, tamaqtanyp, esin jıǵan soń, óziniń aýyryp turǵanyn aıtady. Qyz tósek salyp jatýǵa kirisedi. Tósekke jatqan jigit aýyrdym dep teris qarap jatyp alyp, óziniń aǵasynyń qashan ketkenin, qaıda baramyn degenin bildirmeı surastyra bastaıdy. «Oıbaı-aı, jeti basty aıdaharmen alysamyn dep esińnen aýysyp qalǵansyń ba?» – dep, ótken kúndegilerdi esine túsire bastaıdy. Ýaqıǵa bylaı bolǵanyn biledi: Aǵasy bul elge kelgende, jylyna osy elden jeti basty aıdahar bir qyzdy alady eken. Eldiń qyzy taýsylyp, kezek patshanyń qyzyna keledi. Dalaǵa aq shatyr tigip, patsha qyzyn ákep, aıdahardyń kelýin kútip jatqanda, aǵasynyń kelgenin, sodan aıdahardy óltirýge ketip qalyp qaıtyp oralmaǵanyn bilip, jigit sol aýyrǵan kúıinde búrkenip jatyp alady. Tańerteń erte turyp: «Bir jumysym bar edi, tez qaıtyp oralam», – dep aıdahardy izdep aǵasynyń óli-tiri ekenin bilýge asyǵyp attanyp júrip ketedi. Kezdesken elden surastyryp júrip jeti basty aıdahardyń jatqan jerine keledi. Kelse, úlken taıqazannyń býy burqyrap, sýy qaınap jatyr eken. Jeti basty aıdahar qolyna túsken adamdardy kógendep qoıyp, kúnde bireýin asyp jeıdi eken. Endigi kezek aǵasyna kelgenin biledi. Osy kezde jeti basty aıdahardyń qatty uıyqtap jatqan kezi eken. Kógendeýli turǵan aǵasyn bosatyp alyp, aǵasy ekeýi jeti basty aıdaharmen soǵysýǵa daıyndalady. Uıyqtap jatqan jeti basty aıdahardyń ekeýi eki basyn kesip túsiredi. Qalǵan bastary ókirip bireýinen jel, bireýinen sý, bireýinen ot shyǵaryp, úsh kún, úsh tún soǵysyp, batyrlar aıdahardy jeńedi. Sóıtip, aıdahardyń bastaryn kesip alyp, patshanyń qyzy jatqan shatyrǵa keledi. Sol kezde patsha shapqynshy jiberip, qyzynyń óli-tirisin bilip kelińder deıdi. Eki batyrdyń aıdahardy óltirip, basyn kesip ákelgenin, qyzynyń aman-esen ekenin habarlap, súıinshi surap patshaǵa keledi. Sóıtip, patsha aldarynan nóker jiberip, eki batyrdy saraıǵa alyp kelińder deıdi. Bular kelgen soń, patsha búkil eline qyryq kún toıyn, qyryq kún oıyn jasap, óz qyzyn aǵasyna, inisine ýáziriniń aı men kúndeı sulý qyzyn úılendiredi.

          Bul patsha elinde bir jyl turyp, patshadan ózderiniń saraıyna barýǵa ruqsat suraıdy. Patsha kóptegen baılyq-qazynany qyryq túıege artyp, nókerlerimen qosyp, qyzyn jolǵa shyǵaryp salady. Óz saraıyna oralǵan soń, bir kúni inisi aǵasyna: «Siz de óte mergensiz, men de sizden qalyspaımyn, bir mergendik synasyp kóreıikshi», – depti. «Al synassaq, synasaıyq, sonda ne atýymyz kerek?», – deıdi. İnisi ústindegi kamzolyn sheship tastap, qyryq adym jerge baryp, shyntaǵyna basyndaǵy kepeshin jabystyra kıgizip: «Osyny denege darytpaı atýymyz kerek», – deıdi. Sonda aǵasy: «Oıpyr-aı, osy bir qastyq oılap turǵan joq pa, qalaı bul denege darymaıdy?» – dep oılaıdy da biraq syr bildirmeıdi. Sonda: «Siz úlkensiz, jol sizdiki, al, atyńyz», – dep inisi tura beredi. Aǵasy ýáde bergen soń, amalsyzdan kepeshti dáldep sadaǵyn tartady. Shyntaǵyna jabysyp turǵan kepeshpen qosa terisin sydyryp birge ushyp túsedi. Aǵasy júgirip baryp: «Oıpyr-aı, mynaý qıyn boldy ǵoı. Al, endi sen at», – dep, kepeshti shyntaǵyna kıip, ornyna baryp turady. Sonda inisi aıtqan eken: «Joq, endi men atpaımyn, bul shyntaqtyń kinási bar edi. Ózine sol kerek», – deıdi. «Baıaǵyda meniń jeńgem shatyrda jatqanda, meni siz eken dep janyna alyp jatqanda, osy shyntaǵym tıip ketip edi», – deıdi. Sonda aǵasy inisiniń naǵyz adal ekenine kózi jetedi.

          Sóıtip aǵaly-inili ekeýi baqytty uzaq ómir súrip, murattaryna jetken eken.

---