InfoHub Logo

Mańqystaý barlaýshylary 1963 jyldyń dekabr aıynda memlekettik tapsyrmany oıdaǵydaı oryndap shyǵyp, Ózen men Jetibaıdan munaı kózderin ashty. Ken oryndarynan mundaǵy suıyq otynnyń shamasyn eseptep shyǵardy. Endi osynaý ulan-asyr baılyqty joǵarǵy basshylardyń qaraýyna usyný qaldy. Sóıtip, Mańqystaý munaıshylarynyń ózderi eseptep shyǵarǵan munaı qory SSSR Mınıstrler Sovet janyndaǵy qazbaly baılyqtar qory komıtetiniń bekitýine Moskvaǵa jiberildi.

Memlekettik ken qorlary komıteti bizdiń jigitter ala barǵan Ózen, Jetibaı ken oryndarynyń munaı qoryn kóp ózgerissiz bekitip, elimizdiń mol qazynasynyń qataryna qosty. Endi bul qazynany halyq ıgiligine jaratý úshin paıdalaný mekemesin qurý qajet. Sol maqsatpen 1964 jyldyń bas kezinde Mańqystaý munaı birlestigi ashyldy. Tikeleı óndiris jumystaryn júrgizetin Ózen ken ornyn ıgerýge munaı óndirý basqarmasy quryldy. Men munaı óndirisine burynǵydan da etene jaqyndaı tústim. Ólkelik partıa komıteti osy basqarmaǵa bastyq etip meni jiberdi.

Úkimet pen partıa Mańqystaý munaıynyń halyq ıgiligine tezirek jaratylýyna bar jaǵdaılardy jasap jatty. Sol jyly Shevchenko qalasynan qalalyq partıa komıteti quryldy. Áýeli qurylys basqarmasy, keıin kóp uzamaı qurylys tresi ashyldy. Burǵylaý mekemesinen keıin ile-shala burǵylaý, jabdyqtaý, geofızıka, avtomobıl treseri quryla bastady. Eralıevte teńiz porty salynyp, Mańqystaý-Maqat temir jolynyń qurylysy jedel aıaqtaldy. Samolet qatynasy, múlde jaqsartyldy.

Shevchenkodan Ózenge asfált jol, elektr, baılanys lınıalary, munaı, gaz, sý qubyrlaryn salý bastaldy.

Saýysqannan sý skvajınalary qazylyp, onyń sýy qubyrmen Ózenge jetkizildi. Ózenniń paıdalanýǵa tapsyrylýyn shapshańdatyp, munaı óndirý jumystaryn joǵary dárejege kóterý úshin elimizdegi jetekshi munaı-gaz ınstıtýttary ǵylymı-zertteý, jobalaý jumystaryn júrgizýge qatysty. Úkimetimiz ben partıamyzdyń bul kúrdeli de san qıly jaýapty jumysty durys jolǵa baǵyttap otyrýy úshin Búkilodaqtyq Mınıstrlikten elimizdiń ońtústik aýdandaryndaǵy munaı óndirisin basqaratyn bas basqarmanyń bastyǵy Qaraev joldastar jáne basqa da kóptegen mamandar Mańǵystaýǵa bólindi. Biraq basqarý oryndary qansha kóp bolsa da, buıryq qansha bıikten kelse de onyń túser jeri, oryndalar jeri bireý - Ózen ǵana. Partıa onyń tutqasyn bizge berdi.

Mundaǵy óndiris, qurylys bazalary da úlken. Energetıkalyq bazasy kerekti mólsherden álde qaıda artyq, tipti basqa óndiristerdi de qamtyrlyqtaı qýaty bar. Onyń ústine qazirdiń ózinde-aq alyp atom elektr stansıasynyń qurylysy bastalǵan. Sonymen Ózen ken ornyn ıgerý jumysyn uıymdastyrý kerek. Qazir onda barlaýshylar jumysty odan ári istep jatyr. Olar munaı qoryn tereńirek zertteı túsip, bizderge munaı kózderin kóbirek tapsyrmaqshy. Óndiris úshin salynatyn qalanyń jaıy da sheshilgen joq. Tek sol baıaǵy Orýdjev, Esenovtar men birge qaǵyp ketken qazyǵy ǵana bar. Sol jerge jańadan vagon úıler ákelinip, qurylysshylardyń bir ýchaskesi ornalasyp jatyr. Olar kóp páterli bir baspanany biz úshin tez qurastyryp bermekshi boldy. Bul úıdiń qurylysy bitkenshe men baıaǵy ózim istegen munaıshylar ortalyǵy — Embi aýdanyna baryp kadrlar jınap alýǵa kettim.

Aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretarı Salamat Muqashev munaıshy jigit edi. Mańqystaý jaǵyndaǵy esepsiz qıyndyqtardy onyń ózi estip bilip jatqan bolýy kerek. Alaıda, onyń meni salǵan jerden jyly qarsy alýyna kúmánim da bar. Sondyqtan Embige kelgende «jumysshylardy azǵyryp ertip ketýge keldiń be?» — degendeı jaqtyrmaı qala ma, dep qorqa soqqan edim. Onym qate boldy. Qaıta Salamat meni qasyna erte júrip, Qulsary, Qosshaǵyl, Maqat, Dossor kásipshilikterin aralap, munaıshylarǵa Mańqystaýdyń mán-jaıyn túsindirdi, olardy úlken munaıdy ıgerýge ol da shaqyrdy. Mańqystaýdaǵy kazirgi jaǵdaıdyń qıyndyǵyn ekeýmiz de jasyrmaı aıtyp berdik. Jumysymyz nátıjesiz bolǵan joq.

