InfoHub Logo

Bizdiń kolhozdyń boıdaq maly Aıaqqumdy qystaıdy. Bul - aýyl ortalyǵynan júz elý kılometrdeı qashyqta jatqan qumdy óńir. Biraq qum degenge taqyraıǵan shaǵyl qumdar emes, sekseýil, júzgen, erkek shóp ósken birkelki quba jaldar. Jazǵa salym qońyr buıra múk basqanda osy jaldar,- kúnshýaqtap buıyqqan jas qozylarǵa uqsaıdy. Erteli-kesh ústinen saǵym aqqanda bildirmeı, aqyryn ǵana názik dem shyǵaryp, qozǵalyp jatqandaı bolady. Al qysqa qaraı jaldar ústin attyń shashasynan ǵana keler juqa qar japqan kezde, bıikke shyǵyp, tóńirekke kóz jiberseń; qazdyń jumyrtqasyn syǵylystyra tizip qoıǵandaı kórinedi. Osy jaldardyń arqasyna bizdiń kolhozdyń boıdaq mal otarlary shashyraı qonystaıdy, qaharly qysty ý-shýsyz qaltarysta ótkeredi.

Qum arasynda jolaýshylar adasqaq keledi. Sondyqtan ár qystaýdyń irgesindegi bıigirek jaldyń ústine, eski kıim kıgizilgen uzyn syryqtan qaraýyl qoıylady. Jer jaıyn, jol jaıyn biletinder alystyn-aq árbir qaraýyldy nusqap turyp: «Anaý pálenshe qystaý, anaý túgenshe qystaý...» dep shubyrta soǵady. Ár qystaýdyń belgili bir aty bar. Mysaly, bizdiń qystaý Jylybulaq dep atalady.

Biz qystaıtyn jerde - qystyń qaqaǵan aıazdarynda býy burqyrap, kómeıine kúlki tyǵylǵandaı búlk-búlk etip qaınap jatqan móldir bulaq bar Ras, qum arasynda bulaq bolady degenge sený qıyn. Biraq bizdiń qystaý ornyqqan jaldyń túbinde bulaqtyń bar ekeni sol aımaqqa tegis aıan. Ertede muny áýlıe bulaq dep, naýqasqa shaldyqqandar basyna mal aıtyp soıyp, emge ishedi eken. Al bizdiń zamanymyzda bul bulaqtyń eshqandaı áýlıeligi joq ekeni de barsha jurtqa málim bolady. Birde barlaý jumystaryn júrgizgen bir ekspedısıa: osy arada jer asty teńiziniń kindigi bar eken degendi aıtypty. Shynynda da Jylybulaq teńizge kindik bolsa bolar. Keıbir bulaqtarǵa júz qara mal kep, birden bas qoıǵanda taqyl-tuqyl bop tartylyp qalatyny bar, al Jylybulaqqa áldeneshe júz mal -tek tumsyqtary syıysyp tura alsa boldy - aınala japyrlap kep bas qoıǵanda da qyńq etpeıdi. Qaıta sýy molaıa túsetin tárizdi. Jylybulaqtyń sýyn mal da meıiri qanǵansha tamsana-tamsana uzaq simiredi. Eger adamsha sóıleı alatyn bolsa: «Ah, shirkin, qaıran Jylybulaqtyń sýy-aı!» deser edi olar da.

Jylybulaqtyń sýy atyna saı, ishkende jalpy shól sýyna tán kermek dámi de bilinedi eptep. Biraq sonysyna qaramastan jutqan saıyn saraıyń ashylyp, ishe túskiń kep, ańsaryń aýa beredi. «Osyndaı da tátti sý bolady eken-aý» dep eriksiz tamsanasyń. Jaz jaılaýǵa kóship, alystap ketkende Jylybulaqtyń sýyn kádimgideı-aq saǵynasyń.

Jylybulaqtyń sýyn elden erekshe ańsaıtyn eki adam bar. Olar bizdiń otardaǵy aǵa shopan Maqsut qart pen kúzetshi jesir áıel Qamar jeńgeı. Kúnuzyn qoı baǵyp boıy tońazyp, seldir saqaldy kúreń júzi sýyqtan totyǵyp Maqsut qart óristen sharshap qaıtady. Sondaıda Qamar jeńgeı shelek jarym sý sıatyn sary samaýryndy, sekseýildiń ǵana shoǵymen bojyldata qaınatyp qarsy alady ony. Tapjylmaı otyryp keshke deıin urshyq ıiretin Maqsut qarttyń kempiri — Salıha shesheı, osy sátte maǵan qarap, eki kózin birdeı qýlana qysyp qoıyp:

— Al endi bastaldy eki apıynshynyń taýsylmas áńgimesi, — deıdi.

Salıha shesheıdiń qazaq kempirine tán emes bir ádeti bar - shaı ishkendi jaqtyrmaıdy. Óziniń aıtýyna qaraǵanda, buryn bul kisi de shaıdy kóp ishetin bolǵan. Tek, sonaý surapyl soǵys jyldarynda, shaı ataýly bolmaı ketken kezde, basy aýyryp, tańdaıy tobarsyp, uzaq japa shegedi. Aqyrynda zárý etken tabylmas, nárseden birjola kóńili sýytyp, soǵys bitkennen keıin de shaı ishpeýge ózine-ózi ant etedi. Jáne sol antyn esh ýaqyt buzǵan emes. Qaıda júrse de, qaıda barsa da dastarqanǵa otyrǵanda: «Maǵan taza aq sýyńnan ǵana quıa ǵoı» deıdi de aq sýdan úsh-tórt shyny ishedi. Abysyn-ajyndary: «Endi zaman túzeldi ǵoı, joqshylyqtyń beti ármen ketti, shaı ishseńshi buldanbaı» dep talaı ret aıtyp qystaǵan da kórinedi. «Kúnim shaıǵa qarap tursa da ádire qalsyn» dep Salıha shesheı óz degeninen qaıtpapty. Sol Salıha Maqsut qart pen Qamar jeńgeıdiń shaıdy uzaq ishetinin ózine mazaq etip, mysqyldap otyrady.

Mine, dastarqan jasalyp, býy burqyraǵan sary samaýryn ysqyra demigip ortaǵa keldi. Sol sátte-aq qaımaq qatqan qyzyl kúreń qoıý shaıdyń hosh ıisi burq ete tústi. Búkil kıiz úıdiń ishi kózge kórinbes tek júrekpen ǵana seziner ásemdikke bólenedi. Tamasha bir shaq qoı bul!

Maqsut qart áýelde qabaǵy salbyrap eshteńeni jaqtyrmaı byrys-tyrys bop otyrady. Eki-úsh shyny shaıdan keıin ǵana mańdaıy jipsip, terisi keńı bastaıdy. Jadyrap birer aýyz til qatady. Kele-kele ón boıyn ezilgen ter basyp, monshadan jańa shyqqandaı-aq qyp-qyzyl bop bórtip alady. Osydan keıin-aq áńgime tıegi aǵytylady. Uzaqty kúnge mal sońynda júrip, adammen sóılespeı ishi sózge tolyp, pysyp kele me kim bilsin, bizdiń ishteı kúlip, mazaq etkenimizdi eleń qylmastan óziniń jastyq shaǵynda istegenderin eske alyp, maqtanady-aı kelip. Maqsut qarttyń ásirese maqtanyp jıi aıtatyny: ertede baıdyń malyn baǵyp júrgeninde, óriste qoıdy urlap saýyp, sútti tasqoryqpen pisirip ishken kezi. Dál sondaǵy súttiń dámi kúni búginge deıin tańdaıynda turǵandaı tamsanady. Bir kúni baıdyń báıbishesi munyń urlyǵyn sezip qoıyp, shekpeniniń ishinen beline baılap júrgen sapty aıaǵyn sheship alyp qapty. Maqsut qart sonda da sút ishýdiń amalyn tabady. Sútti saýlyqtardy úlken qoıtastyń ústindegi eki sapty aıaqtaı sút sıar shuńǵylǵa saýyp, tasqoryqpen pisirip ishedi.

— Já, qoıshy ári, ne bolsa sony aıtpaı, — dep kempiri shalynyń tym bósińkirep ketkenin jaqtyrmaıdy.

