InfoHub Logo

Joǵary satydaǵy ósimdikter quramyna enetin ósimdikter, olardy jıi japyraqsabaqtylar dep ataıdy, óıtkeni olardyń denesi sabaqqa, japyraqqa jáne tamyrǵa bólingen. Budan basqa olardy uryqtylar dep te ataıdy, debebi olarda uryq bolady. Aqyr aıaǵynda olardy tamyrly ósimdikter (múktektesterden basqalary) dep te ataıdy, óıtkeni olardyń saprofıtteriniń organdarynda tamyrlar men traheıdter bolady.

Joǵary satydaǵy ósimdikter tarıhı damý barysynda qurlyqta tirshilik etýge beıimdeldi. Bul ósimdikterde jynystyq (gametofıt) jáne jynyssyz (sporofıt) urpaqtar almasady. Gametofıt gametalar túzeıdi jáne uryqty qorǵaıdy, al sporofıt sporalar óndiredi, olar gametofıttiń kelesi urpaǵyn qamtamasyz etedi. Joǵary satydaǵy ósimdikterde dıploıdty sporofıtter basym keledi, ol jáne de ósimdiktiń syrtqy túrin anyqtaıdy.

Joǵary satydaǵy ósimdikter patshalyqtarmaǵynda joǵary satydaǵy sporalylar jáne joǵary satydaǵy tuqymdy ósimdikterdi ajyratady. Joǵary satydaǵy sporalylar úshin jynystyq jáne jynyssyz kóbeıýdiń ajyratylýy tán. Birinshi jaǵdaıda kóbeıý sporofıtterdiń sporangıalarynda túziletin birkletkaly sporalar arqyly júzege asady, ekinshi jaǵdaıda-gametofıtterdiń jynys organdarynda túziletin gametalar arqyly iske asady. Joǵary satydaǵy tuqymdy ósimdikterge kópkletkaly túzilis-tuqymnyń bolýy tán, ol kóbeıý prosesi kezinde paıda bolady jáne tuqymdy ósimdikterge sporalylardyń aldynda mańyzdy evolúsıalyq basymdylyq beredi.

Joǵary satydaǵy ósimdikter patshalyqtarmaǵy birneshe bólimderge jikteledi. Sonyń ishinde joǵary satydaǵy sporaly ósimdikter Rınıofıtter (hyniophyta) jáne Zosterofıllofıtter bólimderine jatatyn organızmder tolyqtaı joıylyp ketken. Qazirgi kezde kezdesetinder Múktektesterge (Bryophyta), Plaýntektesterge (Lycopodiophyta), Psılottektesterge (Psilotophyta), Qyryqbýyntektesterge (Eguietophyta), Paporotnıktektesterge bólinedi. Joǵary satydaǵy túqymdy ósimdikter Ashyqtúqymdylar (Gymnospermae) jáne Jabyqtuqymdylar nemese Gúldi ósimdikter (Angiospermae nemese Magnoliophyta) bólimderi dep jikteledi. Ashyqtuqymdylar men Jabyqtúqymdylar — tuqymdy ósimdikter, qalǵandary — Joǵary satydaǵy sporaly ósimdikter. Joǵary satydaǵy sporalylardyń keıbireýlerinde barlyq sporalary birdeı (teń sporaly ósimdikter), al basqalarynda sporalarynyń mólsheri ártúrli ( ártúrli sporaly ósimdikter) bolady. Ósimdikterdiń qazirgi bólimderinen olardyń jekelengenderi ǵana qarastyrylady.

Múktektester (Bryophyta) bólimi

Bul bólimge alasa boıly, kópjyldyq ósimdikter jatady. Olardyń keıbireýleriniń denesi qatparly, desede kópshiliginde sabaq pen japyraqqa jiktelgen. Múktektesterdiń 25 000-ǵa jýyq túri bar. Barlyq geografıalyq aımaqtardyń ylǵaldy jerlerin mekendeýshiler bolyp tabylady. Topyraqqa rızoıdtar dep atalatyn túk sıaqty ósindilermen bekinedi. Osy qúrylymdar arqyly olar topyraqtan qorek alýdy qamtamasyz etedi. Bul tıptiń (bólimniń) eń belgilileri kókek zyǵyry, kóptúrli marshansıa, sfagným týysynyń múkteri (300 túr).

