InfoHub Logo

Yqtıar erkindigimniń birinshi qadamy — yqtıar erkindikke sený.

Ýılám Djeıms, amerıkalyq psıholog

Tańdaý erkińiz joq bolǵandyqtan tuıyqqa tirelgenińizdi sezingen kezderińiz boldy ma? «Men buny isteı almaımyn» biraq, sonymen qosa «Men buny isteýim kerek» degen oılardan kúızeletin be edińiz? Sheshimniń ózdiginen kelýin kútip, tańdaý jasaýdan bas tartatyn ba edińiz? Eger jaýabyńyz «ıá» bolsa, onda bul «júre bitken sharasyzdyqtyń» jańǵyryǵy deı berińiz.

Júre bitken sharasyzdyq (jattandy, kónigip ketken sharasyzdyq) — tulǵanyń múmkindigi bola tura óz jaǵdaıyn ońaltýǵa talpynys jasamaýy (jaǵymsyz yntalardan aýlaq júrýdiń amalyn jasamaıdy nemese jaǵymdysyn alýǵa tyryspaýy)

Basqasha aıtqanda, adam jaǵymsyz yntasy bar kezindegi ahýalda óziniń sharasyz ekenin bilip, baqylaý tizginin qoldan joǵaltqanyn moıyndap, bolashaqta qandaı da bir qatesin túzetý áreketinen bas tartýy.

Belgili bir ýaqyt aralyǵynda psıhologıalyq turǵyda aýyrlyq jáne qolaısyzdyqqa tap bolsańyz, sizge «eshteńe ózgermeıdi» degen oı keledi. Osylaısha ýaqyt óte kele adamda negatıvti oılaý qalyptasa bastaıdy. Óıtkeni qaıta-qaıta sátsizdikterge urynǵannan góri talpynystan bas tartý áldeqaıda ońaıraq.

Tarıh

Pozıtıvtik psıhologıa uǵymynyń negizin qalaýshy Martın Selıgman, 1964 jyly tájirıbe júrgizdi. Ol ıtterdi úsh topqa bóldi:

1. Birinshi toptaǵy ıtter uzaq ýaqyt boıy shanaǵa jegilip, baılaýly turdy.

2. Ekinshi toptaǵy ıtter de baılaýly. Sondaı-aq olardy jeńil elektr toǵy soǵyp turady. Biraq, olar tumsyqtarymen paneldi basý arqyly toqtan qutylý múmkindigi bar.

3. Úshinshi toptaǵy ıtter baılaýly, ári olardy elektr toǵy soǵady. Alaıda soqqyny toqtatýǵa esh múmkindikteri joq.  

Keıin úsh toptaǵy ıtterdi bosatady: baılaýyn sheshkenditen ıtter tájirıbe ótip jatqan bólmeniń ishindegi qorshaýdan óte alady. Alǵashqy eki toptaǵy ıtter ótip ketedi de, úshinshi toptaǵylar edenge jatyp, ulı bastaıdy.

Budan Selıgman mynadaı qorytyndyǵa keledi: sharasyzdyqty jaǵymsyz jaǵdaılar týdyrmaıdy. Sol jaǵdaılardy baqylaı almaýdan paıda bolady. Itter sharasyz bolýdy úırendi dep aıtýǵa bolady.

Álbette adam balasyna eshkim bundaı tájirıbe jasamas, degenmen onsyz da adam ózin dál osyndaı kúıge túsire alatynyn bilemiz. Taǵdyrdyń birneshe soqqysyn alǵan adam jaǵdaıdy túzetýge tyryspaıdy. Onyń psıhıkasy qajyǵan, erik-kúshi joq.

Shyn máninde ıtter ózderin sharasyz sanaǵan. Olardyń fızıkalyq turǵyda qorshaýdan sekirip ótip, erkindikke shyǵa alatyn múmkindigi bolǵanyn biz túsinemiz. Biraq osyǵan deıin kóp jazadan qutylaýǵa tyrysqany sátsiz aıaqtalǵandyqtan, olar jaǵdaıdy basqara almaıtynyna senip qaldy.

