InfoHub Logo

Sańyraýqulaqtar patshalyǵy — Mycota (Fungi). Bul patshalyqtyń organızmderi ártúrli toptardan turady, olarǵa kletkalyq qabyqtyń vegetatıvtik kúıde qozǵalmaý, sorý arqyly (adsorbsıa) qorektenýdiń geterotrofty tıpi jáne shekteýsiz ósý tán. Sańyraýqulaqtardyń 100000-ǵa jýyq túri bar, olar qurylysy, mólsheri, mekendeý ortasy boıynsha da, sol sıaqty fızıologıalyq qyzmeti boıynsha da alýan túrliligimen sıpattalady. Sańyraýqulaqtardyń ósýi úshin ońtaıly temperatýra 20-26°S-qa teń. Barlyq geografıalyq aımaqtarda mekendeıdi, sýda (tushshy jáne teńiz) jáne topyraqta, óli organıkalyq materıalda kezdesedi, kóptegen túrleri ósimdikter men janýarlardyń, adamdy qosa, ulpalarynda parazıtti tirshilik etedi, parazıtızm deńgeıi óte alýan túrli.

Sańyraýqulaqtar basqa organızmdermen sımbıozdyq (selbesý) qarym-qatynasqa túsýi de múmkin, mysaly, baldyrlar nemese sıanobakterıalarmen birlesip, qynalar túzeıdi. Olar joǵary satydaǵy ósimdiktermende sımbıozǵa túsip, ózderiniń gıfterimen olardy qorshap alyp jáne tamyrlaryna enip, mıkorız degen atqa ıe bolǵan qurylym (tamyr+sańyraýqulaq) túzeıdi. Ósimdiktermen mundaı selbesý olardyń fosforǵa degen suranysyn qanaǵattandyrady. Mysaly, qurlyq ósimdikteriniń 80% jáne kóptegen aýyl-sharýashylyq ósimdikterin qosa, olardyń tamyrlarynda tirshilik etetin Glornus versiforme sańyraýqulaǵymen sımbıoz quraıdy jáne olarǵa topyraqtan fosfattar men mıneraldyq qorekti zattardy qabyldaýyn jeńildetedi.

Bul patshalyq organızmderiniń arasynda birkletkaly da (mıkroskopıalyq) nemese tómengi satydaǵy, sol sıaqty kópkletkaly (joǵary satydaǵy) sańyraýqulaqtarda kezdesedi. Sańyraýqulaqtar Naǵyz sańyraýqulaqtar, Oomısetter jáne Qynalar bólimderine jikteledi. Naǵyz sańyraýqulaqtar arasynan Hıtrıdıaly sańyraýqulaqtar, Zıgomısetter, Askomısetter (Qaltaly sańyraýqulaqtar), Bazıdıomısetter jáne Jetilmegen sańyraýqulaqtar (Deıteromı-setter) klastaryn ajyratady.

Hıtrıdıaly sańyraýqulaqtar mıkroskopıalyq organızmderden turady, olardyń denesi sıtoplazmalyq massa tektes bolady. Olar sý ósimdikteri men janýarlarynda parazıtti tirshilik etedi. Bul sańyraýqulaqtardyń ishinde kartofeldiń qaterli isigin týdyratyn túrleri de belgili. Zıgomısetter qurlyq sańyraýqulaqtary bolyp tabylady. Olardyń denesi kletkalyq emes mıselıadan turady. Bul sańyraýqulaqtar saprofıtti de eri ertúrli janýarlarda parazıtti de tirshilik etedi. Saprofıtter arasynda birshama belgilileri mýkorly sańyraýqulaqtar dep atalatyndar (nannyń, jemistiń jene basqa da azyqtardyń zeńderi).