Múkterdiń damýyna jynysty (gametofıt) jáne jynyssyz (sporofıt) urpaqtarynyń almasýy tán. Jynysty urpaqty ósimdikterde ártúrli mólsherli sporalar túziledi. Analyq jynys kletkalary atalyqtarymen uryqtanǵannan keıin sporofıt (sporalary bar sporangıalar) damıdy, onyń kletkalary dıploıdty hrosomalar jıyntyǵyna ıe. Meıoz nátıjesinde sporangıalarda paıda bolǵan sporalar gaploıdty hromosomalr jıyntyǵyna ıe bolady. Topyraqqa túsken sporalar ósip shyǵyp, ósimdiktiń bastamasyn, gametofıtti, beredi, onda mıtoz jolymen kóbeıetin kletkalarynda hromosomanyń gaploıdty jıyntyǵy bolady. Gaploıdty gametofıt damý sıklinde basym keledi. Gametofıtte jańadan jynys kletkalary túziledi jáne proses qaıtalanady. Bul ósimdikterdiń ózderine tán erekshelikteri sol, olarda tek gaploıdty gametofıt ǵana basym bolmaı qoımaı, sonymen qatar gametofıt (jynysty urpaq) jáne sporofıt (jynyssyz urpaq) jeke bir ósimdik bolyp tabylady.

Múktektesterdiń tabıǵattaǵy mańyzy sol, ekosıstemada bolyp, olar kóptegen basqa da ósimdikter túrleriniń, sol sıaqty janýarlardyń da, mekendeý ortasyna eserin tıgizedi. Múkterdiń qarqyndy kóbeıýi topyraqtyń jaǵdaıyn nasharlatady. Sfagným múkteri ólip, «shymtezektenedi» jáne shymtezektiń kenin túzeıdi. Keıbir túrleri medısına ónerkásibinde paıdalanylady.

Bul toptyń ósimdikteri eń alǵashqy qurlyq ósimdikteriniń biri bolgan jáne 450-500 mln jyl buryn keń tarap ósip-óngen jáne olardyń evolúsıasy sporofıttiń regressıvti damýynda bolgan dep joramaldaıdy. Múktektester evolúsıanyń tuıyq butaǵy bolǵan dep sanalady. Paporotnıktektester (Palypodiophyta) bólimi. Bul bólim sheginde dymqyl jerlerde ósetin shóptesin ósimdikter jatady. Paporotnıktektesterdiń keıbireýleri, tropıkada ósetinder, agashta ósetinder, olardyń keıbireýleriniń bıiktigi 25 metrge deıin jetedi. Bul ósimdikterdiń 10 000-n asa túri belgili. Paporotnıktektesterdiń nagyz ókilderi paporotnıkter bolyp tabylady.

Paporotnıktektester úshin jynysty jene jynyssyz urpaqtardyń almasýy tán, biraq ta múktektesterden aıyrmashylyǵy, bul bólimge jatatyn organızmderge, basym kópshiligi sporofıt, dıploıdtyq tán. Sporofıtte negizgi organdar — sabaq, japyraq, tamyr bolady. Kerisinshe, gametofıt óte kishkentaı, úlken emes, taqtaısha sıaqty, bolýymen sıpattalady, ol topyraqqa rızoıdtar kómegimen bekıdi.

Paporotnıktektester úshin damýdyń kúrdeli sıkli tán. Sıkl gametofıttiń (óskinniń) ızosporalarynyń damýymen bastalady, onda anterıdıalar men arhegonıalar túrinde jynys organdary qalyptasady. Sońǵylarynda jynys kletkalary damıdy. Olar uryqtanǵannan soń zıgotadan sporofıt paıda bolady, onda sporalar túziledi, olar gametofıttiń bastamasyn beredi. Paporotnıktektesterdiń kópshiligi ártúrli sporaly ósimdikter bolyp tabylady.

Paporotnıktektesterdiń tabıǵattaǵy mańyzy óte úlken, óıtkeni olar kóptegen ekojúıelerdiń quramyna kiredi. Eger jekelengen ósimdikter túrleriniń dárilik shıkizat bolatynyn eskermesek, qazirgi paporotnıktektesterdiń sharýashylyq mańyzy úlken emes. Paporotnıktektester 7 bólimge jikteledi, olardyń kópshiligi joıylyp ketken. Paporotnıktektester eń kóne sporaly ósimdikter bolyp tabylady. Olar devonda bolgan, al karbonda bıiktigi 30 metrge jetetin orman ósimdikterin quraǵan. Bul ósimdikterdiń qaldyqtary taskómir túzilýine qatysqan.

