InfoHub Logo

"QALAM MEN ZAMAN" KİTABYNAN ÓZİM TÝRALY

Ózge emes ózim aıtam óz jaıymda

Qasym Amanjolov.

Osydan kóp buryn maǵan jaqyn júretin, janashyr derlik jaqsy kókelerimniń biri telefon soǵyp: "Oý, Sáken, sen de alpysqa kelip qapsyń ǵoı. Gazet, jýrnaldarǵa óziń jaıly jazam degender bar ma? Seniń keıbir alpysqa kelgen aǵalaryń da, elýge endi ilingen inileriń de Qazaqstandaǵy gazet bitkenniń betinde ózderin ózderi aıdaı álemge áıgilep, aınalasyn dýyldatyp, aǵaıynyn shýyldatyp jatady ǵoı, tyrp etpeı ǵana buǵa bermeı, qareket jasa!" — dep aıamaı-aq "aqylyn" aıtyp edi.

"Men de alpysqa, ıakı jigit aǵasy jasyna kelip qalǵan ekem-aý!" — degem sonda. Mundaıda, áıteýir, qoshamet-qolpash kóbeıip, joq jerden saǵan áýlige kópshik, daýryǵa tepshik qoıyp jatatyndardyń birshamasy tabylyp qalatyny bar. Óz jazǵanynan da árkim-árkimge qolqa sala júrip jazdyrǵan qolpashty jarapazan aıtýshylarynyń kóbikteı kópirtken kóshirme sózi kóp zamandastarymnyń birazyna kezinde ózimniń de kúlgen jaıym bar edi. "Kúlme dosqa — keler basqa", maqtaǵandy kim jek kórsin, syrtymyz syr bermegenimen, ishimiz jyly sózdi unatyp otyratynyn qudaıdan da, pendeden de jasyryp ne qylamyz. Áıtse de...

Áıtse de, men bylaı oıladym: osy ózim týraly meniń ózimnen jaqsy biletin kim bar? Qanshama jigin jatqyza jyly sóılegenimen, "ishine qýlyq saqtap" turmasyn kim bilipti kóbiniń. Odan da ózim týraly ózim nege aıtpaımyn? Kim ekenimdi, ne bitirip, ne qoıǵanymdy el-jurtqa ózim áńgimelep bersem, onyń nesi ersi bolypty! "Qoı, sóıteıin", — dedim de, osy sózderdi qaǵazǵa túsirýge taban tiredim. Bala jasymyzda áldebir oıynnan jeńilip bara jatqanda: "Joq, bul oıyn joly bolsyn, káne, endi shyndap, qaıtadan basynan bastaıyq!" — dep eregese ketetinimiz bolýshy edi. Meniń de osy jasyma deıin istegenimniń bári sol oıyn jolyna uqsap, eń negizgi sharýaǵa, buıyrsa, búgin-erteń shyndap bir kirisetin sıaqtanamyn da turamyn. Ómir boıǵym osy ma dep oılaımyn. "Áı, endi me, áı, osy joly ma!" — dep, qolyma túkirip alyp tas qoparyp, taý buzyp tastaıtyndaı-aq kúpinip alam de, "erteń de kún bar ǵoı, qaıda qashyp barady, qaıda asyǵam sonshama" dep, taǵy da arqany keńge sala, jaıylyp shyǵa keletin kezderim jıi, tipti jıi qaıtalanýmen keledi. Bir isime kóńilim tolmasa onshalyq ókinbeımin de, onyń esesine endigisin ondyryp-aq tastaıtyndaı kórinem de turamyn.

Alǵashqy kitabym meni ábden eseıtip baryp, 1966 jyly 28 jasymda jaryq kórdi... "Tuńǵysh kitap" serıasymen shyqqan bar bolǵany bir baspa tabaq, pyshaq qyryndaı ǵana " Týǵan aýyldyń" súıinshi danasy qolǵa tıgen kúni tóbem kókke jetkendeı bolyp qýanyp, qasymda bala kúnnen ilesip kele jatqan Serik dosym bar, súıinshi suraıyn dep salyp uryp ákeme baryp edik. Jaryqtyq kúndegi daǵdysynsha Úsharaldaǵy menshik úıdiń alma aǵashy arasyndaǵy sákide sáskelik shaıyn iship otyr eken. Sheshemniń janynda beımaral kúıde mańdaıy jipsip otyrǵan ákeme qarap Serik: "Aǵa, — dedi alqyna sóılep, tap bir men emes, kitap shyǵarǵan ózi sıaqtanyp, — Sákenniń kitaby shyǵypty. Sizge kórsetýge ákeldik!!!"

Ákem eshqashan asyǵyp-aptyǵýdy bilmeıtin, asa sabyrly kisi edi. Serik ekeýimizge uqsap alyp usha, abyrjı qoıǵan joq, kesesin árirek ysyryp qoıyp, jańaǵy bir japyraq kitapty jaılap qana qolyna aldy. Oqyǵan joq, ári-beri aýdaryp, tóńkerip qana qarap ótti. "Sender osyny kitap dep ataısyńdar ma? — dedi sodan soń sabyrmen bizge burylyp. — Men kitap degen anaý tór úıde turǵan Sábıt Muqanov, Muhtar Áýezovterdiki sıaqty bolady eken dep júrsem. Jaraıdy, jaqsa eken, qutty bolsyn!".