Bul saparda qıyndyqtan taıynbaıtyn, táýekelge bel baılaǵan naǵyz entýzıast-10 jigit Mańǵystaýǵa barýǵa belsenip shyqty. Olardyń bári qazir Mańkystaýdyń aty shýly eńbek ardagerleri. Sóıtip, bolashaq jańa Ózen qalasynyń birinshi turǵyndary Saǵyz kásipshiliginen kelgen operator Nurmuhanov Kemelhan, Qulsarydan-Bısalıev Omar, Jubanov Belek, Yǵylmanov Atyraý, Qorqytov Baıjan, Jalǵaspaev Ysmaǵúl tary basqalary shildeniń ystyǵynda jeńil-jelpi kóship kelip, áli de salynyp bitpegen barakqa ornalasty da, barlaýdan shyqqan skvajınalardy paıdalanýǵa daıyndaý jumysyna kirisip ketti.

Osy tusta Mańqystaýdaǵy munaı óndirý isine túbektiń burynǵy birinshi barlaýshysy, 1957 jyly barlaý tresin qurap, ony úsh jyl basqarǵan qart munaıshy Orynbaı Berdiǵojın da keldi. Qashan da alysqa shabatyn kári tarlan dúbir shyqqan soń jata almaǵan. Ózi bastandyrǵan úlken isti aıaǵynan qaz bastyryp, aıaqtaýǵa kelipti. Biz kánigi barlaýshyny qýana qarsy aldyq. Basqarma bastyǵynyń orynbasary etip qabyldadyq. Orekeń úmitimizge qaraı iske qyzý kiristi. Jumysshylardy barakty tez bitirýge jumyldyryp, ishine elektr jaryǵyn júrgizdirdi, ýaqytsha kanalızasıa, ýaqytsha sý qubyry, áıteýir joqtan-bardan qurastyryp adamdarǵa jaǵdaı jasap jatty.

Orekeń jasy 60-ty qýsyryp qalǵanymen qımyly jas jigitteı jigerli, sharshamaıtyn eńbekqor, sharýaqor adam. Mundaı kómekshimen kóp isterdi atqarýǵa ábden bolatyny kórinip-aq tur.

Bir kúni maǵan, birlestiktiń munaı óndirý bólimi bastyǵynyń orynbasary, bakýlik ınjener Efendıev Namık:

— Eger siz qabyldasańyz, men birinshi kásipshiligińizge meńgerýshi bolyp barar edim,-degen tilek bildirdi.

Bul ózi buryn Azerbaıjan komsomolynyń Ortalyq komıtetiniń ekinshi sekretarı, Ortalyq partıa komıtetiniń nusqaýshysy bolǵan, Mańqystaýdy ıgerýge ózi suranyp kelgen jas ınjener edi. Bir jaǵynan ol zerek, tynymsyz, isker partıa qyzmetkeri bolatyn. İzdegenimiz ońynan týyp jatyr. Mundaı maman komýnısiń óndiristegi orny ózgeshe ǵoı. Men kushaq jaıa qabyldadym. Bizdiń jumysymyzdaǵy kem-ketikti onyń ózi de jetik biledi. Erteńine Namık kadr izdeýge Bakýge júrip ketti.

Kóp uzamaı týysqan Azerbaıjan munaıshylarynyń ókilderi de kelip qaldy. Namıkpen birge 38 jigit ere keldi. Bári de ysylǵan, tájirıbeli munaıshylar kórinedi. İshinde jer asty jóndeý jumystarynyń masterleri Zeınalov Kafar, Bekverdıev Safar, mashınısterden - Bergert Vıktor, Manýcharán Armaıs, Knázev Aleksandr, mehanık -Mamedov, geolog - Maksımov, ınjener Melıksetov, taǵy da basqa mamandar bar. Bular bolashaq munaıshylar otrádynyń uıtqysy boldy.

Sol jyly bas mamanǵa Krasnodardan Dergachev Aleksandr Alekseevıch, óndiris-tehnıka bólimi bastyǵyna Volgogradtan Stremskıı Anatolıı Georgıevıch, bas geologke Embiden Osadchıı Alekseı Ivanovıch, eńbek bóliminiń bastyǵyna Túrkmenıadan Ermaǵanbetov Les Osmanovıch, basqa da kóptegen mamandar kelip qosyldy. Sóıtip, Mańqystaý munaıyn ıgerýge búkil sovet eliniń túkpir-túkpirinen birneshe halyq ókilderi kelip úles qosty. Sóıtip, Mańqystaý alǵashqy kúnderden-aq kóp ultty sovet memleketiniń lenındik ult saıasatynyń aıqyn kórinisine aınala bastady.

Ózendegi istiń qarqyn alýy jóninde qınalyp júrgen kúnderde alǵashqy jumysshylar tobynyń aǵylyp kele bastaýy bizdiń jigerimizdi kóterip tastady. Jumys ózinen-ózi bastalyp ketti. Sentábr aıy týǵansha jumysshy sany 100-den asty. Endi bir barakqa sımaı, birazyn barlaýshylar poselkesine ornalastyrdyq. Semásy barlaryna Shevchenko qalasynan úı berdik. Ázirge ustap kele jatqan baǵytymyz, baıaǵy Orýdjev aıtqan Ózenge jumys jasaýǵa transportpen kelip, negizinen Shevchenko qalasynda turý.