— Ne qoıatyny bar, estisin balalar, — dep Maqsut qart kúshene sóılep, boı bermeıdi. Sheke tamyry búlk-búlk etip adyraıyp, mańdaıy men betinen aqqan ter taram-taram bop jol syzady.- Bilsin, bizdiń qandaı aýyr azaptardy bastan keshirgenimizdi. Mynaý Qamarǵa, mynaý Shoıqaraǵa (Shoıqarasy menmin) qarań óshkir sol zaman qorqynyshty ertegi emes pe. Bulardyń qazirgi baqytty zamanyna ne jetsin, shirkin!..

— Sol, sen aıtqan qoıtasty ary-beri kóship júrip neshe kórdim, tipti, sonyń ústine qoıdy qalaı shyǵarǵanyńdy bilmeımin, — deıdi Salıha shesheı talasa túsip.

— Shyǵardym da shyǵardym...

Maqsut qart sózin aıaqtaı almaı yzaǵa býlyǵyp kempirine yzbarmen qarap qoıady. Terin súrtinip, munan ári tistene tyrsyldaǵan kúıde shaıdy únsiz ishedi. Tek sary samaýrynnyń shúmegi «shúr-r» etip, ishindegi sýdyń taýsylǵany týraly habar bergende ǵana kesesin tóńkere salady.

Qamar jeńgeı bolsa esh ýaqyt bir aýyz artyq sóz sóılemeıdi. Salıha shesheıdiń aıtýymen úı sharýasyn ún-túnsiz isteıdi. Shaıdy da eń sońyna deıin raqattana, terlep otyryp ishedi. Qart pen kempiri arasyndaǵy qaqtyǵys kezinde, teris qaraǵan kúıde syqylyq qaǵyp, kózinen jas aqqansha kúledi. Qaqaǵan sýyqtarda úsik shalyp, sonyń saldarynan bir qabat terisi sypyrylyp qatparlanyp qalǵan qońyr kúreń júzin qalyń túk basqan. Jaıshylyqta tóńirektegi tirshilikten bólinip, jan túkpirindegi qıalǵa shomyp, ózimen-ózi bop beıǵam otyrady. Tek osyndaı bir kúlgen kezderinde ǵana muńǵa toly qońyr kózi bir sátke bolsa da ushqyn shasha jadyraıtyn. Shaıdan soń jeńgeı ydys-aıaqtardy jýyp-súrtip, dastarqandy jınaıdy da jyly kıinip alyp qoı kúzetýge shyǵady.

* * *

Qoı esik aldyndaǵy tóbesi ashyq qamys qorada jatyr. Kolhoz basqarmasy jylda kóktemde, osy qumdy qystaıtyn boıdaq malǵa jabyq qora, shopandarǵa turǵyn úı salýdy josparlaıdy. Alaıda jaz kezinde basqa jumystardan qol tımeı, ol jospar keler jylǵa qalady. Osylaısha jyldan jylǵa qalýmen jabyq qora salynbaı, Aıaqqumdaǵy boıdaq otarlardyń bári derlik ýaqytsha jasalǵan tóbesi ashyq qamys qoralarda qystaıdy. Al «ýaqytsha qoranyń» maldy ıt-qustan saqtaýǵa senimdi bolmasy aıtpasa da belgili ǵoı. Sondyqtan, Aıaqqumdaǵy túngi mal kúzeti aıryqsha myqty bolýy kerek. Sál kóz jazýǵa bolmaıdy. Myltyq alyp aıtaqtap, tań atqansha qorany aınalyp júrýge týra keledi.

Qumnyń tabıǵatyn bilmeıtinder: onda qar juqa túsedi, aýa raıy jumsaq bolar dep oılaıdy. Tipten olaı emes. Ras, taýly jerlerdeı munda boran soqpaıdy. Qum ústindegi aýa birqalypty tymyrsyq turady. Kóbine zildeı aýyr soqyr tuman basyp, tóńirekte qulaqqa urǵandaı tynyshtyq ornaıdy. Al túngi sýyǵy býynnan uryp, saı-súıekti syrqyratady. Aıaqqumnyń sýyǵy-aı, degende zar eńiremeıtin kúzetshi kemde-kem-aq. Aıaqqumnyń túninen bezerdeı bolǵan adamnyń biri Qamar jeńgeı shyǵar.

Biz úı ortasyndaǵy shoıyn peshke sekseýil men sary qıdy toltyra salyp, otty órteı jaǵamyz da jyly tósekke enemiz. Úıdiń ishi tym-tyrys. Qyza túskenin bildirgendeı shoıyn pesh tyrs-tyrs etip qoıady. Túnge qaraı syrttaǵy dybystar kıiz úıdiń qulaqqa shertkendeı anyq estiledi. Kórshi qystaýlardaǵy kúzetshilerdiń «Aı-oý, aıtaq, aıtaq» degen daýystary, ıtterdiń abalaı úrgeni birine-biri ulasyp jatady. Tań atqansha bir sembeıdi. Ózimizdiń qoradaǵy qoılardyń kútir-kútir kúıis qaıyrǵandary, jótelip-pysqyrǵany - qoıly aýyldyń túngi tirshiligin molyqtyra túskendeı bolady. Aýyq-aýyq Qamar jeńgeı de uıań daýsyn sozylta shyǵaryp «aıtaqtap» qoıady. Onan soń qystyń uzaq túninde qońyrjaı baıaý únmen yńyrsı júrip án aıtady. Qamar jeńgeıdiń biler ánderi de óte kóp. Taýsylmaıdy. Ár ándi bir tún aıtqannan keıin ekinshileı qaıtalamaıdy. Basqa áýenge aýysady. Aýzy ánnen bosasa boldy áldekimmen kúbirlep sóıleskendeı bop ketedi. Teginde, ózimen-ózi ońasha sóılesip júrý — Qamar jeńgeıdiń boıyna sińgen bir ádet. Keıde kúıeýiniń sýretin qolyna alyp sonymen sóılesip otyrady.

Biz Maqsut qart ekeýmiz qoıdy kezektesip baǵatynbyz. Eki kún ol, eki kún men baǵam. Maqsut qarttyń úıde qalǵanda ne isteıtinin qaıdam, men ózim osy kúnde kitaptan bas kótermeımin.

Birde sáske kez edi. Túni boıǵy kúzetten sharshaǵan Qamar jeńgeı alańsyz uıyqtasyn dep, jyly kıinip alyp úıdiń syrtyna shyǵyp, kitap oqyp otyrǵam. Salıha shesheı qora sypyryp júrgen. Kún jaıma-shýaq jyly edi. Qum arasynyń beli bosańdap býsanyp jatqan. Anda-sanda aqyryn ǵana úrlep ótken jyp-jyly samal jel jas qordanyń ıisin ákeledi tanaýǵa. Kók aıazdanǵan kıiz úıdiń syrty mólt-mólt etken shyqqa toly. Kenet úı ishindegi kúńgir-kúńgir sóz oıymdy bólip jiberdi. Qamar jeńgeıdiń daýsy. Kimmen sóılesip otyr eken dep tań-tamasha boldym men. Aqyryn basyp kep ishke endim. Uıyqtap jatyr degen Qamar jeńgeıim aǵash tósek ústinde basyn kóterip otyr. Qolynda ábden sarǵaıǵan, shet-sheti tozǵan kúı eýiniń sýreti, soǵan qarap sóılep otyr. Qarsy aldynda kúıeýiniń ózi otyrǵandaı ókpe-nazyn aıtyp otyr.

— Men beıbaqty ǵoı, japadan-jalǵyz tastap kettiń. Kút meni, kelemin dep attandyń ǵoı. Kelgeniń káne. Sarǵaıyp áli otyrmyn. Jolyńa qaraı-qaraı eki kózim tórt boldy, ne óli, ne tiri degen habaryń joq...

Qoly sál dir-dir etti. Endigi sózdi sýret aıtyp turǵandaı kórindi maǵan: «Qamyqpa, jarym, kúte tús áli» degen tárizdi. Meniń kirip qarap turǵanymdy sezip, Qamar jeńgeı maǵan buryldy.