Ákemniń ony-munyǵa elpildeı qoımaıtyn bul sıaqty qylyǵyna burynnan qanyqpyn, etim úırenip te bolǵan. 1959 jyldyń aqyrǵy kúnderiniń birinde jańadan ǵana "Kolhoz týy" atalatyn aýdandyq gazet redaksıasyna ornalasqan meniń basyma oılamaǵan jerden "baqyt qusy" qona qalǵandaı bolyp edi. Ol kezde izdenýden de, jazýdan da jalyǵyp, sharshamaıtyn kezimiz. Sonyń aldynda ǵana respýblıkalyq jastar gazeti "Lenınshil jasta" meniń "Otardan jazylǵan hattar" dep atalatyn toptama ocherkim birneshe nómirge jarıalanǵan bolatyn. Soǵan da áldeqandaı marqaıyp júrgenimde "Lenınshil jastyń" sol kezdegi redaktory Ábsattar Bóldekbaevtan jedelhat alaıyn. "Biz sizdi qyzmetke shaqyramyz, kelisseńiz — jedel habarlasyńyz" degen. "Soglasen!" — degen jalǵyz sózden turatyn jedelhatty redaksıa adresine jibere saldym da, Á. Bóldekbaevtyń qaǵazyn qolyma ala, 10 shaqyrymdaı jerdegi aýylda turatyn ákeme qaraı qustaı ushaıyn. O kisi tymaýratyp qalyp, tósekte jatyr eken. Qasymda menen on jas úlken týǵan aǵam Núsip bar.

Aldyna kelip sálem berdim de, ákeme jedelhatty ustata qoıdym. Kóz júgirte qarap shyqty da, bas jaǵyna qoıa salyp:

Jaqsy eken. Biraq, qaraǵym, jumystan jumystyń jorǵasy joq, istep júrsiń ǵoı, qaıtesiń sol alysqa qaraı berip, — degeni.

Jelpinip, jerge syımaı kelgen kóńilim sý sepkendeı basylyp, ne derimdi bilmeı tilimdi tisteı bersem kerek, sony ańǵarǵan Núsip aǵam ákeme qarap:

Aǵa, — dedi, ákemizdi bárimiz "aǵa" dep aıtatynbyz, — osy Alakólde kimniń balasyn astanadaǵy "Lenınshil jas gazeti shaqyryp jatyr. Eteginen tartpalyq, barsyn — ruqsat etińiz".

Ákem lám-mım demeı únsiz jata berdi. Úndemegeni kelisken dep uǵyndy-aý deımin, Núsekeń endi maǵan burylyp:

Jolǵa aqshań bar ma? — dep surady.

Bar, — dedim lyp etip.

Endeshe, samoletke bılet al da, tartyp ket, qalǵanyn taǵy kóre jatarsyń, — dep sát-sapar tilep, shyǵaryp salǵan. Sóıtsem, bizdi mezgilinen buryn asyp-tasyp ketpesin, óz balalaryn áıteýir kózinen tasa qylmaı, qaı-qashan aldynda júrsinshi degen ákelik izgi nıetinen týǵan sezimi eken ǵoı... Sonyń tereńine boılamaı, qorsańdap, torsańdap ta qalyp júrdik-aý, qaıteıik!

...Bul joly da sol. Jańaǵy sózin qysqa qaıyrdy da, qaıtadan eselep shyǵarylǵan qyzylkúreń shaıyna buryldy. "Týǵan aýyl" atalatyn álgi kitabymdy da qaıyra bizge usynbaı, óziniń aldyna taman alyp qoıdy.

Munshalyq salqyn, samarqaýlyq menen góri Serik dosymnyń kóńiline kelip qaldy-aý deımin, renishin jasyra almaı: "E, áli Sáken de jazady ǵoı ondaı tom-tom kitapty!" — dep jatty shyr-pyry shyǵyp.

Men de "Ia, jazamyn!" — degendeı ony quptaı bas shulǵyp qoıamyn. Ákem bizben budan ári sóz talastyryp jatpady, áńgime aıaqtaldy degendi uqtyryp, shaqshasyna qol sozǵan kúıi oń jaǵyndaǵy jastyqqa qaraı jantaıa berdi.

...Mine sodan beri de 32 jyl ótken eken. Ákem de áldeqashan dúnıe saldy. Men bolsam sol baıaǵy "áli jazamyn", "erteń bárin qatyramynmen" sıyrquıymshaqtata sózbuıdalap kele jatqan jaıym bar.

Sóz arasynda ádeıi aıta keteıin, obaly ne, ákem biz ketkennen keıin inime eki aıaqty arbasyn (o kisi orta bilimdi mal dárigeri, feldsher edi) jektirip, aýylǵa baryp qaıtpaq bolady. "Sákenniń myna kitabyn ala sal", — dep tapsyrady inime.