Biraq Ózenmen Shevchenko aralyǵy bir qydyrý qashyq jer bolǵandyqtan qaladan qatynap isteý jumysshylarǵa qıyndyq keltirdi, nede bolsa Ózennen jumysshy qalasyn munaı óndirý isimen qatar júrgizý kerek sekildi. Bul jónindegi oryndy usynystarymyzdy joǵarǵy basshylar quptady da. Sonymen Ózendegi jańa kurylystyń aty búkil elimizge tarady. Jan-jaqtan kún saıyn ońdap-ońdap jumysshylar aǵylyp jatty. Jastar jaǵy hat ústine hat jazyp, qıyn jaǵdaılarda eńbek etip, úlken iske óz úlesterin qosqysy keletin tilek bildirdi. Ózen munaı ken ornyn ıgerý isi «Búkil odaqtyq komsomoldyq ekpindi qurylys» dep ataldy.

1964 jyldyń kúzi bastalysymen bizge jumys qıynshylyǵy týa bastady. Ózen munaıynyń quramynda 20 prosentten astam parafın bar ekenin biz basta aıttyq. Sonyń saldarynan — bul munaı salqyn túse qoıýlaı kelip, aıaǵynda múldem aǵýdy qoıyp, qubyrdyń ishinde tyǵyndalyp qatyp qalatyndy shyǵardy. Sóıtip, birqatar skvajınalar ónim berýin toqtatty.

Bul Ózen munaıyn alýdaǵy eń bir kıyn jaǵdaıdyń biri. Buǵan qarsy sharalar qoldaný úshin ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men birlese otyryp, bizder Ózende munaı óndirisi keńinen qolǵa alynǵanǵa deıin birneshe skvajınalarda tájirıbe jumystaryn júrgizip, osy qystyń ishinde jaýabyn berýimiz kerek edi. Osyndaı jumystardyń biri № 13 skvajınada ótti. Onyń qubyryn 5 shaqyrym jerdegi № 8 skvajınanyń basyna deıin tarttyq ta, sol qashyqtyqqa munaıdyń qandaı kólemde júretinin bilý úshin árbir 500 metr jerden shúmekter ornattyq. Olardy aǵytyp, belgili bir ýaqyttarda munaı alyp, laboratorıalyq zertteýler arqyly qorytyndyǵa kelip otyrý kerek.

Osy kúnderdiń birinde skvajınalardy aralap júrip tájirıbe jasalyp jatqan skvajınaǵa keshke qaraı kele qaldym.

Aǵytqysh kran túbinde ýchastke bastyǵy Ragımov, operatorlardan Nurmuqanov Kemelhan, Masımov Malık, ólsheýshi kishi operatorlar Kalmuratova Zına, Berdiǵojına Lúsalar otyr eken. Yzǵyryq jel, óńmenińnen ótedi. Qara sýyq mashınadan shyqqanda meniń de ishi-baýyrymdy muzdatyp, dirildetip jiberdi. Mańqystaý qysy onsha sýyq bolmaıtyn. Biraq kúzdegi jáne qystyń keıbir kúnderi shyǵystan órshelene soǵatyn osy bir azynaǵan jeli berekeńdi alady. Sibirdiń ataqty aıazynan kelgen jigitter de «Myna ókpek jelden góri qyryq gradýs aıazǵa shydaý anaǵurlym ońaı» deıtin.

Jumys jeldiń ótinde bolǵan soń amal joq, shydaısyń, Aıaqtarynda kırza etik, ústine jyly syrmaqtyń syrtynan kenep plash kıip, bastarynda qulaqshyn, moıyndaryn jyly orap alǵan, qoldarynda túıe jún qolǵaptyń syrtynan qaptap kenep qolǵap kıgen jigitter jelge bekem. Zına men Lúsá qolǵaptaryn sheship, kip-kishkentaı názik saýsaqtaryn maıǵa batyryp munaı alyp, olardy shólmekterge quıyp jatyr. Syrtyna jazý jazyp qaǵaz japsyrady, Qulaqshyndaryn kóterip alǵan. Betteri alaýdaı qyp-qyzyl. Krandy ashyp qalǵanda munaı aspanǵa atyp, jelmen jan-jaqqa shashyraı ushady.

— Kýıbyshevtiń «Gıprovostokneft» ınstıtýty osy skvajınanyń probalaryn surap edi. Ár túrli qashyqtyqta, ár ýaqytta, ár temperatýrada qandaı bolatynyn bilip, endi hımıalyq analız jasaýǵa jiberýimiz kerek. Ǵylymı qorytyndyny ınstıtýt beredi. Onyń qyzmetkeri erteń, tańerteń ushatyn edi. Sál kesheýlep jatyrmyz,— dep Ragımov jumystyń qaýyrttyǵyn aıtty.

Qyzdar jumystaryn aıaqtamaǵan soń ana operatorlar da kete almaǵan. Kemelhan skvajınany aǵytyp turady. Malık qubyr boıyn qarap, aqqan, tamǵan jerlerin bitep, jolshybaı qysymnyń ysyrap bolmaýyn qadaǵalaıdy. Jumystyń eń aýyry da, eń jaýaptysy qyzdarda eken.

Men qyzdardy aıap:

— Osymen jumysty aıaqtańdar da, aýylǵa qaıtyńdar!— dep buıyryp, júrip kettim.

Osydan bir-eki kún buryn jaýǵan kúzgi jańbyr keıbir jerdi myı-batpaqka aınaldyryp ketken-di. Kesheli bergi myna sýyq jer betin qatyryp, mashına júrýge múmkindik týǵyzǵan. Biraq álide de sor jerler ezilip jatyr. Olardy baıqap, oralyp ótpesek batyp qalamyz. Sóıtip kibirtiktep júrip, jataqqa keshteý keldik. Bizdiń artymyzdan kóp uzamaı álgi jumysshylar da kelipti. Biraq, manaǵy eki qyz jumys basynda qalyp qoıypty.