Ashyqtuqymdylar (Gymnospermae) bólimi

Bul bólimniń ósimdikteri tuqym beredi, ol degenimiz, shyn máninde, bolashaq ósimdikterdiń uryǵy bolyp sanalady. Tuqymnyń negizgi organdary uryqtyq tamyr, uryqtyq sabaqsha, uryqtyq japyraqshalar bolyp tabylady. Dese de ashyqtuqymdylarda tuqym jemis japyraqshalarymen jabylmaǵan. Osyǵan oraı olardy ashyqtuqymdylar dep ataıdy. Ashyqtuqymdylarǵa aǵashtar, butalar jáne lıanalar jatady. Túrlerdiń sany 700-ge jýyq. Barlyq Jer sharyna taralǵan. Soltústik jarty sharda óte úlken alqapty alyp jatady, qylqan japyraqty ormandardy quraıdy.

Ashyqtuqymdylardyń kópshilikke belgili ókilderi qaraǵaı, samyrsyn, shyrsha, balqaraǵaı bolyp sanalady. Bul bólimniń ósimdikteriniń baǵanasy men tamyrynyń ulpalary kambıı, ksılema, floema bolyp tabylady. Kópshilikteriniń japyraqtary — «ıneler». Ashyqtuqymdylar úshin urpaqtardyń kezektesýi tán, ol gaploıdty jáne dıploıdty kúıdiń almasýymen baılanysty, biraqta olardyń gametofıttiniń kishireıýi aıdan anyq. Arsha, sagovnık, boz arsha (týıa), shyrsha, qaraǵaı, balqaraǵaı — sporofıtter. Barlyq tuqymdy ósimdikter sıaqty, ashyqtuqymdylarda ártúrli sporalylar bolyp tabylady. Kóbeıý músheleri analyq jáne atalyq búrshikter, olar gametofıt bolatyn bir aǵashtyń ózinde qalyptasady.

Tuqymnyń paıda bolýy — sporofıttiń damýyndaǵy birinshi kezeń. Analyq búrshikter iri qabyrshaqtardan qurylǵan, olardy megasporofıllalar dep ataıdy, olardyń árqaısysynyń ishki jaǵynda ekiden megasporangıa ornalasady, al árbir megasporangıa óz kezeginde megasporaǵa ıe, odan kópkletkaly gametofıt damıdy, onda eki nemese úsh arhegonıa bolady. Árbir arhegonıa jalǵyz iri jumyrtqa kletkasynan jáne birneshe uzarǵan kishi kletkalardan turady. Megasporangıa ıntegýment dep atalatyn qurylymmen jabylǵan. Megasporangıany ıntegýmentpen qosa uryq bastamasy (semázachatok) dep ataıdy.

Atalyq búrshikterdiń ishki jaǵyndaǵy olardyń qabyrshaqtarynda (mıkrosporofıllderde) ekiden mıkrosporangıa bolady, onda mıkrosporalar ornalasqan, olardyń erqaısysy gaploıdty tozańǵa damıdy. Tozańdyq túıirshekter (dender) atalyq gametofıtti quraıdy. Megasporofıllder men mıkrosporofıllder qysqa sporatúzýshi jas órkende mega- jáne mıkrostrobıllderge (sáıkesinshe) jınaqtalǵan, ol sporotúzýshi japyraqshalary bar sabaqshany túzeıdi.

Tozańdar analyq búrshikterge túskende, ol uryq bastamasyna ótedi, al erbir tozańdyq túıirshikten atalyq tútikshe men eki sperma ıadrosy damıdy, al atalyq tútikshe analyq kletkaǵa ótkende sperma ıadrosynyń analyq kletkanyń ıadrosymen qosylý júredi. Bul degenimiz uryqtaný. Dıploıdty zıgota dıploıdty uryqqa aınalady. Ýaqyt óte uryq bastamasynyń syrtqy ıntegýmenti tuqym qabyqshasyna aınalady, al megasporangıa qaldyqtarynan endosperm túziledi. Osylaısha, uryq bastamasy tuqymǵa aınalady. Tuqym pisip-jetilgennen keıin búrshikten syrtqa túsedi.

---