— Jaqsy aǵańmen ursysyp otyrmyn,- dedi kózine tolǵan jasty irkip. — Ol ketkende áltek-táltek basyp, turyp-jyǵylyp júrgen sen de, mine, zińgitteı azamat boldyń. O, dúnıe-aı!.. Biz jańadan úı bop, otaý tikken jyly sendermen kórshi otyrdyq. Sen ol kezde eki jastaǵy byldyrlaǵan sábı ediń. Apań seni emshekten shyǵaramyn dep, biraz kúnge bizdiń úıge ákep tastaǵan. Mazaly jaqsy bala ediń, jylaǵan joqsyń. Tamaqqa toıǵyzyp qoısam boldy, domalańdap oınaı beretinsiń. Meniń kúıeýim seni jaqsy kórýshi edi. Sen ony «Jaqsy aǵa» deıtinsiń. Keshkisin jatarda sen ekeýmizdiń ortamyzǵa kirip, typyrlap jatyp: «Jaqsy aǵam meniki» dep kúıeýimdi shóp-shóp súıip, meni tósekten qýýshy ediń... Solaryńdy umytqan joqsyń ba? Jaqsy aǵańdy bilesiń be?

Aınalaıyn, Qamar jeńgeı, qyzyqsyń ǵoı sen. Osy suraqty shynymen-aq oılanyp qoıyp otyrsyń ba, maǵan. Álde býynsyz jerden pyshaq uryp meni qınaǵyń kele me? Nesin jasyraıyn jaqsy aǵam meniń esimde joq. Tipti qandaı ekenin kóz aldyma keltire de almaımyn. Kórmegen adamymdy qalaı elesteteıin. Biraq bul úshin men kináli emespin ǵoı. Týǵannan es bilmegenim úshin sábıligim kináli ǵoı. Eki jastaǵysyn kim esinde saqtady eken?

Men osy shyndyqty aıtyp seniń kóńilińe tıtteı de kirbiń salǵym kelmeıdi. Meıli, burys bolsa da shynymdy ishke búgip, ótirik aıtýǵa májbúrmin. «Bári esimde, jeńeshe, tap búgingideı bári de kóz aldymda, jaqsy aǵamdy da umytqan joqpyn» deımin. Múmkin, bul ótirigimdi óziń de sezetin shyǵarsyń. Sonda da ishińnen meniń dál osylaı aıtýymdy tilep turasyń ǵoı. Óziń umytpaıtyn jandy basqa da umytpasa eken deısiń ǵoı...

Ózim de oıǵa qaldym. Rasynda da qaı ýaqyttan bastap maǵan es kirdi?!. Iá, ıá, eń áýeli, qarnymnyń qatty ashqany esimde. Dál neshe jasta ekenimdi, qaı aı, qaı kúni ekenin de bilmeımin. Ákemniń qaıda ekenin de bilmeımin. Kún sýyq. Dalada jel soǵyp turdy. Aspan qap-qara bult edi. Men terezeniń aldyna shyǵyp, apamnyń jumystan oralýyn zaryǵa kútip otyrdym. Biz úıelmeli-súıelmeli bes aǵaıyndy bolatynbyz, apam úıge syrtymyzdan bekitip jaýyp ketken. Erteńgisin qaldyrǵan azyn-aýlaq nandy talasa-tarmasa jep ap, qarnymyz ashyp, shýlasyp otyrǵanbyz. Sonda men terezege betimdi basyp jylaǵanymda birinshi ret es kiripti. Tarshylyq adamdy tez eseıte me deımin. Óıtkeni, men sol kúnnen bastap ómirimniń ár kezeńin kınolentadaı kóz aldyma anyq elestete alamyn. Sóıtip jylap otyrǵanymda, Qamar jeńgeı, sen keldiń, esikti ashyp úıge kirdiń. «Jylamańdar, balapandarym, apalaryń qazir keledi» dep bizdi jubattyń. Biz qarnymyzdyń ashqanyn aıtyp shýyldasyp, onan ármen jyladyq. Júrińder dep sen bizdi óz úıińe ertip apardyń. Jarty taba nandy alyp bizge bólip berdiń de, óziń bizdiń qomaǵaılana asaǵan túrimizge qarap áýeli kúldiń, onan soń qabaǵyn túıilip, muńaıyp otyryp qaldyń. «Balapandarym-aı, senderdi de shýlatty-aý soǵys degen qý pále» dediń.

Sol kúni shaı qaınatyp, tuz salyp, qur qara sýdy ishkeniń de anyq esimde, óıtkeni bar nanyńdy bizge berip qoıǵan ediń.

Bizdiń úıdi joqshylyq taýqymeti jıi qysyp turdy. Anamyz baıǵus erteli-kesh kolhoz jumysynda, dalada júredi. Taýyp ákelgen qos ýys keýsenin túnde qýyryp, túıip, erteńgi kúnge bizge talqan ázirlep beredi. Biraq bes birdeı balaǵa ol ne bolsyn. Mine, sol kezde sen bizdi ylǵı úıińe ertip aparýshy ediń. Óziń jemeı aýzyńnan jyryp, bar nanyń men talqanyńa bizdi toıǵyzatynsyń. İsh tartqan adamǵa bala tez úıir bolady ǵoı. Biz seniń úıińe de dál ózimizdiń úıimizdeı erkin kiretinbiz. Men kóbine seniń baýyryńda jatyp uıyqtaıtynmyn. Seniń jumystan qaljyrap, sharshap qaıtqan keziń, ıa jaınańdaǵan qýanyshty shaǵyń meniń kóz aldymda bolýshy edi.

Sol jyly qysta sen alystaǵy stansıaǵa shanamen kolhozdan astyq tarttyń. Birde at qulaǵy kórinbes alaı-túleı boranda oraldyń. Aıaǵyńda tar etik edi. Kelgen boıda tez sheshpek boldyń, biraq muz bolyp qatyp qalǵan etik sheshilmedi. Aqyrynda, apam alqymyn pyshaqpen tilip, ázer sheshti. Seniń aıaǵyń kúpteı bop, qarakóktenip úsip ketipti. Sonda sen:

— Shanam toqtap qalatyn boldy-aý dep jyladyń. Ýaqytsha at-shanańdy meniń apam aıdaıtyn boldy da, biz bes bala seniń úıińde qaldyq. Endi sen aıaǵyńdy orap tastap, kúni boıy jáne uzaqty túnge maı shamnyń jaryǵymen áskerlerge jiberý úshin jún qolǵap, shulyqtar toqydyń. Uıyqtamaǵandyqtan kóziń shóldene qyzaryp, isip ketti. Jasaýrap turatyn boldy. Sen sonda da qoıǵan joqsyń, toqı berdiń.

Bir kúni pochta taratýshy qara domalaq qyz Umsynaı úıge júgirip kirip:

— Súıinshi, Qamar, bıle! — degen úsh buryshty hatty kórsetip.

Sen aıaǵyńdy oraǵan kórpeni julyp tastap, edenge sekirip tústiń de, typyrlap bıleı jóneldiń. Aıaǵyńdy kórgen Umsynaı shoshyp ketip:

— Ázildeımin, Qamar, ázilim ǵoı. Má, — dep hatty ustata bergen.

Sen hatty qolyńa alǵan kúıde ishek-sileń qatyp, toqtaýsyz bıleı berdiń. Aıaǵyńnan saýyldap qan aǵyp, eden ústine eshteńege uqsamaıtyn belgisiz bir turpaıy izder túsip jatty. Sen ony eleń de qylǵan joqsyń. Hatty kókiregińe basqan kúıde qýana tapyraqtap, bıleı berdiń, bıleı berdiń...

Bul jaryńnyń eń sońǵy jazǵan haty edi. Biraq sen odan ylǵı da hat kútýmen boldyń. Soǵys aıaqtaldy. Er-azamattar birtindep elge qaıta bastady. Sen endi onyń ózin qaı kúni kelip qalar dep, eleńdeı kúttiń.