Keıbir jaǵdaılarda siz de sharasyzdyqqa jol berdińiz be, sony anyqtaý úshin kelesi tizimge muqıat nazar salyńyz. Bul júre bitken sharasyzdyqtyń negizgi belgileri:

— Melshıip qalý: ne bolyp jatqanyn túsinbeý.

— Qyzmetten bas tartý: qyzyǵýshylyqtyń joǵalýy, nemquraılyq, qarsylyqsyz tize búgý.

— Qyzmettiń sımýlásıasy: áreket kóp bolǵanymen, eshqandaı qundylyǵy joq.

— Teris minez-qulyq: ózine nemese aınalasyndaǵylarǵa baǵyttalǵan agresıa men ashý.

— Jalǵan maqsat:  paıdasyz ekenińizdi sezinbeý úshin aldyńyzǵa   eń ońaı, qoljetimdi maqsattardy ǵana qoıý.

Atalmysh minez-qulyq avtomatty túrde iske qosylady, sondyqtan júre bitken sharasyzdyǵyńyz bolsa, siz ony ótken is-árketterińizdi saralaı otyryp, aına qatesiz anyqtaı alasyz.

Júre bitken sharasyzdyqtyń mysaldary

Birinshi mysal: oqýshy matematıka pánin oqýdy qoıdy, sebebi aldyn birdeńesi qolynan kelmegen. Ol sabaqta qol kótermeıdi, uıalady, osy pánge baılanysty qandaı da bir belsendilik kórsetpeıdi. Másele balanyń refleksıa jasaı almaıtyndyǵymen ushyǵady, ıaǵnı aldyńǵy sátsizdikter oqytý ádisimen, muǵalimmen nemese naqty alynǵan taqyryppen baılanysty bolýy múmkin ekenin túsinbeıdi. Osylaı jalǵasa berse basqa da pánderge sharasyzdyq tanytylýy múmkin.

Ekinshi mysal: kishkentaı pildi shynjyrmen aǵashqa biraz ýaqytqa baılap qoıady. Ol birneshe ret shynjyrdan bosap shyǵýǵa tyrysady, biraq áreketi sátsiz aıaqtalady. Aqyr sońynda, ol taǵdyryna baǵynady da, qarsylyq kórsetýdi doǵarady. Bul erte jastaǵy ómirlik tájirıbe pildiń ómir boıy sharasyz bolyp qalýǵa kesirin tıgizedi.

Úshinshi mysal: qyzmetker kompanıanyń tıimdi jumys isteýi úshin áriptesterine jáne bastyǵyna áser etýge tyrysady. Ol túrli usynystar engizip, ónimdilikti arttyrý kestesin qurady. Sol jaǵdaıda kompanıanyń qyzmeti jaqsy bolatynyn barlyǵyna túsindirýge tyrysady. Alaıda bul memlekettik kompanıa bolǵandyqtan, onyń basshylyǵy qandaı da bir ózgeris engizýge múldem qyzyǵýshylyq tanytpaıdy. Nátıjesinde qyzmetker ózine jáne talpynystarynda kóńili qalǵany sonshalyq, sharasyzdyǵyna baǵynyp, ózi de sol júıeniń bir bóligine aınalady.

Bir qyzyǵy, júre paıda bolǵan sharasyzdyq búkil elge qatysty bolýy da múmkin. Saılaý aldynda berilgen ýádelerdiń birneshe ret oryndalmaýy qoǵamnyń kóńilin qaldyrady. Azamattardyń birdeńeni jaqsy jaqqa ózgertýge degen talpynysyn toqtatady. Qoǵamda «eshteńe ózgermeıdi», «baıaǵy jartas sol jartas» t.s.s. pikirler qaıta saltanat qura bastaıdy.

Júre bitken sharasyzdyqtyń saldary

Eger adam júre paıda bolǵan sharasyzdyqtyń áserin uzaq ýaqyt boıy bastan keshirse, onda onyń psıhıkasy men densaýlyǵynda eleýli problemalar týyndaýy múmkin.

