InfoHub Logo

Ertede bir hanniń úsh qyzy bolypty. Eki úlken qyzyn uzatqannan keıin, han qolynda qalǵan kenje qyzyn kúıeýge berip, oıyn-toıyn jasaıdy. Toıǵa qol astyndaǵy bir kempir men shaldy da shaqyrtady.

Kempir úıde qalyp, shal jalǵyz ózi toıǵa ketedi. Bul shal men kempir de ulǵa zar eken. Qudaıdan jylap kúni-túni bala suraıdy eken. Shaly ketken soń, kempir qalyń oıǵa batyp jatyp, uıyqtap ketedi. Uıyqtap jatyp ǵajaıyp tús kóredi. Túsinde uzyn boıly qara kisi kelip aıan beredi. «Men saǵan segiz qarbyz, bir qaýyn beremin, toǵyz balań bolady. Qaýynnan týǵan kenje balańnyń atyn Kókjan batyr qoı», – deıdi.

Kempir kózin ashyp alǵanda, qasynda segiz qarbyz, bir qaýyn jatyr eken. Qaýyn, qarbyzdy kempir jalǵyz ózi jep, toıyp alady. Toıdan shal keledi. Kempir shalǵa syryn aıtpaıdy. Kóp uzamaı kempir júkti bolady. Toǵyz aı toǵyz kún degende, kempir tolǵatyp, toǵyz ul tabady. Kenjesiniń atyn Kókjan batyr qoıady.

Balalary erjetip balıǵatqa tolady. Balalar ańǵa shyǵyp, seıil quryp júredi. Balalary joqta kempir-shal tysqa shyǵyp qarasa, taý basynan etekke qaraı bir qyz qoı jaıyp kele jatyr eken. Qyz qoıyn tastap kempir men shalǵa keledi. Aman-saýlyqty surasqan soń, shóldegen qyz sýsyn suraıdy, meıirimdi kempir qyzǵa sýsyn beredi. Manadan beri qyzdan kózin aıyrmaı oılanyp turǵan qart:

— Bir úıde neshe qyzsyńdar? – dep suraıdy.

— Bir úıde toǵyz qyzbyz, – dep jaýap qaıyrady qyz.

— Eń kenjesiniń aty kim? – dep suraıdy qart.

— Eń kenjesi - men, – deıdi qyz. Qyz sóıtip qoıyna ketedi. Kempir men shal qyzdyń úıine baryp, qudalyq sóılespek bolady. Kempir men shal ózdi-ózi kelisip, shal atqa minip, jol tartady.

Tórt kún degende shal qyzdyń aýylyna kelip, ákesimen sóılesip, quda túsip qaıtady. Bolǵan áńgimeni bastan-aıaq kempirine aıtady. Endi shal balalaryn qaıyn jurtyna ertip aparýdyń qamyna kirisedi. Balalary bir-bir at minedi, bir-bir túıe jetegine alady. Bul sapardan qalǵysy kelgen Kókjan batyr:

— Maǵan qyzyn sense, berer, senbese, bermes, – deıdi. Jolda bir úlken taý bar, soǵan bara jatqanda da, qaıtqanda da qonbańyzdar, – deıdi.

Kókjan batyr úıde qalady. Basqalary jol júrip, baǵanaǵy úlken taýǵa kún batqanda ázer jetedi.

Shaldyń úlken balasy: «Tún boldy qonaıyq», – deıdi ákesine. Shal turyp: «Kókjan batyr qonba degen, qonbaımyz», – deıdi. Tún qatyp jol júrip, qudasynyń úıine keledi, birneshe kún jatyp, kelinderin alyp qaıtady. Qaıtqanda, joldaǵy taýǵa taǵy da kesh keledi. Balalary bolmaı ákesin kóndirip, aqyry sol taýǵa qonady. Tańerteń turyp qarasa, astaryna mingen attary men júk artqan túıeleri joq, munartqan taý, jym-jyrt dala, jan-jaqqa júgirip maldaryn izdeıdi, taba almaıdy. Sóıtip abyr-sabyr bolyp, shýyldasyp júrip, bir jartasqa kelse, bir aıdahar aýzymen quıryǵyn tistep, barlyq malǵa qora bolyp ıirilip jatyr eken.

Shal kele sala aıdaharǵa jalynady: «Eı, malǵun, eń bolmasa malymnyń jartysyn qaıtarsańshy!» – dep. Sonda aıdaharǵa til bitip, adamsha sóılep, bylaı deıdi.

— Men seniń malyńnyń bárin qaıtaraıyn, eger sen úıińdegi kenje balań Kókjan batyrdy maǵan berseń? – deıdi.

