InfoHub Logo

Belgili bir aǵzanyń qalypty qyzmeti ony quraýshy jasýshalardyń tynys tirshiligine baılanysty. Aǵza qyzmetine talap artqanda, jasýsha orgenellalarynda molekýlalyq deńgeıdegi beıimdelý údeisteri júrip, sol talapqa saı ýltraqurylymdyq ózgerister damıdy. Aýrý qozdyrýshy áreketter (faktorlar) áserinde qaıtymdy ózgerister,eger bul áreketter áseri shekten tys bolsa qaıtymsyz ózgerister baıqalady. Qaıtymdy ózgerister, mysaly jasýshanyń isinýi ,birneshe mınýttar ishinde paıda bolsa,qaıtymsyz ózgerister, mysaly jasýshanyń ólimi úshin, birneshe saǵattar ótý kerek. Qaıtymsyz ózgerister klınıkada ár túrli patologıalyq úderister túrinde nemese belgili bir aýrý belgilerimen kórinis beredi.

Jasýsha zaqymdanýynyń sebepterine: gıpoksıa, hımıalyq zattar men dáriler, fızıkalyq áserler, bıologıalyq faktorlar, ınfeksıalar, ımýndyq reaksıalar,gendik mýtasıalar, qorektik zattardyń jetispeýshiligi jáne t.b kiredi. Árbir áserdiń jasýshanyń zaqymdaýy mehanızimder ártúrli. Gıpoksıalyq (nemese ıshemıalyq) zaqymdanýynyń negizgi sebebi, qan tamyrynyń trombozy, embolıasy,spazmy nátıjesinde qannnyń az kelýi nemese kelmeı qalýy. Bul ózgerister sebepteri joıylmaǵan jaǵdaıda jasýsha óliminen aıaqtalady. Sonymen qatar, qannyń ottegimen jetkilikti qanyqpaýy (gıpoksemıalyq gıpoksıa) jáne de gemoglobınniń ózgerýine baılanysty ottegi tasymaldanýynyń buzylýy, mysaly, ıis gazymen ýlanǵanda qanda karboksıgemoglobınniń paıda bolýy da, jasýshalarda ıshemıalyq qaıtymdy jáne qaıtymsyz ózgeristerge soqtyrady.

Gıpoksıa birinshi rette jasýshadaǵy aerobty tynys alý úderisin buzady, sebebi, gıpoksıa jaǵdaıynda mıtohondrılerdegi AÚF sıntezi azaıyp, totyqtaný-fosforlaný júıesi buzylady. Osyǵan baılanysty plazmolemǵa AÚF-aza belsendiligi azaıyp, ol jerdegi kalıı-natrıı nasosynyń qyzmeti buzylady. Jasýsha ishindegi natrıı mólsheri kóbeıip, kalıı jasýshadan shyǵaryla bastaıdy. Nátıjede jasýsha isinedi, sıtozolda sút qyshqyly men beıorganıkalyq fosfordyń jınalýy asıdozǵa soqtyrady. Ekinshiden, gıpoksıaǵa baılanysty endoplazmalyq tor men rıbosomdar baılanysy buzylady, polısomalar ydyrap, monosomalarǵa aınalady. Atalǵan ózgerister — jasýshanyń isinýi — ottegini jetkizý máselesi sheshilse keri damýy múmkin. Eger ıshemıa jalǵasa berse, onda jasýshada qaıtymsyz ózgerister damıdy. Plazmalyq membrananyń ótkizgishtigi artyp, jasýsha ishine Sa++ kóp mólsherde óte bastaıdy (ınflúks) jasýsha ishindegi proteazalar belsendiligin kúsheıtedi, kálsı negizinen mıtohondrıde jınalady. Mıtohondrıdiń ózinde vakýolızasıa, krıstalardyń qıraýy (destrýksıa) bastalady. Jasýsha ishinde mıelındik qurylymdar paıda bolady. Asıdoz úderisiniń kúsheıýi, lızosomalar membranasyn zaqymdap, olardyń fermentteri bul jasýsha ishindegi qurylymdardy ydyrata bastaıdy. Jasýsha ólgennen soń ydyraý ónimderi jasýshaaralyq keńistikke, odan ári qaraı qan sarysýyna ótip ketedi. Mıokard quramyndaǵy fermentterdiń (transamınaza, laktatdegıdrogenaza, keratınaza) sarysýda paıda bolýy klınıkada júrek ınfarktyn anyqtaýdyń eń bir tıimdi ádisi bolyp sanalady. Sonymen gıpoksıalyq ózgeristerdiń negizgi sebebi, jasýsha membranasynyń qaıtymsyz ózgeristeri, aerobtyq tynys alý júıesiniń, onyń ortalyǵy mıtohondrılerdiń alterasıasy jasýsha ishinde Sa++ jınalyp qalýy.