— Biz barlyq probany alyp bolǵan soń, baramyz. Eki-úsh saǵattan soń avtobýs jiberińder! — depti. Mine, qaısar qyzdar!

Aıtqan ýaqyttarynda avtobýs ketti. Biraq tún ortasyna deıin álgiler kelmedi. Biz endi qorqaıyq dedik. Qarańǵy túnde, aı dalada eki qyz qalyp qoıady. Qalaısha qoryqpassyń. Jaıaý shyǵyp ketse adasady. Bul jaqta adamdar mashınamen-aq jol taba almaı adasa beredi. Bizden shydam kete bastady. Qolymyzdaǵy jalǵyz avtobýsymyzdy solarǵa jibergenbiz. Odan ári habar joq. Jaıaý izdeýge 15 shaqyrym jer. Sóıtip, degbirsizdenip otyryp tańdy attyrdyq. Tań ata jolǵa shyqqan jigitter qýanyshty habar ákeldi. Qyzdardy alyp, avtobýs aman-esen jetipti.

—Ne boldy?—dedik biz áli de senbeı.

—Eshteńe de bolǵan joq. Jáı ánsheıin, avtobýs balshyqqa batyp qalyp, biraz keshigip keldi,— deıdi Zına kúlimsirep.

Anyǵyn artynan estidik. Bireýi maı alatyn jerden 3 shaqyrym qashyqtyqtaǵy skvajına basyna ketedi de, ekinshisi kran aýzynda munaı alýmen shuǵyldanady. Tún bolǵan saıyn kún sýı beredi. Jel kúsheıe túsedi. Shúmektep aqqan munaıdyń aǵysy yryqqa kónbeı ústerine shashyraıdy. Elsizde jalǵyz qalǵan Lúsáǵa tómennen qasqyrdyń ulyǵan daýsy estiledi. Elegizip qulaq túrse álgi daýys jaqyndaı túsedi. Qyz júregi dúrsildep, ne isterin bilmeıdi. Bir kezde qubyr boıyn qýalaı otyryp Zınaǵa keledi. Ekeýi eki dúnıeden kelgendeı jylap kórisedi. Endi olar avtobýs kútedi. Daýysy shyǵady, ózi joq. Túngi daýys alystan anyq estiledi. Bular mashınanyń bir jerde batyp jatqanyn bilip, alǵan munaıdy arqalap, dybys shyqqan jaqqa qaraı jaıaý tartady. Bular kelse mashına rasynda da balshyqqa batyp shyǵa almaı, shofer álekke túsip jatyr eken.

Sóıtip, komsomoles qyzdar qınalsa da baıqaýǵa daıyndaǵan munaıdy der kezinde ákep tapsyrdy.

Keıin bul eki qyz basqa da Mańkystaý tyńyn ıgerýge katysqan komsomol jastardyń kópshiligi sıaqty, Ózen kásipshiliginiń joldamasymen joǵary oqý oryndaryna túsip, olardy bitirgen soń Ózenge qaıtyp keldi. Qazir Qalmuratova Zına - geolog, Berdiǵojına Lúsá - ınjener, Salamov Aıdyn - mádenıet qyzmetkeri bolyp isteıdi. Ózen óńirin iri turaqty mekenge aınaldyrýdy alǵashqy jyldary basshylar jaǵy oılanǵan joq edi. Ózennen turǵyn úı turǵyzylmaı jataqhana tektes jaılar salyndy. Alaıda, munda bolashaq qala ornatpaı bolmaıtynyn mundaǵy ómir ýaqyt asqan saıyn ózi kórsete berdi.

Birde maǵan Jubanov pen Bergert keldi.

— Bizdiń kishkentaı balalarymyz bar. Olardy Shevchenkodan úı salyp, sonda qaldyryp ketýge de, jumys basyna ózimizben birge alyp júrýge de bolmaıdy. Al munda kúndiz jataqta qalyp, jaıy bolmaı júr edi. Osyǵan qandaı amal isteısińder?

Oılana kele buǵan bir ǵana jol tabyldy. Shaǵyn da bolsa balalar baqshasyn uıymdastyrý kerek. Aqyrynda bir kishileý úıdi bosatyp, balalar baǵatyn oryn ashtyq. Oǵan qaraýǵa bir operator bólindi. Keıin balalar sany kóbeıip bara jatqan soń standartty balalar baqshasy salyndy. Tap osy sıaqty, mektep te ózinen-ózi eriksiz ashyldy. Tipti bir jaǵynan mýzyka, sport mektepterin de ashýǵa májbúr boldyq. Onda ózimizdiń komsomolester sabaq berip, basqaryp áketti.

Bizdiń bul sıaqty mádenı jumystarǵa dendep boı ura bastaǵanymyzǵa basshylyq jaǵy rızalyq bildirgen joq. Bolǵan isti buzdyra almaǵanymen az-kem salqyndyq kórsetti. Alaıda, buǵan qaramastan Ózennen bir mıkroaýdan salýǵa sheshim qabyldandy. Keıin bul bastama ulǵaıyp, Ózennen úlken munaıshylar qalasyn salý jóninde kelisim boldy. Qazaq SSR Mınıstrler Sovetiniń qaýlysy boıynsha bul qalanyn, jobasyn Almatynyń «Kazgorstroıproekt» ınstıtýty qolǵa aldy. 1965 jyldan bastap qala qurylysy bastalmaq. Endi bizge osy istiń barysynda Mańqystaý tabıǵatynyń qataldyǵyn ózgertý baǵytynda kúrdeli eki máseleni sheshýge týra keldi. Olar - jol qurylysy men kógaldandyrý máselesi.

