InfoHub Logo

Jáńgir han (1801-1845) — Bókeı Ordasynyń sońǵy hany, Ábilhaıyr hannyń shóberesi, Nuraly hannyń nemeresi, Bókeı hannyń uly. General-maıor, Shyn aty — Jıhanger. 1815 jyly ákesi muragerlik saltqa sáıkes handyq taqty Jáńgirge bergen. Alaıda, Jáńgir han jas bolǵandyqtan, Bókeıdiń tapsyrýy boıynsha handyqty Bókeıdiń inisi Shyǵaı sultan basqarady.

1823 jylǵa deıin Jáńgir Astrahan gýbernatory Andreevskııdiń úıinde tárbıelenip, eýropasha bilim alady. Sol jerde handyqty ákimshilik turǵydan basqarý ádis-tásilderin úırenedi. 1823 jyldan bastap bılik han taǵynyń zańdy murageri Jáńgirdiń qolyna kóshedi. Bókeıuly Jáńgir han bılik qurǵan kezeńde saıası jaǵdaı shıelenisip tur edi. Sol tustaǵy basqarý men jer bólýde jiberilgen kemshilikterge oraı, ol halyqqa qarsy bir qatar áreketterge barýǵa májibúr boldy. Bul jaǵdaıdy Reseı qazaq handyǵy aýmaǵyn otarlaý maqsatynda utymdy qoldana bilgen. Qazaq halqy úshin negizgi ekonomıkalyq shekteýlerdiń biri qazaqtarǵa Kaspıı teńizi, Jaıyq pen Edil ózenderiniń jaǵalaýlaryndaǵy aýmaqqa qonys aýdarýǵa tyıym salynýy edi. Sharýanyń bul ózenderden balyq aýlaýǵa jáne mal sýarýǵa quqy joq bolǵan.

Jáńgir hannyń júrgizgen saıasatynyń aqyry I.Taımanov pen M.Ótemisov (1836-1837) bastaǵan sharýalar kóterilisine ákelip soqtyrdy. Bul kóterilistiń negizgi sıpaty Reseı otarlaýshylary men feodaldar saıasatyny jasalǵan qarsylyq edi. Jáńgir han kóterilisti Reseı áskeriniń kómegimen basyp tastaıdy. Orys gýbernatorynan ákimshilik basqarý ádisteri boıynsha alǵan dáristeri Jáńgirdiń júrgizgen saıasatyna úlken yqpal etti. Handyqty basqarý qurylymynda ol birqatar reformalardy júzege asyrdy. Bılik júrgizýdi basqaratyn júıege rýhanıat qyzmeti — ahýn (qajy) engizildi. Ahýnnyń negizgi bilimi handyqta rýhanı bilim berý boldy. Bul reformalar barysynda rýhanı qyzmetkerler sanynyń ózgerýi oryn aldy. Sonymen birge musylman mektepteri men medreselerdiń sanyn kóbeıtti. Jáńgir han bılik etken tusta Bókeı ordasynda 1832 jyly saýda jármeńkesi (han jármeńkesi) uıymdastyrylyp, dárigerlik bólimshe, 1938 jyly dárihana, muraǵat ashylyp, handyqtyń alǵashqy kartasy jasalyndy.

Jáńgirdiń basqarýymen Bókeı ordasynda qazaqtyń sheberleri jasaǵan asa qundy áskerı qarý-jaraqtar saqtalatyn murajaı qurylǵan. Jáńgir han saýatty adam bolǵan. Ol arab, parsy,orys, tatar, nemis tilderin jaqsy bilgen. 1841 jyly Ordada Jáńgir han óz qarajatyna joǵary mektep ashyp, M.Babajanov, M.Bekmuhamedov, K.Shyǵaev, taǵy basqalar bilim alǵan. Sol jyly Jáńgir Bókeıuly Qazan ýnıversıteti janyndaǵy ǵylymı keńeske qurmetti múshe bolyp saılanyp, 1843 jyly general-maıor ataǵyn alady. Jáńgir han asyl tuqymdy jylqylardy ósirýmen aınalysqan. Ol qazaq shejiresin jınaýmen, halyqtyń ádebı shyǵarmalarymen shuǵyldanyp, ózi de kóptegen epıkalyq týyndylar jazǵan. 1844 jyly qazanda Jáńgirdiń «Muhtasar ál-fıkǵaıat» atty eńbegi jaryq kórgen. Jáńgir han tusynda Bókeı ordasynda basqarýdyń jańa júıesi engizilip, handyq bıler basqarǵan 12 ákimshilik ortalyqqa bólinedi. Bıler men handar keńesi, tarhandar ınstıtýty qaıta qurylǵan.

Jáńgir han eki memleket sýbektileri arasyndaǵy ekonomıkalyq qatynastarǵa birqatar ózgerister engizdi. Ol otyryqshy ómirdi jaqtady, sondyqtan da bul prosestiń óris alýy úshin jerge jeke menshikti engizgen. Ol salyq jınaýdy kúsheıtý baǵytynda da birqatar ister atqardy. Memlekettik saýda saıasaty taýar  aınalymynyń kólemin eń joǵary jeńgeıge deıin keńeıtý jáne kópesterdiń aǵylyp kelýi úshin jármeńkeler uıymdastyrý baǵytynda júrgizildi.

1845 jyly Jáńgir han kenetten belgisiz jaǵdaıda qaıtys bolǵan. Ol Bókeı ordasynyń úshinshi jáne eń sońǵy hany boldy. Odan keıin handyq bılik muragerge berilmeı qaldy. Basqarýdyń jańa qurylymy — Ýaqytsha keńes Reseı ımperıasynyń Bókeı ordasyn basqarý quraly boldy.

---