— Jaraıdy, bereıin, – deıdi shal. Jylan shaldyń maldaryn ózine qaıtarady. Shal balalarymen attaryna minip, túıelerin jetektep, bos maldaryn aıdap, úıine keledi. Kókjan batyr aǵalary men ákesiniń aldynan shyǵyp:

— Endi sizderge men joqpyn, – dep, tulparymen jandarynan janap óte beredi. Sol ýaqytta ákesi:

— Shyraǵym, tym bolmasa, jaryńnyń qasyna bir túnep ketseıshi, – dep jalynady. Ákesiniń sózin qaıtalap aǵalary da jalynady. Ákesi men aǵalarynyń sózin qımaǵan Kókjan bir tún toqtap, jarynyń qasyna túneıdi.

Erteńine Kókjan batyr aıdaharǵa qaraı jol tartady. Birneshe kún júrip aıdaharǵa keledi. Kelisimen, aıdahar Kókjan batyrdy alys jerge altyn shashty qyzdy alyp kelýge jumsaıdy. Kókjan batyr jolda bir salt atty adamǵa jolyǵady. Ekeýi tanysyp Kókjan batyr: «Áńgime aıt», – dep qolqalaıdy.

— Estigenimdi aıtaıyn ba, bilgenimdi aıtaıyn ba? – deıdi tanysy.

— Estigen jalǵan bolady, bilgenińdi aıt, – deıdi Kókjan batyr.

— Bilgenimdi aıtsam, meniń biletinim: túnde qarsaqtyń izine túsem, – deıdi.

Ekeýi ázildesip kele jatsa, taǵy bir salt attyǵa kezdesedi. Onymen tanysyp, oǵan da: «Jol qysqarsyn, áńgime aıt!» – deıdi Kókjan batyr.

— Estigenimdi aıtaıyn ba, joq, bilgenimdi aıtaıyn ba? – deıdi ekinshi adam. Sonda Kókjan batyr:

— Estigen jalǵan bolady, bilgenińdi aıt! – deıdi. Sonda álgi kisi:

— Men aspandaǵy juldyzdyń sanyn bilem, – deıdi. Sonda úsheýi dostasyp kele jatsa, olarǵa taǵy bir salt atty kisi tap bolady. Onymen de tanysyp Kókjan batyr: «Áńgime aıt!» – deıdi.

— Bilgenimdi aıtaıyn ba, estigenimdi aıtaıyn ba? – deıdi ol da. Kókjan batyr turyp:

— Estigen jalǵan bolar, bilgenińdi aıt! – deıdi.

— Men jer ústindegi barlyq balyqtyń sanyn bilem, – deıdi ol.

Endi tórteýi dostasyp júrip kele jatsa, bir baı jurtyna jar salyp jatyr eken. «Kim tigilgen altyn qabaqty atyp túsirse, kim kúresip balýanymdy jyqsa, soǵan qyzymdy beremin», – dep. Jınalǵan jurttyń bireýi de baıdyń altyn qabaǵyn atyp túsire almaıdy, balýanyn jyǵa almaıdy. Toıǵa kez bolǵan Kókjan batyr baǵyn synap, óner jarysyna túsedi. Altyn qabyǵyn atyp túsirip, ógiz balýanyn alyp urady. Jurttan óneri asyp, baıdyń qyzyn alady. Olja qyzyn Kókjan qasyna ergen áýelgi joldasyna beredi.

Qyzdy alyp jol júrip kele jatsa, toı bolyp jatqan taǵy bir aýyldy kóredi, ol da jamby tigip, balýan shyǵaryp, qyz uzatyp jatqan toı eken. Bul baı da jambymdy atyp túsirgen, balýanymdy jyqqan kisige qyzymdy qosamyn», – dep jurtqa jar salypty. Kókjan batyr taǵy da baǵyn synaýǵa táýekel etipti. Munysyn joldastary da qosh kóripti. Jambysyn atyp túsirip, balýanyn jer qaptyryp, qyzdy alypty. Ekinshi qyzdy ekinshi dosyna syılapty. Altaý bolyp jol júrip kele jatsa, qyz uzatyp, toı jasap jatqan úshinshi aýylǵa kezigedi. Munda da qyzdy qabyǵyn atyp, balýanyn jyqqan kisi alady eken. Kókjan batyr taǵy da balýanyn jyǵyp, altyn qabyǵyn atyp túsirip, qyzdy alady. Úshinshi qyzdy qasyndaǵy úshinshi joldasyna qosady.