Ózennen shyǵatyn joldar jobasy jasalyp kolǵa alynǵansha birshama ýaqyttar ozatyny belgili. Al, bizge jol degenińiz ár kún saıyn sonshalyq qajet. Sondyqtan da úlken qurylysty kútip otyrmaı jol áreketin jasaý bizdiń mindetimiz. Bul másele tóńireginde munaıshylardyń oılanýyna týra keldi. Jol salýdyń arzan joldary qarastyryla bastady. Jergilikti materıaldardy paıdalanýdy kózdedik. Skvajınalardy saý kezinde syrtqa shyǵarylǵan munaıly topyraqty joldarǵa tósedik. Ol taptala kele asfáltqa uqsap tasqa aınalady eken. Alaıda bul joldardy jıi jóndep turýǵa týra keledi. Biraq, olar bizdi burynǵy burqyraǵan shańnan qutqardy.

Sóıtip, bul jumysty qyzý qolǵa ala otyryp, az ýaqyttyń ishinde poselkadan kásipshilikke deıin ýaqytsha jol salyp aldyq. Keıin mundaı joldar kóbeıtildi. Asfált jol túskenshe osy joldar bizdiń tasymal jumystarymyzdy, qatynasymyzdy jaqsartyp tastady.

Saýysqan qumynan tartylǵan tushshy sý qubyry 1965 jyly ıanvar aıynda iske qosylysymen Ózende kógaldandyrý máselesi de jandana bastady. Jalpy Mańqystaýda aǵash degen sırek kezdesetin ósimdik. Ylǵaly jaqyn, qumdy jerde jyńǵyl ósedi. Qum jıegindegi aýyldar, mysaly: Ilıch atyndaǵy, «Qazaqstannyń 40 jyldyǵy» kolhozdary qudyqtan sýaryp, edáýir park jasap alǵan. Taý baýraıyndaǵy sý jıylatyn jylǵalardan saı boıynan da erterekte egilgen qaraǵash, jıde, ishinara terek aǵashtaryn kezdestirýge bolady. Sondaı azyn-aýlaq aǵashtardyń qasynan Tushshybek degen jerden Mańqystaý aýdanynyń kolhozdary birigip, ókpe aýrýlary úshin túıe shubatymen emdeıtin kýrort ashyp otyr.

Úıir-úıir qum ishine de, taýdaǵy saı salaǵa da, ylǵaldy bolǵan soń aǵash ósirýge qolaıly. Al dala óńiri máńgi-baqımiz baqpaı shelden shytynap jarylyp jatady. Keıde jaz boıy tamshy sý tambaıdy. Bul qýań jerlerde buıyrǵan, jýsan sıaqty shól shópteri de qýrap ushyp ketedi. Sondyqtan bul jerlerde buryn eshkim aǵash egýdi oıǵa da almaǵan. Onyń ústine bizdiń Ózen jeriniń tabany toly tas. Tas bolǵanda kádimgi qurylysqa paıdalanylatyn «Rakýshnák» dep atalatyn aq tas.

Jazdyń sońǵy kúnderinde Mańqystaý túbegin kompleksti zertteýge Qazaq SSR Ǵylym Akademıasy arnaýly ekspedısıanyń ǵylymı jetekshisi profesor Georgıı Saraevıch Medoev keldi. Igi maqsatpen kelgen ǵylym adamynyń bul sapary bizdi erekshe qýantty. Sol kúni Medoev ekeýmiz ár jerden Ózen jeriniń topyraǵyn qazdyryp qaraǵanymyzda poselok pen ken alańynyń aralyǵynan tasy eki metr tereńdikte jatqan on shaqty gektar jer taýyp, bolashaq pıtomnıktiń ornyn belgiledik. Kóp uzamaı osy jerge sý qubyryn júrgizip, aǵash ege bastadyq. Bul jumysty Medoevtiń jigitteri, Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń Botanıka ınstıtýtynyń agronomdary basqardy.

Munshalyq qurǵaqshylyqta ósimdikke qorek az bolǵandyqtan tyńaıtqysh, kóń-qorda ákelip tógý kerek. Sýdy kóbine mashınamen tasýǵa týra keldi. Shólge shydamdy qara aǵash, jıde aǵashtary birden-aq qaýlap óse berdi. Biz endi baraktardyń keıbir úılerdiń aınalasyna aǵash ege bastadyq. Bir qıyndyǵy — bul jerlerde aq tastar jerdiń betine deıin shyǵyp jatady. Ony bir jarym metr tereńdikte oıyp, ornyna kóń, aralas saz, topyraq tógip aǵash egetin boldyq. Keıin buǵan rotorly ekskavatorlardy paıdalandyq. Tutas keshe boıyn qazyp shyǵamyz da, qazylǵan ordy saz, topyraq, kóńmen toltyryp jaǵalaı aǵash shansha beremiz. Sýdy mashınamen jetkizedi. Degenmen saýysqan sýy jetip turdy.

Aǵash egýge ádeıi brıgadalar shyǵaryp, keıin ony «kógaldandyrý sehy» etip bóldi. Onda 50-60 adam jumys isteýge tıis boldy. Ony qart komýnıs Tólegenov Nıazbaıǵa tapsyrdyq. Bul seh az ýaqyttyń ishinde biraz jerdi kógaldandyryp tastady. Biraq joǵary jaqtan «munaı óndirisiniń strýktýrasynda joq, mynadaı sehty sen qaıdan shyǵardyń, bul zańsyz» degen eskertýler keldi.

