InfoHub Logo

"Tirliktiń bir jyrtyǵy jamalǵansha,
barady-aý ómir ótip, amal qansha!" —

dep aqyn dostarymnyń biri jazǵandaı, búgin qarap otyrsam, meniń ómirimniń tutas bir úlken kezeńi "Jazýshy" baspasynyń qabyrǵasynda ótip keledi eken. Keshe ǵana sıaqty bolyp kóringenimen, men bul baspaǵa kelgeli de, mine, jıyrma jyldaı ýaqyt ótipti, kóp-kóp sý aǵypty, ártúrli taǵdyrly adamdarmen dámdes, tuzdas bolyppyn. Osy jıyrma jylda "Jazýshynyń" qara jumysyn istedim dep arlanbappyn, basshylyǵyna aralasqanymdy maldanbappyn. Bul kúnge deıin osy baspanyń bes birdeı dırektorymen qyzmettes te bolyp kórgen ekenmin. Solardyń biri meniń eki dosym Qaldarbek Naımanbaev 1991 jyldan bastap eki kemeniń quıryǵyn ustady da (baspa dırektory, Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy), bir kúnderi aıaq asty búlinip, bas redaktordyń orynbasary qyzmetinde júrgen maǵan jón-josyqsyz soqtyǵyp, orynsyz kılige berdi. "Daýdyń basy — Daırabaıdyń kók sıyry" degendeı, ol eń aldymen men otyrǵan shaǵyn ǵana jeke kabınetti kópsingendeı syńaı baıqatty. "Qasyńa bireýdi otyrǵyzsańshy", — deıtin boldy kirip-shyqqan saıyn súıkenip, tıisip. Bul orynsyz túrtpekteýlerdiń beker emesin, artynda ázirge maǵan jumbaq salqyn bir syrdyń jatqanyn alystan ańǵardym da, burynnan sóz bolyp júrgen, taqyryptyq josparǵa kirip turǵan eki tomdyq tańdamaly shyǵarmalarymnyń shartyn jasatyp, sol shartqa saı tıisti qalamaqysyn alǵan boıda "esim barda elimdi tabaıyn" dep, on bes jyl qyzmetinde bolǵan baspadan eriksiz ketip tynǵanmyn. Orysta "nasılno mıl ne býdesh" degen sóz bar, otyrsań opaq, tursań sopaq bolǵansha, der kezinde shegine turǵanym jón shyǵar-aý dep te túıip edim bir jaǵynan.

Sol baspaǵa aqyry araǵa taǵy da tabandatqan týra tórt jyl salyp qaıta oralyp edim, kele sala sol baıaǵy Qaldarbek jeke ózime qımaı kópsingen, jalǵyz otyrsyń dep kóztúrtki etken shaǵyn kabınetti qaıta bosattyryp alyp, jýyp-tazartqyzyp, ózimniń úırenshikti ornyma kelip jaıǵasqan bolatynmyn.

Árkim-árkimder osy tóńirekte de alyp qashty áńgime órbitkisi kelip, bul baspadan nege ketip, nege kelgenimdi suraı beretindi shyǵardy. Suraǵandaryna oraı durystap jaýap ta bergen bolam. Áıtse de, "meni qýǵan elimnen han Jáńgirdiń tepkisi" degendeı, bir-birimizben dúrdaraz salqyn qabaqpen ajyrasqan Qaldarbekpen de birjola dos bolyp bekisip, jaý bolyp ketise almaǵanymdy biletin jora-joldastar úshin de bul jáıt jumbaq bolyp qala beretin sıaqtandy. "Sonda bunyń ózi neden bolyp edi?" — dep te qaıtalap suraı beretinder azaımady, qaıta kóbeıe tústi.

Osynyń bárin oı elegimen súze kele, ómirimniń úshten birine jýyǵyn ótkizgen "Jazýshy" baspasyndaǵy bastan ótken hıkaıalardy nege ǵana shyp-shyrǵasyz qaǵazǵa túsirmeımin, jaman-jaqsy bes birdeı dırektormen qyzmettes bolyppyn, solar jóninde, basqa da ujymdas, áriptes azamattar jaıynda alyp-qospasyz ózim nege baıandap bermeımin dep oıladym. Qaldarbek pe, basqa ma, eshkimge jala jappaı, jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyrmaı, bolǵan shyndyqty aıtyp bersem, áı, tipti esek mıyn jegen bireýi bolmasa, eshkim erin baýyryna ala týlaı qoımas-aý dep sheshtim. Shyndyqty aıtqanym úshin renjimek bolsa, ony da kórip alarmyn, ári ketse "toıǵa bergen taıyn alar" dep oıladym.

Sonymen, "Jazýshy" baspasyndaǵy ótken jıyrma jyl...

...1976 jyldyń mamyr aıy edi. Jazýshylar odaǵynyń ekinshi qabatyndaǵy bárimiz kúnde bas qosyp júretin keń foıede tórt-bes jigit qaıdaǵy bir qysyr áńgimege erik berip, daýryǵa kúlisip turǵan bolatynbyz, qasymyzǵa aqsary kelgen ádemishe qyz bıazy jymıyp kelip:

Siz Sáken aǵa bolarsyz, — dep jón surady eki kózi kúlmeń qaǵyp.

Iá, — dep men de ázildese ketýge ońtaılana bergen edim:

Sizdi bizdiń dırektor kelip ketsin dep edi, sony aıtqaly izdep júrmin, — dedi.

Ol kezde qalam ustar qaýymnyń jalǵyz jarylqaýshysy "Jazýshy" baspasynyń dırektory dep oılaıtynbyz. Bul joly da solaı boldy.

Men kelisip, bas ızegenshe bolmady:

O-o, dırektordyń ózi izdep jatsa, kitabyń shyǵatyn boldy ǵoı! — dep dúr ete qaldy qasymdaǵy qalamdas dostarym dýyldasa qostap.

Baspa dırektory Ábilmájin Jumabaevty burynnan birsydyrǵy biletin edim. Alǵash ret alpysynshy jyldardyń basynda "Lenınshil jas" gazetinde birge qyzmet istegen Amantaı Saǵyndyqov degen jigit tanystyrǵan bolatyn. Onda Ábekeń, umytpasam, "Qazaq ádebıeti" gazetinde jaýapty hatshy edi.

Araǵa taǵy on jyl salyp jetpisinshi jyldardyń basynda "Jazýshy" baspasyna dırektor bolyp kelgen Ábekeńniń aldyna kitap shyǵarý sharýasymen bir ret kirip shyqqanym bar. "Ábeke, meni burynnan bilesiz..." dep kópshik qoıa kópirtip bara jatqan kóńilimdi: "Eptep, Sáken, eptep bilem", — dep sý sepkendeı basyp qoıǵany da bar bolatyn aǵamnyń.

Endi sol Ábekeńniń ózi shaqyryp otyr. Jasy da úlken, jóni de, josyǵy da bólek azamat. "Qoı, bolmas", — dedim de dúr-dúr kúlisip turǵan qyzyq áńgimeni ortan belinen úzip tastap, júgire basyp tómengi qabatqa túseıin.

Ábekeń degen qashan kórseń de qyzdaı syzylyp turatyn, daýsy da báseń shyǵatyn, júris-turysy árdaıym birqalypty ornyqty, kisi kóńilin qaldyrmaýǵa jaralǵandaı ımanjúzdi adam. Kabınetine kire bergen meni kórip, úlken uzyn ústelinen beri shyǵyp kelip amandasty da, jataǵandaý kishirek ústeldi nusqady. Ekeýimiz eki jaǵynan kelip qarama qarsy jaıǵastyq.

Úırenshikti daǵdymen ony-muny surasyp, hal-kúı bilisken bolyp degendeı, kór-jer áńgimemen biraz otyryp ýaqyt aldyq.

Sáken, sen bizge qyzmetke kelseń qaıtedi? — dedi Ábekeń aramyzdaǵy árneniń basyn shalǵan áńgime támamdalýǵa taıanǵanda.

Kelýge bolady, — dep kelise kettim men birden.

Onda prınsıpinde kelistik dep bil, habar ózimnen bolsyn, birer kúnde shaqyrtyp qalarmyn, — dep keldi de Ábekeń, — seni syrtyńnan jaman atamaıdy. Kim biledi, júre kele bir-birimizben dos, týys ta bolyp ketýimiz múmkin, — degendi qosyp qoıdy.

Men de quptap, qýana bas shulǵyp qoıam. Sóıtkenshe araǵa eki-úsh apta túsip ketti de, "birer kúnde" degen Ábekeńnen qaıtyp habar bola qoımady. "Umytyp ketti me eken" — dep oıladym da, endi shaqyrtyp jatpaı-aq ony ózim izdep bardym.

Bul joly aǵam sál salqyndaý qarsy alǵandaı boldy.

Álde maǵan solaı kórindi me, kim bilsin. Sekemshil-aq adammyn ǵoı ózim de.

Ábeke, izdegen ózińiz edińiz, birer kúnniń o jaq, bu jaǵy degendeı bolǵansyz. Ýaqyt ótip barady, anadaǵy aıtqanyńyzdyń aqyry ne boldy ? — dep suradym men. — Aýzyma sóz tura qoımaıtyn adammyn, osynda aýysqaly jatyrmyn dep jigitterge aıtyp ta qoıyp edim.

Ábekeń kúmiljińkirep baryp, Sóıtse de sypaıy ǵana:

Sáken, osy sen Taldyqorǵan obkomynan nege kettiń? — dep surady.

İshim qylp ete qaldy. "E, bu kisi meni, sirá, birdeńeni búldirip keldi dep oılaǵan eken-aý, álde bireýler aramyzǵa shı júgirtti me eken", — dep túıdim de:

Ábeke, obkomǵa jylyna ondaǵan adam keledi, sonshama adam ketip jatady, ol jerge jabysyp qalǵan eshkimdi kórgen emespin. Jurt SK-dan da (partıanyń Ortalyq Komıteti degenim, Ábekeńniń ózi de birer jyl buryn sol jaqtan aýysyp kelgenin biletin edim) ketip jatady ǵoı, — dep kúldim. — Al, ágárákim meni birdemeni búldirip kelgen joq pa eken deıtin kúdigińiz bolsa, osy ózimizdiń Baspa komıtetinde, Sherıazdan Eleýkenovtyń orynbasary bolyp sol men istegen obkomnyń burynǵy hatshysy otyr, maǵan tikeleı bastyq bolǵan adam, sol kisiden suraýyńyzǵa bolady.

Ábekeń meniń sózimdi aıaqtatpastan aldyndaǵy telefonǵa jarmasty.

Káke, — dep amandasty arjaǵyndaǵy adammen (ol Kámash Teginuly Begimov edi) bizge Sáken Imanasov degen azamat qyzmetke ornalaspaq edi, sol Sizben birge istegen kórinedi, — dep alyp, az únsiz tyńdap otyrdy da: — Iá, nevezýshıı deńiz, nevezýshıı deńiz, — dep baryp telefondy qoıdy da, endi maǵan qarap: "Áı, Sáken, sen jaıly myna kisi horosho otzyvaetsá", — dep bitirdi sózin Ábekem.

Birer aıdan keıin sizdiń ózińiz de "horosho otzyvatsá" etetin bolasyz, Ábeke, — dedim men de tynysh otyrmaı ázildegen bolyp.

Taǵy da bir aptadaı sozyp baryp, aqyry meni baspaǵa qatardaǵy redaktor etip alý jónindegi dırektordyń buıryǵy da shyqty. Aldymen poezıa redaksıasy dep edi, meniń qolym da sol, basshylary kónbedi me, kim bilsin, odan proza, sóıtip jyljyta kele qoıshy áıteýir, aýdarma redaksıasyna jiberetin bolyp sheshti. Ol redaksıanyń meńgerýshisi bolyp isteıtin Muhammed Nurtazın aqsaqalmen az-kem tanystyǵym bar, keı-keıde Qabdesh Jumadilov, Tutqabaı Imanbekovter bolyp, qol bosap qalǵanda preferans oınap qoıatynymyz da bolýshy edi, Ábekeń sol kisini shaqyryp:

Muqa, myna Sákendi biletin shyǵarsyz? — dep sypaıy suraq qoıdy.

Joq, bilmeımin, — dedi Muqan julyp alǵandaı birden kesip.

Men ne derimdi bilmeı daǵdara Muqan aqsaqaldyń betine jaltaqtaı berippin.

Ol maǵan tiktep qaraı qoımady. Keıin bildim ǵoı, kóleńkesinen qorqatyn asa saq adam eken jaryqtyq. "Bilem" desem bir pálesi tıip kete me dep, "kórdim" degen kóp sóz, "kórmedim" degen bir sózben qutylǵysy kelgen túri eken.

Bilmeseńiz — tanysyp qoıyńyz — Sáken Imanasov, aqyn. Sizdiń redaksıaǵa qyzmetke barady. Keıingisin taǵy kóre jatarmyz, — dedi dırektor. Sóıtti de maǵan qarap:

Sáken, ázirge poezıa redaksıasynda bir ústel bos, turaqty oryn tabylǵansha sonda otyra turarsyń. Muqań kórsetedi, — dep bitirdi sózin.

Taıaýda bolǵan bir bas qosýda dál osy oqıǵany Sherıazdan Eleýkenovtiń kózinshe Ábekeńniń ózine áńgimelep berdim. "Apyr-aı, jalpy, sulbasy bolmasa, kóp detali esimde joq eken, sirá, aramyzǵa bir sóz júgirip ketken boldy-aý! Ol kezde ondaı-ondaı bolyp turatyn edi", — dedi ol kisi.

Poezıany Saǵı Jıenbaev, prozany Maǵzom Súndetov basqaratyn. Keıin bildim, olar da menen qaımyǵyp, qashqaqtap, Ábekeńe sózin ótkizipti.

Poezıa redaksıasy ornalasqan bólmeniń shetki, esik kózine taıaý turǵan ústeline baryp otyrdym da, aýdarma salasynyń áli ysyla qoımaǵan bolashaq mamany retinde jumysqa kirisip kettim.

Munda da bir qyzyq bolǵany bar. Men otyrǵan ústel — Adam Mekebaevtiki eken. Ol qazir demalysta júrgen bolyp shyqty. Jıyrma shaqty kúnnen keıin Adam da oraldy. Óz ústelinde aldyna qaǵazdaryn qobyratyp otyrǵan meni kórip, sál sostıyp turyp qaldy. Sony baıqaı qoıǵan Dúısenbek Qanatbaev:

Oý, qaıda barasyń, kımelep? Myna kisini quttyqtap qoıyńyz, sizdiń ornyńyzǵa otyrdy, — dedi kúlmeı de dáneńe etpeı.

Adam abyrjyp, úndeı almaı qaldy.

Basshylarǵa baryp bil, bul jerde endi Sákeń otyrady, — deıdi Dúısenbek áńgimeni odan ári kópirtip.

Sáke, tartpada bir qaǵazdarym bar edi, solardy alaıynshy, — deıdi Adam.

Iá, qaǵazdaryń bolsa, túgeldeı alyp ket te, Sákeńe ústeldi bútindeı bosatyp ber, — dep taqymdaıdy Dúısenbek.

Adam shyǵyp ketti. Dúısenbek máz bolyp kúledi kep. "Yńǵaısyz bolmaı ma?" — degen maǵan, "Túk etpeıdi, qaıter deısiń", — dedi de qoıdy.

Araǵa áýdem ýaqyt salyp baryp Adam kirdi bólmege. "Oı, sen de!" — dep Dúısenbekke jaqtyrmaı bir qarady. "Ne boldy?" — deıdi Dúısenbek.

Qoıshy! — dep qolyn silteıdi Adam.

Sóıtsek: "Ornyma Sákendi alǵan ekensizder, endi men ne isteıin?" — dep dırektorǵa barady ǵoı. Dırektor bárin jaılap túsindirse kerek. "Áý, ornyńa otyrdy dedim ǵoı men, "qyzmetińdi alyp qoıdy" degen joqpyn ǵoı", — dep kúledi kelip D úısenbek.

Sonymen, aýdarma redaksıasynda istep jattym men. Bes-alty adam barmyz-aý deımin. Bastyǵymyz manaty aıtqan Muqań, oǵan qarama-qarsy Atyǵaev Ábitaı aqsaqal otyrady. Bir jaqsy kisi edi marqum. Oń jaǵynda Tóleýpov Nurahmet, sol jaǵynda Nábıden Ábýtalıev bar. Redaksıanyń negizgi dińi osylar sıaqty bolǵanymen, bastyqqa jaqynyraq júretini — Nurahmet ekeni baıqaldy. Ekeýara ústel astymen bir qaǵazdardy kórsetisip, jurt kózin ala bere áldeneni ymdasyp otyrǵandaryn talaı ret kórip júrdim.