Fızıkalyq densaýlyq

Negatıvti oqıǵalardyń pesımısik túsiniktemeleri fızıkalyq densaýlyqtyń nashar bolýyna baılanysty ekenin zertteýler kórsetedi (Buchanan, 1995; Kamen-Siegel, Roding, Seligman, & Dwyer, 1991). Júre bitken sharasyzdyq adam densaýlyǵyna janama áser etip, onyń nyǵaıýyna kedergi jasaıtyn, kúızelis men stress deńgeıin jáne áleýmettik oqshaýlyqty arttyratyn pesımısik túsinik stıline ákeledi degen qorytyndy jasaldy. (Bennet, & Elliot, 1997).

Túsindirme stıli

Adam ózin jabyrqańqy sezingende nemese óziniń fızıkalyq densaýlyǵyn jaqsarta almaımyn dep oılaǵanda, ol mindetti túrde qurdymǵa kete bastaıdy. Mysaly, ol júzýge jazylýdy sheshti derlik. Alaıda, ótken tájirıbe oǵan "báribir maqsatyń júzege aspaıdy" nemese "men árdaıym tolyq bolyp qalamyn, óıtkeni tuqymymyz osyndaı" deýi múmkin. Tamaqtaný jáne dene jattyǵýlary týraly aqparattyń artyqtyǵy da teris áser etýi múmkin — olardan adam ózin jabyrqańqy sezinip, áreketterden bas tartady.

Depressıa

1974 jyly Martın Selıgman depressıa júre bitken sharasyzdyqtyn týyndaýy múmkin degen boljam jasady.

Adamnyń óziniń biliksizdigin kórsetetin jaǵdaılardan aýlaq bolýy, onyń psıhıkasyna eshqandaı áser etpeıdi degendi bildirmeıdi. Siz  ózińizge aryqtaýdyń qajeti joqtyǵyn qansha márte qaıtalap aıtsańyz da, biraq, qansha tyrysqanyńyzben eshteńe shyqpaǵanyn ishteı bilip turasyz. Bul jasyryn depressıanyń sebebi bolady.

Tómen motıvasıa

Kóptegen adamdarda motıvasıa istegen áreketteriniń sanyna keri baǵytta tómendeıdi. Árbir jańa sátsizdikpen olardyń qyzyǵýshylyǵy men qulshynysy azaıa beredi. "Ne isteseń de, eshteńe ózgertpessiń" degen oı paıda bolady. Sodan keıin ol oı kez-kelgen jaǵdaı men mindetke taraı bastaıdy.

Emdeý

Júre bitken sharasyzdyqtan qutylý úshin jaǵymdy emosıalarǵa áser etetin pozıtıvti áreketterge basa nazar aýdarý qajet. Bul minez-qulyq pen oılaýdyń ádettegi shekarasynan asýǵa múmkindik beredi.

Emdeý oqýǵa, jumysqa yntalanýdy sanaly túrde izdeýdi, óz-ózińizben pozıtıvti sóılesýdi, tájirıbeńiz ben affırmasıańyzǵa oń emosıalardy qosýdy qamtıdy.

Adamǵa óz jaǵdaıyn (meıli ol depressıa, mazasyzdyq nemese pesımısik kóńil-kúı bolsyn) saqtaýǵa múmkindik beretin oılaý úlgilerinen qutylý qıyn. Bul úlgiler temeki shegý, alkogól nemese esirtki tutyný jáne osyǵan uqsas ózin-ózi joıý tásilderinde kórinis tabýy múmkin.

Emdeýdiń eń jaqsy ádisi — júre paıda bolǵan optımızm. Bul Martın Selıgman oılap tapqan taǵy da bir termın. Sharasyzdyq sıaqty, optımısik oılaýdy da júre kele darytýǵa bolady.