Kelesi jylǵy kóktem. Mart aıynda SSSR Munaı Mınıstri Valentın Dmıtrıevıch Shashın joldas arnaýly saparmen Ózenge keldi. Valentın Dmıtrıevıch osy joly kóp máseleni sheship ketti. Sonyń biri kógaldandyrý sehyn ustaý, ýaqytsha jol salatyn brıgadaǵa ruqsat berdi. Sonyń arqasynda Ózende aǵash egý jumysy endi keń kólemde júrgizile bastady. Bul jumysty qurylysshylar da qolǵa aldy, jıi-jıi sembilikter uıymdastyrylyp, aǵash egý kópshilik jumysyna aınaldy. Aǵash egem deýshilerge sýdy aldymen tasyp beretin boldyq. Árbir ýchastok, seh, kásipshilik óz keńsesiniń janynan jumys oryndarynyń aldyna aǵash egýge mindetti boldy. Sehtar arasynda kógaldandyrý jóninde óz ara jarys týa bastady.

Jer asty jóndeý sehynyń bastyǵy baıyrǵy bakýlik munaıshy Zeınalov Kafar Mamedoǵly kógaldy jan-tánimen súıetin jigit bolatyn. Ol tipti sehtyń aýlasynan park ashty, ishine baqsha jemis aǵashtaryn egip, Ózende júzim ósetinin dáleldep berdi. Endi sý bolsa, jer óńdelse bul jerde shyqpaıtyn kók joq ekenin qarapaıym halyq Kafardyń baqshasynan kózimen kórdi, qolymen ustap, alǵashqy jemistiń dámin tatty.

Mınıstr Shashın joldas osy saparda basqa da iri máselelermen qatar «Munaıshylar qalasyn qaıdan salý kerek?» degenge naqty jaýap berip ketti. Bul bizdiń paıdamyzǵa sheshildi.

Endi Shevchenkoǵa alańdamaı Ózennen kádimgi durys qala salýǵa kóshtik. Qurylysshylar da buǵan úlken yntamen kiristi. Qurylysqa arnalyp kóptegen qarajat, tehnıka, materıaldar bólindi. Burynǵy kúsh qoldarynyń ústine taǵy da armıadan qaıtatyn soldattardan qurylysshylar jiberilmek. Bulardyń bári de jastar bolǵandyqtan jumys óniminiń artatyny sózsiz.

Aıtqandaı, kóp uzamaı mundaǵy qurylysshylarǵa Ivanovo qalasynan uıymdasqan túrde, komsomoldyq ekpindi qurylysqa barýǵa tilek bildirgen 400 qyz kelip qosyldy. Olar negizinen sylaqshylar brıgadalaryna jiberildi. Qurylys jumystary da shapshańdap, qala kórki edáýir jasaryp, ózgerip qaldy. Mádenı úıirmeler, tazalyq jaǵy, sport jumystary jandanyp, jigitter de kóńildene bastady. Olardyń kópshiligi semá qurap, salýaly adam bolýǵa, qazirgi Ózen qalasynyń baıyrǵy turǵyndaryna aınalyp kele jatty.

Ózenniń birinshi qurylysshylaryn áńgime qylǵanda aǵaıyndy Aleshınderdi eske almaı bolmas.

1964 jyldyń kúzi bul mańda sýyq ta, jeldi boldy. Álgi bir baraktan shyǵa almaı bárimiz sonda tyǵylyp otyrmyz. Sonyń bir bólmesinde keńsemiz ornalasqan. Qurylysshylar qarqyny tym baıaý. Olarǵa da syn joq. Kelgen boıynda qaıdan japyryp tastasyn. Kem-ketigimiz kóp. Qurylys materıaldaryn tasıtyn mashına da kóp emes. Joly taǵy jaman. Onyń ústine shannyń arasynda baǵytynan adasyp, Ózenniń qazyǵyn taba almaı dalany kezip júrgen bir mashına. Kelýshiler sany kún sanap ósip barady. Ornalastyratyn jer joq. «Eń bolmasa taǵy bir barakty bitirip ber» dep qurylysshylardy qysamyz.

— Janym, az ǵana mursha ber, úlgermeı jatyrmyz! - dep ýchaske bastyǵy Iakýnın qyzaraqtaı túsedi.

Kún sýyp, barak qulazyp ketken soń skvajınaǵa bý aıdaıtyn mashınamen bir kezek jýdyrtyp alamyz.

Sondaı bir qıyn-qystaý ýaqyttarda jalǵyz bólmede Berdiǵojın, Dergachev, Stremskıı, Efendıev bárimiz tyǵylyp otyrǵanda kózildirik kıgen, alasa boıly, kóntek erin, egdeleý kisi kirip kelip, tap burynǵy tanys adamdaı sálemdesip, bárimizdiń qolymyzdy alyp shyqty. Sonan soń jyly jymıyp, meniń qasyma otyra ketti de qazaqsha:

— Sálemetsiz be? — dedi.

— Shúkir, ózińiz de amanbysyz?! — dedim betine tańyrqaı qarap.

Qurylysshylarǵa Rostovtan qosymsha brıgadalar keletin edi. Eger olardyń bireýi bolsa Rossıanın qaq ortasynda júrip qazaqshany qaıdan biledi? Kórshiler: Astrahan, Saratov, Orynbor oblystarynda qazaqtar men aralas otyrǵandar eptep qazaqsha biletin.

— Men tatarmyn! — dedi álgi kisi meniń tańyrqap otyrǵanymdy sezip, — Famılıam Aleshın, aty-jónim Alekseı Alekseevıch, tatarsha Alı Alı uly. Osy jerdiń qojasy siz degesin, tanysýǵa keldim. Men endi jańa qurylatyn úı qurylysy ýchaskesin basqaramyn.

— Oho! Kelgenińiz jaqsy boldy! Bizge tap qazir úıdiń eń kerek ýaqyty! Qys bolyp qaldy. Jumys kólemi ulǵaıyp barady. Adam qabyldaýǵa úı jetpeıdi, — dep men muńymdy shaǵyp, saıraı kettim.