Men budan buryn Taldyqorǵan oblystyq partıa komıtetinde qyzmet istep, Qazaqstan Jazýshylar odaǵyna ádebı keńesshi bolyp kelgenmin. Sol kezgi ekinshi hatshy İlıas Esenberlın ózi shaqyrtyp alǵan. Saǵat toǵyzdan qalmaı jumysqa baryp, dál alty bolmaı úıge qaıtpaıtyn partıanyń buljymas temir tártibine ábden úırengen adamǵa Jazýshylar odaǵyndaǵy uzyn arqaý, keń tusaý jumysy kóp-kórim qolaısyzdyq týǵyzǵan edi. Bir bólmede Qadyr, Qalıhan, Amanjol Shamkenov bar, tórt adam otyratynbyz. Saǵat birde-bireýi keńsege bas suqpaıdy. Men qyzdıyp toǵyzda kelemin. Onnan bastap úzdik-sozdyq bolyp áriptes aǵalarym kele bastaıdy. Birde Qalıhan:

Sen óńmendep erte kelgende ne bitirem dep júrsiń? — dep "urysqany" bar. "Eshkim seni kerek qyp jatpasa biz qusap onda, on birde kelseń de bolady. Davaı, sóıt!" — degen dúrsildep.

Birte-birte bul jumysqa meniń de etim úırenip, úırengen bylaı tursyn, úırenshikti daǵdyǵa aınalyp, jumysqa túske taman kelip, ketkim kelgen kezde ketip júretin bolyp erkinsip alǵanmyn.

Baspa ondaı jaıbasarlyqty da, "ózim bilemdikti" de kótermeıdi eken. Qolynda jumys, ony bitirýdiń ólsheýli kestesi bar, sodan aýytqý áste qıyn. Bos belbeý etip, erkińe jibere qoımaıtyn jer kórinedi. Biraq, bireýge kiriptar bolmaýǵa qushtar basym, jumysyn "áı, kápir" atandyrmaı ońdyra tyndyrsam, meniń qashan kelip, qaıda ketkenimde eshkimniń jumysy bolmaıtyn shyǵar dep te oılaǵam. Olaı bolmady. Bir kúni Ábekeń shaqyrdy:

Sáken, seniń ústińnen bolymsyzdaý shaǵym túsip jatyr. Muqań seni "otyryp jumys isteýge joqtaý eken" deıdi. Men: "Atqarǵan jumysynyń sapasyna qarańyz aldymen" degen boldym. Osy esinde júrsin", — dedi.

"Apyr-aı, aqsaqal ózime aıtsa ótim jarylyp ketpes edi ǵoı, álde mundaǵy qalyptasqan tártip solaı ma eken?" — dep oıladym da, áıteýir endi jumysymnan qaıtkende kemshilik taptyrmaýǵa tyrystym. Bul meniń ǵumyr boıy ustanǵan daǵdyma aınaldy.

Nebir qıyn da qalyń qoljazbalardy maǵan ıtere salý, qıampurystaý, tik minez avtorlardy maǵan qaraı syrǵyta salý jıi baıqalyp júrdi. "Minezi minez emes, á degenge má deıtin ádeti bar, kóp isteı qoımas" degendeı bir kózqaras baıqadym da, "vsem smertám nazlo" dep bir avtormen shekispeýge, aldymdaǵy jumysty ózgelerden góri sapaly da tez bitirýge barymdy sala tyrysyp baqtym. Bul ádis óz jemisin bere bastady. Redaksıa meńgerýshisi de, baspa dırektory da jyly qarap, qatarǵa ala sóılesetin boldy. Qalǵandaryna pysqyryp qarap jatqan men de joqpyn.

Birde maǵan orysshadan tárjimalanǵan ózbek jazýshysynyń qalyń qoljazbasyn qaraýǵa berdi. Bul eń kemi eki-úsh aıdyń jumysy edi. Kitapty Tuńǵyshbaı Smaǵulov degen aýdarǵan. Buryn kórmek túgili atyn estimegen adamym eken.

Aldymen qazaqshasyn sydyrtyp tez oqyp shyqtym da, sodan keıin asyqpaı otyryp, orysshasymen salystyra redaksıalaı bastadym. Aýdarma qasańdaý eken. Qazaqsha oqylatyndaı jatyq shyǵarma etý úshin aýdarmashymen birigip biraz ter tógýge týra keletin túri bar. Onyń ústine óte asyǵys aýdarylǵan da, oryssha keıbir mátindi aýdarmashy túsinbeı, jobalap tarta bergen. Orysshasynda negizgi keıipkerdiń birine esik kózindegi hatshysy "Kýıbyshev kelip tur" dep habarlaıdy. Ári qaraı "Keshirińiz, keshirińiz" delingen aýdarmada. "Keshirgeni" nesi dep orys mátinine qarasam: "Prosıte, prosıte!" deıdi eken. Aýdarmashy shala ǵana "Prostıte, prostıte!" dep oqyǵan da, álgindeı kúlkili jáıtke tap bolǵanyn ańǵarmaı qalǵan.

Keıin kele aýdarmada mundaı soraqylyqtardyń kókesi kezige beretinin baıqadyq qoı. "Poloshel Shellenberg v shegolskom generalskom mýndıre" degendi: "Shegol genera-lynyń mýndırin kıgen Shellenberg", nemese: "On lúbıl otdyhat v feshenbelnyh kýrortah" degendi: "Ol feshenebel kýrortynda demalýdy unatatyn" dep aýdara salatyn "aýdarmashylar" da ushyrasyp qalyp júretin. Onyń ústine osy "aýdarmashylar" Jazýshylar odaǵyna múshe bolyp, keýde qaǵyp júrdi.

Bul jigitpen qalaı sóılesýge bolady? Aýdarmasyn qaıtyp berip, biraz jumys istetpeı bolmaıtyn synaıy bar, — dedim redaksıadaǵylarǵa.

Qaıtesiń basyndy qatyryp, tezdetip qara da, óndiriske ótkizip jiber, — degeni olardyń.

Sodan ile-shala dálizde dırektorym Ábekeńe jolyǵyp qalaıyn.

Ol meniń qoltyǵymnan alyp, ári-beri qydyrystap júrdi de: "Sáken, anaý bir Tuńǵyshbaı degen jigittiń aýdarmasyn sen qarap jatqan kórinesiń. Qalaı eken, jigitter táýir aýdarmashy dep júr edi?" — dep surady.

Táýir túgi joq, Ábeke, — deıin men tóbeden túskendeı dúńk etkizip, — óte sapasyz, qaıtaryp bereıin dep otyrmyn.

Ábekeń ári qaraı qazbalap jatpady.

Sol kúnniń keshine qaraı bólmege dembelshe kelgen qyzylsary jigit keldi de, meni ońasha shyǵaryp alyp, Tuńǵyshbaı Smaǵulovtyń dep tanystyrdy ózin.

Sáken, men Ábekeńniń inisimin ǵoı. Jaqsy aǵanyń qasynda bizdeı jaman inileri de ilesip júretinin bilesiń. "Aýdarmańdy Sáken qarap jatyr, ol biletin, bilgenin ótkize alatyn tabandy jigit. Aıtqanynyń bárin oryndaıtyn bol!" — dep edi Ábekeń. Qandaı eskertpen bolsa da oryndaýǵa ázirmin. Ashshy demeı, ashyq aıta ber, — dedi Tuńǵyshbaı.

Kólgirsip jatpaı bárin ózine kórsetip otyryp, qoljazbany qaıtaryp berdim. Obaly ne kerek, ol qalǵan jumysyn adal atqaryp shyqty. Kitap birsydyrǵy táýir aýdarma qatarynda oqyrman qolyna tıdi.

Sóıtsem, bul da redaksıadaǵylardyń meni synap kórsek degen ádisteri eken. Bul myna betimen dırektordyń inisine qarsy shyǵady, oǵan bastyq aralassa, arty shyrǵalań shataqqa ulasyp, ózi de bir boı kórsetip qalar desse kerek. Tileýińdi bergir Ábekeńniń aqyly ma, Tuńǵyshbaıdyń sabyrlylyǵy ma, áıteýir, "úrıt-úrıt" desip otyrǵandardyń oıyna oraı daý týa qoıǵan joq.

Baspaǵa áýeli qatardaǵy redaktor bolyp kelgenimdi aıttym ǵoı.

Bir jyldan keıin, aǵa redaktorlyqqa "joǵaryladym".

Odan árige bastyra qoımaı júrdi.

Bul kezde Nurtazın zeınetkerlikke ketti de, ornyna Jappar Ómirbekov keldi. Beımazalaý adam eken. Onyń ústine á degennen ekeýimizdiń juldyzymyz jarasa qoımaıtyny baıqalǵan.

Men aqyry osy aýdarma redaksıasyna birjola turaqtap qala berdim de, bárimiz bir bólmede syǵylysyp otyratyn bolǵanbyz. Jappar aǵam ekeýimiz qarama-qarsy otyramyz. Redaksıamyzǵa Zámza Qońyrova, Aqushtap Baqtygereeva, Sara Látıeva sıaqty qyz-kelinshekter kelip qosyldy. Men qoljazbany betteý degendi úırene almaı-aq qoıǵan edim. Júz betke deıin kóp-kórim durys bettep kelemin de, ári qaraı qaıta-qaıta qatelesip, shatastyryp ala beretinim bar. Sony sezgen Zámza bir kúni: "Aǵa, men bettep bersem qaıtedi?" — dedi meniń qalyń qarys qoljazbany betteımin dep ıt áýrege túsip otyrǵanymdy baıqap. Qýanyp kettim de, qolymdaǵy qaǵazdardy qobyratyp usyna qoıdym.

Zámza bettep otyrǵan. Syrttan kirgen Japekeń: "Ne istep otyrsyń?" — dep surady odan.

Sáken aǵanyń jumysy edi, bettep bereıin dep.

Ózi nege bettemeıdi?

Men shatastyryp ala berem, — dep men sózge aralastym.

Zámza senimen quqy birdeı redaktor, isteı almasań shynyńdy aıt, basqa jumysqa suran, eshkimdi jaldap alǵan joqsyń, — dedi Japekeń.

Zámzaǵa buryldy da:

Ber ózine, ózi jazsyn! — dedi.

Bitip qalyp edi, aıaqtap shyǵaıyn, aǵa, — dep Zámza qaryndasym da bolar emes.

Oý, Japeke, sizdiń ne shyǵynyńyz shyqty osy? Kim bettegeni sizge báribir emes pe? — deımin men.

Nege báribir. Árkim óz mindetin ózi atqarýy kerek.

Bólmede alty-jeti adam barmyz. Maǵan qarsy otyrǵan

Japekeńniń ańdıtyny tek men ǵana. Shyqsam da, kirsem de tekserip, izdep kelgen adamnan meni qyzǵyshtaı qoryp jolatpaı, ózi otyrǵanda syrtqa shyǵarmaı ábden júıkeme tıetin bolyp aldy. Birer ret júz shaıysýǵa deıin baryp qalyp júrdik.

Birde "Jalyn" baspasynda júr edim, onda olar Gogol kóshesinde bolatyn, býhgalteri kelip: "Sizdi dırektoryńyz izdep jatyr eken, tez kelsin deıdi", — degeni.

Jazǵan qulda sharshaý joq, eki ókpemdi qolyma ala júgirip Jazýshylar odaǵynyń astyńǵy qabatyndaǵy óz baspama jeteıin. Dırektordyń kabınetine kirip barsam, bir top kásipodaq músheleri otyr eken. Sóılep turǵan Japekeń meni kóre sala:

Mine, bul jigit osyndaı, tipti jergilikti komıtettiń otyrysyna da jurtty tostyryp qoıyp, óstip keshigip keledi, — degeni.

Kóketaı-aý, men bilgen joqpyn ǵoı. Jańa "dırektor izdep jatyr" degesin, — deı berip edim:

Dırektor izdep jatyr demesek, sen qashyp, ustatpaı da ketýiń múmkin ǵoı, — dep tur meniń Jappar aǵam.

Sóıtsek, kásipodaqtardyń jergilikti komıtetinde meniń jeke bas máselemdi qarap jatyr eken. Japekeń áli sóılep tur. Meniń qaı kúni qansha ýaqytqa keshigip kelgenim, qaı kúni jumystan erte ketip qalǵanym, udaıy ózine qarsy kele beretinim, bastyq eken dep tyńdamaıtynym, qoıshy, áıteýir, qaıdaǵy-jaıdaǵyny tizdi deısiń kelip. Oqta-tekte qolyndaǵy dápterine qarap qoıyp sóılep tur edi, sózin aıaqtaı kele: "Munyń kemshilikteri tek bul emes, bárin búkpesiz myna dápterge tizip júr edim, ústel sýyrmasynan urlap alyp úsh-tórt betin ózi jyrtyp tastapty", — degendi de nyǵyzdaı qosyp qoıdy.

Áı, kóketaı-aý, urlasam sol dápterińiz qurǵyrdy túgel qurtpaımyn ba, birer betin jyrtyp neǵylaıyn? — deımin men. Ol miz baǵar emes.

Bul tipti ótpegen redaksıalyq keńes májilisiniń atynan jalǵan qaýly jasap, qoljazba ótkizýde qylmysty áreketke de barǵan. Solaı ma, Nábıden? — dep Ábýtálıevke qaraıdy.

Ol: "Ia, solaı!" — dep bas ızeıdi.

Oý, aǵaıyn, — deımin men. — Qoljazba óndiriske óterde redaksıalyq keńestiń qaýlysy kerek, ol bylaı jazylady dep úıretken ózderiń emes pe? Náke, osy siz edińiz ǵoı úlgisin qaǵazǵa túsirip bergen, — deımin shyryldap. — Áıtpese jalǵan qaýly jazyp, basy artyq jumys jasap qolym qyshyp barady deısizder me?

Nábıden bylq eter emes.

Sondyqtan, — deıdi Japekeń, — bul jigitke jazba túrde sógis jarıalaý kerek. Endi qyldaı kináli bolǵan kúni jumystan shyǵarylatyny da qatań eskertilsin.

Túski úzilis taıap qalǵan mezgil edi, asyǵyp otyrǵan áıel, erkegi aralas jurt álgi usynysty qostap qol kótere salyp, esikke bettedi. Jergilikti komıtet tóraǵasy Jamalıddın Bosaqov degen uıǵyr jazýshysy bolatyn. Salmaqty minezi bar, birsydyrǵy ornyqty adam sıaqty kóringen. Jurt tarap bara jatqan soń shyryldap sonyń qasyna jettim: "Oıbaı, Jáke, — deımin, — jurttyń betin baıqadyńyz ǵoı, "Imanasovty atsaq qaıtedi?" deseńiz de, "ataıyq!" dep qol kótere salýǵa daıyn. Bári de enjar. Tym qurysa, maǵan da sóz berip, eki jaqty birdeı tyńdatpaısyz ba?"

Óı, men de túk túsinbeı qaldym. Qalaı bolyp ketti ózi? Álgi Jappar ǵoı, kesheden beri jurtty úgittep... Jaraıdy, bulaı qalmas, qaıta oralarmyz, — deıdi Bosaqov.

Ertesinde meni Ábekeń shaqyrdy. Ádetinshe ony-munyny sóz etip otyrdy da:

Sáken, osy Jappar Ómirbekov ekeýiniń arań qalaı? Búgin maǵan úsh ret kirdi. Keshegi mestkom qaýlysyna oraı saǵan sógis berý jaıly buıryq shyǵaryńyz deıdi. Men bolsam, onyń jekebas isin qaraýdyń ózi artyq bolǵan eken, sondyqtan da osymen shekteleıik, — dedim. Japekeńe ne jamandyq jasap ediń? Seni syrtyńnan jamandap keledi de turady, — dedi.

"Japekeńe ne jasap edim sonshama?" degendi ózim de oılanyp júrgem.

Ózim sóılesip kóreıin, Ábeke, — dedim.

Sóıtshi, aınalaıyn.

Osynyń aldynda Afrıka aqyndarynyń úlken bir tom óleńderin qazaq tiline aýdaryp, soǵan bas-kóz bolý maǵan tapsyrylǵan edi. Japekeń de birer óleń aýdarǵan. "Jaramaıdy eken" dep men ózine qaıtaryp bergem olaryn. "Qaı jeri jaramaıtynyn kórsetip berseńshi, qaıta qarap, jóndeıin", — degen Japekeń. "Bastan-aıaq jaramsyz, — degem men. — Kórsetetin jeri joq tipten".

Oıbaı, Sáken, bastyq qoı Japeken. Bastyqtyń aýdarmasy qalaı jaramaıdy? — dep sózge Nábıden kókem aralasqan.