Selıgman, sondaı-aq basqa da kóptegen psıhologtar optımısik kózqarasty adamdar basqalardan áldeqaıda tabystyraq jáne fızıkalyq saý bolady dep sanaıdy. Shyn máninde adamdardyń basym kópshiliginde pesımızm damyǵan.

Optımısik kózqarasy bar adam basyna túsken qıyndyǵyn óz qabiletteriniń turaqty kórinisi retinde emes, jaı ǵana sátsiz oqıǵa, nemese synaq retinde qabyldaıdy.

Júre paıda bolǵan optımızmdi damytý úshin túsindirme stıline taǵy da nazar aýdarý kerek.

Túsindirme stıli — bul adamdardyń belgili bir oqıǵany nege jaǵymdy nemese jaǵymsyz dep túsinetinin kórsetetin psıhologıalyq atrıbýt. Psıhologtar bul stıldiń úsh komponentin anyqtady:

— Turaqtylyq: optımısik kózqarastaǵy adamdar jaǵymsyz oqıǵalar ýaqytsha bolǵan sátsizdik dep sanaıdy da, osy sátsizdikten keıin tez qalpyna keledi. Al basqalarǵa qalpyna kelý úshin uzaq ýaqyt qajet bolýy múmkin. Optımıster sátsizdikterdi ýaqytsha dep, al pesımıster turaqty jáne ómir boıyna dep sanaıdy.

— Ótkizgishtik: optımıser sátsizdikter onyń jeke basynyń kórinisi dep sanamaıdy, al pesımıserde bári kerisinshe. Optımıster bir salada sátsizdikke urynsa, jaıbaraqat ekinshi salada baǵyn synaı alady. Al pesımıster ózge salalarda tabysqa jetýge tipti tyrysýdy oılamaıdy.

— Derbestik: optımıser sátsizdikti syrtqy faktorlarǵa, al pesımıserge — ishki faktorlarǵa jatqyzýǵa beıim. Osylaısha, optımıser qıyndyqtardy jyldam jeńe alady, ári olardyń ózin-ózi baǵalaýy men ózine degen senimdiliginiń deńgeıi joǵary bolady.

Júre bitken sharasyzdyqtan qalaı qutylýǵa bolady?

Bul turǵyda strategıalar óte kóp, degenmen, biz eń qarapaıymyn, biraq asa tıimdisin usynamyz. Biraq, aldymen siz bir nárseni túsinýińiz kerek: siz úırengen nárselerdiń bárin de umytyp qala alasyz. Oılaýdy, senim nemese minez-qulyq úlgilerin, tipti qabyldaýdyń ózin de. Bul óte uzaq úderis, biraq nátıjesi ózin aqtaıtyny anyq.

1. Sharasyzdyǵyńyzdy sezinip, suraq qoıa bastańyz

Moıyndamaýǵa bolmas pa edi? Eger siz boıyńyzdan sharasyzdyqtyń belgilerin baıqasańyz, ony qabyldaı bilińiz, bul másele shynaıy jáne ol ómirdiń shyrqyn buzady degen oımen kelisińiz.

Ózińizge suraq qoıyńyz:
— Meni óz ómirimdi baqylaýdan bas tartýǵa ne májbúr etti?

— Bul sharasyzdyq sezimi qaıdan paıda bolady jáne qandaı jaǵdaılarda men oǵan boı aldyramyn?

— Meniń ómirimde uzaq ýaqyt boıy sharasyzdyq boldy ma? Ol neden paıda bolǵan edi?

2. Baqylaı alatyn nárselerińizge nazar aýdaryńyz

Biz adam boıynda sharasyzdyq paıda bolǵan kezde baqylaý sezimin joǵaltatyny týraly aıtqan bolatynbyz. Bul — sýbektıvti qabyldaý, ıaǵnı bárin de oılaý arqyly ózgertýge múmkindik bar.

Tańdaý, is-áreket, oı, daǵdy jáne jaǵdaıǵa jaýap sıaqty nárselerge kóńil bóle otyryp, siz júre paıda bolǵan sharasyzdyqtyń týyndamaýyn qamtamasyz ete alasyz.