Maıdanǵa seniń kúıeýińmen birge attanǵan jyryq erin Baltash qaıtqanda seniń qýanyshyńda shek joq edi. Sen onyń aldynan elden buryn júgire shyqtyń. Sondaǵy Baltash sózi de kóńilińe úlken medeý bolyp edi. Onyń aıtýynsha seniń kúıeýiń qyzý urys kezinde azǵana toppen jaý qorshaýynda qalyp qoıypty. Jáne tiri qalǵany anyq kórinedi. Onan ári partızandarǵa qosyldy ma, álde qolǵa tústi me, ol jaǵy beımálim degen. Tipti, qolǵa túsken kúnde de tiri qalýy ábden yqtımal degen-di. Baltash saǵan sendire aıtqan. Múmkin, Baltash seniń kóńilińdi jasytpaıyn degen bolar. Biraq jaý qolynda tutqynda bolyp, aýyr azaptardy bastan keshirip, keıin de elge aman-saý kelgender de boldy ǵoı. Sen de kúıeýińdi solar sıaqty bir kúni kútpegen jerden kelip qalar dep tostyń. Jyldar ótip jatty. Tiriler áldeqashan qaıtyp boldy. Al sen áli de kútýdesiń.

Taǵy birde seniń apammen sóılesken sózińdi de estigem. Mazań bolmaı aýyryp júrgenińdi aıtqasyń.

— Týrasyn aıtsam, renjime, — dedi apam.

— Joǵa, nege renjıin.

— Endeshe tildi alsań kúıeýge shyq. Sen tiri adamsyń ǵoı, ómirińdi qor qylma.

— Áı, ápke, osy ma bar aıtqanyńyz, — dep, Qamar jeńgeı, sen túıilip qalǵansyń. Osydan soń kóp uzamaı. malǵa kúzetke kettiń...

* * *

Búgin Qamar jeńgeı «Eki jırendi» bastady. Kádimgi jaıshylyqta ekiniń biri aıtatyn, halyqtyń eski áni dep aıtylyp, pálendeı mán berilmeıtin, keıbireýler: «basqa bir án aıtalyqshy, mynaý tipti daýysqa aýyr eken» deıtin áýen. Qamar jeńgeıdiń qońyrjaı daýsy «áý» dep bastalǵannan-aq sol «aýyr» áýen esh qysylyp-qymtyrylmaı, irkilissiz kerbez sozylyp, yrǵatyla jóneldi. Ánniń árbir sózi, árbir joly baıaǵydaǵy qazaqtardyń salt-sanasynan týsa da, dál qazirgi sátte Qamar jeńgeıdiń boıyna shaqtalyp, jańa bir áýez ben maǵyna aldy. Meniń kóz aldyma jesir áıeldiń nazdy áýenimen ózim esh ýaqyt kórmegen, tek úlkenderden ǵana estigen elester keldi. Óleńniń alǵashqy jolynda -tuıaqtary satyr-sutyr etip keń dalanyń tósin dúbirge toltyrǵan, jańa qonysqa qaraı shurqyrasa shubyrǵan kóp jylqy, sońynda bir-bir jaraý sáıgúlikke mingen, qarlaryna quryq ilgen: biri - qundyz bórikti kúlimdegen qara kóz, qolań shash aq quba qyz da, ekinshisi - túksıgen qalyń qasty, tebindeı ósken qıaq murty bar aq sur jigit keledi; óleńniń ekinshi joly Saryarqanyń tymyq bir keshinde álgi aq sur jigittiń jolsyz andyzben qyz aýlyna qaraı sýyt jortyp bara jatqanyn elestetedi. Óleńniń osy eki joly da, nege ekeni belgisiz, meni osylaısha taza bir qıalǵa bóleıdi. Biraq óleńniń sońǵy eki joly múldem basqa sarynǵa aýysady. Qamar jeńgeı:

Túskende sen esime, beý, qaraǵym,

Saǵynyp sarǵaıamyn sanamenen, —

degen kezde, kóz aldymda qaz qalpymen jeńgeıdiń ózi týrady. İshte jatqan ystyq jalynyn «ah» uryp syrtqa shyǵarǵandaı bolady. «Eki jıren» dál osy sátte tek Qamar jeńgeıdiń tól ánindeı bop estiledi maǵan. Iá, dál solaı, sarǵaıa saǵynýǵa basqa eshkimniń de emes, tek Qamar jeńgeıdiń ǵana qaqy bar. Jesir júregi lyqsı tolyp syzdaǵan muńmen saǵynyp sarǵaıady. Osydan shırek ǵasyr buryn - keshegi surapyl soǵys kezinde kebenek kıgizip, maıdanǵa óz qolynan attandyrǵan asyl azamatyn sodan beri bir mınýt ta kóńilinen tasa qylmaı, sarǵaıa kútip saǵynǵanyn aıtady Qamar jeńgeı...

Túskende sen esime, beý qaraǵym...

Úıdegiler - eshqaısymyz da uıyqtamappyz. Maqsut qart júregi aýzyna tyǵylǵandaı bop qysylǵan soń basyn kóterip otyrdy, al Salıha shesheı qyp-qyzyl bop qyzǵan shoıyn peshtiń dál irgesinde jatsa da qarańǵy úıde kúıbeńdep turyp: «Bar bolǵyr, qyzar emes qoı, selkildep tońyp kettim» dep kúńkildeı sóılep, mazdap jatqan otty kóseı bastady. Pesh aýzynan shyqqan kúreń qyzyl shoq sáýlesi kıiz úıdiń ishin qan qyzyl ǵyp jiberdi.

Qamar jeńgeı óz ániniń úıdegilerdi úlken ábigerge salǵanyn bilgen joq. Bir qalypty baıaý ǵana jalǵastyrýda.

E-eı, eki-aı jıren,

Jalyn túıgen.

Jalǵanda jaqynymsyń-aý janym súıgen,

Arıdash-aı, arıdashym-a-aı...

Teginde, án aıtamyn deýshilerge birinshi qoıylatyn shart daýsyń bolý kerek deıdi. Durys-aq shyǵar, degenmen maǵan salsa án salý úshin eń áýeli júregiń bolsyn. Daýys sonan keıin qajet. Mine, Qamar jeńgeı án salyp júr syrtta. Ádilin aıtsam jeńgeıde daýys deıtindeı daýys ta joq, al biraq úıdiń ishindegi bizge onyń árbir alǵan demine deıin, únindegi árbir kúrsiniske deıin anyq jetip tur. Qamar jeńgeıdiń bar tirshiligi, muń-armany osy ánde ǵana qalǵan dersiń. Mahabbattyń bal-shyrynyn sýsyny qanyp juta almaǵanyn, ókinishi, óksigi kóp ishqusalyqtan órtengenin, oralmasqa ketken jastyq shaǵyn egile turyp eske alady. Óziniń jalǵyzdyǵyn naz etedi. Biz bolsaq uzaq túndi kirpik aıqastyrmaı dóńbekshýmen ótkizemiz. Ózimiz jyly tósekte jatqanymyzben kóńilimiz dalada, túngi sýyqpen arpalysyp júrgen, árbir adymy aıaz bop syqyrlaǵan Qamar jeńgeımen birge.

Jasyratyny ne, dóńbekship jatyp men Qamar jeńgeıge shyn týystyq sezimmen aıaýshylyq bildiremin. «Shirkin-aı,- deımin,- osy bir kúzeti qurǵyr da ábden mezi ǵyp, qam kóńilin onan ármen basyp jibergen-aý. Átteń, eń bolmasa áıelimen ajyrasqandardyń, ne qatyny ólgenderdiń biri tap bolsashy, osy qý kúzetten qutylar edi ǵoı», — dep armandaımyn.

Bir kúni meniń tilegimdi de qudaı oıda joqta berdi.

Keshki shaıdy aldymyzǵa endi ala bergenimizde, ıtterdi shýlatyp úı irgesine atty bireý kep toqtady. Sálden keıin úıdiń esigi aıqara ashylyp, syrttan bir qushaq sýyqty ala-mala, basynda túlki tymaǵy bar, kók maýytymen tystatqan qara seńseń ishik kıgen, bul úıge buryn da talaı kelip júretin Salıha shesheıdiń baýyry Tilepbergen kirdi. Sálemdesip, syrt kıimin sheshkennen keıin tórge shyǵyp, maldasyn quryp otyryp kórip edi, jańadan tikkizgen, ishinde kıizden syrǵyzǵan qalyń baıpaǵy bar, qonyshy tap qara sannan saptama etigi dastarqanǵa qaraı eńkeıýge ıliktirmedi.