Mundaıda bastyqtyń bedeli emes, aýdarma kórkemdigi sheshedi, — dep men de qasarysyp bolmaǵam.

Sol kitapqa aqyry ildaldalap júrip Japekeńniń shaǵyn bir aýdarmasyn áreń dep kirgizgenim bar edi. Qalamaqysyn alar kezde azyrqanǵan Japekeń:

Apyraı, sen qolyńa budan úlken bılik tıse, kisige kún kórsetpeıtin túriń bar eken ǵoı, sonda meniń aýdarmalarymdy túgel jibere salǵanda neń keter edi, — dep ókpelegen.

Bedelim ketetin edi, Japeke, — dep men de bolmaǵam. Onyń bári jastyqtyń jeligi, jastyqtyń kinási eken-aý. Dál búgin bolsa Sóıtip qasaryspasym aıdan anyq. Haltýraǵa biz ǵana tosqaýyl qoıatyndaı-aq ásire prınsıpshildik tanytatyn kezderimiz eken ol.

...Sodan keıin Japekeńniń kek qaıtarǵan túri eken bul. Onyń ústine redaksıadaǵy sybyrlaqtary da araǵa shı júgirtip: "Bul Álimjanovtyń jerlesi, Qaırat ekeýi jáne dos (Qaırat Jumaǵalıev — bas redaktordyń orynbasary, Ábekeńe jaqyn júretin jigit), bári birigip sizdiń ornyńyzdy osyǵan alyp bergeli júr", — deıdi eken. Ony da keıin menen eshqandaı zıan joǵyna kózi jetken soń Japekeńniń ózi aıtqan.

Kúnder jyljyp ótip jatty. Baspanyń bas redaktory Eset Áýkebaev aǵamyz qashan bolsyn osqyryna ytyrylyp turatyn "janyna torsyq baılatpastyń" ózi. Bizben óziniń orynbasary Qaırat Jumaǵalıev arqyly ǵana qatynas jasaıdy. Odan góri dırektorymyz Ábekeń demokrattaý. Haljaı aıtyp barsań, uıyp tyńdap, hal-qadirinshe aıtqanyńdy oryndaýǵa tyrysatynyn baıqadym. Qatty qaıyrymǵa barmaıdy, teke tireske joq adam. Keıde bir bastyq retinde bura tartqan kinásiniń ústinen túsip, betine basar bolsań qulaǵy, moınyna deıin qyzaryp shyǵa keletinine qarap, uıaty bar adam-aý dep oılaıtynmyn.

Biraq bul kisiniń de birte-birte maǵan degen qabaǵy salqyn tarta bastady. Eń áýeli qaıta basylýǵa uıǵarylyp josparǵa kirip turǵan jerinen ájeptáýir kólemi bar kitabym aıaq asty syzylyp qala berdi. Aldyna baryp: "Bul qalaı boldy?" — dep edim, Ábekeń: "Sáken, bárin bilem, qolymnan kelmeı qaldy, aıyp etpe", — dep syrǵytty. Dırektordyń qolynan kelmeı qalý degen ázirge meniń mıym jeterlik syltaý emes edi. Sonyń aldynda menimen qurdas Qaırattyń, menen jasy kishi Qanatbaev Dúısenbektiń de qalyń-qalyń kitaptary shyqqan bolatyn. Solardy aıtyp kórip edim:

Sáken, sen obyvateldiń sózin sóıleme, árnárseniń ózi jóni bar, aqyndarda ártúrli ranga (óz sózi) degen bolady, — dep qysqa qaıyrdy.

Únjyrǵam túsken qalpymda basym salbyrap kóshege shyǵyp bara jatyr edim, qarsy aldymnan ol kezde Ortalyq Komıtette qyzmet isteıtin Ábish Kekilbaev jolyǵa ketkeni.

Eńseń túsip ketipti ǵoı, ne boldy? — dep surady ol sabyrmen.

Jónimdi jópeldete aıtyp shyqtym.

Osylaı júre turshy, — dep Ábish meni syrtta qaldyrdy da, ishke jeke ózi kirip ketti.

Kóp tostyrǵan joq, áne-mine degenshe qaıta shyǵyp qasyma kelgen Ábish:

Dırektoryńa kirip: "Ábeke, bir azamatqa ara túseıin dep kelip edim" deı bastap edim, birden: "Sáken Imanasovqa shyǵar", — degeni.

"Iá" — dedim. "Ózine de aıtyp em, senbedi ǵoı deımin, shynynda da meniń qolymnan kelmeı qalǵany ras. Arǵy jaǵyn ózi paıymdaı jatar. Kelesi jylǵa syrǵytyp, búgin — erteń shartyn jasap qolyna bereıin", — dep otyr, soǵan kelis.

Kelispeı qaıda baram, Ábishke kóp-kóp alǵysymdy aıttym da, qalǵanyn qudaıdan kútip qala bergem.

Sol kitabym áne-mine shyǵady dep turǵanda tıraj kerek bolyp, taǵy da dırektorǵa júginýge bardym. Eger baspa tilimen aıtqanda bir tıraj (segiz myń danadan asýy kerek) tıip qalǵan jaǵdaıda qalamaqymnyń mólsheri eki esege jýyq kóteriler edi. Sonyń bárin bile tura Ábekeń:

"Qazaq kitap" basshylaryna baryp kórseńshi, tıraj jaǵy solarǵa baılanysty ǵoı, olar alamyz dep jatsa, mende qarsylyq bolmaıdy, — dep salqyndaý raımen shyǵaryp saldy.

"E, bopty, tonymdy alyp qalar deısiń be", — dep oıladym da, "Qazaq kitaptyń" bas dırektory ol kezde Sadyqov degen kisi bolýy kerek, salyp uryp soǵan bardym. Jaı-kúıimdi estip, buıymtaıymdy tyńdap alǵan Sadyqov:

Erteń komıtette tıraj jónindegi komısıanyń májilisi bolady, eger baspa dırektory yqylasty bolyp jatsa, biz suraǵan tırajyn beremiz, oǵan kúmániń bolmasyn, — dedi.

Sol sózdi qaz-qalpynda Ábekeńe aıtyp keldim. Ol: "E, jaraıdy onda", — dedi de qoıdy.

Ertesinde komıtetke ketken dırektorymdy taǵatsyzdanyp kúni boıy kúttim. "Kelipti" degen habar tıisimen Ábekeńdi izdep taǵy júgireıin. Qabyldaý bólmesinde dırektordyń orynbasary Sábıt Saǵynov jolyǵyp qalyp:

Saǵan tıraj joq. Tipti, sen týraly áńgime qozǵalmady, — dep óziniń túıeden túskendeı laq etkizip bir-aq aıtatyn ádetimen.

Salym sýǵa ketip, qaıtsem eken degenshe, óz kabınetinen Ábekeń de beri shyǵa keldi.

Ábeke, tym qurysa, bir aýyz sóz aıtpapsyz ǵoı, Sábıtten estip turmyn, keshegi ýáde basqashalaý edi, — dep jatyrmyn áli de úmitimdi úzbeı.

Áı, ózi bas degeniń de ábden qatty, anaý Moldahmet Qanazov degenge tıraj áperem dep ıt áýrege túskenim, — dep qaıdaǵyny aıtyp betimen laǵyp bara jatqan soń, uıalǵan tek turmastyń jóni osy eken-aý dep, jónime kete bergenmin.

"Jaqsylyǵyń kúnde umyt, bir jańylsań — boldy kek" dep Abaı aıtqandaı bolmaıynshy, jaqsylyǵyn basyma úıip tastamaǵanymen, jumysqa shaqyrdy, onyń ústine ózi de "dostasyp, týysyp ta ketýimiz múmkin" degen emeýrin tanytyp edi, bir jóni bolar dep oıladym. Shyn qamyǵyp, renjigen joqpyn.

Biraq budan keıin de Ábekeńnen asa jyly qabaq kóre almadym. Shómishten qaqpasa da, basqaǵa kórsetip jatqan yqylas-peıili maǵan degende birte-birte taryla berdi. Áýeli men isteıtin aýdarma redaksıasy ekige bólindi. Shyǵarylatyn ádebıet sany molaıyp, "Dostyq kitaphanasy" jáne basqa klasıkalyq shyǵarmalardy aýdaratyn redaksıa quryldy da, Tóleýpov Nurahmetti soǵan meńgerýshi etti. Buryn da qurdas retinde: "Jóni túzý, saýatty anotasıa jazyp kórgen emessiń, qalaı aýdarmashy bolmaqsyń?" — dep qaljyńdap júretin edim, sol endi bastyǵym bolyp shyǵa keldi. Biraq odan dáneme ózgergen joq, buryn da men jumsaıtynmyn, Nurahmet eki etkizbeı oryndaıtyn, obaly ne kerek, áli de sol, aıtqanymnan shyqpady. Bireýler "bastyq sen emessiń be" dep aıdap salsa da, arandatýǵa kónbeı, burynǵy qalyptasqan tártipti buza qoıǵan joq.

Marqum Ánýarbek Dúısenbıev bir kúnderi: "Baýyrym, seniń dırektoryń menen "Sáken qandaı jigit?" dep surady. Zamechatelnyı jigit!" — dedim. Ári qaraı qazbalamady, bir ózgeris bolady-aý deımin", — dedi.

Dál osy sózdi Qastek te aıtty: "Menen sen týraly pikir surady, ne deıin, maqtadym", — dep.

Tursynzada keldi keńkildep: "Ábekeń menen sen jóninde minezdeme berýdi ótindi, "birge istep kórgen emespin, biraq jumysyna myǵym, mindetine adal qaraıtyn jigit bolar dedim", — dep.

Dál osyndaı sezdi baspada ıýrıskonsýltant bolyp isteıtin Toıboldy Zeınabilov degen jigitten de estidim. Nurahmet eshteme deı qoımap edi, shólmektes bolyp otyrǵan bir sátte "osy da bastyqtarǵa jaqyn júrýge tyrysatyndar sortynan edi, budan neǵyp suramady eken, kóreıin" dedim de: "Áı, Nurahmet, osy seniń joqtan ózgeni jasyryp, kúlbilteleı beretiniń-aı, áıtpese Ábekeń: "Sáken qandaı jigit?" degende kúmiljip, joqty-bardy shatpaı, ne jaqsy, ne jaman dep toqeterin bir-aq aıtpaısyń ba?" — dep qaldym tosynnan.

Nurahmetim shynymen sasaıyn dedi, onysyn yrjalaqtaı kúlgenimen jasyrǵysy keldi de, maǵan ıtinip: "Tura tur, Ábekeń suraǵanda bylaı boldy ǵoı ózi", — dep tusaýly attaı kibirtikteı bastaǵasyn, ári qaraı tyńdamaı ornymnan turdym da kettim.

Bul ne bolǵandaǵysy? "Shirkinde es bolsashy sezet degen", — depti ǵoı Abaı da, Ábekeńniń qaı qyry eken?" — dedim de, ońasha otyrǵan bir sátin paıdalanyp, bastyǵymnyń aldyna taǵy bardym. Bir nárse surap keldi dep qaldy ma, burynǵydaı jik-japar bolmaı, resmı ǵana salqyn qabyldady.

Ábeke, — dedim tótesinen bir-aq tartyp, — men jaıly árkim-árkimnen sýyrtpaqtap syr tartyp, pikir suraıtyn kórinesiz. Kim búgin aǵynan jarylyp, adalyn aıtýshy edi? Onyń ústine solardyń bári de sizden shyǵa sala súıinshi suraǵandaı maǵan kelip, bolǵan áńgimeniń shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı aıtyp beredi.

Odan da, Ábeke, — dedim áńgimemdi ári jalǵap, — meniń kim ekendigimdi shynymen bilgińiz kelse, ózimnen suramaısyz ba? Qudaı biledi dep aıtaıyn, meni ózimnen jaqsy biletin adam joq ázirge. Adalymdy aıtyp, ózime-ózim baǵa berer bolsam, jaqsy-jaman qasıetterim elý de elý bolyp tarazy basyn teń ustap tur.

Qoı, — dep qaldy Ábekeń qysylǵany moınynyń qyzarǵanynan ańǵarylyp, — jaqsy jaǵyń basymdaý shyǵar, o ne degeniń...

Joq, basym emes, sol pátdesát na pátdesát, — dep bitirdim sózimdi. Sóıtip ornymnan turdym da, kabınetten shyǵyp júre berdim. Ol kisi meni toqtatqan joq.

Sóıtsem, qaraýynda isteıtin adamdardyń bireýi týraly ekinshisinen álgindeı pikir surap júretin óziniń ejelgi ádeti eken. Joǵarydaǵy áńgimeni umytyp ketti me, kim biledi, birde meni de shaqyryp:

Sáken, osy Tólen Qaýpynbaev qandaı jigit? — dep suraǵany bar.

Tólen baspaǵa bizden keıin keldi ǵoı deımin, proza redaksıasynda birer jyl istegeni bar.

Ábeke, — dedim, — ózim jaıly bolǵan bir áńgimede aıtyp edim, umytyp ketken sekildisiz. Tólen týraly men ne desem de ol jeke kisiniń pikiri bolyp shyǵady. Tańerteń jumysqa kelgende amandasyp júrem, keterde keıde qoshtasamyn, keıde o da joq. Qatar otyryp bir shyny shaı ishpegen adammyn. Qaıdan bileıin, onyń qandaı jigit ekenin, — dedim bezbúırektenip, — onyń ústine basshy adamnyń qaraýyndaǵylar jaıynda qalyptasqan óz tujyrymy, óz baǵasy, óz pkiri bolýy kerek, — degendi de qosyp qoıdym.

Moınyna deıin qyzarǵan Ábekeń úndemeı qala berdi.

Imandaı shynym, budan keıin men týraly ózgelerden pikir surasa suraǵan shyǵar, tek basqalar jaıynda "osy qandaı jigit?" dep Ábekeń endi menen qaıtyp suraǵan emes.

Baspada onnan astam redaksıa bar. Olarda Maǵzom Súndetov, Saǵı Jıenbaev, Jumabaı Táshenov, Dúısenbek Qanatbaev, Ánss Saraevtar meńgerýshi bolyp isteıdi. Bulardan basqa eki aýdarma, orys ádebıeti, orys aýdarmasy, uıǵyr redaksıalary bar. Osylardyń ústine halyq shyǵarmashylyǵy jáne fólklor dep atalatyn jańa redaksıa quryldy. Oǵan İslám Zikibaevty bastyq etip qoıyp edi, ol kóp otyrmaı basqa jaqqa aýysyp ketti de, meńgerýshisiniń orny edáýir ýaqyt bos turyp qaldy.

"Dırektor shaqyryp jatyr" degende ádettegi jumys jaǵdaıy shyǵar dep asyqpaı aıandaı barsam, kabınette bas redaktor Eset Áýkebaev, partıa uıymynyń hatshysy Saǵı Jıenbaev, dırektordyń orynbasary Sábıt Saǵynov, bas redaktordyń orynbasary Qaırat Jumaǵalıevter otyr eken. Uzyn ústeldiń shetin ala men de baryp jaıǵastym.

Sáken, bizde bir oı bolyp tur, — dedi Ábekeń alǵashqy únsizdikti buzyp. — Eslámniń ornyna seni redaksıa meńgerýshisi etsek dep edik.

O, quttyqtaımyn! — dep Sábıt ústel ústinen asyra qol usyndy.

Qoıa tur, bu jigit óli kelisimen de bergen joq, sen quttyqtap jatyrsyń, — dedi jaıymen Ábekeń.

Beredi ǵoı, kelisedi ǵoı, — deıdi Sábıtte qosarlanyp.

Lám-mım dep til qatpaǵan kúıi siresip men otyrmyn.

Nege úndemeısiń, álde atqara almaımyn dep qorqamysyń? — deıdi taqymdap Esaǵań. — Redaksıa meńgerýshisi bolý keletin shyǵar qolyńnan.

Keledi ǵoı, nege kelmesin, — deımin men de tynysh otyrmaı aýzymnan qaǵynyp. — Bol dep jatsa meniń qolymnan bas redaktor, tipti dırektor bolý da keletin sıaqty.

Kabınet ishinde bir sát tylsym tynyshtyq ornady. Tilderin tistep alǵandaı eshkim ún shyǵarar emes.

Al, jaqsy, taraıyq, — dedi Ábekeń.

Bári de oryndarynan turdy. Men de árkimniń betine bir qaradym da, eshqaısysy eshteme demegen soń únsiz shyǵyp júre berdim.

Qaıtadan óz ornyma (aýdarmadaǵy) baryp otyrdym. Bir kún ótti, eki kún ótti, eshkim úndemeıdi. Halyq shyǵarmashylyǵy redaksıasynda isteıtin Tortaı Sádýaqasov qana:

Aǵa, kelip jańa ornyńyzǵa nege otyrmaısyz? — dep qoıady qyńqyldap.