— Men sizge osy qystyq ishinde barlyq quramaly úılerińdi salyp berem, tek siz taraptan da kómek bolýy kerek. Ony-muny jetpeı jatsa sizge kelip mazalap turam, sókpeısiz be?

— Joq! Tek bizge tezirek úı salyp berseńiz, bizden qalaǵanyńyzdy surańyz! Qarsylyq bolmaıdy.

Alekseı Alekseevıchtiń jumysty bastaýy-aq muń eken. Burqyratyp quramaly úılerdi birinen soń birin tapsyrdy. Buryn birde onysy, birde munysy jetpeı jumystary ónbeı turatyn brıgadalar endi tynym tappady. Jańa bastyq ózi de tynym kórmeıdi. Jumysshylar oǵan dán rıza. Osy mıdaı dalada bos jatýǵa kim áýes deısiń. Eń jaqsy ermegi - jumys, jumysty 20 saǵat istese de qarsylyq bildirmeıdi. Keıde óziń kerek-jaraǵyn taýyp bere almaı kidirtip alasyń. Jumysshylar ondaıda aıqaılap ursyp, narazylyq bildirip jatady. Mynaý kelgeli ondaı aıqaı-shý qoıyldy. Jumysshylardy bos otyrǵyzbaıdy. Mine, tájirıbe degen osy!

Aleshın sózin jutqan joq. Aıtqanyndaı bir qysta bútin poselekti turǵyzyp berdi. Ol bizben til taýyp, barlyǵymyzdy qurylys aınalasyna jumyldyra bildi. Qabyldaýshy jaqtan talappen qosa kómekti de ala bildi. Biz baspana salyp alǵan soń endi salmaq óndiris jaǵyna aýdy. Jaz shyǵa munaı óndirý jumystaryn bastap, memleketke enim berýimiz kerek. Óıtkeni tabysy joq mekemeni úkimet qashanǵy qarjy berip ustaıdy? Qashanǵy úkimet moınynda masyl bolyp turmaqsyń? Onyń ústine mynadaı kún sanap ósip kele jatqan kollektıvna shash shaq keletin emes.

Qysylǵan jerde munyń da amaly tabyldy. Ázirshe bos otyrǵan jer asty jóndeý brıgadalaryn barlaýshylarǵa kómekke jektik. Barlaýdaǵy skvajınalardyń synaý-zertteý jumystaryn istep berip tabys taptyq. Qolda bar tehnıka óndiris bastalǵansha bos turmas úshin ony da kómekke shyǵaryp, túsken qarajatty ıgerý jumystarynyń keregine jarattyq. Saýysqannyń sý skvajınalaryn qabyldap, onyń sýyn aıdap, úlestirip, onan túsken qarajatty da paıdalandyq. Osy kóldeneń tabystarmen, munaı kásipshilik basqarmasy kollektıvpen ónim bergenshe, bir jyl ustap keldik. Bir jylda bul kollektıv tolysyp, parafındi munaıdy óndirýden mol tájirıbe jınap, bolashaq Mańqystaý munaıshylar otrádynyń uıytqysyna aınaldy. Kóptegen skvajınalardy paıdalanýǵa daıyndap óndiris qurylysyn bastady. Munaı óndirýge kirisý úshin bizge eń aldymen kerekti skvajınalardyń munaıyn jınaıtyn jáne sol jerden gaz aıyryp, qyzdyryp, ári qaraı, ortalyq rezervýarlar parkine aıdaıtyn qondyrǵylar kerek. Osy qondyrǵydan ortalyq munaı saqtaý ornyna deıingi jınaqtaý kolektory, ortalyq parktegi ár qaısysy bes myń tekshemetrlik rezervýarlar, olardyń munaıyn temir jolǵa deıin aıdaıtyn oryndar qajet. Bulardyń bárin bir jylda salyp bitirý aıtar aýyzǵa bolmasa, ońaı nárse emes. Men óz basym, áýel bastan bul jumystardy tez bolady dep oılaǵan da joq edim. Óıtkeni qurylys brıgadalary ózderi jańa ornalasyp jatty. Degenmen Vıktor Mıhaılovıch Iýshenkov basqarǵan №13 qurylys-montaj basqarmasy oramdylyq pen uıymshyldyq úlgisin kórsetti. Bular álgi aıtqan óndiris obektileriniń qurylysyn kele kıip ketti. «Jańa kelip ornalasyp jatyrmyz» - dep naıqalyp, yrǵalyp-jyrǵalǵan joq. Burynnan «Buhar-Oral», «Drýjba» sıaqty iri dala qurylystarynda bolyp, tóselip qalǵan maıtalmandar edi.

Bizder kún saıyn skvajınalardaǵy synaý jumystaryn júrgizip jatqan Zeınalovtyń, skvajınalardy munaı berýge daıyndap jatqan Ragımovtyń brıgadalaryn aralap shyqqannan keıin túske qaraı qurylysshylarǵa baramyz. Qurylys barysyn tekseremiz. Ózgeristerimizdi engizemiz. Ol kezde qurylysta jalǵyz № 2 toptyq qana qondyrǵy boldy. Birde sonda kelsem svarshık Pýchkov gazdy munaıdan aıyratyn seperator qazanyn qurap jatyr, Syıymdylyǵy 80 tekshemetr jumyrtqa tárizdi sopaqsha jumyr ydys.