— Óziń tipti, baıaǵynyń tórelerindeı-aq kıinipsiń ǵoı, alpystan asqanda qyz aıttyra júrgennen saýmysyń, — dep Maqsut qart baldyzsynyp ázildep qoıdy.- Aıaǵyńdy sheshin jazylyp otyrsańshy...

— E, baıaǵynyń tórelerinen meniń nem kem. Shúkirshilik, ókimettiń arqasynda darajamyz olardan asyp tústi ǵoı, — dep ázilge oraı ile jaýap qatqan Tilepbergen, myqshyńdaı qozǵalyp saptamasyn sheshti. Ár aıaǵyna eki kez ǵyp appaq bomazıden shulǵaý orapty, onysyn da biz kórsin degendeı kóterińkireı silkip, bylaı shetke qoıdy.

Tilepbergen - kózi tuzdaı bop kógergen, qalqıǵan qulaqtary jup-juqa, qońyr jıren mysyq murtty, tompaq bet sary shal. Qazir sýyqtan kelgen boıda eki-úsh shyny ystyq shaıdy dem almastan soraptata iship jibergen soń, eki beti almadaı bop óńi qyzara bórtip, tership shyǵa keldi. Tipti alpystan asqan adam dep aıta almaısyń, júzi jaınań qaǵyp, tuz kezderi oınaqtap ketti. Osy bir kózder-aı! Jas adamnyń kózi suqtana oınaqshyp turǵanda qanshama ádepsiz bolsa da, birtúrli keshirimdilik etýge bolatyn sıaqty, al alpystan asqan shaldyń kózi sóıtkende deneń dir ete túsip, túrshige titirkenedi ekensiń. Qandaı súıkimsiz, jıirkenishti kóz. Qamar jeńgeı kúndegideı sary samaýryn sarqylǵansha otyryp, shaıdy qanyp ishe almady. Shynysyn erterek tóńkerip tezirek kıindi de kúzetine ketti.

Qamar jeńgeıdiń júris-turysyna, qımylyna búkpesiz bir suǵanaqtyqpen qaraı bergen Tilepbergen endi sóz arasy ǵyp:

— Qamardyń bir jeri aýyra ma, óńi synyq qoı? — dep surady. Bul suraqqa jaýap bergileri kelmegen Maqsut qart ta, Salıha shesheı de anany-mynany sóz etip, jaltara berdi.

Endi birde Tilepbergen:

— Sharýashylyǵym kúıli. Shúkirshilik, denim de saý, dyńdaımyn. Alpystan astyń dep, sen Maqsut dik qylǵanyńmen áli bir jigitti alyp urar ál-qýatym boıymda, qyh-qyh-qyh... — dep tańdaıynan kúlip aldy. — El qydyra shyǵyp: «Oý, osynda bir týǵandarym bar edi ǵoı» dep jaqyn tutyp at basyn áýeli senderge burǵan túrim bar,- dep syzdyqtata otyryp, kelgen sharýasyn aıtýǵa yńǵaı bildirdi. Sózimdi tyńdaıdy-aý degendeı, maǵan tuzdaı kózimen jep jibererdeı bir qarap qoıdy. «Qushtar edim, seniń sózińdi tyńdaýǵa». Yza bolǵan men kıimimdi jylyraq kıip tysqa shyqtym. Júregim áldeneni sezgendeı sýyldaı berdi.

Dala tymyrsyq sýyq eken. Túnge qaraı qum qoınynan salqyn bir yzǵar shyǵyp jatqan sıaqty. Kıiz úıdiń syrtyn boz qyraý tutypty, appaq qyp tur. Bári de appaq: qamys qora, ishindegi jotalary ǵana kórinip buıyǵyp jatqan qoılar, keshe ǵana eki traktormen ákelingen, anadaı jerge jıyp syrtyn júzgenmen qorshap qoıǵan shóp, qoranyń arǵy jelke tusyndaǵy úıilgen káshektiń ústine otyrǵan Qamar jeńgeı, tumsyqtaryn kókke kóterip, áldeneniń jat ıisin sezgendeı bop, tyń tyńdap júrgen tóbetter — bári, bári de boz qyraýǵa oranǵan. Kúndegideı emes, búgin úıdegiler, ásirese, Tilepbergen estimesin degendeı Qamar jeńgeı daýsyn tipten aqyryndatyp, ánin yńyldap qana aıtyp otyr eken.

— Kúni búgin tipti salqyn, neǵyp shyqtyń sýyq tıip qalady ǵoı, — dedi.

— Qarttardyń áńgimesi ázirge taýsylyp, jata qoıatyn emes, ishimdi pystyrdy, — dedim men. Janyna kep otyrdym. Kórshi aýyldyń kúzetshileri birinen keıin biri «aıtaqtap», ıtteri shań-shuń bop shýyldasyp qaldy. Bizdiń ıtter de shaptyǵysyp, jer tyrmalap úre bastady. Qamar jeńgeı ekeýmiz — ol jińishke baıaý únmen, men baryldaǵan jýan daýsymmen «Aý-oý, aıtaq, aıtaq!..» dep qosyla aıqaıladyq.

— Túý, bir ózińniń úniń búkil Aıaqqumdy jańǵyryqtyrady eken ǵoı. Myna qalpyńmen baryldap bul óńirdegi qyz ataýlyny shoshytarsyń, — dep kúldi Qamar jeńgeı. Meıli, ol meni keleke etip kúle aıtsa da osy sózi men úshin ápkeniń inisine erkelete aıtqan maqtaýyndaı estildi.

Aınalaıyn Qamar jeńgeı, maǵan seniń sátke bolsa da jadyraǵanyń, kúlgeniń kerek qoı. Meniń óz basyma qýanyshym men kúlkim ábden jetedi. Men jıyrmaǵa endi ǵana jetken qysqa ómirimniń ishinde tek qýanysh pen kúlkini ǵana kórip kelemin. Meniń bar qyzyǵymnyń áli aldymda ekenin sen jaqsy bilesiń ǵoı. Men uzaq jasaımyn. Sol uzaq ómirimde tek qana qýanyp, tek qana kúlip ótetin bolamyn. Al seniń qyryqtan endi ǵana asqan ómirińniń teń jarymy sarǵaıýmen, shermen ótip kele jatqanyn men jaqsy uǵamyn. Seni sabaǵyńnan erte úzip, kókteı solǵyzǵan soǵysqa ylǵı da kózim jasqa tolyp laǵynet aıtamyn. Sondyqtan da meıli, az sátke bolsadaǵy seniń tuńǵıyq janaryńdaǵy tolyp turǵan muńnyń seıilýin tileımin...

Osy sát jaldar arasynan baıaý jyljyp soqyr tuman shyqty, shoqpyt-shoqpyt jún kórpedeı tóńirekti jaılap, qymtap aldy. Endi ıek astyndaǵy shokaldar jym-jylas bop jutylyp, aınalany jym-jyrttyq basty. Naǵyz sýyq, saı-súıekti syrqyratar yzǵar endi keldi.

— Óleń aıtshy, — dep ótindi biraz únsizdikten keıin Qamar jeńgeı.

Men irkilmesten «Eki jırendi» bastap daryldaı jónelgem.

— Joq basqa bir kóńildirek ándi bastasańshy. Qazirgi jastardyń súıip aıtatyn ánderi kep qoı, sonyń birin...

Men endi: «Asqaqtata salǵanym jaılaý áni...» dep «Marjan qyzǵa» bastym. Qamar jeńgeı qosyla ketti. Ekeýmiz — qysty da, qum dalany da, soqyr tumandy da múldem esten shyǵaryp, kók maısaly jaılaýǵa, jazǵy jym-jyrt aıly keshke shomdyq ta kettik. Bizdiń ánimiz bas-aıaǵy kúndik jer — búkil Aıaqqumdi jańǵyryqtyrdy-aý deımin, óıtkeni tus-tustan kórshi aýyldardyń kúzetshileri de ile qosylyp, tuman basqan túngi kóńilsiz dalany tamasha shadyman kúıge bóledi de jiberdi.

Osylaısha taǵy da birneshe ándi jeńgeımen qosyla aıttym da úıge kirdim. Bul kezde Tilepbergen de sózin aıaqtaǵan eken.