Bir apta boıy basshylar tarapynan eshqandaı emeýrin bolmaǵasyn, qaǵazdarymdy jınastyryp, ózime tıisti ony-munymdy aldym da, buryn Zikibaev dosym otyrǵan orynǵa baryp jaıǵastym.

Onda jańaǵy Tortaı, Aısulý Qadyrbaeva, Naǵıma degen kelinshek, Ońalbek Kenjebekov degen aqyn jigit isteıdi eken. Solarǵa bastyq bolyp, aıaq asty "aıdaǵanym bes eshki, ysqyryǵym jer jaryp" shyǵa keldim.

Munda da bir qyzyq boldy, birer apta ótken shamada bizdiń bólmege baspanyń bas redaktory Eset Áýkebaev kirip keldi de, jurttyń kózinshe maǵan áldene sebeppen daýsyn kótere, qatty ursyp qoıa berdi. "Aıqaılamaı sóıleńiz, aǵasy!" — deımin aqyryn, Esaǵań bolar emes, bıdaıdaı qýyryp áketip barady. "Oý, kóke, aıtaryńyz bolsa tym qurysa kabınetińizge shaqyryp alyp aıtyńyzshy, mynaýyńyz yńǵaısyz boldy-aý!" — deımin taǵy.

Sen biz kórsetken senimdi aqtaıdy ǵoı dep, ósirip júrsek, — deı bergen Esaǵań sózin ortasynan bóldim de:

Aǵataı, qımaǵanyńyz sol meńgerýshilik bolsa, osy qazir aryz jazyp bereıin, ózińiz alyńyz da, qulaqqa maza berip, aıqaılamaı baryp turyńyzshy, tegi, — dedim tútigińkirep.

Bas redaktor birden tosylyp qaldy da, shyǵa jóneldi. Endi bir sút pisirim ýaqyttan soń telefon soǵyp:

Sáken, maǵan kelip ketshi! — dep buıyrdy. Kabınetke kire bergennen:

Sen meniń júregimdi aýyrttyń ǵoı, túge, qýyp shyqqandaı boldyń ǵoı, muny qalaı túsindik?— dedi zildene.

Aǵa, — dedim men, — júrek degen mende de bar, ol da aýyrady. Qaraýymda isteıtin eki-úsh jas adamnyń kózinshe aıqaılaı jónelýge sizge de eshkim pravo bermegen bolar. Shyn aıtam, qımaıtynyńyz redaksıa meńgerýshiligi bolsa, qudaı biledi, maǵan túkke keregi joq, men munda qatardaǵy qyzmetker bolyp-aq júre bere alamyn. Osy qazir-aq buıryq jazdyra berińiz.

Bul jaǵdaıdy bas redaktor dırektorǵa jetkizdi me, joq pa — o jaǵy maǵan beımálim. Biraq ózi baspadan keter-ketkenshe qaıtyp maǵan aıqaılaýyn birjolata toqtatty.

Dırektordyń kabınetinde jınalys ótip jatyr. Dırektorat múshelerinen basqa barlyq redaksıalardyń meńgerýshileri shaqyrylypty. Aldaǵy besjyldyqta josparǵa kirgizilýge tıisti respýblıka aqyndarynyń tańdamalylary eki tom, úsh tomdyq shyǵarmalar jınaǵy jaıly áńgime boldy. Dırektor:

Tańdamaly men kóp tomdyq shyǵarýǵa laıyq birde-bir aqyn qalyp qoımasyn. Erteń báribir aryzdana bastaıdy. Eshkim qaǵajý qalmasyn, — dep eskertip jatty.

Poezıa redaksıasynyń meńgerýshisi Saǵı Jıenbaev pen qaıta basylym redaksıasynyń meńgerýshisi Jumabaı Táshenovter aldyndaǵy tizimdi muqıat oqyp, dırektordyń kitabyndaǵymen salystyra bastady. Dırektor bárimizge qarap: "Endi eshkim qalyp qoıǵan joq pa?" — dep qaıta-qaıta suraı bergen soń men mektep oqýshysyndaı bolyp múláıimsı qol kóterdim:

Ia, Sáken, manadan kimde qandaı usynys bar dep surap jatyrmyz ǵoı, qalyp qoıǵan kim bar, aıt! — dedi dırektor.

Talanty jaǵynan osy tizimdegilerdiń eshqaısysynan kem emes bir aqyn jospardan qalyp qoıǵan sıaqty. Álde sizderdiń syndaryńńyzǵa tolmaıtyn, sharttaryńyzǵa saı kelmeıtin jaıy bar ma? — deımin men de áńgimeni uzarta túsip.

Iá, aıtsańshy, ol kim? — dep dırektor qalamyn ontaılap men ataıtyn aqynnyń aty-jónin jazyp alýǵa yńǵaılandy.

Sáken Imanasov degen de bir aqyn bar sıaqty edi, — deımin men.

Qalaı, Sáken joq pa edi tizimde? — dep qaldy dırektor.

Jo, bolý kerek, — dep Saǵı aldyndaǵy qaǵazyna úńilip izdegen bolady.

İzdemeı-aq qoıyńyzdar, úsh-tórt oqyǵanda joq edi, endi qaıdan tizimge ene qoısyn, meniki jaı sóz edi, áýre bolmańyzdar, — dep jatyrmyn.

Dırektor ústeliniń sol jaǵynda jatqan, ádette avtorlardyń aryz-muńyn jazyp otyratyn qalyń kitabyn alyp, meniń aty-jónimdi jazýǵa oqtaldy.

Ábeke, jazsańyz jurtpen birge myna tizimge kirgize jazyńyz, ana kitabyńyzdaǵy ýádeni kóbeıtip qaıtesiz sol, — dedim.

Dırektor jaqtan mardymdy jaýap bolmady.

Ertesinde Jumabaı Táshenov meni ońashalap:

Batyr, sen keıin aıtpadyń dep maǵan ókpelep júrersiń. Jospar komıtetke ketti. Sen joqsyń. Endigisin óziń bil, — dedi.

"Túıeniń tanyǵany japyraq" degendeı, meniń qudaıdaı kóretinim sol baıaǵy Jumabaev. Sólbireıip aldyna taǵy bardym.

Ábeke, keshe kózqaqty bolsa da áldebir kitabyńyzǵa jazyp alyp jatqan sıaqtanyp edińiz, naqty biligi keldim, men sorlyny áli de kirgizbepsiz ǵoı josparyńyzǵa, — dedim.

Sáken, — dep ózine ǵana tán jyly-jumsaq mánerimen jaılap túsindire bastady Ábekeń, — tańdamaly kitap shyǵarý úshin laýreat, tipti bolmaǵanda oqýlyqtarǵa eńbegi engizilgen aqyn bolýy kerek eken. Sen bárinen tuldyr kórinesiń.

Laýreat emester de júr edi ǵoı.

Olar joǵarǵy jaqtyń nusqaýymen kirip otyr. Sen óziń de qyzyq jigitsiń bir. Sk-ǵa, ne komıtet basshylaryna barmaısyń, aınalyp úıirilip maǵan kele beresiń. Aryzdanyp kórmes bolar ma, — dep janashyrlyq kórsetkendeı boldy ol.

Oıbaı-aý, Ábeke-aý, Imanasov qashan aryz alyp keler eken dep kútip otyrǵan SK, komıtet bar deısiz be, báribir sizge jiberedi ǵoı, — deımin bilgishsip.

Degenmen aryzdanyp kórseńshi. "Jylamaǵan balaǵa emshek bermeıdi" degendi bilesiń ǵoı.

Ne kerek, aqyry eshqashan jazyp kórmegen aryzdy "Áı, jobasy osy bolar" dep qaǵazǵa túsirdim de, Ortalyq Komıtetke aıdap kep jiberdim. Ondaǵylar tez qımyldaıdy eken, arada apta ótpeı jatyp baspa komıteti tóraǵasynyń orynbasary Skorobogatov deıtin orystyń atynan hat aldym. "Sizdiń Ortalyq Komıtetke jazǵan aryzyńyz bizge túsip edi, ony baspa dırektory Jumabaevqa jibergenbiz. Jumabaev sizge taıaý jyldar ishinde tańdamaly berýdiń eshbir reti joqtyǵyn dáleldep, aryzyńyz aıaq asty qalmaýy úshin kóp uzatpaı bir tomdyq shyǵarmalaryńyzdy qaıta bastyryp berýge kelisip otyr", — delingen.

Sol qaǵazdy ala sala taǵy da Jumabaevqa baraıyn.

Ábeke-aý, aqyry berer jaýabyńyz mynandaı eken, áneýkúngi meni aryz jazýǵa aýyzdandyryp neńiz bar edi, toq eterin sonda-aq aıta salmadyńyz ba? — dedim.

Inshalla, bul joly Ábekeńniń ne degeni esimde qalmapty.

Osy tóńirekte kóp oılandym. Ábekeń ekeýimizdiń aramyzǵa qara mysyq júgirtken qaı anturǵan eken degen oıdyń túbine jete almaı dal boldym. Keıin ózim syrlas bolyp júrgen jigitterge aıtyp, oı qorytýdan túıgenim mynaý body. Men Jazýshylar odaǵynda qyzmet istep júrip, aıaq asty qysqartýǵa túsip qalǵanmyn. Ol kezdegi odaqtyń birinshi hatshysy Ánýar Álimjanov edi. "Jazýshynyń" dırektory Ánýarǵa qarsylastar tobynda. Meni, sirá, Ánýarǵa ókpelep ketken dep túıgen de, múdirtýge, kidirtýge kúshim jetpegenimen, kerek bir jerinde uryp qalmasam da, úrip qalýǵa jarar degen bolsa kerek. Meniń o jaǵynan da maqurym ekenimdi kórgen soń, amaly quryp, qoldy bir siltegen túri me dep te oılaımyn. Áıtpese, sol jyldary Saǵı, Qaırattardyń qalyń-qalyń kitaptary jıi shyǵýshy edi. Sondaı bolmasa da óz boıyma laıyq bir kitap shyǵaryp berýge bolatyn-aq edi ǵoı.

"Jazýshy" baspa bolyp qurylǵan alpys jyldan astam ýaqyt ishinde Ábilmájin Jumabaevtan kóp otyrǵan dırektor joq. Ol ózi sharýasyna myǵym, qaı iste bolsa da kesip-piship bir-aq aıtý degen joq, "jaqsy, durys eken, oılanaıyq" dep, eki shoqyp, bir qaraıtyn saqtyqpen jumys istegen adam. Meniń de betimdi qaıtaryp, qolymdy qaqqan kezi de kóp bola qoıǵan joq. Áıteýir basqalarǵa uqsap syńarezýlep, tizege salyp sheshsem deıtin pıǵyl tanytqanyn kóre qoıǵan joqpyn. Biraq ara-tura sezge eretini bolýshy edi. Ondaı sóz kóbine meniń eski dosym Qaırattan shyǵatyn sezip qalyp júrdim.

Birde orys aqyny Nekrasovtyń eki tomdyq shyǵarmalaryn aýdaryp shyǵaratyn boldyq ta, qurastyrýshysy, surastyrýshysy, redaktory túgel men boldym.

Óndiriske tapsyrýǵa taıap qalǵan kezim edi. Qaırat dosym:

Sáken, Nekrasovtyń qoljazbasyn maǵan bershi, aldyn-ala bir qarap shyǵaıyn, — dedi.

"Jynym ustap" ketti.

Birer kúnde bitirem. Sodan keıin seniń aldyńa keledi, sonda qararsyń, ári-beri tasyp júrer túgi joq onyń, — dedim.

Qaırat qystyǵa bezerip qala bergen edi. İle-shala dırektor ózine shaqyrdy.

Sáken, — dep bastady sózin Ábekeń, — ádebıetimizdiń tiri klasıkterine aınalǵan sanaýly ǵana tulǵalar bar. Solardyń biri — Ábý Sársenbaev. Ol kisi kezinde Nekrasov shyǵarmalaryn aýdarýǵa kóp aralasqan. Endi solardy alyp tastap, jańa aýdarma jasatqanda biz ne utamyz?

Alyp tastady degen kim, Ábeke? — dedim.

Jigitter aıtyp júr ǵoı, sen óz betińmen jańa adamdarǵa aýdartyp júrgen kórinesiń.

Qazir, — dep shyǵyp kettim de, óndiriske daıar turǵan eki kitaptyń mazmuny basylǵan on shaqty bet qaǵazdy qobyrsytyp alyp keldim. — Al, Ábeke, qarańyz, kim qalyp qoıypty, jańadan kimder kiripti.

Ol asyqpaı álgi qaǵazdardy paraqtap shyqty.

Osy ǵoı barlyq shyǵarmasy? — dep surady.

Iá, osy, Ábeke.

Interesno, — dedi Ábekeń. — Jaraıdy, jibere ber terýge.

Sóıtsem, meniń Qaırat dosym: "Myna Sáken Ábý sıaqty "klasıkterdiń" aýdarmasyn jaratpaı alyp tastap, eshkimmen aqyldaspastan jańa aýdarmalar jasatyp jatqan kórinedi. Men "kórip shyǵaıyn" dep edim, "bitkende bir-aq kóresiń" dep mańyna jolatpady", — degendi kópirtip aıtyp barsa kerek. Ártúrli pikirdi Qaırattan táptishtep bilip otyratyn Ábekeń onyń sózine qulaı ketken.

Taǵy birde Aleksandr Bloktyń eki tomdyǵy shyqpaq boldy da, Qaırat "Roza men kres" dep atalatyn úlken dramasyn aýdardy.

Sáken, — dep keıidi Ábekeń kitaptardyń súıinshi danasyn qolyna alyp turyp, — "Óleńderi men poemalary" dep aıshyqtap aıdar taǵasyńdar, sóıtesińder de dramasyn aýdartasyńdar, sol nege kerek edi, táp-táýir dúnıeni osylaı búldiretinderiń-aı osy, — dep baryp, kitap mazmunyn qarap jiberdi de: "Jumaǵalıev" deıdi, eı, — dep únin birte-birte baıaýlata óshire berdi.

Osy baspada bas redaktordyń orynbasary bolyp júrgen sol Qaırat 1987 jyly maǵan keldi. Kabınette biraz áńgimelesip otyrdyq. "Qýys úıden qur shyqpa" deýshi edi, — dedi ol menimen qaljyńdasa beretin ádetine basyp,— tamaq jibiter birdemeń joq pa?".

Jazý ústeldiń bir shetine qaǵaz jaıyp, bir shólmek konák ashýǵa týra keldi. Sonyń býy ma, óziniń ishinde bir qyjyly bar ma, birazdan soń Qaıratym:

Sáken, osy sen Jumabaev ekeýimizdiń ústimizden nege jazdyń "domalaq" aryzdy? — dep suraǵany.

Aryzdyń "domalaǵy" túgil, tórtburyshtysyn da jazyp kórmegen basym, qatty sasyp, birtúrli bolyp muzdaı tiksinip qaldym.

Qaıdaǵy aryz?

SK-ǵa jazypsyń? Maǵan bir jaýapty adam kórsetti. Seniń qoltańbań, — dedi Qaırat.

Áı, Qaıreke, — dedim men, — Jumabaev dırektor edi, qaraýyndaǵylarǵa tizesi batýy múmkin, soǵan eregesip jazýy yqtımal adamnyń, al ústinen aryz jazatyn sen kimsiń? Esektiń mıyn jegen bireý bolmasa, buǵan kim senedi?

Ózim kórdim ǵoı.

Onda júr, sol adamǵa baryp betteseıik, — dep, men esikti ishten kilttedim de, — al aıt, kim edi ol adamyń? — dedim.

Qazir ol Almatyda joq,— dep taısaqtaı bastady Qaırat.

Áı, osy Sovet Odaǵynda bolsa, erteń meniń qarjymmen jolǵa shyǵaıyq. — Men álgindeı jalany estip, jer basyp júre almaspyn, — dep qasarystym.

Qaırat sózinen taıqyp, muz ústine qoıa bergen taılaqtaı qaltyrańdap, qaljyńǵa bura bergen boldy. Dúrdaraz kúıde tarastyq.

Erteńinde qudaı aıdap Ábekeńniń ózi kele qalǵany. Esikti ishten jaýyp aldym da, keshegi jaǵdaıdyń bárin aıttym.

Sáken, — dedi Ábekeń, — seniń aryz jazbaıtynyńa, jaza almaıtynyńa baıaǵyda kóz jetkizgen adammyn men. Qaırattyń ne dep júrgenin bilmeımin, óz sózine ózi jaýap bersin, ol áńgimede meni joq dep esepte. Al aryz jazǵan adamnyń kim ekenin men jaqsy bilemin. Bir reti kelgende ózińe aıtarmyn da.