Jolshybaı arba selkiline qaramaı: "Daýystap oqyp kórshi, ózi ne jazady eken, tyńdaıyn", — deıdi. İnim shamasy kelgenshe durystap oqyp berýge tyrysady. Aýylǵa barǵan soń ákem ózi turǵylas úlken-kishige sol meniń bir japyraq shaǵyn kitabymdy jaǵalaı kórsetip: "Bizdiń Sákenniń myna bir kitaby shyqqan eken", — dep eleýsizdeý turǵyda ǵana bolsa da, bárine bir-bir ustatyp shyǵypty. "Syrtqa shyǵarmasa da, ishteı maqtanyshyn jasyra almaı júrdi",— dep áńgime aıtady inim de búginderi marqaıyp, maǵan jasaǵan sol qyzmetin áli kúnge mártebe tutqandaı.

Biraq jazmyshtan ozmysh joq, ne kerek, tasqa basylǵan basqa shyǵarmalarymdy kóre almaı, ne jazyp, ne qoıǵanymnyń baǵasyn ózime aıtyp bere almaı, qaıran ákem erterek kóz jumdy. Bıyl 90 jasqa keletin edi tiri júrgende. "Oraza-namaz toqtyqta, ıman qashar joqtyqta" deıtin sóz bar, bul sanany turmys bıleıtininiń bultartpas dáleli. Sol alǵashqy pyshaq qyryndaı kitabymnan keıin ádebıetten "birshama jyl alshaqtap ketkenim bar. Aralaryna jyl salyp týǵan aǵam Núsip, ile-shala asqar taýdaı aıaýly ákem Qusaıyn birinen keıin biri dúnıeden ótip júre berdi de, buryn esh jerde jumys istemeı úı baqqan, bala tárbıelep, otbasyna ǵana ıe bolǵan sheshem men jeńgemdi qosqanda uzyn-yrǵasy on bes shamaly adamy bar osharylǵan otbasynyń bar aýyrtpalyǵy meniń moınyma qamyt bolyp kıildi de qaldy. Eń úlkeni — ózimnen keıingi inim — Seken 19 jasta edi, ásker qataryna ketti, qalǵandary úpir de shúpir shıetteı jas ul men qyz, ini qaryndastarym. Solardy ishindirýim, kıindirýim óz aldyna, qyl-aıaǵy, kúndelikti otyn-sýy da maǵan qarap qalyp edi. Obaly, ne aýdan azamattarynyń úlken-kishisi qol kómegin, sóz járdemin bermeı qalǵan joq. Biri kómir túsirip berse, biri otyn jetkizýge kólik qarastyryp, qaraılasyp turdy. Áıtse de, "baıtaltúgil bas qaıǵy", óleńnen birjola ajyrap qala berdim. Táýliktiń jıyrma tórt saǵaty boıyna ot basy tirligin oılasań, kóńilińnen alań arylmaı, baıyz taýyp bir otyra almasań, óleń qaıda, bireý qaıda! Shyǵarmashylyq adamyna artyq kúı tańdap jatýdyń qajeti shamaly, jaǵdaı talǵamaı-aq jaza berýge bolady, tipti turmys tapshylyǵy adamdy ashyndyryp, talant-darynyn asha túsedi degen qaǵıdanyń shylı ótirik ekenine óz basym, óz tájirıbem arqyly kóz jetkizgen adammyn men. İni-qaryndastarym azyraq qaraqanattanyp, óz qoldary ózine jete bastaǵan bir shaqta qaıtadan qurylyp jatqan Taldyqorǵan oblystyq gazetine aýystym. Gazettiń ekinshi redaktory bolyp Uzaq Baǵaev keldi. Marqum asa sypaıy, oqyǵany da, toqyǵany da kóp, dúnıaýı tirliktiń birazynan habary bar, zıaly kisi edi. Meniń bir kez óleńnen bastaǵanymnan habardar bolsa kerek: "Sáken, sen nege gazetke óleń bermeısiń? Ózim istep júrmin demeı, ara-tura gazetimizdiń betinde kórinip turǵanyńnyń eshbir sókettigi joq",— deıtin boldy.

Men oblystyq gazettiń ádebıet jáne mádenıet bólimin basqaram, sodan meni sypaıylyq saqtap júr dep oılasa kerek Uzekeń. Sol sózin áldeneshe ret qaıtalap aıtty. "Óleń jazbaı ketip em" deýge uıaldym da, qınala júrip, qystyǵa júrip, bir kúni jazý ústeline otyrdym-aý. Araǵa biraz ýaqyt salyp baryp, ájepteýir óleń jazatyn boldym. "Syrymdy aıtam" degen atpen qomaqty bir toptamany gazet betine jarıalap ta jiberdim. Uzekeń de, sol kezde qatar qyzmet jasaǵan jýrnalıser Janaıdar Mýsın, Myrzabaı Keńbeıilovter redaksıalyq lezdemede kótere maqtap ta júrdi.