— Senderdi aǵaıyn dep arqa tutyp keldim, sózimdi sóıler, meselimdi etkizer dep keldim. Endi qartaıǵanda bir jas ıis ıiskep, náresteniń daýysyn estirmin... — dep baryp, birjola irkildi.

Salıha shesheı daýryǵa jóneldi:

— Tilepbergen-aý, o ne degeniń. Seniń tizginińdi osyndaıda tartpasaq aǵaıynshylyǵymyz qaısy. Ádire qalǵyrdy, týys joq, tuǵıan joq shyryldap dalada qalǵanynan taýyp ap adam etkem, endi qatyn bolǵanynda oǵan bir sózimdi etkize almasam...

— Já, ottama, — dep Maqsut qart kesip tastaǵan.

— E, ótirik pe? — dedi Salıha shesheı shańq ete túsip.- Baıaǵyda ata-babamyz alpysty qoıyp, seksenge kelip selkildep otyrǵanynda bes-alty qatynnyń ústine on bes jasar qyz alatyn, onyń qasynda Qamaryń jer ortasyna keldi emes pe. Ibaı-aý, sony qyryqtan endi asty dep eshkim aıtpaıdy, bet-aýzy menen kári alja-alja bop júr ǵoı áne...

— Sen kázzáp, qoıasyń ba endi, joq pa,- dep aqyryp qalǵan Maqsut qart ýyqqa qystyrýly turǵan tobylǵy qamshysyn julyp aldy. Shalynyń ashýlanǵan kezdegi shadyr minezinen qatty ımenetin Salıha shesheı jym boldy. — Adamǵa etken qaıyrymyńdy satýǵa bolmaıdy,- dedi ashýyn basqan soń Maqsut qart jaılap qana, onan soń Tilepbergenge qarap: — Sen bizge býynsyz jerden pyshaq urma! Qamar degen adam jórgeginde jatqannan oz qolymda ósip, týmasa da týǵannan beter ystyq bop ketken jan, ystyǵymyzǵa kúıip, sýyǵymyzǵa tońyp, kóńilimen, beıilimen qanymyzǵa qany aralasqan, al endi oǵan ańdaýsyz sóz aıtyp kóńiline qaıaý salar jaıymyz joq. Onan soń qansha degenmen mekeni bólek, oty basqa jan ekenin esten shyǵarmalyq. Araǵa bizdi salmaı-aq aıtaryńdy óz aýzyńnan aıt. Al sen kempir aýzyńa ıe bol, aralaspa bul iske, — dedi.

Osymen sóz doǵaryldy. Tósek salynyp, Tilepbergen jastyqqa basy tıisimen qoryldap uıyqtap ketti. Meniń bir jaman ádetim bar - bireý janymda qoryldap jatatyn bolsa uıyqtaı almaı mazasyzdanamyn. Qazir de sóıtip jatyrmyn. Onsyz da uıqy-tuıqy bop kóńilim buzylǵanda myna shaldyń jata sap qor ete túsýi ıt jynymdy keltirdi. «Keńirdeginen bir-aq syǵyp qatyra salar ma edi» dep kijinemin. «Dámesin qara óziniń, Qamar jeńgeıge sóz salmaq...»

* * *

Erteńgisin aspan bulyńǵyrlanyp, kún buzylyp turǵan soń, maldy jaıylymǵa shyǵarmaı, dalaǵa esik aldyna shóp shashtyq. Áli birer qonbaq bolǵan Tilepbergen bizge qolqabys etti. Shynymen-aq jumys degende sondaı ma, joq bolmasa bizge kúshin kórsetkisi keldi me, áıteýir ol eń qarymdy, jýan sapty ashany tańdap alyp, Maqsut qart, Qamar jeńgeı úsheýimizdiń kótergen shóbimizdeı shópti bir ózi jep-jeńil kóterip ap, shashyp júrdi. Qamar jeńgeı:

— Myna shal qaıtedi, eı,- dep maǵan qarap kózin qysyp kúlip qoıady.

Shynynda da alpystan asqan Tilepbergenniń qaıraty kóz súısindirerdeı edi. Túnde ǵana atarǵa oǵym joqtaı bop oǵan degen kijińim terime syımaǵan, endi bir túrli ol raıymnan qaıtyp, qurmetpen qaraımyn. Onyń jas adamsha shıraq qımyldaıtyn dembelshe denesi -adam boıyna óte jarasty bir qasıet-qaıratqa toly sıaqty. Iá, jasy ulǵaıǵanmen kóńili jas.

Bul kúngi tirshilik osy kúıbeńmen úı mańaıynda etti. Tilepbergen keshke deıin Qamar jeńgeıge tis jaryp syr bildirgen joq. Tipti óziniń ádeıilep kelgen sharýasyn umytyp ketken tárizdi. Qamar jeńgeıdiń de kóńili esh alańsyz. Tilepbergenniń nemen kelgen oıyn bile me, joq pa ol jaǵynan syr sezdirer emes.

Tústen keıin traktorıst Áspet degen jigit kolhoz ortalyǵynan úlken bir shanamen jem ákelgen. Biz jemniń kelgenine qýanysh qaldyq. Áspet traktordan túsken boıda basqamyzdyń amandasqanymyzǵa pysqyryp ta qaramastan qoranyń arǵy jaq shetinde júrgen Qamar jeńgeıge qaraı tartty. Dáý tabanymen qısalań-qısalań etip adymdap, ezýi qulaǵyna jete yrjıyp barady.

— Súıinshi, jeńeshe, súıinshi... — deıdi.

Qamar jeńgeıdiń qarsy aldyna baryp kilt tura qaldy.

— Káne, jeńeshe, súıinshime ne beresiń?

Biz bolsaq selt etpesten ańyryp turmyz. Aıaqasty bul nendeı qýanysh dep tańdanamyz.

— Súıinshime ne beresiń, jeńeshe? — dep Áspet taqymdaı tústi.

— Aınalaıyn-aý, qalaǵanyńdy al, tek úzdiktirmeı aıtshy tez jaqsy habaryńdy.

— Munan bylaı jaman satqaq dep urysqanyńdy qoıasyń ba?

— Suramaıtyndy suraıtynyń-aı, al jaraıdy qoıaıyn,- dep kúldi.

— Myna kórshi aýdanda soǵys bastalǵan jyldan habar-osharsyz ketken bireý kelipti deıdi. Qyrǵyn urysta jaralanyp tutqynǵa túsip sodan beri shet elde ıt kórmegen qorlyqta júrip, jýyrda óz otanymyzǵa qaıtqan eken. Eldiń aıtýyna qaraǵanda ana jaqtan áli bosana almaı júrgen birtalaı adamdardy biletin kórinedi.

— Qaı kolhozda eken? — dep surady degbirsizdengen Qamar jeńgeı.

— Qaı kolhoz ekenin bilmeımin, áıteýir, kórshi aýdanda. Erteńgisin osy jaqqa júrerimde apamnan estip sizden súıinshi suraýǵa asyqtym...

— Onda, qazir qaıtasyń ba? Men birge keteıin, — dedi qolyndaǵy ashany laqtyryp jibergen Qamar jeńgeı. Ústindegi jumys kıiminiń túımelerin júre aǵytyp, úıge qaraı asyqty.

— Áı, Qamar, toqta, qyzym, sabyr et,- dedi osy kezde káshek jınap júrgen Salıha shesheı.- Jaqsylyq bolsa eshqaıda qashpas. Dál qazir kesh taıanǵanda asyp-sasyp alyp ushpaı kádimgideı adamsha jınalyp erteń-aq bararsyń. Myna ákeń eki attyń birin erttep beredi ǵoı.

— Iá, Qamarjan, traktormen ortalyqqa baryp, odan ári taǵy da kólik izdep áýre bolǵansha salt atpen týra baryp qaıtasyń, — dedi Maqsut qart ta. Qamar jeńgeı bul aqyldy únsiz qup aldy.

Keshkisin qoıdy qoralap, tamaq ishkennen keıin neshe kúngi shala uıqy qysyp, jantaıǵan qalpymda qatyp qappyn. Abyr-dabyr sózden oıandym. Tilepbergen, Salıha shesheı, Qamar jeńgeı úsheýi sóılesip otyr eken, Maqsut qart joq, syrtqa shyǵyp ketken bolý kerek.