Ábekeń birdeme dedi me, álde meniń de qadalǵan jerimnen qan almaı qoımaıtynyma kózi jetti me, Qaırat ta "men qatelesippin" dep keshirim suraǵan bolǵan. Munysyna men sene qoımadym, ol da kúmándi kúıde júrgen bolýy kerek.

1996 jyldyń basynda araǵa tórt jyl salyp "Jazýshy" baspasyna Bas redaktor bolyp men qaıta oralǵanda Ábekeń telefon soqty:

Sáken, baıaǵy óziń júrgende josparǵa kirgen "Qazaqtar" deıtin kitap bar edi ǵoı, sony áli shyǵara almaı júrgem, — dep.

Alyp kelińiz, Ábeke! — dedim men.

Á, shyǵara alasyńdar ma? — dep ábirjińkirep qaldy Ábekeń.

Shyǵaramyz! — dedim men senimmen.

Eshkim betimdi qaıtaryp, qolymdy qaqqan joq, araǵa kóp ýaqyt salmaı-aq, "Qazaqtar haqynda" degen atpen ol kitap ta jaryq kórdi. Biraq Ábekeń bul jerde meniń qanshalyq úlesim baryn ańǵara almaı qaldy-aý deımin, óıtkeni kóbine Esenǵalıǵa (baspa dırektory) kirip júrdi de, men jaqqa yqylasty bola qoımaǵanyn baıqadym. Ne oılaǵany ishinde.

"Jaýdy Janǵazy alady, ataǵy Baraqqa qalady" degendeı, meniń qansha kúsh salǵanymmen, "dırektorsyz sheshe qoıdy deısiń be" degen de bir oı júgirip ótken sıaqty bolady da turady. Ózi maǵan ol jaıly lám degen joq.

Óıtkeni, osy mezgilde maǵan burynǵy bas redaktordyń biri Eset Áýkebaev kelip: "Osy baspada ár kezde bas redaktor bolǵan orys, qazaǵyn qosqanda tórt-bes maıdanger qalyppyz. Bizdi bul kúnde bári umytyp kete beredi, sen óziń qolǵa alyp, bárimizdiń basymyzdy qossań qaıtedi, qart adamdar máz bolyp qalar edi" — degen ótinishin aıtty.

"Jaraıdy" dedim de Esenǵalıǵa aıtyp, qyzdarǵa shaı daıyndatyp, Qulanbaı Kópishev, Saǵynǵalı Seıitov, Egerov deıtin orys, Esaǵańnyń ózi, bárin shaqyryp, tonǵa jaramasa da, jolǵa jararlyq syı-sıapatyn jasadyq.

Aǵalarym da sóılegish eken, birimen biri jarysa jamyrasyp: "Aınalaıyn Esenǵalı, sen bir úlken azamattyq jasap otyrsyń senen burynǵy dırektorlardyń birde-biri bizdi oılap, búıtip basymyzdy qospap edi, kóp raqmet!" — dep alǵystaryn deısiń kelip. Men jaıyma qaldym. Jaqsylyqty satpaıdy dep jatady ǵoı, degenmen birinshi basshy turǵanda sen de kisi bolyp birdeńe jasaı qoıady-aý dep oılamaıtyn nadandyq kóre tura nalymaı qala almaıdy ekensiń.

Avtorlardyń da ártúrlileri bola beredi. Bireýi syp-sypaıy bolyp keledi de, birte-birte tyrnaǵy baryn tanytqysy kelip qysym jasaýǵa kóshedi. Endi bireýleri birden yqtyryp almaq bolyp, dońaıbat jasaı dúrdıe keledi de, odan ımene qoımaıtynyńdy sezip, qaıtadan mysyqtaban minezge basady.

Birde Aqtóbe jaqtan Janǵalıev degen avtor keldi. Qartańdaý adam eken, sypaıy qabyldap, jyly qabaq tanytyp jatyrmyn. Óleń jazady eken, solaryn kitap etip shyǵarmaq. Oqyp kórip edim, óleń aýylynan aýlaǵyraq jaıylyp júrgen adam ekeni birden-aq ańǵarylyp qaldy.

Óleńderińiz syn kótermeıdi eken, aqsaqal, kitap etip shyǵarýdyń múmkindigi bola qoımas, — dedim birden toq eterin aıtyp.

Ózi soıǵan túlkideı bolyp, jylýsyz jymıyp qaraıdy eken kisige. Óte súıkimsiz jylmıys.

Qaıtesiń bos sózdi, báribir shyǵarasyń. Odan da qabyldap alyp, tezirek shartyn jasap ber, — degeni ústelime bir shyntaqtaı qısaıyp otyryp alyp. Syǵyraıa qarap, synaǵandaı bolyp jylmıyp qoıady.

Jaramaıdy dep otyrmyn ǵoı sizge, túsinbedińiz be? — deımin yza bola bastap.

Jaraıdy. Jaratasyń. Báse, Sattar Imashev ta aıtyp edi olar óz baqshasyna jolatpaýǵa tyrysady, biraq shyǵaramyz dep. Shyn bolyp shyqty ǵoı.

Imashev ol kezde búkil respýblıkanyń ıdeologıasyn basqaratyn Ortalyq Komıtettiń hatshysy. Túkirigi jerge túspeı turǵan kezi, sonyń atyn atasam butyna jiberip qoıar degen bopsasy da bolýy kerek.

Imashev óleńińizdi oqydy ma?

Baıaǵydan oqyp keledi. Kóp jyl birge qyzmet istegenbiz, maqtap otyrady ylǵı. Shyǵartam dep otyrǵan ózi.

Dál solaı dese, ol kisińiz de aljı bastaǵan eken. Al, jaqsy, oınasaq ta biraz jerge bardyq-aý deımin, aqsaqal, qaǵazyńyzdy jınap alyńyz da, endi bara berińiz, — dep qýanǵandaı bolyp shyǵaryp salǵan em.

Qýyrdaqtyń kókesi sońynda jatyr eken, áne-mine degenshe bolmady. "Jumabaev shaqyryp jatyr" — dep hatshy qyz ketti dedektep.

Barsam, jańaǵy shalym qazdıyp, ústeline shyntaqtaı jaıǵasyp alyp dırektordyń qasynda otyr.

Siz bir mınýtqa shyǵa turyńyzshy, ózim shaqyrtaıyn. Sákenmen bir aýyz ońasha sóıleseıin, — dedi Ábekeń.

Ońasha qalǵasyn:

Sáken, bir úlken laýazymdy adamǵa ýáde berip qoıyn em, qarap kórseń qaıtedi? — dedi.

Ábeke-aı, ishinde ilip alar jylanqaraǵy bolsa birdeme jasap kórer em ǵoı, qudaı urǵanda nyspyǵa túk joq bolyn tur ǵoı, túk joq.

Ábekeń meniń ymyraǵa kónbesimdi birden baıqady da, Saǵı Jıenbaevty shaqyrdy. Ol poezıa redaksıasynyń meńgerýshisi bolatyn.

Saǵı, sende adam kóp qoı, bireýine jalynsań da jasatarsyń. Bir adamǵa ýáde berip em, qysylyp turmyn. Sáken jaratpapty, ras ta bolýy kerek, — dedi.

Jaraıdy, jaqsy — dep lyp ete qaldy Saǵı.

Ábekeń álgi avtordy shaqyryp alyp:

Myna Saǵımen erip baryńyz, qalǵanyn ózi aıtar, — dedi de bárimizdi bosatty.

Aqyry aqyn Ulyqbek Esdáýletov bir aı kóz maıyn taýysyp otyryp, álgi avtordyń jazǵandaryn ildaldaǵa keltirdi bilem. "Áı, ózimniń de silikpem shyqty-aý ábden. Sákeń (Saǵı): "Jasap bere salshy, tuqymy qurysyn", — degen soń, amal ne, biraz barymdy jumsadym", — degen ol da.

Ol kitaby da shyqty. Endi qutyldyq pa degen kezde Janǵalıev jylmıyp taǵy jetti. Aqtóbeniń oblystyq gazetine álgi alǵashqy kitabyn maqtaǵan resenzıa da jarıalatyp, sonyń qıyndysyn ala kelipti.

Ekinshi kitabymdy alyp kelip em, — deıdi maǵan aramyzda buryn abyroısyz áńgime bolmaǵandaı-aq.

Siz Saǵıǵa baryńyz. Kitabyńyz sol redaksıalardan shyqqan, — deımin at-tonymdy ala qashyp.

Bilem, biraq dırektor sizge bar dedi, shyǵaryp beremiz dep otyr. Onyń ústine qoljazbamdy Ábekeń (Ábdilda Tájibaev) oqyp shyǵyp, maqtady. Mine, tusyna jazǵandary da bar, — dep qoljazbasyn ashyp kórsetti.

Qoljazbany shynynda Ábdilda Tájibaev oqyp shyǵypty. Qaıran sabazyń, aldyna barǵan ájeptáýir eresek adamnyń sózin qıa almaǵan sıaqty. Keı betine: "Osy arada jylt etken birdeme bar sıaqty", "Túý, bos laǵyp kettiń ǵoı!", Qaıran qor bolǵan esil ýaqytym-aı!" — degen sıaqty eskertpeler eken.

Oý, kóke, maqtaǵan túgi joq qoı! — deımin.

E, mine, oqymaısyń ba, mine: "Myna shýmaǵyn alýǵa bolady" dep jazylǵan ǵoı, — deıdi ol ıisalmasyń da.

Apyr-aý, osynshama dúnıeden bir shýmaq alýǵa bolmasa nesine aparǵansyz. Ábekeń de ne desin budan artyq, — deımin kúıinip.

Sen óziń óle almaı júrgen jigit ekensiń, aıtpap pa edim buryn "shyǵarmaımyn" degennen abyroı tappaısyń dep. Sol aıtqanym — aıtqan. Shyǵady kitap, — dep kabınetten zildene basyp shyǵyp kete berdi ol.

"Ýh" deı berip em, taǵy da dırektor shaqyrdy.

Jazǵan qulda sharshaý joq, taǵy bardym. Taǵy sol ónbes daý. "Sáken, Ábdilda aǵamyz oqyp shyǵyp, rıza boldy dep otyr myna kisi. Bu qalaı?" — deıdi "baıǵus" dırektorym degbirsizdenip.

Avtordan qoljazbasyn surap edim, bergisi kelmedi. "Ábeke, ózińiz alyp, paraqtap kórińizshi!" — dep jalynam Jumabaevqa.

Ekeýlep otyryp, tartyp alǵandaı bolyp, áýpirimmen ázer kolǵa iliktirdik qoljazbany. Bergisi kelmeıdi qolymyzǵa.

Dırektor da bir shıkiliktiń ıisin seze bastady-aý deımin, avtorǵa:

Siz qabyldaý bólmesine bara turyńyzshy, birer mınýtke, — dep jalyndy. — Biz ońasha aqyldasyp alaıyq.

Avtordy arqanmen súıregendeı áreń dep shyǵaryp jiberdik te, Ábekeń ekeýmiz qoljazbaǵa úńildik. Ábdilda Tájibaevtyń qınala oqyp, uıattan attap kete almaı azapqa túskenin kórsetetin belgileri, eskertpelerine qarap, túkke turmas iske osynsha ýaqyt shyǵyn etip otyrǵan ózimizdi de aıadyq.

Ábekeń álgi avtordy ishke shaqyrdy. Ózi boıyn tiktep, qataıyp aldy.

Aqsaqal, úlken basyńyzben aıtqan soń senip qalyp em Ábdilda maqtady degenge. Munda maqtamaǵan, qaıta boqtaǵan eken. Kitabyńyz jaramaıdy. Buryn bir ret tizege salǵam, endi bolmaıdy. Bul jigittiń mazasyn almańyz, men muny taıaqtap uryp istete almaımyn ǵoı, bitti, baryńyz! — dep aıdap shyqty.

Avtor shyǵyp ketken soń baryp, eptep sabasyn túsken Ábekeń:

Áı, Sáken-aı, men bul adamnan áli qutyla almaımyz ba dep qorqam. Já, arǵysyn kórermiz! — dep meni de shyǵaryp saldy.

Avtorlar aldyna shaǵymmen barsa, birden baıbalam salmaı, aldymen eki jaqty da tyńdap, anyq-qanyǵyna kóz jetkizip alýǵa tyrysatyn edi. Birde meniń ústimnen Kóbeı Seıdehanov aryz aıtyp barypty. "Jyr shashý" degen atpen kezekti bir aqyndar aıtysynyń materıaldaryn kitap etip shyǵarmaq edik, sony Sáken jón-josyqsyz qysqartyp jatyr degen kórinedi.

Ábekeń shaqyrdy. "Sáken, men osy aıtysty teledıdardan úzbeı kórip, tyńdap kelemin. Jaqsy ǵoı. Sony úzip-julyp qysqartpaı-aq túgel tutas shyǵara berýge bolmaı ma?" — dep surady.

Qulaqpen tyńdaý bir basqa da, kózben oqý bir basqa toı, Ábeke. Teledıdardan kerip otyrǵanda: "Júz saýlyqtan júz jıyrma qozy aldy bizdiń Dúısekeń" degen sózder de jup-jumyr bolyp estilýi múmkin. Al osy óleń be? Biz qysqatpaq aıtystyń qunyn túsiretin álgindeı tustaryn, ilip alary joq jasyq shýmaqtaryn qysqarttyq, — dedim.

Áı, ol da jón eken. Álgi Kóbeı basqasha aıtyp edi. Jaraıdy, óziń bilip isteı ber endeshe, — dedi bastyǵym.

Ábirash Jámishev aýdarǵan ártúrli elder aqyndarynyń bir jınaǵyn redaksıalaý maǵan tapsyryldy. Oqyp shyǵyp em, baldyr-batpaqtaý qoıyrtpaq birdeńe eken. Ne ádebıetke, ne avtorǵa, ne baspaǵa abyroı áperetin dúnıe emes, áıteýir. Jámishev aǵama sony aıtyp edim, qabyl ala qoımaı, júzi kúreńite shyǵyp ketip edi, ile-shala tentektik jasap qoıǵan baladaı bolyp dırektordyń aldynan taǵy shyqtym.

Ne úshin shaqyrǵanyn ishim bilim tur, aldyn-ala jazylǵan 4-5 bettik qaǵazǵa túsken pikirimdi ala bardym da, ún-túnsiz Ábekeńniń aldyna qoıdym. Ol qaǵazyma bir, maǵan bir qarap, "bara ber" dep ymdady.

Jumabaev pen Ábirash Jámishev ekeýi bir aýyldan, ári dos-jar adamdar ekenin biletin edim. Biraq, Ábekeń ol áńgimeni ári qaraı órshitken joq, ne oılasa da óz ishinde qatyp qala berdi.

Men redaksıa meńgerýshisi bolyp júrgen kezdegi taǵy bir úlken daý áıgili "Bes ǵasyr jyrlaıdy" antologıasynyń tóńireginde bolyp edi.

Bul antologıa buryn da jaryq kórgen. El-jurttan jaqsy baǵasyn alǵan, pyshaq ústi satylyp ketken kitap bolatyn. Ýaqyt óte kele tolyqtyryp qaıta basýdyń qajettiligi týyp edi. Qurastyrýshylardy da ejelden elge belgili Muhtar Maǵaýın men halyq shyǵarmashylyǵyn zertteýshi marqum Mardan Baıdildaevtar edi. Burynǵy kitapqa da kóp ózgeris enbegen. Ártúrli sebeptermen ysyrylyp kelgen jekelegen jyraýlar shyǵarmalaryn qosý ǵana uıǵarylǵan. Sol kezdegi Akademıanyń M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet pen óner ınstıtýty da qoldaý kórsetip júrgendeı edi.

Aıtystyń bóri qoljazbalary óndiriske ótkizer kezde bastaldy. Eń aldymen baspanyń bas redaksıasy men álgi ádebıet ınstıtýtynyń basshylarynyń basyn qosyp keńeıtilgen redaksıalyq keńes ótkizýim kerek edi. Sol keńes ústinde ınstıtýt dırektory Músilim Bazarbaev maǵan orynsyz bir suraqtar qoıyp, búırekten sıraq shyǵara bastady. Basqadan buryn meniń shamyma tıgeni onyń jón-josyqsyz: "Eń aldymen ár tomǵa (barlyǵy 3 tom edi) qansha aqyn-jyraý, ár avtordan qansha jol óleń kirgizilgeli otyrǵanyn aıtshy!" — degen saýal boldy.