Endi jeteý bolyp jolǵa shyǵady. Birneshe kún jol júrgennen keıin úsh qyz alǵan úsheýi Kókjan batyrdan bólinip qalady. Kókjan batyr jalǵyz ózi bir aýylǵa kelse, úlken toı bolyp jatyr eken. Estigen qulaqqa qyz bedeli jer jarady. Aı dese aýzy, kún dese kózi bar, bir baıdyń keremet kerim, altyn shashty sulý qyzy eken. Baıdyń sharty: «Altyn qabyqty atyp túsirgen, balýanyn kúshi asyp jyqqan kisige qyzyn atastyrmaq eken», –deıdi. Jurttyń birde-biri baıdyń bul shartyn oryndaı almapty. Tek shetten kelip qosylǵan jolaýshy Kókjan batyr ǵana baıdyń shartyn túgel oryndap, qyzyn alady da aıdaharǵa jol tartady. Ekeýi jol júrip kele jatyp, aıdalada turǵan aq otaýdy kóredi. Aq otaýdyń qasynda sarqyrap aqqan úlken ózen bar eken. Onyń arjaǵynda alqa-qotan tigilgen shaǵala appaq aýyl kórinedi. Sol ıesiz aq otaýdy panalap Kókjan batyr men qyz ań aýlap, kún kóredi. Bir kúni Kókjan batyr ań aýlaýǵa ketkende, qyz ózenniń jaǵasyna basyn jýýǵa barsa, Edildiń ar jaǵynan bir kisi kelip, ol da basyn jýady. Qyzdyń bir tal altyn shashy sýmen aǵyp, jigittiń aldyna barady. Shashty qolyna ustap, jigit kúrkede jatqan jalmaýyz kempirge alyp keledi.

— Mynaý meniń aıyrylyp ketken áıelimniń altyn shashyna uqsaıdy, meniń áıelim bolmasa ıgi edi, ol birazdan beri Edildiń ar jaǵyndaǵy aq otaýda belgisiz bireýdiń qolynda kórinedi. Sony maǵan qalaıda alyp ber, – dep jalynady. Kempir:

— Jaraıdy, alyp bereıin, tek maǵan bir altyn qaıyq, bir torsyq sharap daıarla, – deıdi.

Jigit altyn qaıyǵy men sharabyn daıarlap, kempirge alyp keledi. Kempir sharabyn alyp qaıyqpen Edildiń ar jaǵyna ótedi. Edil jaǵasyndaǵy qalyń qamysqa qaıyǵyn baılap, otaýda otyrǵan qyzǵa keledi. Kelip aman-saýlyqty surasqannan keıin, odan qashan, qaıdan, ne úshin, kimmen kelgenin surap biledi. «Mynaý aq orda meniń úıim edi, ruqsatsyz kirdińder!» – dep zirkildeıdi kempir. Qyz úndemeıdi. «Aıtpasań óltiremin, aǵańnyń janyn aıtsań óltirmeımin», – deıdi.

— Jaraıdy, suraıyn aıtsa, – deıdi qyz. Kempir keletin kúnin aıtyp shyǵyp ketedi. Kókjan batyr ańnan qaıtyp keledi.

Qyz aǵasynan:

— Kóke, osy sizdiń janyńyz qaıda bolady? – dep suraıdy. Aǵasy aıtpaıdy. Kókjan batyr taǵy da ańǵa ketedi. Jalmaýyz kempir kelip: «Ne bildiń?» – deıdi. Qyz turyp: «Kókem aıtpady», – deıdi. Zalym kempir qyzǵa aqyl beredi. «Endi kelgende aıtpasa, sen meniń aǵam emessiń, men seniń qaryndasyń emespin dep jyla, sonda aıtady» – deıdi. Sony aıtyp kempir taǵy ketip qalady.

Kókjan batyr ańnan qaıtyp kelgen soń, qyz surap edi, aǵasy aıtpady. Aıtpaǵan soń, qyz jylady. Sonda Kókjan batyr oılanyp: «Aıtsam aıtaıyn, jylap bolmadyń ǵoı!» – deıdi.

— Meniń janym oń jaq kórpeniń astynda, bákiniń ushynda, tiri janǵa tis jaryp aıtýshy bolma, – deıdi de erteńine taǵy ańǵa ketedi.

Kempir kelip suraǵanda, qyz aıtady: «Kókemniń jany oń jaq kórpeniń astynda bákiniń ushynda eken», – deıdi. Ony estip qýanǵan qý kempir qyzdy sharap berip mas qylyp, oń jaq kórpeniń astyndaǵy bákini alyp, otqa qyzdyryp, sýǵa laqtyryp jiberedi. Es-túsinen aıyrylǵan qyzdy qaıyqqa salyp, kempir Edildiń arjaǵyna ótedi. Barysymen, qyzdy altyn saraıǵa qamap tastaıdy.