— Shyraǵym Qamar, biz bala emespiz, bet basyp uıalysatyn, jumbaqtasatyn. Ashyq sóıleselik. Men bir artymda násil bolmaı bara jatqan beıbaq shalmyn. Endi, mine, tórimnen kórim jýyqtaǵanda jas ıis kórem be degen úmitpen tósek jańǵyrtsam degen oıym bar. Ózgege emes, qolqany ózińe sala keldim.

Qamar jeńgeı eshteme demesten únsiz otyra berdi. Basy salbyrap ketti... Osy únsizdigin paıdalanyp qalaıyn degendeı Tilepbergen bastyrmalata sóıleı jóneldi.

— Osy jasyma deıin jıǵan-tergen azdy-kópti malym bar, óle-ólgenshe ne ishem, ne kıem demeısiń, jetedi qalaı da ustaǵanyńa...

— Óıbuı, o ne degeniń. Astyna tórt qabat kórpe salyp, eki qolyn jyly sýǵa malǵyzyp otyrǵyzyp qoımaısyń ba, — dep qostady Salıha shesheı... Qamar jeńgeı áli de únsiz. Basy burynǵydan da beter salbyraı tústi. «Shynymen-aq moıynsunǵan túri me?»

— Aıt bir jaýabyn, — dedi taǵatsyzdanǵan Tilepbergen.

— E, ne aıtatyny bar. Ene sútimdi bermesem de elik sútin berip, týmasa da týǵandaı etip álpeshtep ósirgen anasy edim, bir jolǵa meniń degenim bolar. Alǵashqy kúıeýine meniń rızashylyǵymsyz qashyp ketti. Topyraǵy torqa bolǵyr ol baıǵusty jamandap qaıteıin, barǵanynan qaıtpaı qaldy. Kútken adam Qamardaı-aq bolar. Adal kóńilmen uzaq tosty, biraq kelmeske ketkendi kútkennen ne paıda. Tirige tirshilik kerek emes pe?! Jeter osynyń da, endi úıli-kúıli bolýyńdy oıla, Qamarjan. Men rıza bolsyn deseń sózimdi jyqpa. Al eger osydan tyńdamaı ketseń, aldyńnan jarylqasyn, betimizdi kórme, — dep sóziniń sońyn buıyra aıaqtady Salıha shesheı.

— Naǵashy aǵa, meni qınamańyz, — dedi álden soń Qamar jeńgeı dirildegen daýyspen. — Jıyrma jyl boldy kútkenime azamatymdy. Kebenek kıgizip attandyryp edim qolymnan, esh jamanshylyqqa qıǵym kelmeıdi, áli de kútemin... Mine, búgin bir qýanyshtyń ushyn kórgendeımin. Kim bilsin, álgi qaıtqan kisi jaqsy habar aıtar.

Osy sátte Salıha shesheı ushyp turdy da tórdegi úlken sandyqty ashty, býynshaq-túıinshekterin qoqyrsyta aqtaryp, áldeneni ýysyna jumarlaı qysyp, qaıta kep otyrdy.

— Qansha aıtpaıyn desem de bolmadyń-aý, qyzym-aı! Kezinde kóńilińdi kúıretpelik, jas qoı dep jyly jaýyp jasyryp qoıyp edik, júre kele umytar dedik, biraq estirtpeı bolmas. Má, oqy! — dedi bir japyraq sarǵaıǵan qaǵazdy usynyp.

Qamar jeńgeı kózi sharasynan shyǵyp, sileıgen kúıde qaǵazdy alyp, shamnyń jaryǵyna tosty.

— O-aý!..- dep qorqynyshty únmen ókirip jiberdi de qolyn erbeńdetip, qaǵazdy laqtyra berdi.

Qaǵaz meniń aldyma kelip tústi. Bul — ábden sarǵaıǵan, sıasy óshýge aınalǵan qaraly qaǵaz edi. Salıha shesheı endi qatqyl únmen sóılep ketti.

— Sonaý soǵys jyldarynda aýylsábettiń bastyǵy marqum Smaǵul shal ózderiń estirt dep ákep berip edi. Qıyn ǵoı estirte almadyq...

Qamar jeńgeıdiń kózinen tyrs-tyrs etip jas tamdy. Móldir monshaqtar jerge túse berip tasqa tıip pyrsyldap jarylǵandaı bolady. Kenet qos alaqanymen betin basqan kúıi turdy da syrtqa atyp shyqty.

— Óı jaman qar, durystap jaýabyn berýdiń ornyna kózin syǵymdap tura qashpaǵy nesi-aı! — dep kárlengen Salıha shesheı sońynan ketti.

Búrip jerdeı bop shúıligip barady. Men qosa shyqtym arttarynan.

Kún tipti sýytyp ketipti. Qardyń usaq túıirtpekteri sebeleı jaýyp, yzǵyryq jel soǵyp tur eken. Qoıý aq tuman jel yǵyna qaraı jóńkile yzǵyp kóship jatyr. Salıha shesheıdiń izin ala qora jaqqa keldim. Myltyǵyn ustap kúzette Maqsut qart otyr eken.

— Qamar kelgen joq pa? — dep surady Salıha shesheı.

— Joǵa, úıde emes pa edi.

— Jańa shyǵyp ketken.

— Ne deıdi! Oıbaı-aý, onda bul jaıbaraqattyǵyń ne?! Júgir, izde. Ákeńniń kóri... bul Tilepbergen ıt jaı kelýshi me edi. Júgir!..- dedi daýryǵa aıqaılaǵan Maqsut qart. Ózi bulaqqa qaraı júgirdi. Biz de solaı qaraı umtyldyq. Qarttan ozyp, buryn jetkem, Qamar jeńgeı belýarynan bulaqtyń kózine sýǵa malshyna kirip, shalpyldata betin jýyp tur. Maǵan birden: «Jyndy bolǵan eken» degen oı keldi. Taıap kep:

— Jeńeshe-aý, bul turysyń ne? — dep sýdan julqa tarttym.

— Aınalaıyn, sál kidirshi, betimdi jýyp alaıyn, — dedi jalynǵan únmen.

— Sorly-aý, óldiń ǵoı, — dedi daýsy úreıli shyqqan Maqsut qart ta. Salıha shesheı bulaqtyń shetine kep qaqqan qazyqtaı sileıip turyp qaldy.

— Endi qaıteıin, atataı-aı, tozdy ǵoı tózimim... — dedi eńirep jylap jibergen Qamar jeńgeı.

Ústi-basy zildeı bop sýdan shyqty. Dál osy mezette qora jaqtan ıtter shań-shuń ete túsken.

— It-qus keldi, júgirińder,- dedi eleń etken Qamar jeńgeı.

Bárimiz de qoraǵa qaraı umtyldyq. Qoılar da dúr ete tústi.

Attandaǵan boıda júgire jetip, sharbaqqa súıeýli qosatardy julyp aldym. Qoradan syrtqa birdeńe bulań etip yrshyp shyqqandaı boldy. Tuspaldap turyp eki oqty birdeı attym. Biraq tıgen joq. Itter sońynan shabalana qýyp uzap ketti. Qalta fonaryn jaǵyp qoraǵa endik. Mal aman eken. Tek bir isekti ǵana tamaǵynan qaýyp ketipti, qany dirdektep tur. Maqsut qart ustap kórdi de:

— Eshteńe etpeıdi, — dedi.

Óstip júrip biraz ýaqytty ótkizip alyppyz. Janymyzda júrgen Qamar jeńgeıdiń ústi-basynyń sý ekeni de esimizden shyǵyp ketipti. Úıge kelip, lezdiń arasynda muz bop qatyp qalǵan jeńgeıdiń kıim-keshegin ázer sheshtik. Qol-aıaǵy tastaı. Tilepbergen bul jaıdy álginde qoıǵa qasqyr shapqan ábiger ústinde bolǵan shyǵar dep oılady. Túngi kúzetke Maqsut qart ózi ketti. Men jeńgeıdiń qasynda otyryp qaldym. Qamar jeńgeı boıyn qaltyratqan dirildi sezdirmeýge tyrysyp tas túıin bop jatyr. Júzi kókpeńbek bolyp qany qashyp ketti. Tek tańǵa jaqyn ǵana denesi qyzyp, endi óńi bal-bul janyp álsireıin dedi. Qatty aýyrdy. Ár nárseni aıtyp sandyraqtaı bastady.