Sol madaq edeýir jemis berip, jelpindirip, septigin tıgizdi-aý deımin, alǵashqy qarqynmen kólemi eki myń joldaı óleń jazyp tastadym da, endi Taldyqorǵan tarlyq etip, aqyldasyp, pikir alysar adam izdep Almatyǵa attandym. Aldymen Qastekti taýyp, ekeýimiz jaldamaly páterdegi Qudash Muqashevti tóseginen turǵyzyp aldyq ta, qoıshy, sol túni men olarǵa óleńimdi oqýmen boldym. Olar tamsana maqtaǵan saıyn kóńilim kók tirep, keýdem kóterilip, qoljazbam túgel oqylyp bitkende basynda qymsyna izdegen álgi eki tyńdaýshymdy birte-birte qomsyna bastadym. Erteletip Qazaqstan Jazýshylar odaǵyna jetip, sonda keńesshilik qyzmet atqaratyn Jumekeń Nájimedenovke: "Bar jumysyńdy jıyp qoıyp, túske deıin osy qoljazbamdy oqyp shyǵyp, kesimdi baǵasyn aıt!" — dep qolqa saldym. Jumeken de jópshendige jelige qoımaıtyn sabyrly minezine baǵyp, ári "osy ne tyndyra qoıdy deısiń" degen senimsiz samarqaýlyǵy da bar, óleń salǵan pápkemdi nemkettileý alyp qaldy. Osynyń aldynda Almatyda bir kezdesken meni Toqash aǵam Berdıarov, ózbek jazýshysy Násir Fazylovqa "Kezinde talantty bastaǵan biraq pensıaǵa erterek shyǵyp ketken aqyn" dep shaqpa tilmen tanystyrǵanynyń kýási osy Jumeken bolyp edi.

Qoıshy araǵa eki-úsh saǵat salyp oralsam, bastapqydaı emes Jumekenim meni ózgeshe bir jyly shyraımen qarsy alǵany ǵoı. Qolyma bir japyraq qaǵazdy ustata berdi. Jazǵan resenzıasy eken. Qazir uzyn sulbasy tolyq esimde joq.

"Sáken, sen qaıta túleýdiń ústinde ekensiń. Myna jazǵandaryńda poezıaǵa kerektiń bári bar. Shyn máninde qatty razy boldym. Qoljazbańdy Ǵafekeńe tapsyrdym. Buıyrsa baspa josparyna kirip qalarsyń", — dep tur. Sol kúnniń ekinshi jartysyn Jumeken, Ǵafekeń, bizge qaıdan kelip qosylǵany belgisiz Seıfolla Ospanov bárimiz álgi óleńderdi jýýǵa arnaǵan edik-aý.

Ol óleńderim 1973 jyly "Aqdarıǵa" degen atpen jeke kitap bolyp jaryq kórdi.

Sodan keıin jalyndaǵan jastyqtyń, tabany kúrekteı taǵy bir-eki jyly Máskeýdegi joǵary partıa mektebiniń qabyrǵasyna ótti.

Jýyrda Mamadıar Jaqyp dosym: "Sáken sol mektepte de Marks pen Lenın eńbekterin jyly jaýyp qoıyp, óleńmen aınalysty" dep jazdy. Onysy meni kótere maqtap, kópshák qoıǵandyǵysy ǵoı, áıtpese júrdim-bardym qaraǵan kisige oqý qonǵan ba, qanshama kitap oqydyq, kóz maıyn taýysyp konspekti tizdik, emtıhan tapsyrdyq. Máskeýde odan basqa da bizge tańsyq qyzyqtar az bolmaýshy edi. Serilikpen, perilikpen kóptegen kúnder men túnder ótken-di. Áıteýir ol jyldar ishinde de óleń shirkin óz uıasyna áli orala qoımaı júrgen bolatyn.

Ádebıetke jetpisinshi jyldardyń ortasyna taman qaıta oraldym da, endi ózimdi ózim bul ortada ógeısitpeı, kezdeısoq bir sebeppen kelip qalǵan jolbıkelerdiń biri emes, osy jolda aıtarlyqtaı sharýa tyndyra alatyn kisi ekenimen birjola moıynsunyp, boı aldyra bastadym.

Men ózim qyryq bes jasyma deıin áldebireýmen tanysa qalǵanda "aqynmyn" dep aıtýǵa qysylyp júrýshi edim. Bul tusta meniń shyǵarmashylyq jolym, deńgeıim jaıynda úlkendi-kishili maqalalar, kitaptaryma jaǵymdy resenzıalar jıi jarıalana bastady. Kóńilimdi ásirese qatty tolqytyp, kózime jas alǵyza tebirentken eń alǵashqy tujyrymdy pikir "Qazaq ádebıeti" gazetiniń betinde 1979 jyly jaryq kórgen Farıza Ońǵarsynovanyń "Adaldyq atty talant bar" dep atalatyn kólemdi maqalasy edi. Osydan keıin: "Áı, bul jurt beker aıtyp júrgen joq bolar, sirá, men aqyn shyǵarmyn-aý!" degen oıǵa tirelip, sol baılamdy kóńilime bekite bastaǵan bolatynmyn. Tirliktiń ózi tolyp jatqan kezdeısoqtyqtardan turady ǵoı.

"Bel-beles" deıtin jyr kitabym 1985 jyly jaryq kórdi.