Zıgomısetterdiń jekelengen túrleri adam men janýarlardyń mıkozasyn týdyratyn parazıtter bolyp tabylady. Askomısetter sańyraýqulaqtardyń arasyndagy eń kóp sandy toby (30000 túrden asa), olar bir-birlerinen eń aldymen mólsheri boıynsha ajyratylady. Birkletkalylarymen qatar kópkletkaly formalary da kezdesedi. Olardyń denesi gaploıdty mıselıadan turady. Askalar (qaltalar) túzeıdi, olar askosporalardan turady, bul belgiler osy sańyraýqulaqtarǵa tán. Osy toptyń sańyraýqulaqtarynyń ishinde eń belgilileri ashytqylar (syra, sharap, aıran jene basqalary) bolyp tabylady. Mysaly, Saccharomices cerevisiae ashytqylary glúkozany (S6N1206) fermentasıalaýǵa áserin tıgizedi. Glúkozanyń bir molekýlasy osy fermentasıa prosesi kezinde etıl spırtiniń eki molekýlasyn beredi.

Bazıdıomısetter joǵary satydaǵy sańyraýqulaqtar bolyp tabylady. Olar mólsheri jarty metrge deıin jetetin úlkendigimen sıpattalady. Olardyń denesi mıselıadan (sańyraýqulaq jip shýmaqtary) turady, olar kópkletkaly, sańyraýqulaq paıda bolady. Sańyraýqulaq kletkalarynyń protoplasttary tek ıadro ǵana emes, sonymen qatar mıtohondrıalar, rıbosomalar, Goldjı kesheni jáne sol sıaqty qor zaty esebinde glıkogennen turady. Gıfter shyrmalyp, jemisti deneler túzeıdi, olardy kúndelikti ómirde sańyraýqulaqtar dep ataıdy, bular sıraqtan jáne telpekten turady. Bul sańyraýqulaqtar vegetatıvtik jáne jynyssyz jolmen de, sol sıaqty jynysty jolmen de kóbeıedi Birshama belgili bazıdıomısetter telpekti sańyraýqulaqtar bolyp tabylady, olardyń arasynda jeýge jaramdy da, ýlylary da kezdesedi.

Jetilmegen sańyraýqulaqtar da óte kóp (30 000 túrge jýyq). Ártúrli geografıalyq aımaqtarda keń taraǵan. Olardyń arasynda saprofıtter de, olar ósimdikter qaldyqtaryn shiritýge jáne topyraq túzilý prosesterine keń qatysady, sonymen qatar parazıttik formalary da bar. Bul organızmderdiń birshama belgili túrlerine Fusarium týysyna jatatyn sańyraýqulaqtar, olar kóptegen mádenı ósimdikterdiń (maqta, zyǵyr jáne basqalary) vılt dep atalati.sh aýrýyn týdyrady. Jetilmegen sańyraýqulaqtardyń ishinde, sol sıaqty, Penicillium jáne Aspergillum týystaryna jatatyn sańyraýqulaqtar kóp belgili. Olar lımon, fýmor jáne basqa da organıkalyq qyshqyldar, sonymen qatar, birqatar fermentter óndirisi ónerkásipterinde keń qoldanylady. Bul týystyń keıbir túrleri medısına men veterınarıada keń qoldanylatyn antıbıotıkterdiń prodýsentteri bolyp tabylady. Oomısetter-bular negizinen sý jáne topyraq sańyraýqulaqtary. Bul sańyraýqulaqtardyń arasynda Phytophtora týysynyń túrleri óte belgili, olar kartoptyń, tomattyń jáne basqa alqa tuqymdastary ókilderiniń aýrýlaryn týdyrady.

Sańyraýqulaqtar tabıǵatta mańyzdy ról atqarady. Sonyń ishinde olar búldirýshi-organızmder bolyp sanalady. Kóptegen ekologıalyq júıelerdiń quramyna enip, olar ósimdiktektes orga-nıkalyq materıaldy buzýǵa jaýapty, óıtkeni selúlozaǵa, lıgnın jáne ósimdik kletkalarynyń basqa zattaryna áser etetin fermentter óndiredi. Olar irimshiktiń kóptegen tanymal sorttaryn óndirý úshin irimshik pisirý ónerkásibinde keń qoldanylady. Kóptegen metabolızm joldaryn túsinýde eksperımentaldy nysan retinde Neurospora crassa sańyraýqulaǵy mańyzdy ról atqaratynyn da atap ótpeýge bolmaıdy.