* * *

Sol qysylýdan tek kelesi kúni tań aldynda ǵana esin jınady. Bul kezde úıdiń ishi tegis uıqyda edi. Men erte oıansam da turǵym kelmeı jatqam. Túndiktiń tómengi jaǵynan eki ýyqtyń aralyǵyna oıylyp salynǵan kishkentaı áınek terezeden appaq tańǵy raýan enip tur. Qamar jeńgeı býyndary sytyrlaı kóterilip, uzaq ýaqyt dir-dir etken qolynyń alaqanyna alma-kezek qaraýmen boldy. Onan soń kesheden beri muz bolyp oraýly jatqan irge jaqtaǵy kóıleginiń óńirinen qattala búktelgen qaǵaz aldy. Arasynda kúıeýiniń sýreti bar eken. Kádimgi ońasha qalǵanynda qolyna alyp sóılesip otyratyn, sarǵaıǵan sýret. Sý tıip, myjǵyrlanyp, kók aıaz bop qatyp qapty. Qamar jeńgeıdiń kóz jasy betin jýyp, aǵyl-tegil quıyla berdi.

— Sen úshin otqa da, sýǵa da tústim...— dedi sýretti alaqanymen sıpalaı otyryp kúbirlep qana...

Erteńgi shaıdan soń Tilepbergenge burylyp:

— Naǵashy aǵa, meni qınamańyz, — dedi dirildegen únmen.

Salıha shesheıdiń ıirip otyrǵan urshyǵy tústi, biraq kempir ony qaıtyp kótergen joq. Qolyndaǵy shúıkesin sypyryp alyp irgege qaraı tastaı saldy. Álden ýaqytta:

— Qaıt endi, — dedi Tilepbergende ámirli únmen. Júzi túnerip renjigen Tilepbergen ún-túnsiz túlki tumaǵyn basa kıip attanyp ketti.

Kúni boıy qoı baǵyp sharshap kelsem, esik aldynda sary samaýryn bojyldap qaınap tur. Qaınatyp júrgen Salıha shesheı eken. Qoıdy qoralap bop úıge kirdim. Qamar jeńgeı basyn kóterip, arqasyn jastyqqa súıep otyr. Dirildep álsiz qımylymen shaı ishedi. Mine qyzyq, senerimdi de, senbesimdi de bilmeı bosaǵada sileıgen kúıde qarappyn da qappyn. Salıha shesheıdiń shynysynda da qaımaq qatqan qoıý kúreń shaı. Syzat-syzat ájimdi júzinen saı-saı bop ter aǵyp otyr.

— Neǵyp tursyń endi sheshinbeı, — dep qoıady maǵan.

Eki-úsh kún ótti. Qoı baǵýǵa Maqsut qarttyń kezegi kelip, búgin óristen sharshap qaıtqan. Salıha shesheı sary samaýryndy bojyldata qaınatyp qarsy aldy. Qart áýelde qabaǵy salbyrap, byrys-tyrys bop otyrdy da soraptaı urttaǵan úsh-tórt shyny shaıdan keıin mańdaıy jipsip, terisi keńıin dedi. «úh-á-á!» dep demin jadyraı alyp, kádýilgi ertede baıdyń malyn baǵyp júrgeninde óriste qoıdy urlap saýyp sútti tasqoryqpen pisirip ishken kezin áńgimelep ketti.

— Já, qoıshy ári, ne bolsa sony aıtpaı, — dedi kempiri shalynyń bósińkirep ketkenin jaqtyrmaı.

— Ne qoıatyny bar, estisin balalar,- dedi kúshene sóılegen Maqsut qart keńirdegin sozyp. Sheke tamyry adyraıyp búlk-búlk etip, mańdaıynan aqqan ter seldir saqal basqan ájimdi betinen jol syzdy.— Bilsin, balalar bizdiń nendeı qıynshylyqtardy bastan keshirgenimizdi. Mynaý Qamarǵa, mynaý Shoıqaraǵa qarań óshkir sonaý bir zaman ertegi emes pe? Bulardyń baqytty zamanyna ne jetsin, shirkin!..

Bul kúni táýirlengen Qamar jeńgeı kúzetine qaıta shyqty. Biz áli birer kún kútin dep, qarsylyq etip edik, boı bermedi. Tún jarymy aýǵansha men onyń janynda otyrdym. Aspan ashyq edi. Aıazy joq, maýjyraǵan jym-jyrt tún. Jarqyraǵan juldyzdar qum ústine ǵana kep toptalyp ap jybyr-jybyr qaǵyp kúlip turǵandaı. Biz Qamar jeńgeı ekeýmiz qosylyp «Marjan qyzdy» jáne basqa da kóńildi ánderdi aıttyq. Taǵy da búkil Aıaqqumdaǵy kúzetshiler árqaısysy ár tustan bizge qosylyp, ánimizdi kóterip áketti.

— Shoshynar desem, — myna daýsyńa qyzdar kóp qosylatyn sekildi ǵoı, — dep ázildedi jeńgeı. Onyń kóńildengen shaǵyn paıdalanyp:

— Jeńeshe, bir sóz aıtsam ashýlanbaısyz ba? — dedim.

— Joq, aıta ǵoı.

— Siz Tilepbergenge nege ketpedińiz, eń bolmasa myna qý kúzetten qutylatyn edińiz, — dep shynymdy aıttym.

— Shyraǵym-aı, kúzetke meni bireý baılap qoıdy deısiń be, qutylǵym kelse erteń-aq basqa jumysqa aýyspas pa edim, biraq... túngi kúzetti unatamyn... Túnde uıyqtaı almaı tóńbekship tósekte jatqannan da oıaý júrgen jaqsy... Ras, tún degen sýyq, biraq maǵan sol sýyǵy unaıdy, ishki muńymdy seıiltedi. Áli jassyń ǵoı, uǵamyn deısiń be?.. «Ýdy ý qaıtarady» degen emes pe, — dep uzaq sóılep, kúrsine ezý tartty.

Nege ekenin bilmeımin, meniń esimde osy tusta álginde ǵana Maqsut qart aıtqan bir sóz qaıta-qaıta orala berdi. «Mynaý Qamarǵa, mynaý Shoıqaraǵa qarań óshkir sonaý bir zaman ertegi emes pe?! Bulardyń baqytty zamanyna ne jetsin, shirkin!» Dál osy sátte Qamar jeńgeıdiń oıynda da osy sóz tursa kerek, óıtkeni maǵan qarap:

— Meniń ómirimdi qoıshy, qý soǵys óksitip ketti ǵoı, al seniń ómiriń atam aıtsa aıtqandaı shirkin, qyzyqqa toly. Muńaıý degendi de bilmeısiń,- dedi.

Bul shyndyqty men nasattana turyp únsiz qostadym. Daýryǵa qostaýǵa jeńgeıdiń kóńilin jasytyp alarmyn dep qoryqtym. Teginde bireýdiń onsyz da battıa kórinip turǵan qýanyshyn daqpyrta sóz etseń ekinshi bireýge aýyr tıýi múmkin ǵoı. Mundaıda sózdi basqa bir nársege aýdaryp jibergiń kep turady.

Dir etip jer silkingendeı boldy. Alystan talyqsyp jetken aýyr dúbir estildi.

— Ibaı-aý, anań qara, anaý ne?.. — dedi eleń etken Qamar jeńgeı.

Nusqaǵan jaǵyna qaradym: batys jaq tusymyzda túngi aspandy qaq jaryp shubatylǵan qyzyl jalyn kókke órmelep bara jatty. Qozǵalysy tipti jyldam.

— Ol ne?..- dep taǵatsyzdanǵan Qamar jeńgeı qaıta surady. Óńinde úreı bar.

Ózim de tańyrqap turmyn. Qyzyl jalyn zýlaı órmelegen kúıde áp-sátte kózden tasalana berdi.

Kórshi aýyldyń ıtteri úrdi, kúzetshiler aıtaqtap shýlap ketti de sálden soń jym-jyrt bop tyna qaldy. Jal arasynan baıaý ǵana yzǵyryq jel esti.

---