Bul kitaptyń baspa josparyna kirýi de qyzyq bir hıkaıa. Ol jaıly osy kitap ishindegi "Jazýshy" baspasyndaǵy jıyrma jyl" hıkaıatynda aıtylǵan. Tek qana eskerte keteıin degenim, sol kezgi "Jalyn" baspasynyń basshylary Qaldarbek Naımanbaev pen Beksultan Nurjekeevter bolmasa bul kitap jazylmas ta edi. Óıtkeni, meniń ótinishimmen solar áli daıyn emes kitabymdy taqyryptyq josparyna kirgizip, sodan keıin kún saıyn "ákel de ákel" dep digerleı bergen. Sondaı qamshylaýdyń arqasynda ǵana qaýyrt jazylyp edi.

Maǵan azdap ta bolsa aqshanyń bitýi de, ataqqumarlyq, dańq-qumarlyǵymnyń oıana bastaýyna áser etý de osy kitaptan bastalǵandaı edi.

Árıne, ataqty bolǵysy, dańqqa bólengisi kelmeıtin adam joǵy belgili. "Atyń shyqpasa — jer órte" degen súıkimsizdeý sóz de bekerden-beker aıtyla salmaǵan shyǵar dep oılaımyn. Meniń de ataqty bolǵym kelgen. Aldyma jan salmasam degen astamshyl nıettiń de kezinde qylań berip qalǵanyn qalaı ǵana jasyraıyn. Sóıte tura bul jolǵa ózeýrep, ólermendik kórsetip, bitimdi sala, búline kirisken jerim jáne joq. "Qudaı ózi beretinin beredi, pesheneme buıyrǵany bar shyǵar, yryzdyǵynan quralaqan qaldyra qoımas, "nysap saıys bereke" deımin de, júre beremin. Áli de sol.

Meniń shyǵarmashylyq jolym, ózim tapqan azdy-kópti tabysym jaıly shynaıy da shyn sózdi eń aldymen aıtqan Farıza Ońǵarsynova boldy degendi aıttym.

Sodan keıingi bir arnaıy da adal sózdi Tumanbaı Moldaǵalıev men elýge tolǵanda aıtyp edi. Birte-birte mundaı madaqqa maqtaýǵa da etiń úırenip, kónteri bolyp ketedi ekensiń. Onyń ústine kim shynyn aıtyp otyr, kim keketip otyr — ony da ańǵarar jasqa jettik. "Ulysyń" dep te. "kemeńgersiń, kemelsiń" dep te jatýlary múmkin. Biraq qudaı kórmeı otyrǵan joq, kimniń kim ekeni osy jurttyń alaqanynda ǵoı, sondyqtan shamam kelgenshe daraqy da dańǵaza maqtannan qashyq júrýge tyrysamyn. "Adyrna", "Jebe" dep atalatyn kitaptarymdy da jańaǵydaı ádispen, ıaǵnı aldymen baspa josparyna kirgizip alyp baryp jazyp júrdim. Qudaıǵa shúkir, ol kitaptarym da jurt nazaryna ilikti. Jaqsy baǵalandy. Endi "Jaq" dep atalatyn jyr kitabyn jazyp, sońynan úsheýiniń basyn qosyp "Sadaq" degen ortaq at qoımaq edim keńes ókimetimen birneshe baspalar da birjola qurdymǵa ketip, burynǵydaı taqyryptyq josparyna engizip qoıyp, tyqaqtap maza bermeıtin eshkim bola qoımady da, ol kitaptyń jazylýy uzaqqa sozylyp ketti. Áli kúnge oıda ǵana júr. Men ózi, kóbikte bolsa — kóp bolsyn dep kúni-túni tópep uryp jaza beretinder sanatyna qosylmaıtyn adammyn. Aıtarym bolǵanda ǵana, osyny men ǵana aıta alarmyn, aıtyp otyrmyn degenge birjola baılam jasaǵanda ǵana baryp qolyma qalam alatynym bar. Keıde ondaı sátke jetkenshe araǵa áldeneshe aılar, tipti jyldar túsip ketip jatatyny da bolady. Pálendeı úlgi tutar, ónege etip usynar ǵadet emes, biraq, amalyń qansha, shynym sol.

Ár óleńdi kóz maıyn taýysa qınalyp otyryp, keıde shyn máninde murnymnan qan aǵyp, qyzyltanaý bolǵansha zoryǵyp baryp jazamyn. Bastaǵan kúni bitirsem, qaıta oralyp jaza almaımyn. Bastapqy oıymnan adasyp, óleń arqaýyń bosańsytyp alatynym bar. Bul kúshenshektik pe, kidilik pe, jurt aıta beretin jyr aldyndaǵy jaýgershilik pe, o jaǵyn anyq kesip ózim de aıta almaımyn.

