InfoHub Logo

Jándikter, nasekomdar — býynaıaqtylar tıpine jatatyn omyrtqasyz janýarlar klasy. Qazba qaldyqtary devon kezeńinen belgili. Fılogenetıkalyq shyǵý tegi kóp aıaqtylarǵa jaqyn, arǵy tegi saqınaly qurttar dep eseptelinedi. Jer sharynda keń taraǵan, bir mıllıondaı túri anyqtalǵan (barlyǵy bir jarym — eki mıllıon túri bolýy múmkin).

Jándikter eki klass tarmaǵyna bólinedi: alǵashqy qanatsyz jándikter jáne qanatty jándikter. Qazaqstanda eki klass tarmaǵyna jatatyn 28 otrády, 550-den astam tuqymdasy bar. Bulardyń dene turqy birneshe mm-den (eń maıdasy trıhogramma — 0,2 mm) 33 sm-ge deıin jetedi. Jándikterdiń eń basty ereksheligi: denesi 3 bólimnen (bas, keýde jáne qursaq) turady. Denesin tyǵyz kýtıkýla (epıtelıı kletkalarynan bólinetin tyǵyz qabyqsha) japqan. Basynda eki kúrdeli fasettik kózderi, qarapaıym maıla kózsheleri, eki murtshasy bolady. Aýyz qurylysy qorektený ádisine qaraı birneshe topqa bólinedi.

Inelikter, taraqandar, dáýitter, qońyzdardyn aýzy — kemirýge; kóbelekter, shybyndardyń aýzy suıyq qorekti sorýǵa; ósimdikterdiń shyrynymen jáne adamnyń, janýarlardyń qanymen qorektenetin masa, bıt, qandala, sıkada, t.b. aýzy shanshyp sorýǵa beıimdelgen; keıbir túrinde aýzy (bógelek, birkúndikter) bolmaıdy. Jándikterdiń júrýge, júgirýge (taraqan, qonyzdar, t.b.). sekirýge (shegirtke, shekshek, búrgeler), júzýge (júzgish qońyzdar, t.b.), qazýǵa (buzaýbas, t.b.). jemin ustaýǵa (dáýit, t.b.), gúl tozanyn jınaýǵa (bal arasy) beıimdelgen aıaqtary, ortańǵy jáne artqy býynynda bir-bir jup qanattary bar. Tek qosqanattylarda artqy keýde býynyndaǵy qanattary — yzyldaýyqqa aınalǵan.

Jándikterdiń basym kópshiliginde ushýǵa eki jup qanattaryn kóbelekter, ınelikter, torqanattylar, t.b.), keıbir túri tek artqy jubyn (qońyzdar, t.b.) ǵana qaǵady. Qursaǵy kóp býnaqty, keıbir túrinde 11 býnaqty. Qursaǵynda aıaǵy bolmaıdy, biraq olardyń qaldyqtary rýdıment (jumyrtqa salatyn múshesi nemese shanshary, erkeginde — jynys múshesi) túrinde saqtalǵan. Bulshyq etteriniń jıyrylyp-jazylýy bas mıymen tyǵyz baılanysty jáne  bulshyq etten bólinetin jıyrylǵysh belok – aktomıozın áser etedi.

Jándikterdiń asqorytý júıesi aldyńǵy, ortańǵy, artqy ishekten jáne silekeı bezderinen turady. Olar qoregine qaraı fıtofagtar (ósimdik qorektiler), jyrtqyshtar, ósimdik shirnesimen qorektenetinder, nekrofagtar (óleksemen qorektenetinder), saprofagtar (basqa janýarlardyń óleksesimen qorektenetinder), qan sorǵyshtar. t.b. bolyp bólinedi. Jándikter atmosferalyq aýany — traheıa (keńirdek) júıesimen jutady, al sýda tirshilik etetin dernásilderinde ekinshi rettik traheıa ne kýtıkýlaly jelbezek damıdy.

Jándikterdiń dene temperatýrasy turaqsyz olar salqynqandy janýarlar tobyna jatady. Qan aınalý júıesi nashar damyǵan. Ol júrek pen arqa qolqasynan quralǵan. Júıke júıesi bas mıy, jutqynshaq asty ganglıa jáne qursaq júıke tizbeginen quralǵan. Jándikterde sezim músheleri jaqsy damyǵan. Olar ár túrli mehanıkalyq, hımıalyq, dybystyq, kórý, estý, teriniń sezý qabileti, t.b. kóptegen titirkenýlerdi qabyldaı alady. Jándikter dara jynystylar jáne olarda jynys dımorfızmi aıqyn baıqalady. Bulardyń ontogenezi eki kezeńnen ótedi: tolyq túrlenip damıtyndar jáne shala túrlenip damıtyndar. Jándikterdiń bıosenoz turaqtylyǵyn saqtaýda aıryqsha mańyzy bar. Olardyń ishinde kóptegen aýyl sharýashylyǵy men orman zıankesteri de jetkilikti.

Qazaqstanda ár túrli qońyrkóbelekter, astyq qońyr kóbelegi, japyraq shıratqyshtar, múr kóbelekter, ósimdik bıtteri, japyraq jegiler, t.b. — zıandy jándikter; bıt, búrge, masa, shirkeı, sona, t.b. - qan sorǵysh jándikter; taraqan, úı qara shybyny, sese shybyny, t.b. - asa qaýipti aýrý qozdyrǵyshyn taratatyn jándikter; bal arasy, tut jibek kóbelegi sıaqty paıdaly jándikter kezdesedi. Sonymen qatar ara, kóbelek, t.b. jándikter ósimdikti tozańdandyrady; qumyrsqa, qońyz dernásilderi topyraqty qopsytady. Jándikterdiń sırek jáne joıylyp bara jatqan 200-deı túri (Tán-SHan appolony, ásem baryldaýyq qońyz, mahaon, sary kóbelektiń keıbir túrleri, t.b.) qorǵaýǵa alynyp, Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» engizilgen.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jándikter

Inelikter

Gessen shybyny

Kóbelekter jaıly birneshe derek

Juldyzqurttardyń sulý kórinisi

Masalarǵa qarsy 10 ıis

---