InfoHub Logo

Bizge túgel bolmasa da kelip jetken qazaq ádet-ǵuryp quqyǵynyń iri jınaqtarynyń biri — Táýke hannyń "Jeti Jarǵy" zańy. Biraq bizge bul zań jınaǵynyń XIX ǵasyrda G. Spasskıı men A.I. Levshın jazyp qaldyrǵan keıbir fragmentteri ǵana jetken. Degenmen de, XVIİİ-HİH ǵasyrlardaǵy qazaq qoǵamynda qoldanylǵan quqyqtyq normalardyń analızi keıbir zertteýshilerge "Jeti Jarǵy" jeti bólimnen quralǵan degen negiz beredi. Olar:

1) Jer daýy;
2) Jesir daýy;
3) Neke-otbasy qatynastaryn retteıtin quqyqtyq normalar;
4) Sotta is júrgizý tártibin retteıtin quqyqtyq normalar;
5) Áskerı is jáne memleketti basqarý salasyndaǵy quqyqtyq normalar;
6) Aıyp tóleýdi kózdeıtin qylmystyq quqyq normalary;
7) Qun tóleýdi kózdeıtin qylmystyq quqyq normalary.

"Jeti Jarǵy" zań jınaǵyn jasaýǵa qazaqtyń ataqty Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı, t.b. qatysqandyǵy tarıhtan belgili. "Jeti Jarǵy" adam qukyqtaryn qorǵaýdaǵy erekshe quqyqtyq qujat bolyp tabylǵandyǵynda daý joq.

Qazaq ádet-ǵuryp quqyǵy bıler sotynyń praktıkasymen tolyqtyrylyp otyrdy. Presedenttik quqyq - zertteýdiń qyzyǵýshylyq týdyratyn obektileriniń biri bolyp tabylady, ol naqty is boıynsha bıdiń shyǵarǵan sheshimi jáne ol budan bylaı uqsas isterdi sheshýde basshylyqqa alyndy. Qazaqta aýyr daýlardy ońaı sheshken bıler boldy. Ol týraly qazaqta "Erdiń qunyn eki aýyz sózben sheshken" dep bıler jaıynda aıtylǵan fólklorlyq derekter kóp. Ásirese mundaı sheshimderdi Maıqy bı, Edige bı, Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı, t.b. bılerdiń praktıkasynan kóp kezdestirýge bolady. Tipti ataqty bılerdiń bılikteri (úkimderi) uqsas isterdi qaraǵanda mindetgi basshylyqqa alynyp otyratyn bolǵan. Bıler soty praktıkasynyń mundaı sot presedenti ádet-ǵuryp quqyǵynyn bastaýlarynyń birine aınaldy. Oǵan, mysaly "Tapqan qýanady, tanyǵan alady," "Qanjyǵa ton saqtaıdy, ton jan saqtaıdy," "Tusaý at saqtaıdy, at er saqtaıdy, er el saqtaıdy," "Qara halyqqa han ıe, qara jerge halyq ıe," "Bas kespek bolsa da, til kespek joq" t.b. sózderi kóptegen bılerdiń daýly isti sheshkende qoldanyp, keıingi bılerge ósıet retinde qaldyrýyn erekshe atap aıtýǵa bolady.

Qazaq ádet-ǵuryp quqyǵy únemi qalyptasyp, damyp otyrdy. Barlyq ádet-ǵuryptar quqyqtyń mańyzdy qaınar kózi bolyp tabylatyn bıler sotynyń praktıkasymen (bıdiń bıligi) tolyqtyrylyp, ózgertilip otyrdy. Bılerdiń sheshimderi XIX gasyrdyń ekinshi jartysyna deıin aýyzsha sıpatta boldy. Olar kóbinsse fólklorlyq derekterden kórinis tapty. XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap bılerdiń úkim-sheshimderiniń qysqasha mazmuny jazylǵan kitaptar engizilgen edi. Bıler sotynyń úkimderi keıde jazbasha qujat túrinde jeke resimdeletin.
Qazaq dalasyndaǵy sottyq presedentterge bıler alqaly túrde qatysatyn. Bıler sheshimimen qabyldanǵan úkimder bıler sotynyń praktıkasynda uqsas isterdi sheshýde basqa bıler úshin úlgi qyzmetin atqarǵan. Bıler daýǵa úkim aıtqan kezde Maıqy bı, Edige bı, Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı, t.b. ataqty bılerdin sheshimderine silteme jasaıtyn. Munyń ózi qazaq ádet-ǵuryp quqyǵyndaǵy sottyq júıeniń óte joǵary dengeıde bolǵandyǵynyń kórinisi, sebebi daýly isti alqaly túrde qarastyrǵan kezde belgili bir quqyq buzýshynyń kináli-kinásizdigin anyqtaý ońaıyraq.

Qazaq ádet-ǵuryp quqyǵyna bir jaǵynan, eleýli áser etken jáne ekinshi jaǵynan onyn qaınar kózderiniń biri bolǵan — sharıǵat normalary. "Jeti Jarǵyda" sharıǵatka baılanysty birneshe qaǵıdalar boldy. Máselen, onda "Kudaıǵa til tıgizgen adam (7 adam kýálik berse) taspen atyp óltiriledi, ózge dinge ótip kápir bolǵan adam mal-múlkimen aıdalady" degen erejeler boldy jáne olardyn oryndalýy qatań baqylanyp otyrdy.

Degenmeı sharıǵat normalary qazaq qoǵamynda erekshe artyqshylyq jaǵdaıǵa jete almady. Olar kóbinese ádet-ǵuryp quqyǵymen tutastyqta boldy. Sharıǵat normalarynyń yqpaly ásirese Qazaqstannyń otyryqshy aýdandarynda úlken boldy.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jeti jarǵy

Bılik aqy

Dala zańdary

---