Bul kúnde qarap otyrsam, úlken-kishisi bar, ózime unaǵany, unamaǵany bar, bas-aıaǵy 10 kitap (kólemi de, áı, sirá, otyz baspa tabaqtan aspas) shyǵarǵan ekenmin. Eń alǵashqy kitabyn shyǵarysýǵa ózim qol ushyn berip, at salysqan talantty inim Baıbotalar da bul kúnde onnyń ústinde kitap shyǵardym dep júr. Biraq, másele kólemde emes, óleńde ǵoı dep ezimdi ózim jubata salatynym bar. Onyń ústine bir jerdeı oqyǵan (qaıdan ekenin umytyp otyrmyn) deregim boıynsha, Mıhaıl Iýrevıch Lermontovtyń ózi bar bolǵany 30 myń jol óleń jazypty, al keńestik dáýirdiń bastapqy kezinde aty dúrildep shyqqan Demán Bednyıdyń jazǵan óleńderiniń jol sany 300 myńnan asyp jyǵylady eken. Orys tarıhynda, álem ádebıeti tarıhynda bul ekeýiniń ıelenetin oryndary jaıly aıtpaı-aq ta qoıalyq, endigisin oqyrman ózi ańǵara jatar.

Aqyry sóz bolyp qalǵan soń aıta keteıin, keńes kezinde bireý mindettep qoıǵandaı jyl saıyn qalyńdyǵy tórt eli kitap shyǵaryp otyrýdy daǵdyǵa aınaldyryp alǵan asa ataqty aqyndardy da bilemin, tek amal neshik, jıyrma baspa tabaq kitap ishinde bas-aıaǵy bútin shyqqan dastan túgil, deni durys jıyrma jol keziktire almaı, qınalyp dál bolatynym bar. "Aıtatyny bolmasa, osynsha kim zorlady eken kitap shyǵar dep", — degen oı ǵana mazalaıdy ǵoı, áıtpese meniń shyǵynym shyǵyp jatqany shamaly emes pe. Osy ýaqytqa deıin eki ret respýblıkalyq Memlekettik syılyqqa usynylǵan bolatynmyn. Onyń alǵashqysynda qoıarda-qoımaı Jazýshylar odaǵynyń sol kezdegi hatshylarynyń biri Tumanbaı Moldaǵalıev pen sondaǵy poezıa seksıasynyń tóraǵasy Qadyr Myrzalıevter usyndy. Seksıa májilisi bolatyn kúni (syılyqqa usynylatyn shyǵarmalardy jasyryn daýyspen aldymen solar irikteıtin) qos klasıktiń qolqalap shaqyrýymen odaqqa bardym ǵoı. Sol kezde ádebı keńesshi bolyp qyzmet istep júrgen Nesipbek Aıtov túzgen alqa músheleri Tumaǵań kabınetine jınalypty. "Qoıannyń túrin ker de, qaljasynan túńil" degendeı, sálem alyp turyp kózderimen jer súzgen álgilerdiń pishinin kórip, sheshingen boıda kaıta kıindim de, syrtqa bettedim. Keıde tyndyrǵan isinen góri isinýi kóbirek, bergeninen kerdeńi basym pendeler bolady. Olar ózderi ozyp ushpaqqa shyqpasyn jaqsy biledi de, qaıtken kúnde retin taýyp jurt aýzyna ilikken adamdardyń aıaǵynan shalyp qalýǵa qumar júredi. Jańaǵy komısıa músheleri ishindegi inilerimniń birazynan sol nıetti buryn da anyq baıqaıtynmyn. "Oý, munyń ne, daýys berý qorytyndysyn estimeı qaıda barasyń?" — dedi sońymnan qýyp shyqqan Tumaǵań maǵan ylǵı da qamqorsyp júretin ádetine baǵyp "Áı, Tumaǵa, kór de túr, osylar maǵan daýys bermeıdi", — dedim men. "Áı, qoıshy, sen turǵanda..." — dep senbeı renjip Tumekeń qaldy. Sol alqa músheleriniń ishinde "Jazýshy" baspasynda menimen birge qyzmet isteıtin aqyn inim Israıl Saparbaev pen Asqar Egeýbaevtar da bar edi. Ekeýi de meniń aqyndyǵymdy joǵary baǵalap júrgen sıaqty bolatyn. Qoıshy, sonymen jasyryn daýys nátıjesinde meni jaqtar bir adam bolmaı, sympıyp shyǵa keldik. Isralı men Asqarǵa: "Qap-aı, á, bir daýys bolǵanda ekeýińniń biri "meniki" dep júrer edińder, ol da bolmady-aý", — dep kúldim de qoıdym.

Ekinshi rette daýysqa túsip, bul kezde komısıa quramy ózgergen edi, alty daýys alyp, Qabdesh Jumadilov, Rojısyn deıin orys jazýshysy úsheýimiz kelesi kezeńge qaraı jyljydyq. Kelesi sheshýshi týrda buryn az daýys alyp, joldan shyǵyp qalǵan Seıdahmet pen Saǵı kókelerim jarysqa ókpe tustan qaıta qosyldy da, eshqaısymyzdyń upaıymyz arta qoımady. Qabdesh sol baıaǵy qarqynymen qara úzip, ilgeri shyqty, men sol 6 daýyspen báıge shartyna ilige almaı qala berdim. Qyzyǵy biraq ol emes. Úkimet komısıasynyń quramynda, umytpasam, on jeti adam bolady ǵoı deımin. Tumekem: "Sáken, sen sózdi qoı da, árqaısysyna jaǵdaıyńdy aıtyp, bir-bir kirip shyq, bet kórse júz uıalady, áıtpese ishterinde sáýletshi, sýretshi, sazger bar, seni qaıdan biledi?" — dep aqyl aıtty.