Museke, kolhozdyń qoıyn sanap otyrǵan joqpyz ǵoı, avtordyń bári talant darynyna qaraı irikteledi, sońynda qalǵan murasynyń kólemine qaraı bireýinen kóp, bireýinen az degendeı, bul endi eń mańyzdy jaǵy emes qoı, — desem taǵy bireýler qosylyp, daý ýshyǵa túser boldy da, keńes múshesi aqyn aǵam Muzafar turyp: "Museke, "Handa qyryq kisiniń aqyly bolady" deýshi edi, bastyq siz ǵoı, sóz aıaǵyn tossańyzshy", — dep ara aǵaıyn sózin aıtyp áreń basqan.

Men kóp jáıtti ańǵarmaıdy ekem. "Bul kitaptarǵa tosqaýyldyń tap bola beretini nesi?" — deýmen ǵana júretinmin. Astaryna tereńdep boılamappyn. Meniki, áıteýir, elge qajet uly mura sıyrdyń búıregindeı bólshektenbeı tutasymen jarıalana berse degen shynaıy nıet qana edi. Ózimizde ámir-bılik, sózimizde buıryq joq, áıtpese áı-shaıǵa qaratpaı, bir-aq kúnde baspahanaǵa jiberter edik, — dep kijinetinmin tek.

Sońǵy jyldardyń birinde jaryq kergen Muhtar Maǵaýınniń "Men" dep atalatyn ǵumyrnamalyq hamsasyn oqyp otyrsam, sol kitaptyń 558-559-betterinde bul daýdyń túpki syry ashyla túsipti. Sol arasynan úzindi keltire ketsek Muhtar oǵan renjimes. "Bul jerde "Bes ǵasyr..." tóńireginde janjalǵa ǵana qatysty biraz keptiń basyn shalamyz, — depti ol. — Onda da túgel emes. Aıta bersek bel týrasynda taǵy bir kitap jazýǵa bolar edi.. Sonymen, Instıtýt dırektorynyń resmı óktem hatynan (Músilim Bazarbaevtyń baspaǵa joldaǵan "Bes ǵasyr jyrlaıdyny" shyǵarý quqyǵy tek ınstıtýt ıeliginde" degen syńaıdaǵy haty) buryn da bul tóńirekte ájeptáýir áńgime bolǵan Alash azamattarynyń múlkin aýdaryp alǵan úırenshikti dástúr boıynsha... 3 tom kitaptyń birinshi betindegi ultshyl esimdi sovetshil esimmen almastyrsa jetip jatyr. ...áp-sátte úsh tomdyq máńgilik kitapqa ıe bola ketýge senimdi, serpindi talap jasaǵan Ánýar Derbisálın "Jazýshy" baspasynyń basshylyǵymen, onyń ishinde partıalyq tuǵyry berik bas redaktormen jyly júzdi, mol úmitti kezdesýler ótkizip júrgeni málim boldy. Baspanyń eki basshysy da ájeptáýir qopańdap qalǵan. ...Poezıa redaksıasynyń meńgerýshisi, daryndy aqyn, birbetkeı azamat Sáken Imanasov mundaı bylyqqa barmaıtynyn ashyq aıtty; men mysqyldap, bas shaıqap kúlgende ol múldem qaıran qalyp, ashýlanyp otyrar edi; eki úlken bastyǵyna da "Aldaspannyń" buryn shyqqan, keıingi basylym sony qaıtalaý ekenin, mundaı adamgershilikke jat, ar-uıatqa sıymsyz istiń aıaǵy shataq bolaryn aıtyp "Meniń avtorym — Muhtar Maǵaýın — sizderdi sotqa berse de jeńip shyǵady, qandaı jaǵdaıda da men qıanatqa bara almaımyn" dep málimdepti".

Árıne, sol júıkege tıer uzaq sarsańdy teketireste te jeńis aqyry biz jaǵynda bolǵanyn aıta ketýge tıispin. Shyndyq úshin tabandy kúres júrip edi. Ony da álgi atalǵan kitabynda Muhtar Maǵaýın bylaı túıindepti. "Bes ǵasyr jyrlaıdynyń" sońǵy jarty jyldaǵy bar shataǵyn menimen birge aqtarysqan bólim bastyǵy Sáken Imanasov toǵyzdan bes mınýt ótkende telefon soǵyp: "Muhtar, bir túsiniksiz nárse bolyp jatyr, men eshteńe bilmeımin bas redaktorǵa kelshi, tezirek", — degeni. "Á... — dedim men, qazaqtyń aıryqsha syıly sózderimen qosa shyqty. — Taǵy bastaǵan eken ǵoı. Qazir kórseteıin men!..." deı kelip, biraz nársege oqyrman kózin jetkizip aldy da, sóz sońyn: — Áli esimde, bir árpinde qate joq, bas redaktorǵa sol qalpy, dál bylaı dedim: Adamnan uıalmaıtyn, arýaqtan qoryqpaıtyn ne degen qudaı atqan kisisiń? Budan bes júz jyl buryn jasaǵan jyraýlar, sen tozaqqa túskennen soń bes júz jyldan keıin de izdeýshisi tabylady!.. Daýysymdy kótermeı, ár sózin shegelep, babymen aıttym. Sodan soń túregeldim de, baıaý basyp júre berdim. Esikten shyǵarda artyma qarasam, aǵam tas bolyp qatyp k.alypty. Sákenge de bir mınýtqa ǵana bas suqtym. "Boldy, — dedim, — Endi eshqandaı shataq shyqpaıdy!" — dep támamdapty.

Kóbi meniń esimde joq. Biraq kitap áli basylyp úlgermeı jatqanda baspaǵa bas redaktor bolyp sol Muhtar Maǵaýınniń ózi keldi. Jelaýyzdar onyń da kimniń demeýi, kimniń jelep-jebeýi arqasynda kelgenin óndirshekteri úzile aıtyp jatqan. Maǵan kimniń kelgeni emes, endi yryń-jyryńsyz jumys isteý jaǵy qajettirek edi.

Amal ne, qýyrdaqtyń kókesi osy jerden kórinip, keshe ózi jan alysa, jan berise kúresken antologıanyń quıryq-jalyn endi jańa bas redaktor kúzeı bastady. Kúzegende de, bappen, sheberlikpen emes, shetinen syqpyrta at kótine jiberip, sypyryp alyp tastaı berdi. Ne derimdi bilmeı tilimdi tistep daǵdarǵan maǵan: "Sirá, burynǵy bas redaktordan da asyp tústiń-aý" — dep turǵan shyǵarsyń?!", — dep alyp kelip óshi bardaı sypyrady. — Dymyń ishinde bolsyn, bári durys, bári ornyna keledi!" — deıdi jáne meni jubatyp.

Qaısysymen alysa berem, bul kezde men de qajyp, sharshaı bastaǵan edim.

Shamdanystyń sońy ártúrli shataqqa ulasa bastaǵanyn baıqadym. Toqtamasam, ózimdi ózim tejemesem áldene jarǵa uryndyraryn da ańǵaryp, saqtana bastaǵam.

Bul jańa bas redaktordyń jańa qyzmetke kiriserdegi ásire saqtyǵy ma, joǵarydan kelgen ámir-buıryqtyń áseri me, bilmeı, basym dal bolǵan. Aqyry oılana-tolǵana kele: "E, álgi jurt aıtyp júrgen demeýshi, jebeýshileriniń "aqyly" shyǵar, birden baryp pálege urynyp qalyp júrme, ańys andyp otyrǵan dushpandaryn bar, bir kúngi kishigirim jeńisti maldanyp, aldaǵy sheshýshi úlkeninen qaǵylyp qalyp júrme", — degen ǵoı solary dep túıdim de, qarsylasýdy toqtatqam.

Sol dúdámal qalpy ishimde kete bergen saýalǵa jaýapty men Muhtardyń "Meninen" taýyp, kóp jyldan keıin qanaǵattanyp edim... Araǵa tórt bes jyl salyp baryp ol kitaptardy men de eki tom etip, áýeldegi nusqasyn qalpyna keltire tolyqtyryp, qaıta basyp shyǵarý jaǵynda da ózim júrgenimdi aıta ketkim keledi.

"Munyń bárin nege táptishtep aıtyp jatyrsyń?" — degen de saýal týyp qalýy múmkin. Ábekeńnen keıingi dırektorlarda sondaı tózim, qaraýyndaǵylarmen sanasa jumys isteý ádisi kemshin soǵyp jatty. Kezinde ony da áńgimeleımin. Joǵarydaǵy jaıttyń bári sol úshin kerek edi.

1984 jyly "Jazýshy" baspasy tutqıyldan qasqyr tıgen otardaı bolyp bir dúrligip qaldy. Bir mezgilde Saǵı, Qaırat qyzmetten ketti. Saǵıdyń ornyn Dúısenbek basty da, Qaırattyń orny (bas redaktordyń orynbasary) bos turyp qaldy. "Jalyn" baspasynda dırektor bolyp turǵan Qaldarbek: "Ábekeńmen sóılessem qaıtedi" dep edi, "qoı" dep azar da bezer boldym.

Sol kúnderi Qastek Baıanbaev keldi maǵan. "Meni Ábekeń shaqyrdy, — dedi ol, — Qaırattyń ornyn usyndy. "Jalyn" baspasynda da dál sondaı qyzmette otyrmyn ǵoı, áýre bolyp qaıtem", — dep edim, "Bizde perspektıva bar, kóp uzamaı bas redaktor bolyp qalýyń múmkin", — deıdi. "Oılanyp kóreıin", — dep kettim.

Qaldarbek degenmen Ábekeńe sóz saldy ǵoı deımin, Qastek ketkennen soń ile-shala Ábekeń meni shaqyrdy.

Sáken, Jumabaı jumystan ketip jatyr, qaıta basylym redaksıasyna seni meńgerýshi etsek dep edik, qalaı qaraısyń?

Meniń ornym taǵy bireýge kerek bolyp qaldy ma, Ábeke?

Áı, sen de bir qyzyq jigitsiń. Qaıta basylym iri ári bedeldi redaksıa bolǵasyn...

Men sol "bedelsiz" redaksıada-aq otyra bereıin, qısańyz. Áıtpese, maǵan poezıa redaksıasyn nege usynbaısyz? Sonaý jyly eń aldymen sol redaksıaǵa alamyn dep shaqyryp edińiz ǵoı meni, — dedim.

Dúısenbekti osyndaǵylardyń bári jýas jigit degen soń, poezıa redaksıasyna sony jiberip edik.

Onda jýas jigit qana otyrýshy ma edi, jaqsy jigit otyrsa qaǵynyp kete me? — dedim bezerip. — Jýas degen sóz jaqsynyń balamasy emes shyǵar.

"Áı, myna kápirge sóz ótpes" dep oılady ǵoı deımin, budan ári tájikelespeı Ábekeń meni erkime jiberdi.

Biraq "chelovek predpolagaet, a bog raspolagaet" dep orys aǵaıyn aıtqandaı, Ábekeńniń bul oıy da júzege aspaı qala berdi. Kezekti demalysymdy alyp, Gagraǵa demalýǵa ketip bara jatyr edim, aeroport basynda birge isteıtin Ermurat degen jigit jolyǵyp:

Jańalyqty estidińiz be? Jumabaev ketip, osy álginde ǵana ornyna Saıyn Muratbekov dırektor bolyp taǵaıyndaldy ǵoı, — dedi. — Men sol jınalystan shyǵa jetkenim osy munda. Bir adamdardy qarsy almaqshy edim.

Men Kavkazǵa qaraı ushyp kete bergen bolatynmyn...

* * *

Saıyn ekeýimiz bir óńirdenbiz. Bir-birimizdi erteden biletin edik. Meni ushpaqqa shyǵara qoımasa da, endi sózim jerde qala qoımaıtyn shyǵar-aý dep úmittenip qalǵanym ras. Kýrorttan kele qolyn alyp quttyqtadym. Bul kezde Qaldarbek Naımanbaev Jazýshylar odaǵynyń ekinshi hatshysy bolyp ketip edi, sol: "Sen bizge aýys, kóp páterli úı bitkeli túr, apparatta júrseń úı alýyń ońaı bolady", — dedi. Sóıteıin dep oıladym ózim de. Saıynǵa aıtyp edim: "Oı, seniń deniń durys pa, keldik qoı, mine! Bálenbaı jyl osy baspada istep, qurqol qaıqaıyp kete bermeksiń be. Tym qurymaǵanda qalyń bir kitabyńdy shyǵaryp, jurtqa uqsap, qaltańdy qampıtyp alǵan soń bir-aq ketpeısiń be, ketseń", — degeni. Buǵan da ılandym. Úırengen ujym ǵoı, buıyrǵan úı bola jatar, onyń ústine odaqtyń burynǵy birinshi hatshysy Juban Moldaǵalıev ýáde bergen. "Men birinshi hatshylyqtan ketsem de, saǵan úı áperýge bedelim jetip qalar, qam jeme" dep dámelendirip qoıyp júr edi.

Esaǵandy (Eset Áýkebaev) bas redaktorlyqtan jelkelegendeı bolyp júrip, áýpirimmen áreń ketirdik-aý deımin. Zeınetke shyqqysy kelmeı, keter aldynda múldem beımazalanyp. jurttyń bárin ábden-aq yǵyr etip te bitken bolatyn.

Bas redaktor bolyp Muhtar Maǵaýın, onyń orynbasarlyǵyna Asqar Egeýbaev keldi. "Ekeýi de Eleýkenovtyń adamdary" dep júrdi biletinder. Sóıtip baspa basshylyǵy sýdaı bolyp jańardy.

Burynǵy qyzmetkerler birte-birte jylystap kete bastady. Qanatbaevtyń ornyna poezıa redaksıasynyń meńgerýshisi bolyp buryn bizge beımálimdeý aqyn Israıl Saparbaev keldi.

Saıyn ekeýimizdiń juldyzymyz jaqsy jarasyp kete qoımady. Joq jerden júz shaıysyp qala beretindi shyǵardyq. Eń aldymen sonyń aldynda taqyryptyq josparda berik bekip turǵan meniń kezekti kitabym oıda joqta syzylyp qaldy. Syzdyrǵan jańa dırektor, jerlesim ǵoı, jarylqaıdy dep máz bolyp júrgen Saıyn Muratbekov ekenin de bógde bireýlerden estip bilip aldym.

Áý, aǵaıyn, munyń qalaı? Saǵan deıin kóp áýremen josparǵa áreń kirip edi, aldyryp tastaǵanyń qaı sasqanyń? — dep suradym odan.

Sirkesý sý kótermeı-aq otyr eken.

Keıin shyǵasyń ǵoı, jurt kele salyp óz jerlesiniń kitabyn shyǵaryp jatyr dep taǵy da sóz qylady, qaıtesiń, qoıa tursańshy, — dep bet baqtyrmady.

Saǵan deıin de kitap shyǵaryp kelgen adammyn, senen keıin de shyǵaramyn. Senimen jerles bolǵanyma kináli etseń óziń bil, — dep bir kettim.

Israıl kelerdiń aldynda:

Dál osy poezıa redaksıasy meniń qolym sıaqty, qalaı qaraısyń? — degenimde de:

Jerlesin qoıyp jatyr dep júrer, — dep taǵy qashqaqtap jolatpaǵany bar edi. "Apyr-aý, bul qıyn boldy-aý, Taldyqorǵan emes, Tambovta týmaǵanymdy qarashy!" — dep men kúlgem de qoıǵam.

Muhtar aqyldy jigit qoı, eki jylǵa jýyq osynda istegende bir adammen bet jyrtysýǵa barǵan joq. İske yjdaǵatty, óz mindetin barynsha adal atqarýǵa janyn salady. Biraq, bir ǵajaby, ne basshymen, ne baǵynyshtysymen kelispeı qalǵanda da qatty qaıyrymǵa baryp, júz shaıysyp jatpady. Der kezi jaltaryp, der kezi bultara da biledi. Bul da aqyldy adamǵa tán ádis pe eken dep oılaımyn men osy kúnge deıin.

Saıyn bolsa múldem basqasha. Jurtty jınap alyp, jer-jebirine jete urysý degen, "shetterińnen shyrqyratyp jumystan qýyp shyǵam" dep aıbat kórsetý degen oǵan túk te emes. Birer ret sondaı jınalystan soń ońasha qalyp: "Eń aldymen, "baı bolǵanda, baqyryp bola ma" degendeı, bastyq adam aıqaımen bolmasa kerek, ekinshiden eshkimdi qýyp jibere almaısyń, tipti, qýyp jibere alǵannyń ózinde de baspaǵa tájirıbeli qyzmetkerler kerek, kimmen istespeksiń? — deımin eski dostyǵymdy arqalanyp. "Óı, sen ne bilesiń, kúnine maǵan qyzmet surap ondaǵan adam kelip-ketip jatady", — deıdi ol.