Hımıalyq qosyndylar áserinen zakymdaný

Ártúrli hımıalyq zattar (ýlar, metaldar, dáriler) jasýsha elementterine tikeleı áser etip, olarda qaıtymdy nemese qaıtymsyz ózgerister týdyrýy múmkin. Mysaly, sýlema ( ) búırek pen toq ishekti zaqymdasa, tórt hlorly kómirtek (SLC4) birinshi rette gepatosıtterdi zaqymdaıdy. Keıingi jyldary jasýsha patologıasynda otteginiń jáne onyń ónimderiniń (erkin radıkaldardyń) mańyzy zor ekendigi anyqtalýda. Erkin radıkaldar degenimiz quramynda bos valenttiligi bar ottegi, mysaly, sýperoksıd radıkaly (O2), gıdroksıldik radıkal (ON), sýteginiń asqyn totyǵy (N202). Ottegi quramyndaǵy taq elektron jasýsha ishindegi ottegi, kómir qyshqyly, azot jáne de basqa elementtermen qosylyp sıtotoksındik áser etedi. Erkin radıkaldardyń paıda bolýy ıondaýshy sáýle, ýltrakúlgin sáýleler áserinde, stresste, qorshaǵan ortadaǵy hımıalyq zattar áserinde (NO2, SO2), jasýsha ólgende jáne basqa jaǵdaılarda paıda bolady. Erkin radıkaldardyń patogendik áseri olardyń ottegimen qosylyp jasýsha plazmolemsyndaǵy jáne organellalar membranalarynyń quramyndaǵy lıpıdterdiń askyn totyǵýyn shaqyrýyna baılanysty.

Lıpıdtik membranalardyń buzylýy

Maı qyshqyldarynyń aýtooksıdasıasy osy qurylymdardyń tolyq kúıreýine sebep bolady. Sonymen qatar jasýsha ishindegi beloktarda da buzylady, DNQ-nyń quramyndaǵy tımınniń ydyraýy jasýshanyń tolyq ólimimen aıaqtalady. Fızıkalyq faktorlar. Iondaýshy sáýleler, ýltrakúlgin, rentgen sáýleleri, lazer, elektrlik energıa, joǵarǵy jáne tómengi temperatýra, atmosfera qysymynyń óte tez ózgerýi jasýshalarǵa óz áserin tıgizedi. Sáýleler áserinde damıtyn jasýshalyq ózgerister negizinen erkin radıkaldar túzilýine baılanysty, al DNQ qurylymyndaǵy ózgerister jasýsha mýtasıasynyń, qaterli isikke aınalýynyń sebebi bola alady.

Bıologıalyq áserler

Ártúrli mıkroorganızmderdiń ózinen toksınder bólip shyǵarýyny baılanysty. Mysaly, sirespe, dıfterıa ekzotoksınderi, jasýshalarǵa tikeleı toksındik áser etedi. Endotoksınder áserinde (entero-bakterıalar) organızmde shoq damıdy. Keıbir ınfeksıalarda jasýshalardyń zaqymdanýy organızmde damyǵan ımýndyq reaksıalarǵa baılanysty (mysaly, aýtoımmýndyq aýrýlarda). Jasýsha ishinde jaıǵasqan bakterıalar (endosıtobıoz) ózderinen katalaza fermentin bólip shyǵarýy múmkin nemese lızosoma men fagosomanyń qosylýyn tejeıdi. Vırýstardyn jasýshalarǵa sıtopatogendik nemese onkogendik áseri bar. Vırýstar prokarıottar (jasýsha emes), olar jasýsha ishine enip qana tiri formaǵa aınalady, ıaǵnı olar endoparazıt esebinde óziniń replıkasıasy úshin jasýshanyń AÚF-nyń, rıbosomalyq fermenterin paıdalanyp ishki metabolızm úderisin buzady, ıaǵnı jasýsha óliminiń tikeleı sebebi bola alady. Jasýshalar zaqymdanýy negizinde ımýndyq mehanızmder de jatýy múmkin. Organızmde vırýsqa qarsy baǵyttalǵan antıdeneler nemese T-kıllerler zaqymdanǵan jasýshany da bútindeı joıyp jibere alady (ımýndyq sıtolız). Gendik ózgerister nátıjesinde damıtyn jasýsha patologıasynyń mysaly retinde lızosomalyq fermentter jetispeýshiligine baılanysty damıtyn aýrýlardy keltirýge bolady. Mysaly, Goshe aýrýynda 1q21 pozısıadaǵy glúkoserebrozıdter lokýsynda mýtasıa baıqalady. Tuqymqýalaýshy dıstrofıalardyń bári de gendik ózgeristerge baılanysty.

---