Eshkimniń aldyna kishireıip baryp kórmegen kirpıaz basym, bul joly da: "Ózi ótinip kelgen soń daýysymdy bere salyp edim, eneńdi uraıyn, ótpepti ǵoı" degizgenshe, eshkimge jalynbaǵan báz-baıaǵy óz abyroıymmen qala bergenim jón shyǵar!" — dep tujyrdym da, bekerge taban tozdyra qoımadym.

Sonymen qoıshy, dámegóılerdiń bári myqty, laýreat bolýǵa bári laıyq, aqyry daýys kópke bólindi, árqaısymyz alǵashqy deńgeıden kóterile almaı qala berdik. Maǵan jany ashyp júrgen Tumekeńniń aıtýynsha endi bir daýys alǵanda men laýreat bolyp ketkeli tur ekem...

"Alash" syılyǵyn aldym. Ol da ózinshe bir qyzyq hıkaıa. Jolaýshylap kelip "Qazaq ádebıeti" gazetin aqtaryp otyrsam bir top adam "Alash" syılyǵyna usynylyp, tizimi berilipti. "Ittiń uly ıtaqaı" deýge bolmas, áıtse de kúrishpen birge kúrmek te úmitker bolyp júrgeni baıqalyp qaldy. "Kim bulardy usynǵan?" dep surasam, Jazýshylar Odaǵynda eshkim mardymdy jaýap qaıtara almaıdy. Aqyry syılyq berý komısıasynyń tóraǵasy (bulardy kim saılap júrgeni de túsiniksiz) Rymǵalı Nurǵalıev ekenin surap bilip aldym da, soǵan telefon soqtym. Meniń de "Jebe" dep atalatyn kitabym shyqqanyn, jaqsy kitap ekenin aıtamyn ǵoı baıaǵy. "Tizimde joqsyń, ári keshigip te qaldyń ǵoı", — deıdi Rymǵalı. "Keshikkeni qalaı, munda gazette shyǵarmalardy qyrkúıek aıyna deıin usynýǵa bolady" delinipti, áli ýaqyt bar sıaqty. Kim usynady ózi?" deımin ǵoı kúıinip. Aqyry Rymǵalı "Kitabyńdy komısıa hatshysy Sultanáli Balǵabaevqa ákelip ótkizshi, sodan keıingisin kóreıik", — dedi. Sóıtsem, syılyqqa da árkim ózin-ózi usynady eken ǵoı, men ony qaıdan bileıin.

Qoıshy, áıteýir, áýpirimmen ázer dep daýysqa túskende, jolyń bolǵyr jigitter bul joly uıattan attap kete almaǵan bolýlary kerek, jetkilikti daýys alǵan tórt-bes adam ishinde aqyr sońyna deıin men de qalmaı erip otyra berippin.

1993 jyldyń sońyn ala shyǵarmalarymnyń eki tomdyǵy jaryq kórdi. Nárin qaıdam, "qaryn" jaǵynan qalyńdyǵy baıaǵy ákeme bergen ýádemniń údesinen shyqqan sıaqty boldy. Sol jyly "Jetisý" móltek aýdanynan kooperatıvke tıisti páter satyp aldym. Tıesili qalam aqym sol páterdiń eki lodjasyna áınek saldyrýǵa jetti de qoıdy.

Qyzmet jaǵyna kelsem, aradaǵy bir tórt jyldy qospaǵanda, sońǵy jıyrma jylym "Jazýshy" baspasynda ótip kelgen eken. Bir kezde baspalarda kishi redaktor, dırektor degen de qyzmet túrleri bolǵan. Men kishi redaktor bolmadym, dırektor bola qoı dep eshkim "qolqalamady", qalǵan qyzmettiń bar baspaldaǵynan túgel ótken ekenmin. Oǵan da shúkir, ásirese, bala jasymnan eshkimniń aıtqanyna júrip; aıtaǵyna úrmeımin dep berik ustanǵan qaǵıda-baılamym bar, mansap degenge asa qushtarlyǵym bolmady ma, qoldaýshym, demeýshi-jebeýshimniń azdyǵynan ba, birqatar jerde qyzmet ete júrip, "Áı, osy bolsynshy" degen emeýrin ańǵara qoımaǵan adammyn. Aýdandyq, oblystyq, respýblıkalyq gazetter redaksıalarynda, partıanyń arnaýly joǵary oqý ornyn bitirip kelip, oblystyq partıa komıtetinde qyzmet istedim. Redaktordyń orynbasary, redaktor, obkomnyń bólim meńgerýshisi sıaqty oryndarǵa bilimim, kisiligim, iskerligim jete tura reti kele tura meni usynbaı, menen qabileti de, qadiri de áldeqaıda shamaly bireýlerdi, tipti keıde syrttan shaqyryp, kezdeısoq áldekimderdi ákelip qoıyp jatatyn edi. "Bul qalaı boldy?" degendi ishteı ǵana aıtqansyp, únsiz kelisip júre berdik bárine, basqadaı lajyń da, dármeniń de joq edi.