"Kelip-ketip jatatyny ras, biraq solardyń kóbi onan qýylǵan, munan qýylǵandar ǵoı, kóp istep tájirıbe jınaqtaǵan qyzmetker dalada jatqan joq shyǵar" degenimdi qulaǵyna qystyrar bolmady.

Budan ári tájikelese berýdiń retsiz ekendigin seze bastadym. Onyń ústine men tarapynan bolǵan álgindeı sózder kóńiline túrpideı tıip, kóbinese unatyńqyramaıtyndyǵyn da baıqatty. "Aqylyń artylyp bara jatsa men emes, sen dırektor bolar ediń ǵoı, aralaspaı tynysh júr!" degendi de aıtpaı — aq ańǵartqan.

Shyn máninde men syrbaz da sypaıy Saıyndy endi múldem tanı almaı bara jattym. Árbir sózinen "áı, ne de bolsa degenime jettim-aý!" — deıtindeı toqmeıilsý, dandaısý baıqalyp qalyp júrdi. "Sáke, óziń de jazýshysyń..." — deı bastasa bireýler: "Men endi jazýshy emespin, men endi sheneýnikpin" dep tıyp tastaıtyndy shyǵardy. Tańerteń shyǵarǵan buıryǵyn tús aýa bere qaıta ózgertetin boldy. Ol kezde baspada 170-180 adam bar edi. Solardyń ishinen Nurahmet sıaqtylardy ǵana óz mańyna úıir etip, sondaılardyń ǵana soıylyn soǵatyn ádet shyǵara bastady.

Bir sharýamen dırektorǵa kirsem, ústeline kóldeneń sulaı jatyp alyp, ilgeri umsyna túsip, Nurahmet birdemelerdi sybyrlap jatyr eken.

Sybyrlap bolsań, shyǵa turshy, ońasha aıtatyn bir sharýam bar edi, — dedim Nurahmetke. "Mynaý qaıtedi?" degendeı ol Saıynǵa qarady.

Jaraıdy, qaıta aınalyp kelersiń, — dep, Saıyn ony shyǵaryp jiberdi de: — "Osy boıaýshy, boıaýshy dese saqalyn boıaıdy" dep, sen "Sáken týra aıtady" degen saıyn ne bolyp barasyń óziń? Kisi otyr demeı, basa kóktep kirip kelesiń, aıtqan eskertpege aıylyńdy da jımaısyń, — dep urysyp ala jóneldi.

Qoıdyq, basekesi, budan keıin kabınetińe shaqyrsań da kelmeýge tyrysaıyn, — dep men kettim. Ol qysyla qoıǵan joq.

Sóıtip, Saıyn ekeýimizdiń aramyzda "qyrǵı qabaq" kireýke paıda bola bastady. Iilip aldyna men bara qoımadym, kelmediń dep qylshyǵy qısaıyp jatqan ol da kórinbedi. Syrtqaryǵa syr bermeı sypaıylyq qana saqtaýǵa tyrysyp baqtyq.

Bas redaktoryń orynbasary Asqar Egeýbaev buryn "aǵalap" júretin jas jigitterdiń biri edi. Ol da naǵyz sheneýniktiń ózi bolyp shyqty. Bas redaktor Muhtardyń ózi bólme-bólmege kirip, keıde tipti qurǵaq qysyr áńgime aıtyp, jurtpen aralasyp-quralasyp júredi. Asqar bolsa, birazymyzdyń jasymyz ózinen úlkendigine qaramaı, bolymsyz bir sharýaǵa bola bizdi kabınetine jıi shaqyra beretindi shyǵardy. Men oǵan da shydamaı: "Áı, qaraǵym, osy jerde Qaırat degen jigit otyryp edi, dál osyndaı áńgimege bola aldyna jınap almaı-aq bólimderdi ózi aralap shyǵatyn. Oqta-tekte sen de sóıte salsań, handyǵyńnan túsip qala qoımassyń", — dep kórip edim, miz baqpaı otyra berdi. Áste jaratpaı qalǵanyn keıingi bir áńgimelerinen baıqap júrdim. Keıde tipti: "Bul kisi dırektordyń prámoe podchınenıesindegi adam" — dep keketip qoıatyndy shyǵardy.

Onymen de keńselik resmı qatynastan árige bara almaı qalýym sodan keıin edi.

Keıde oılaımyn, Saıynnyń sol dırektor bolyp turǵanda kitabymdy shyǵarmaǵany da, qyzmetimdi ózgertpegeni de durys bolǵan eken-aý dep. Áıtpese, pende emespiz be, birde bolmasa birde bir atym nasybaıdan kóńili qalyp júrse: "Áı, osy ıtke bir jaqsylyq jasap edim, sony da bilmedi-aý!" — dep renjiýi de múmkin ǵoı. Qazir alys-berisimiz joq, basshy men baǵynyshty emespiz, jaqsy aǵaıyn retinde aralasyp turatyn bolǵanbyz. Ol da burynǵy syzylǵan sypaıy qalpyna túsken. Meni kórgende syzdana qalmaıdy.

Ábilmájin Jumabaev pen Saıyn Muratbekovtiń jurt basqarý ádisteri de ár alýan edi. Ábekeń: "jaqsy, durys eken, oılanaıyk" dep, kózge uryp turǵan ońaı sharýanyń ózin sál kidirtip baryp, áýpirimmen ázer sheshetin de, Saıyn sart ta surt birden jasap alyp, durys-burysyn artynan oılanatyn. Kútpegen sheginister jasap jatatyny da sodan edi.

Birde bizdiń bólmege jasy egdeleý bir adam keldi. Óziniń qoljazba ótkizýge kelgenin aıtty. Qoljazbany qabyldap alatyn kishi redaktorymyz Naǵıma sol sát qasarysyp álgi adamnyń ótinishin oryndaı qoımady. Baspadaǵy qalyptasqan tártip boıynsha qoljazba eki dana etilip mashınkaǵa taza basylǵan, ekinshi danasy oqylǵan bolýy kerek. Sol shartqa saı kelýin dırektor da, bas redaktor da qatty qadaǵalaıtyn. Naǵıma sony syltaý etip jatty.

Jańaǵy adam Naǵımaǵa ashýlanyp, qaǵazdaryn qobyrata ustaǵan kúıi bólmeden shyǵa jóneldi. "Mashınkaǵa da basylmapty", — dedi Naǵıma.

Sol-aq eken, álgi avtor Saıyńdy ertip, ekpindeı basyp, bólmege qaıta keldi. Saıyn:

Áı, Sáken, osy búrokrattyqty qashan qoıasyńdar sender? Myna úp-úlken adamdy ári-beri júgirtip qoıǵandaryń ne? Qabyldap al qoljazbasyn! — dedi zirkildep.

Men Naǵımaǵa ymdap, "alyp qal" degenniń ısharatyn jasadym da, jónele bergen Saıynǵa ere shyǵyp, kabınetine birge kirdim.

Ózderiń tártip talap etesińder de, basy óziń bop taǵy buzasyńdar, bul qalaı boldy ózi? — deımin oǵan.

Álgi kisi meniń mekteptegi ustazym edi, shala búlinip jetken soń sóıtpeı qaıteıin. Eshteńe etpes, ne ózimiz bastyryp alarmyz, ne ózine qaıtaryp berermiz, qaldyryp ketsinshi, tek, — dedi Saıyn.

Sony bizdi qyryp jibererdeı julqyna jetip barmaı-aq osynda bireýimizdi shaqyryp alyp ta túsindirýge bolar edi ǵoı. Jańaǵy jerde men de shap etip betińnen ala tússem, basqalardyń aldynda ne bedelimiz qalar edi? — dedim de, yzalanyp shyǵyp júre berdim.

Bul jerde "men olaı istemes edim" degeli otyrǵan joqpyn. Kim biledi, men odan da asyryp jiberýim ábden múmkin edi. Al shynaıy el basqaryp, jurt bıleýge jaralǵan adam dál osylaı istemeıtinine kózim anyq jetedi.

* * *

Saıynnyń da, Saıynnan keıingi Maral Sqaqbaevtyń da bul baspaǵa kelýlerinen ketýleri tez boldy. Ekeýi de eki jylǵa jeter-jetpes ýaqyt qana dırektor bolyp istedi.

Saıyn jóninde ártúrli alyp-qashpa sózder shyǵyp júrdi. "Kóp uzamaı ketedi eken" degendi de estip qalatyn edik. Ózi eshteńe deı qoımady. Ol dırektor bolyp kelgennen bir jyl keıin jeke bir sharýamen sol kezgi Baspa komıtetiniń tóraǵasy Sherıazdan Eleýkenovte bolǵanym bar. Ol dárejedegi bastyqtyń aldyna birinshi de, sońǵy da kirýim sol shyǵar dep oılaımyn. Sol bir qabyldaýdaǵy áńgimede sózden sóz shyǵyp, Shákeń:

Osy Saıyndy túsinbeı-aq qoıdym, — dep edi. — Sen Ábilmájinmen istes boldyń ǵoı, sony jurt jýas deıdi, jýas ta bolsa, óz isine tabandy, birde-bir avtordy bizge qaraı ysyryp salyp kórgen emes. Bárin ózi sheshetin. Al myna Saıyn... Osy jýyrda Ábdilda Tájibaev telefon soǵady. "Jazýshydan" óleń kitaby shyqpaq eken, "sonyń ár jolyna 3 somnan qalamaqy qoıǵyzyp ber" deıdi. "Ábeke-aý, baspa dırektory bar emes pe, qalamaqy máselesin solar sheshedi ǵoı", — desem, "A, sen sonda o jerde shoshqa taǵalap otyrsyń ba?" — deıdi. Úlken adam, ne deıin. "Kóreıik, Ábeke!" — deýge ǵana týra keldi. Ózi sheshetin isti bizge ákep tirep, Saıyndiki ne sonda, esi durys pa?

Sháke, dırektordy SK, odan qala berdi sizder taǵaıyndaısyzdar. Menimen aqyldasqan adamdy kórgen joqpyn. Aqyldasa da qoımaısyzdar. Sondyqtan eń aldymen aldyńyzǵa kelgen meniń óz sharýamdy tezirek sheship berseńiz, — dedim.

Baıqadym, Shákeń bul sózimdi tym unata qoıǵan joq. Aldyndaǵy aryzyma qıǵashtaı buryshtama soqty da, maǵan qaraı syrǵyta salyp, "sóz bitti" degendeı únsiz qala bergen.

Saıynnyń aqyndarǵa kelgende qalamaqyǵa edáýir tarlyq jasaǵany da ras. Sonyń aldynda "Saǵı, Qaırattar júz myńdap qalamaqy alypty, dırektorǵa jaqyn júrgen taǵy biraz aqyndar aqshany kúrep alyp júr eken" degen qaýeset gý-gý etip basylmaı turǵan. Máskeýdegi "Krokodıl" jýrnalyna da baryp jańǵyryqty-aý deımin. Saıynnyń ózi de bir áńgimede: "Poezıanyń bizge túkke de keregi joq. Kez kelgen myqtymyn degen aqynnyń kitabynan góri maǵan Amantaı Baıtanaevtyń kitabyn shyǵarý áldeqaıda tıimdi" — dep jónsiz bir lepirgeni esimde. Onyń osy sóziniń bir jańǵyryǵyn keıin Qalıhan Ysqaqovtyń da aýzynan estip: "Osy bireýden estigen sózdiń bárin shyn eken dep ásire aıtýdy qoısańdarshy!" — dep keıigenim de bar edi. Qalıhan: "Dúısenbek Qanatbaev qol basyndaı kitabyna pálen myń som alypty, onyń ornyna eki jaqsy roman shyǵarýǵa bolady eken" — dep soǵyp turǵan bolatyn.

* * *

...Úıde eptep tumaýratyp jatyr edim. Baspadaǵy jigitter telefon soǵyp, Saıynnyń jumystan bosap ketkenin, onyń ornyna "Mektep" baspasynan Maral Sqaqbaevtyń dırektor bolyp kelgenin aıtty. "E, meıli, ózimdi qoıyp jatqan eshkim joq, bizge kim bolsa da báribir emes pe", — degem de qoıǵam.

Araǵa apta salyp baryp jumysqa shyqtym. Aldymen dırektordyń kabınetine kirdim. Maral Sqaqbaev ekeýimiz KazMÝ-ge birge túskenbiz, jarty jyl ma, bir jyl ma birge oqyǵanymyz da bar-aý deımin. Kabınetine kirip, jańa oryn, jańa laýazymymen quttyqtadym. Quttyqtaı otyryp: Qadirli Máke, qurdaspyz, syılaspyz. Endi sen maǵan bastyq boldyń. Bastyq pen baǵynyshty adam dos bola almaıtyn sıaqty. Senen buryn eki dırektormen qyzmettes boldym. Ekeýimen de "sháı" desken joqpyn. Biraq jaqyndasyp ta kete alǵan emespin. Senimen de aramyz keremet jaqsy bolyp jarqyldap kete qoıady dep oılamaımyn. Bireýler jaǵympazdanbaı júrip-aq jaqsy kórine alady. Mende tipti ol da joq. Sondyqtan, birden basyn ashyp alaıyq, qaı dárejele qarym-qatynas jasaǵanymyz jón? Resmı ǵana qatynasaıyq deseń, osy qazirden bastap artymdy qysyp, jumysyma kirisemin. Jumysymnan saǵan min tapqyzbasym taǵy aqıqat. Joq, teń atanyń uldaryndaı syılas, syrlas bolaıyq deseń, oǵan shydap tura alamyn!" — dedim.

Maral: "Áı, ketshi-eı, sen, qaıdaǵyny shyǵarmaı!" — dep kúldi: — Últımatým qoıasyń ǵoı, tipten. Buryn qandaı bolsań, sol qatynas saqtalady dep bil. Boldy ma.

Boldy, — dedim de burynnan úırenshikti jumysymdy atqaryp júrip jattym.

Bul kezde baspanyń bas redaktory bolyp Orazbek Sársenbaev kelgen. Eshkimmen basarazdyǵy baıqalmaıtyn, birtoǵa tuıyq, aıtýynan qaıtýy tezirek jigit sıaqty kóringen. Burynnan tanyspyz. Maralmen de erteden dos ekendigin ár sózimen bildirip júrdi. Onyń orynbasary bolyp, kezinde osy baspada istegen Ánes Saraev keldi. Kúnderdiń kúninde jańa dırektor jurtty jınap, búkil baspa ujymyn janr jáne basqa jaǵdaıǵa oraı úsh birlestikke bólgisi keletinin, ony úsh adam basqarýy kerektigin aıtty. Proza, syn, uıǵyr redaksıalaryn bir birlestikke biriktirip, oǵan Ánes Saraev jetekshilik etetin boldy. Orys redaksıasy, orys aýdarmasy redaksıasy bir birlestik bolmaq. Orys redaksıasynyń meńgerýshisi Sergeı Shýmskıı degen jigit bolatyn boldy. Al, qazaq poezıasy, halyq shyǵarmashylyǵy, aýdarma redaksıalarynan qurylatyn birlestikke jetekshini saılaý qajet eken. Poezıa redaksıasyn Israıl Saparbaev basqaratyn edi. Dırektor sol ekeýimizdiń atymyzdy atady da: "Birlestik jetekshisi bolýǵa osy eki azamattyń qaısysy laıyqty deısizder, tańdaý sizderden", — degendi aıtyp, erikti kópshilikke tastaǵan syńaı bildirdi.

Sol kezde osyndaı bir demokratıalyq ádister etek ala bastap edi, kóp uzamaı bári de qaıtadan sap tıyldy ǵoı.

Jınalǵan jurt bir aýyzdan meni qoldap shyqty. Bul qyzmet ári bas redaktordyń orynbasary, ári top jetekshisi bolyp atalady eken. Sońynan Maral ońasha shaqyryp alyp: "Seniń ótetinińe eshqandaı kúmánim bolǵan joq, ózińe kúni buryn aıtpaǵanym da sodan", — dedi.

Soqpa ótirikti, — dedim men, — "Ótse osylaı deıin, ótpeı qalsa túk bilmegen bolaıyn" degen qýlyǵyń ǵoı bul.

Áı, sen de... ketshi bar! — dedi Maral kúlip.

Maral Sqaqbaevpen bir jyl týǵan tol bolǵandyǵymyzdan ba, kim bilsin, ázil-qaljyń kóteretin dárejede táýir ǵana til tabysyp kettik. Munyń maǵan unaǵan bir qasıeti "saptaıaqqa as quıyp, sabynan qaraýyl qaramaıtyndyǵy" edi. Saǵan júktelgen mindetti jaqsy biledi, sát saıyn, saǵat saıyn bilgishsinip aralasa bermeıdi, syrttan baqylaıdy. Kidindep júıkeńe tımegen soń sen de birqalypty sabyrmen óz isińdi adal, ári tyndyrymdy atqarýǵa tyrysasyń ǵoı.