Sol ýaqytta baıaǵy birge ketken úsh kisiniń kóńilderi qaıaý, qabaqtary kirbeń tartyp, bir sezik paıda bolady. Sonda juldyzdyń sanyn biletin kisi: «Jaryq juldyz aǵyp tústi. Kókjan batyr dúnıeden ótipti. Endi onyń súıegin izdep tabý kerek», – deıdi. Qarsaqtyń izine túsetin kisi Kókjan batyrdyń izimen manaǵy aq ordanyń ústinen shyǵady. Kelse, Kókjan batyr ólip jatyr eken. Balyqtyń sanyn biletin kisi balyqtaryn túgendese, shortan joq eken. Ol dereý sheshinip sýǵa túsip, Edildiń tereń jerinen shortandy taýyp alady. Úıge ákelip shortannyń ishin jarsa, ishinen báki shyǵady. Ony Kókjan batyr jatqan kórpeniń oń jaq astyna tyǵady. Sol ýaqytta qozǵalǵandaı bolady. Kókjan batyrdyń jany ekenin olar sonda biledi. Bákini alyp otqa qyzdyryp sýǵa malady da kórpeniń astyna qaıta tyǵyp qoıyp edi, Kókjan batyr oıanyp: «Qatty uıyqtap ketken ekenmin ǵoı», – dep ornynan ushyp túregeledi. Qarsaqtyń izine túsetin kisi:

— Joq, sen uıyqtaǵan joqsyń, ólip qalypsyń, biz tiriltip aldyq, –deıdi. Sony aıtyp, olar qaıtyp ketedi.

Endi Kókjan batyr qyzdy izdep Edildiń arjaǵyna ótedi. Aýyl shetindegi jerge kelse, bir kempir otyr eken. Kempirmen sóılesip, kóp habar estıdi. Sol aýylda bir han qyzyn uzataıyn dep jatyr eken. Kókjan batyrdyń tulpary da sonda eken. Kempirge Kókjan batyr óziniń kim ekenin aıtpaıdy.

— Sheshe, júrińiz, – deıdi. — Toıǵa birge baraıyq! – deıdi batyr.

— Barsaq baraıyq, – deıdi kempir. Toıǵa barsa, báıge jarysy bolǵaly jatyr eken. Báıgege qosaıyn dese, Kókjan batyrdyń tulpary mańaıyna tiri jandy jolatpaıdy. Muny kórgen Kókjan batyr: «Tulpardy maǵan berińizder, men minip úıretip bereıin», – deıdi. Onyń sózin eshkim elemeıdi. «Sen túgil, ákeńdeı kisi úırete almaı júr, saǵan ondaı óner qaıdan keldi?» – deıdi jurt. Surap bolmaǵan soń, aqyrynda atty beredi. Kókjan batyr ústine mingende tulpar tanyp oqyranady. Jınalǵan jurt ony da eleń qylmaıdy. Kókjan batyrdyń qarý-jaraǵy kıiminiń ishinde býýly eken, tulparyna minip alyp, qylyshyn qolǵa alyp aıǵaılap:

— Úıretý olaı emes, bylaı! – dep shaba jóneledi. Bylaı shyǵyp bir saraıǵa keledi. Saraı jabyq eken. Kiltin burap syndyryp ashyp qarasa, ishinde mas bolyp jatqan qyzdy kóredi. Kókjan qyzdy saraıdan alyp shyǵady. Ekeýi baıaǵy altyn qaıyqqa otyryp, tulpardy júzdirip, Edildiń bergi jaǵyna ótedi.

Endi Kókjan batyr aıdahardy izdeıdi. Birneshe aı jol júrip aıdahardyń turǵan jerine kelse, aıdahardyń qasynda tory atty bir qara jigit jatyr eken. Anadaıdan kórip, qara jigitti Kókjan batyr atady. Qara jigit qozǵalmaıdy. Qansha atsa da oǵy darymaıdy. Ata-ata batyrdyń oǵy taýsylady.

Tipti bolmaǵan soń, Kókjan batyr qara jigittiń qasyna kelip jón suraıdy:

— Myna seniń óltirgen aıdaharyń meniń dosym edi. Sen ony nege óltirdiń? – deıdi Kókjan batyr.

— Men nege óltirmeıin. Men anamnyń qursaǵynda jatqanda, ol meniń ákemdi alyp ketipti. Sondyqtan men ony óltirip kegimdi aldym, – deıdi qara jigit.

— Ákeń aty kim?

— Kókjan batyr

— Sóıtse, ol Kókjan batyr elden ketkende, ishte qalǵan balasy eken. Ákeli-balaly ekeýi sol jerde qushaqtasyp kórisip, tabysypty, aman-esen eline kelip, barsha muratyna jetipti.

 

---