Meniń kitaptarym jaıly, ózim týraly jekelegen maqalalar jazylǵanyn joǵaryda aıttym. Biraq men ǵana tapqan taqyryp, maǵan ǵana tán oı men jetildirgen túr, sodan týǵan mazmun tóńireginde sóz qozǵaǵan, qysqartyp aıtqanda, Sáken Imanasov poezıasyna ǵana tán dara qasıetti basa kórsetip, dál taýyp aıtqan eshkim ázirge bolǵan joq. Áli de sol qalpy. Bul da óz aldyna bir bólek jeke áńgime.

Onyń ústine ǵumyr boıy baspana tarshylyǵyn tartyp kele jatqandardyń biri, sirá, osy men ǵana bolarmyn. Jas kezimde as úıde otyryp-aq jazyp júrdim jazatynymdy. Keıin kóbine jazýshylardyń taýdaǵy shyǵarmashylyq úıinde aılap jatyp jumys jasadyq. Qujyradaı úsh bólmeli páterde maǵan áli jazý ústeli syıatyndaı turaqty bir burysh ta buıyrmaı júr. Ústeldegi qaǵazym jınalyp qalsa ol mańǵa kópke deıin qaıta jolaı almaı júrem. Sodan da bolar, basqalarǵa qaraǵanda anaǵurlym sırek jazatynym.

Qazir de ámise bir silkinip, ylǵı bir jazǵym kelip júretin kezderim de bolady. Biraq sózińdi kim oqyp, ózińdi kim tyńdap jatyr? Bul kúnde óziń de, sóziń de kimge dárisiń degen bir kúdik kósile silteýge jibermeıdi. Bul men ǵana emes, qalam ustap júrgen bir qaýym talantty adamdardyń basyndaǵy jaǵdaı ma dep oılaımyn. Naǵyz talantty deıtin, shyǵarmashylyq babyndaǵy birqatar qarymdy qalamgerler daǵdarys ústinde. Burynǵy yqylas, burynǵy ynta joq. Egemen el bolǵannan bergi on shaqty jyl ishinde aýyzǵa alarlyq bir iri shyǵarma týmaı jatýy da sodan bolar. Kóptegen talant ıeleri kóne tarıhty qoparystyryp, bolmasa estelik qana jazýǵa oıysqan.

Onyń esesine, máńgi kógerip turǵannan basqa paıdasy shamaly shyrsha aǵashyna uqsaıtyn da aqyn áriptesterim bar.

Olar úshin áleýmettik silkinis, qoǵamdaǵy ózgeris degenderiń túk emes. Qysta qaltyrap tońbaıdy, kúzde japyraǵy solmaıdy. Ne kúıinbeıdi, ne súıinbeıdi. Óleńderi maqalaǵa, maqalasy madaqqa uqsap, baıaǵy áýen, eski yrǵaǵynan jańylmaı jortyp, ilgeri tarta beredi. Qoryqpaıdy da, toryqpaıdy da. Álde sol durys pa eken?... Eń alǵash tosyn tarap ketetin Parlament tusynda Qazaqstan Respýblıkasynyń halyq depýtaty bolyp saılanǵanym bar. Saılaý aldyndaǵy uly súrgin aıtys-tartysqa toly kezdesýlerdiń birinde: "Siz aqyn ekensiz, óleń jazasyz, kitap shyǵarasyz. Al osy Alakól óńirine ketken neńiz bar, ne jaqsylyq jasadyńyz?" — dep surady bir jas jigit tutqıyldan tıisip.

Áý basta tosylyp qaldym da, sál kidirsten soń: "Álemde Pýshkın, Abaı, Jambyl degen kisiler bolǵan. Sen oqysyn, men oqysyn, árbir urpaq oqyp, ónege alsyn dep, solar da, talanttaryna oraı shyǵarmashylyqpen aınalysypty. Áıtpese, ózderi týǵan jerine sol adamdar ornatypty deıtin kók tiregen kúmbezderdi kórgen de emespiz, eshkimniń qaltasyna aqsha da salyp beripti dep estigen de emespiz", — dep ázer qutylyp edim.

Keıde osyndaı tutqıyldan tap bolǵan keleńsiz suraq ta adamdy tuqyrta tejep tastaıtyny bar. Akademık Serik Qırabaev: "Muzaǵandy (Muzafar Álimbaev) 60 jasqa tolýymen quttyqtaıyn desem eki qolyn ala qashyp: "Zdes moeı zaslýgı net nıkakoı!"— dep jolatpaı qoıdy", — degen bir áńgime aıtyp edi. Sol sıaqty "60 jasqa keldim" dep maqtanýdyń da, keýde qaǵyp, shalqaıýdyń da eshbir jóni joq. Ol ózi seniń qalaýyńa, saǵan baılanysty emes, aman júrgen adamnyń bári áıteýir bir jetetin ómirdiń úlken bir belesi ǵana. Másele, tek sol jasyńda ne bitirip, ne qoıǵanynda ǵana bolýy kerek. Sondyqtan jurt bile júrsin dep ózim jaıly, ómirim jaıly ózim aıtyp bermek bolǵandaǵy túrim ázirge osylar boldy. Aman júrsek, táńiri mursha berse, taǵysyn taǵy kóre jatarmyz dep túıdim.

1998 jyl

---