Pýchkov shalqasynan jatyp alyp qazannyń astynan shyǵatyn qubyrlardy bekitý, búıirinen metr ornatatyn tesik shyǵarý, ishine kirip munaı men gazdyń qatty aǵysy soǵatyn «temir qabyrǵa» ornatý, tóbesinen gaz jolyn salý t.s.s. jaýapty jumystardy kádimgi ádettegi jumystaı erkin isteıdi. Mundaı munaı men gazdyń qysymynyń astynda turatyn ydystardy svarkalaý ken óndirý jumystarynyń qaýipsizdigin saqtaý ınspeksıasynyń qyzmetkerleriniń baqylaýymen, ádeıi dıplomy bar, tájirıbeli svarshıkterge ǵana tapsyrylady. Myna Pýchkov solardyń biri eken. Munyń jasaǵan jumystaryn ınspeksıa teksermeıdi de onyń aty atalsa bolǵany, sonyń ózi kepildeme. Mine, svarshık bolsań osyndaı bol.

Meniń oıyma Ábish sap ete tústi. Shirkin bizdiń Ábishtiń armany osyndaı jaýapty jumystardy atqarý ǵoı. Osynda aldyrar ma edi ózin. Onyń yjdaǵatymen qazir-aq úırenip, dıplom alyp, osyndaı bolyp shyǵý qıynǵa soqpas edi deımin.

Myna Pýchkov osyndaı ónerine qaramaı óte eńbekqor. Demalys degendi bilmeıdi. Keshke ymyrt úıirilgenshe sol qurylystyń basynda júredi.

— Saǵan úkimettiń 8 saǵattyq jumys kúni bar ma, joq pa? Sen úshin kásipodaq uıymynan sógis alatyn jaıym joq. Dem al! — dep Iýshenkov ursyp júredi.— Myya Ótesinov joldastyń munaıyn jiberteıin. Sonan soń bir juma Shevchenkoǵa ózim ketem, — deıdi jymıyp.

Pýchkov ýádesine turdy. Ol basqarǵan svarshıkter brıgadasy №2 toptyq qondyrǵyny ıýn aıyna tapsyrdy. Endigi áńgime bizdiń jigitterde qaldy. Olar da bir jyl daıyndap, áli munaı óndirýge kirispegenge ishteri pysyp júr edi. Al endi shabys bastaldy, degende birden jumyldy.

Operatorlar Kemelhan Núrmuhanov, Málik Masımov, ınjenerler Ragımov, Efendıev toptyq qondyrǵyny jumysqa daıyndasa, jer asty jóndeý brıgadalarynyń jumysshylary Bólek Jubanov, Atyraý Yǵylmanov, Safar Babaev, Omar Ensalıev, masterler Zeınalov Qafar, Bekberdıev Allaverdi skvajınalardy daıyndady.

Sonymen birinshi toptyq qondyrǵynyń qosylýyna baılanysty Mańqystaý munaı ózeni ashylatyn boldy. Sóıtip, 1965 jylǵy 1 ıýnde №2 toptyq qondyrǵy iske kiristi de 8, 13, 34-shi skvajınalar munaıy fontanmen quıa bastady. Búl tarıhı oqıǵanyń aıǵaǵy bolýǵa jınalǵan syrt adamdar sanynyń ózi bylaıǵy jumys istep júrgen operatorlardan álde qaıda kóp edi. Tap sol kúni kún ashyq, ári tynyq ta boldy. Jýrnalıser de esepsiz keldi.

Sonymen bas-aıaǵy jyl ishinde Mańqystaý munaıy halyq qazynasyna qaraı aqty. Bul qurylysshylar men munaıshylardyń qajyrly eńbekteriniń úlken jeńisi boldy.

№2 toptyq qondyrǵyǵa jańa skvajınalar qosyla bastady. Sol aıdyń ishinde taǵy tórt skvajına jalǵandy. Munaı óndirý táýligine 200 tonnadan 400 tonnaǵa jetti. Jigitter qýanyshynda múlde shek joq. Buryn ózgeler bizdi «munaı bermeıtin kásipshiliktiń munaıshylary» dep keleke etken. Endi biz de naǵyz munaıshylar qataryna qosyldyq.

Burǵylaý masteri Sosıalısik Eńbek Eri Shevchenko Gennadıı Ivanovıch

Bárinen buryn buǵan deıin qarajatty kezdeısoq tabystarmen zorǵa taýyp kún kórip júrgen kollektıvtiń ekonomıkalyq problemasy sheshildi de qaldy. Jaryqtyq, berekeniń bári munaıda ǵoı. Shý degende-aq esebimizge júz myń som qarjy túsip qarq boldyq ta qaldyq. Endi kerek-jaraǵyńdy alasyń ba, brıgada sanyn kóbeıtesiń be, jańa sehtar ashasyń ba, meıliń. Qulashyńdy qalaı jazsań, olaı jaz. Qarjy jetip jatyr. Tek kerekti jerine jumsaı bil. Óndiristi odan ári órkendetýge paıdalan. Buryn «qysqa jip kúrmeýge kelmeı» joqtyqtyń zardabyn tartyp qalǵandar qarajat qadirin biledi eken. Tabysymyzdyń 75 prosentin memleketke ótkizip, ózimiz tabylǵan munaıdyń ózindik qunyn arzandatý esebinen jumysqa kóshtik. Sonyń ózi mol jetip turdy..

Alǵashqy munaı júrisinen týra on kún ótkende Gýrevtiń munaı aıyrý zavodyna Mańqystaý munaıynyń birinshi eshelon kerýeni jóneltildi. Osy kúnnen bastap Mańkystaý elimizdiń jańa bir munaı óndirý bazasyna aınaldy. Qazaqstan munaı óndirisi kún sanap qaryshtap óse berdi. Qysqa merzim ishinde kóptegen eski munaıly aýdandardy qýyp jetip, oza basyp bara jatty.

---