Baqylaýǵa bolatyn parametrlerge nazar aýdaryńyz jáne nátıjege jetý úshin shaǵyn qadamdar jasańyz. Múmkin, siz dál qazir jaǵdaıdy tolyǵymen ózgerte almassyz, biraq jekelegen aspektilerdi qashan da jaqsartýǵa bolatynyn esten shyǵarmańyz.

Eger dosyńyz osyndaı jaǵdaıǵa tap bolsa, oǵan ne aıtar edińiz? Álbette «berilme» der edińiz.

Eger siz sheshim qabyldamasańyz, siz úshin tańdaý ózi jasalady. Kóptegen adamdar qazirgi ýaqytta optımısik oılaýǵa synı kózben qaraıdy, alaıda dál osy jaǵdaıda ol shynymen jumys isteıdi.

Optımızmniń kómegimen energıa deńgeıi artady. Demek, sáıkesinshe ónimdilik te eselenedi.

3. Basqa kózqarastardy da qarastyryńyz

Selıgman optımıser men pesımıserdiń minez-qulqyn zerdelep, olar jaqsy jáne jaman oqıǵalardy qalaı túsindiretinin anyqtady.

"Authentic Happiness" kitabynda ol bylaı dep jazady: "Optımıster qıyndyqtardy ótpeli, basqarýǵa keletin jáne bul qıyndyq tek bir jaǵdaıǵa ǵana tán" dep túsindirýge beıim. Pesımıster, kerisinshe, olardyń qıyndyqtary ómir boıy jalǵasyp jatyr dep sanaıdy, ári olar ne istese de "isiniń shyrqyn buzady" jáne "baqylaýǵa múlde kelmeıdi"  dep túsindiredi. Qysqasha aıtqanda, eger biz ómirde bolyp jatqan oqıǵalardy ózimizge qalaı túsindirip jatqanymyzdy ózgerte alsaq, onda júre bitken sharasyzdyqtan edáýir az azap shegetin bolamyz.

Siz óz ómirińizge áser ete alasyz. Buǵan senbeseńiz de, «eger bul shynynda solaı bolsa» degen oımen áreket etińiz. Sizdiń is-áreketterińiz qalaısha nátıje beretinin kórý úshin azdan bastańyz.

4. Teris senimderińizdi anyqtap alyńyz

Júre bitken sharasyzdyqtyń sizdiń ómirińizge qalaı áser etetinin bilińiz. Muny minez-qulyqqa áser etetin teris senimderdi moıyndaı otyryp jasaýǵa bolady. Paıdalanatyn sózderińizge (oıǵa) nazar aýdarý kerek. Ony qalaı jasaýǵa bolady?

— Aldymen bloknot alyńyz sodan keıin oǵan qıyn jaǵdaılarǵa baılanysty sizdiń kózqarasyńyzǵa áser etetin barlyq teris senimderdi jazyńyz. Bul mysaly: "Eger men baı otbasynda týylmasam, onda óz áleýetimdi júzege asyra almaıtyn em".

— Óz oıyńyzdy jaza otyryp, ózińizben qalaı sóılesetinińizge nazar aýdaryńyz. Mysaly: "Men joly bolmaıtyn adammyn"  nemese "Bul jumys maǵan eshqashan buıyrmaıdy".

Bar másele qabyldaýda.  Adam "bul qıyndyqtyń sheshimi joq" dese bolǵany, birden unjyrǵasy túsip ketedi.

5. Metaforalardy paıdalana otyryp oılaýdy ózgertińiz

Ózgerý qıyn ekeni bárine belgili. Mı muny isteý úshin kez kelgen áreketterge qarsy turady. Keıbir psıhologtar "Men isteı alamyn" degen sózderdi qaıtalaýdy paıdasyz dep sanaıdy. Onyń ornyna metaforalardy paıdalaný kerek.