Bir kemshiligi "men, men" degen sózdi kóbirek qoldanatyny edi. "Mende qazir bir mıllıon som qalamaqynyń qarjysy bar", — dedi bir jınalysta. "Bizde", — deseńshi dedim tynysh otyrmaı. "Iá, bizde — deı berdi de, — mende, al qaıtesiń!" — degendi qosty qasarysyp.

Men úndemedim.

Endi bir jınalysta: "Meniń redaktorlarym" degen sózdi aralastyryp berip edi, "meniń balalarym, meniń áıelim" deýge bolar, al redaktorlar baspaniki ǵoı", — dedim men. "Áı,qoıshy sen!" — dep taǵy mán bermedi Maral.

Keıin taǵy bireýler men qusap eskertti me, álde ózine aqyl qonaıyn dedi me eken, áıteýir bir baıqaǵanym, onyń sózdik qorynan "men, men" degen burynǵydaı kóp ushyrasa bermeıtin boldy.

1988 jyly men elý jasqa toldym. Soǵan oraı "Adyrna" dep atalatyn kitabym jaryq kórmek edi, sonyń qalamaqysyn durystap qoıǵyzyp almaqqa dırektorǵa kirdim. Qasynda Orazbek otyr eken. Orazbektiń adaldyǵyna, jazýshylyǵyna shák keltirmegen adammyn, biraq qatty qaıyrymǵa joqtaý, maıysqaqtyǵyna da tánti bola bastaǵan edim. Sonysyn osy joly da kórsetip qaldy. Maral men suraǵan mólsherdi kópsindi me, óleńimniń ár jolyna buryn alyp júrgenimnen de tómen somany atady. "Oý, men buǵan deıin joǵary mólshermen qalamaqy alyp júrgen adammyn ǵoı, elýge tolǵanda óleńimniń sapasy kemidi me, ózim kóńilden shyqpaı qaldym ba?" — dep suraımyn. Sol kezde Orazbek te sózge aralasyp: "Meniń de kitabym shyǵyp jatqanyn bilesiń, sóz bolyp ketedi dep, maǵan da bul ortasha ǵana mólshermen qalamaqy bergeli otyr", — dep qaldy.

Saǵan eń joǵarǵysyn bere me, joq múlde qalamaqy bermeı qoıa ma, onda meniń jumysym joq. Ózim burynǵy alyp júrgen mólsherden tómendeýge kónbeımin, — dedim men.

Men qaıteıin, amalsyzdan kónip otyrmyn, — deıdi Orazbek.

Apyr-aý, erteń be, arǵy kúni me, sen de ketesiń ǵoı baspadan. Bul jerge basqa adamdar keledi, sen taǵy da kitap jazbaı turmassyń, kóterińki qalamaqy alǵyń keletin kez bolady, sonda: "Áý, aǵaıyn, óziń bas redaktor bolyp turǵanda alǵanyń anaý edi, endi bizge neǵyl deısiń", — demeı me jurt.

Orazbek:

Iá, durys aıtasyń! — degennen árige bara almady.

Men aqyry Maraldy aıtqanyma kóndirip baryp bir-aq shyqtym-aý deımin kabınetten. Keı kezde ózimdiki durys ekendigine kózim anyq jetken tusta qadalǵan jerimnen qan almaı qoımaıtynym da bar.

* * *

Eki jylǵa jeter-jetpes ýaqytta Maral da ornyn Qaldarbek Naımanbaevqa qaldyryp, baspa dırektorlyǵynan kete bardy. Ýaqytynyń da, júıkesiniń de birazy aıtys-tartysqa ketti. Sol kezde orys ádebıeti boıynsha da bas redaktor bolý kerek degen shyǵyp, Aleksandr Egorov degen orys qarty kelgen. Maralǵa qarsy top quryp shyqqan Nurahmet Tóleýpov pen sol Egorov ekeýi ujym músheleri arasynda edeýir iritki salǵany bar. Men bulardyń bireýine de aralaspaı, beıtarap júrdim de, bir ret Maral joqta is-áreketin partıa jınalysynda qaramaq bolǵan Egorovqa myqty dálelmen qarsy shyǵyp, aýzyna qum quıǵanym bar. Ózi menen biraz qaımyǵyp júrýshi edi, sol oqıǵadan keıin múlde eńsesi kóterilmeı, bir sharýaǵa aralasarda maǵan jaltaqtaı beretindi shyǵardy. Sol jınalys jaıly áldebireýden istegen bolýy kerek, is-sapardan oralǵan Maral:

Sáken, saǵan raqmet, men joqta syrtymnan ǵaıbattatpaı ara túsken ekensiń, — degen edi.

Saǵan emes, ádiletke ara tústim, — dedim men.

Maral taǵy da maǵan qarata qolyn bir-aq siltedi.

Men jumysta joq edim, sol kezdegi Baspa komıtetiniń tóraǵasy Halıt Zákarıanov kelip, bul daý-shardyń sońǵy núktesin ózi qoıdy dep elden estidim.

Sol Maral Sqaqbaev zeınetkerlikke shyǵyp, zeınetaqysy orasan kóp eken degen qaýesetke oraı bir jolyqqanda:

Sen jazýshy, men aqynmyn. Qurdaspyz. Talant, daryn jaǵynan da menen asa qara úzip kete qoımaǵan bolýyń kerek. Sonda qaı óte ketken eńbegiń úshin osynsha kóp pensıa alýǵa tıissiń? — dep suraǵanym bar.

Sen qyzyqsyń, — dedi ol. — Sender serilik quryp, selkildep júrgende men memleket sharýasymen qaǵaz "kemirip" otyrdym, sender qyz-qyrqyn qýyp júrgende, men ókimet sharýasyn atqaryp otyrdym. Sender karta oınap, araq iship júrgende men memleket isiniń bir pushpaǵyn ılesip otyrǵan sheneýnik boldym. Sonda durys pensıany maǵan bermeı saǵan berýi kerek pe?

Mundaı dálelge "dórák" qana daýlasar dep túıdim de, ári qaraı qajasýdy qoıyp edim.

Saıynnyń qoltyǵyna kirip alyp, biraz taıtańdaǵan Nurahmettiń jynyn aldyrǵan baqsydaı bolyp júrgen kezi edi ol. Qudaıy ıip, Maral ketti de, Qaldarbek keldi. Sol-aq eken, Nurekeńniń qaıtadan "baǵy janyp" júre bergeni. Qashan kórseń, ernin bir jalap qoıyp, dırektordyń kabınetinen shyǵyp kele jatady. Qalekeńnen aıla artylǵan ba, qasyna Nurahmetti ustaý da alpys eki aılasynyń biri bolýy kerek. Áıteýir ol dırektor bolǵan kezdegi eń senimdi serikteri sol Nurahmet, Qazyhan Áshenov, áıelderden Roza Qarymsaqova, Aǵımalar bolǵany aqıqat. "Osy baspada senen jaqyn dosym joq", — dep meni, "kete qalsam — ornyma seni qaldyram" dep birese Orazbek, birese Ánesti aldaýsyraǵyp qoıyp, bilgenin jasady da otyrdy. "Mańǵyt — aýzyńa sańǵyttyń" kebin kıip sońynda álgi "dostary" qaldy.

Ol ózi sen keregine jararda astyna kópshigińdi qalyńdap qoıa otyryp paıdalanady eken de, endi qajetiń bola qoımasyna kózi jetken sátte orta jolda at artynan túsirip tastap júre berýden taıynbaıtyn jigit ekenin talaı ret tanytty. Jáne sonyń bárin sen renjimeıtindeı etip qıýyn kelistire jasaıtyny sondaı, aıdalada jaıaý qaldyrǵanyna myń-myń raqmetińdi aıtyp, razy bolatyndyǵyńdy da ańǵarmaıdy ekensiń.

Ol baspaǵa 1988 jyldyń kúzin ala keldi. Sodan bir kún buryn baspanyń óndiris bóliminde isteıtin Alma deıtin qyzdy áldebir páter máselesimen Qazaqstan Jýrnalıser odaǵynyń hatshysy Madrıd Rysbekovke alyp baryp em. Qolymnan kelgenshe sondaı bir qaıtymy joq qaıyrym jasap júretinim de bar meniń. Keıin qansha ókine júre ol ádetti de qoıa alar emespin. Sol Madrıdpen bir qabatta qarama-qarsy kabınette Qaldarbek otyrady eken. "Ara" (Shmel) jýrnalynda bas redaktor. Madrıd sharýamyzdy bitirmegen soń shyǵyp bara jatyr edik, Qaldarbek qarsy jolyǵa qaldy da, kabınetine shaqyrdy. Edáýir áńgimeden soń bizdi jumysqa aparyp salýǵa mashınasyn berdi. Erteńgi qyzmeti jaıly jumǵan aýzyn ashqan joq edi, bir kúnnen keıin solań etip bizge dırektor bolyp shyǵa kelgeni.

Ár oblysta "Jazýshy" baspasynyń kúnderin ótkizsek, sony Taldyqorǵannan bastasaq qaıtedi? — dedi bir kúni. — Soǵan bas-kóz bolyp óziń kirisip kórseń.

Maǵan kórsetilgen senim eken dep, áýkem salbyraı kiriseıin kelip. Taldyqorǵan oblysyn basqaryp júrgen, til alar azamattarǵa telefon ústine telefon soqtym. Olar da, obaly ne kerek, qoldarynan kelgeninen aıap qalǵan joq.

Kimder barýy kerek ekenin aqyldasqanda:

Men qasyma Jeken Qalıevti alam, kitapqumarlar qoǵamyn basqarady, sol jaqtyń azamaty, qalǵanyn sen óziń bil, — dedi maǵan.

Men Tumanbaı Moldaǵalıev, Qaırat Jumaǵalıev, Júrsin Ermanovtardan arnaıy top qurdym. Qaırat pen Júrsin teledıdar jaǵynda isteıtin. "Júrsindi qaıtetin ediń?" — dep edi Qaldarbek, "barǵan jumysymyzdyń nátıjesin nasıhattaýǵa kerek, onyń ústine menimen jaqyn júrgen talantty aqyn inim edi" dedim. Sol sapardan keıin ne kerek, bul ekeýi ejelgi tanystardaı-aq, meni shetkeri ysyryp tastap, qol ustasa birge qydyrystaıtyndy shyǵardy. Bir-birine degen rýhanı jaqyndyqty sezdi ǵoı deımin. Álde muny "juldyzy jarasý" deı me eken?

Osy úrdispen birer jyl ishinde Taldyqorǵan jaqqa toptanyp tórt-bes ret baryp qaıttyq. Taldyqorǵan qalasynda "Jazýshy" atalatyn kitap dúkenin ashyp, sonyń saltanatyna da Saǵı, Tumanbaı bárimiz baryp, dúrildete saırandap qaıtqanbyz. Sol saparlardyń birinen soń Qaldarbek ekeýimiz teledıdardan sóz sóılegen edik. Ózim kóre almaı qalyp, balam aıtty:

Kóke, saǵan Qaldarbek aǵa nege sonsha kektene jek kórip qaraıdy? — dep.

Ertesinde sony aıtyp kep edim, Qaldarbek:

Áı, ózim de yńǵaısyzdanyp, ...sirá, sharshap júrgendiki bolý kerek. Kóńilińe alma, — deı saldy.

Bul 1989 jyldyń orta tusy edi. Qaldarbek burynǵydaı emes, sonshalyq maǵan salqyn qaraı bastaǵanyn endi ózim de sezetin bolyp qalyp em. Bir kúni áldeneni áńgime etip turyp, qasyndaǵylarǵa meni kórsetip:

Bul ózi meniń syrtymnan "dırektordyń dosymyn" deıtin kórinedi, — dep qaldy.

Qoı, — dedim men, — sen sonshalyq memleket basqaryp otyrǵan adam emessiń ǵoı, bar bolǵany kishi-girim mekeme ǵana. "Aıdaǵanyń bes eshki, ysqyryǵyń jer jarady" degendeı bolma, qatyndardyń shyǵaryp júrgeni shyǵar. Dos bolýdan qashpaq, biraq "dospyn" dep maqtanǵan jerim joq.

Sol jyly Máskeýde dástúrli kitap jármeńkesi ótpek boldy da, jolǵa daıyndyqtyń abyr-sabyry bastaldy. Buryn jasalǵan uıǵarym boıynsha Máskeýge baratyndardyń ishinde men de júrgem. Bılet te alynyp qoıyldy ǵoı deımin. Biraq kún saıyn bastyǵym tarapynan qyrǵıqabaq qylyq kórine bastady. Ashyp aıtpaıdy, biraq júrisimdi de, turysymdy da jarata qoımaıtyn pıǵyly bary baıqala berdi.

Sony sezip:

Osy Máskeýińdi qoıa-aq qoı, men barmaıtyn boldym, — dep edim, ol "o, nege?" dep suramastan: "Onda óziń bil, bıletińdi Sasha Shmıdke ber, sol barsyn", — degeni qýanyp.

"E, bopty!" — dedim men de ishimnen. Bul kezde aramyz alshaqtaı túsken edi. Jemtiktes pe, entiktes pe kim bilsin, baspany da, dırektordy da Roza Qarymsaqova bıleı bastaǵan. Ol Bas redaktor Orazbektiń ózin júre tyńdaıtyn boldy. Bir jınalysta Orazbek: "Roza, ıa tebá ývajaıý..." dep sóz bastaı berip edi: "Ia ne nýjdaıýs v vashem ývajenıı", — dep salǵan dırektordyń orynbasary Roza. Qaldarbek kóre-tura "qoı" degendi aıtpady.

Sol Roza bar, sonyń qasyna jınalǵan taǵy biraz táıtik qatyndar bar, bárimizdiń tóbemizden taırańdaı bastady.

Qaldarbek basqa jaqqa atyn burdy,
Qaǵynyp-jaǵynǵandy jaqyn qyldy.
Qazaqtyń jalqy týar aqyny edik,
Qalmaı tur qadyrymyz qatyn qurly.
Qaldarbek umytty da búgin ardy,
Qoldap tur qasqyr kómeı ury-qardy.
Qaıdaǵy tarq-tarq etken táıtik qatyn,
Taırańdap tóbemizge shyǵyp aldy, —

dep óleń de jazǵan edim sol tusta. Óıtkeni, Roza ekeýimizdiń kabınetimiz qatarlas boldy da, kóbinese esigin ashyp qoıyp, sybaılas qyz-qyrqynǵa meniń namysyma tıetin qaıdaǵy bir sózderdi aıtyp, qarqyldaı kúlip turyp alatyn bolǵan. Jınalys bolsa aýzy kópirip sóz sóıleıdi. Birer ret tyıym salaıyn dep, orta joldan sózin bólip kórip edim, Qaldarbek oǵan: "Bógelme, sóıleı ber!" — dep jel bere tústi. Sondaıyn arqalanǵan álgi qatyn tipti ketti deısiń aýyzdyǵa sóz, aıaqtyǵa jol bermeı.

Bul kezde baspanyń da berekesi kete bastap edi. Yǵaı men syǵaı deıtin er-azamattardyń ornyna, eshkim tanymaıtyn qatyn-qalash, jiligi tatymaıtyn belgisiz bireýler qaptady.

Qaldarbek alǵash dırektor bolyp kelgende eski tanystyǵymdy paıdalanyp (ekeýimiz 1960 jyly "Lenınshil jas" gazetiniń qabyrǵasynda birge bastap eki qyzmetti) qalyp:

Jumabaevtyń tusynda aıtqan sózimniń 60 prosenti ótetin edi, Saıynnyń tusynda ol kórsetkish 50-ge jetpeı qalyp, Maral qaıta kóterip edi. Seniń tusynda qalaı bolar eken? — degem.

Shurq etpe, aıtqanyń endi júz prosent oryndalatyn bolady, — dep edi ol.

Sol sózge jaıylyp túsip men qalǵam.

Ol shynynda da keı kezde laq etkizip kisige jaqsylyq ta jasaı alatyn jigit. Onysyn kórdik te. Biraq, sol jaqsylyǵynyń bir ushynan ustaı ózińe tartyp alǵansha ekinshi ushyn boqqa bulǵap jiberetini de bar, amal qansha. Onysyn taǵy kórgenbiz.

Aıtýy da, qaıtýy da tez. Seni shaqyryp alyp, bir tapsyrma beredi de, sen oılanyp-tolǵanǵansha qaıta shaqyryp: "Jańaǵy máseleni bylaı sheshtim", — dep bult etip basqa jaqtan shyǵa keletini de bar. Sol kezdegi baspa jaǵdaıyna oraı jazǵan mynadaı bir ázil aralasqan óleńim bolyp edi. Osy jerde sony túgel keltire ketý kerek bolyp tur.

---