Metaforlar — sana men beısanaǵa, sondaı-aq mentaldy modelderdiń ózgerýine áser etý quraly. Bul ádis ádebıet pen storıtellıngte birneshe myńjyldyqtar boıy qoldanylyp keledi, jáne olar júre bitken sharasyzdyqy jeńý úshin de paıdasy zor.

Mysaly, uzaq ýaqyt boıy torda qamalyp kelgen qusty elestetińiz. Kúnderdiń bir kúni tor ashyldy, degenmen qus tordan shyǵýǵa sheshim qabyldamady. Qus óziniń áli de qanattary baryn, qamaýdan shyǵa alatynyn, ushyp ketýge múmkindigi bar ekenin túsinýi kerek.

Júre paıda bolǵan sharasyzdyqtan zardap shegetin adamdar metaforalardy óte jaqsy sezinedi, sondyqtanoqıǵanyń basty keıipkeri siz ekenin, sondaı-aq ótken shaqpen endi esh baılanys joq ári qalaǵan jaqqa usha alatynyńyzdy aqyl–oıyńyzǵa túsindire alǵanyńyzǵa deıin ózińizdiń jeke metaforańyzdy quryńyz.

6. Óz oılaryńyzdyń qaıdan paıda bolatynyn bilińiz

Paıda bolǵan sharasyzdyqqa dýshar adamdar jıi jaǵymsyz, rýhyn túsiretin ishki dıalog júrgizedi. Ádette olar muny túsine bermeıdi, biraq keı jaǵdaılarda osyndaı oılar ómirine qýat berip, nyǵaıýyna septigin tıgizip te jatady.

Mundaı oılarmen kúresýdiń tamasha strategıasy — olardyń shyǵý tegin anyqtap alý. Júre bitken sharasyzdyq paıda bolǵan jaǵdaılarda ne týraly oılaǵanyńyzdy eske túsirińiz. Bul oıǵa kim áser etkenin: ata-anala, oqytýshy, álde jumysyńyzdaǵy bastyǵyńyz bolar, ótkenge tereń boılap, eske túsirip alyńyz.

Ózge adamnyń pikiriniń kesirinen sharasyzdyq qalyptasqanyn túsingen sátte, ol dereý óz kúshin joǵalta bastaıdy. Sebebi, bul jeke sizdiń oıyńyz emes, bul sizge syrttan kelgen oılar.

7. Ótken shaqtyń jaǵymsyz áseri bolashaǵyńyzǵa áser etpeýi kerektigin túsinińiz

Ókinishke oraı, adamdar ótken shaqta kidirip, bar oıy men zeıinin ótken sátsizdikteri men qatelikterine aýdarýǵa beıim keledi.  Qazirgi tańda  óziniń, jaǵdaıdyń, daǵdylarynyń ózgergenin esinen shyǵarady.

Mysaly, eger adamdy ata-anasy elemese, ol óz pikirin bildirgen saıyn kúlkige aınaldyrsa, onda bul jaǵdaı onyń aldaǵy ómirine tańba basýy múmkin. Ol jumysta bastamashylyq tanytýdan qorqatyn bolady, jeke tulǵa retinde tanyla almaıdy.

Ol ózine mynadaı suraqtardy qoıý arqyly ótkeni men búgininiń arasyndaǵy aıyrmashylyqtardyń tizimin jasaýy kerek:

— Sol kezde, jáne búgin ne jaǵdaı boldy?

— Balalyq shaqtan qazirgi jaǵdaı nesimen erekshelenedi?

— Qatyp qalǵan qaǵıdalardy saqtaı otyryp, men qandaı múmkindikterdi joǵaltamyn?

— Qazir bári sol kezdegideı bolatynyna kepildik bar ma?

Ótken tájirıbeni taldaı otyryp, qazirgi tańda bári basqasha bolýy múmkin ekenin túsiný kerek. Qandaı da bir múmkindikterdi jiberip alý, nemese eshteńeni ózgertpeý — aqymaqtyq, óıtkeni biz óz ómirimizdi osynda jáne dál qazir qalyptastyramyz.

Sizderge sáttilik tileımiz!

---