InfoHub Logo

Jańa ózen qalasynan tańǵy salqynmen shyqqanbyz. Kún kúıdirip, sary ańyz tartqan buıryǵyńdy, jýsandy qý dalany tilip ótip, alysqa tartqan taqtaıdaı tegis asfált ústinde «Volga» mashınasymen zýlap kelemiz. Qasymda Ózen, munaı kásipshilik basqarmasynyń bas ınjeneri Stremskıı men №1 kásipshiliktiń aǵa geology Prodenko bar. Baǵytymyz Shevchenko qalasy, maqsatymyz kún qyzbaı turyp, Shevchenkoǵa jetip, Mınıstrlik Bas basqarmasy basshylarynyń qatysýymen saǵat 10-da bastalatyn úlken tehnıkalyq jınalysqa qatysyp, keshki salqynmen keıin oralý. Kóńilimiz kóterińki. Ánsheıinde kóp sóılemeıtin Prosenko da sózge jıi aralasyp keledi. Deneńdi shyjytqan yssydan, kóz ashtyrmaı, dem aldyrmaı damylsyz soǵyp turatyn ańyzaqtan yǵyr bolǵan adamdarǵa mynaý az ýaqyt tańǵy salqyn samal men tep-tegis asfált jol keń tynys bergendeı, eriksiz kóńildi shalqytady.

— Shirkin bizdiń Mańǵystaýdyń, osy túngi, tańǵy salqyny aı! — dep rahattanady Prosenko.

— Iá kúndiz qansha qıyn bolǵanymen keshki samaldan erteńgi sáskege deıin tamasha-aq! — dep qostaıdy Stremskıı – Ońaı olja emes, bizdiń Mańǵystaý...

1962-63 jyldary barlaý, burǵylaýǵa jumysshy, qyzmetker jetispeı, odaq boıynsha munaıshy-burǵylaýshylarǵa úndeý tastaǵanbyz. Keıin, 1964 jyldan bastap Ózen, Jetibaı munaı alańdaryn ıgerýge baılanysty munaıshy mamandar jınaqtaǵanymyzda osy, jer jaǵdaıymyzdyń nasharlyǵy aýa raıynyń qataldyǵy kelgen adamdarǵa qıyndyq kórsetken. Jaqsy mamandar, entýzıast jastar munda keletin de, qatań tabıǵatyna tóze almaı, kelgen izimen ketip otyratyn. Shydamdylyq kórsetip 2-3 jylǵa qalýǵa kelisim beretinderi de boldy. Biraq, olardyń bizge qoıar talaby onsha emes-ti. Turaqty úı de suramaıtyn. Erli-zaıypty ekeýine jataqhanadan bir bólme berseń bolǵany, ýaqytsha tura beretin. Bala-shaǵa, kempir-shaly, sharýashylyqtary ózderi oralǵansha «úlken jerde» qala beretin. Olar Mańqystaýdy ýaqytsha kásiporyn, elden jyraq jatqan aral retinde qarap, eski mekenderin «úlken jer» sanaıtyn. Jumystan sál ǵana qoldary bosasa sol jaqqa shyǵyp ketýge tyrysatyn.

Árıne, biz de sol jigitterge óz jerlerin joqtatpaýdyń bar amaldaryn qarastyryp baǵatynbyz. Tabıǵı qıyndyqtardy qarajatpen óteý, múmkindiginshe mádenıet turmys jaǵdaılaryn jaqsarta túsý arqyly jumysshy kadrlardy neǵurlym uzaǵyraq ustaýǵa tyrysatynbyz. Biraq, biz qansha árekettensek te qulan jortpas qý dalada bárin birden ornatý múmkin emes, bastapqy jyldary uıymdastyrý qıynshylyqtarynan, eńse kótere almadyq.

Sóıtip, saıyp kelgende kadrlardyń turaqtanýy, kóbine olardyń, jeke bastarynyń sana-sezimderine baılanysty boldy. Óz júreginiń ámirimen munaı tyńyn ıgerýge kelgen mamandardy, munaıshy, burǵyshy, barlaýshy, qurylysshy jumysshylardy (olardyń basym kópshiligi jastar bolatyn), qadir tutatynbyz, olardyń qıyn jaǵdaıdaǵy qaharmandyq eńbekterin joǵary baǵalaıtynbyz. Maqsat, múdde birligi, ortaq tirshilik mundaǵy barlyq adamdardy da birlikke baýlı túskendeı, ultyna, kelgen jerine qaramastan bir semá adamdaryndaı tatý turyp jattyq. Mańqystaý munaıshylarynyń dostyǵy men birligi jóninde gazetterde talaı-talaı áńgimeler jazylyp turatyn.

Menimen birge otyrǵan myna eki jigit te osy Mańqystaýdyń úlken munaıyn ıgerýge alysyraqtan kelgen tájirıbeli mamandar. Stremskıı - Volga boıynyń jigiti. 1954 jyly ınstıtýt bitirgennen keıin Volgograd mańyndaǵy iri-iri munaı kózderin ashyp, ıgerýge tikeleı qatysqan. Biraz jyldar boıyna munaı suıyǵymen istes bolǵan, uıymdastyrý-tehnıkalyq jumystarda ysylǵan ınjener. Prosenko bolsa, bul da tájirıbeli ınjener-tehnolog. Turǵan jeri - Krasnodar ólkesi, áıgili Kýban, Volga boıynyń munaı alańdarynda qyzmet etken. Ekeýi de zaıyptarymen keldi. Olar da — munaı mamandary. Bulardy biz SSSR munaı Mınıstrligi arqyly óz kelisimderimen kóshirip aldyq.

Óz mamandyǵyn súıetin árbir munaıshy ınjenerge jańa munaı alańdaryn, onyń ishinde úlken alańdy ıgerý erekshe baqyt sanalady. Ondaı jerge joldama alý úlken senimge ıe bolý degen sóz. Mundaı jaǵdaıda laýazym, jalaqy, úı-turmys jaǵdaıy, aýa raıy, bári de eskerile bermeıdi. Bul jigitter de, basqalardaı, sol joǵary sanalylyqpen kelgender. Degenmen alǵashqy jyldary bilikti degen mamandarymyzdyń ózi de jer jaǵdaıyn unatpaı, merzimi jetkende ketetindikterin de jasyrmaı júrdi.

Sol «ýaqytshamen» bular Mańqystaýda bes jyl ótkizipti. Bes jyl ishinde bulardyń kóz aldynda jáne ózderiniń tikeleı qatysýymen Mańqystaý dalasy adam aıtsa nanǵysyz ózgerdi... Já, bul jóninde keıin aıtarmyz. Mine, endi bular «Bizdiń Mańqystaý» dep jańarǵan óńirdi júregine jaqyn ustap, maqtanysh tutady. Meni de ol oılar eriksiz qýanyshqa tartady. Ia, búgingi Mań

Jer qoınyna saıahat bastaldy.

qystaýdyń naǵyz ıesi — osynaý jaısań jandar. Máńgi-baqı qatygez jer qoınyna jasyrǵan munaı baılyǵyn halyq ıgiligine syı etken, shól dalany elge aınaldyrǵan, alyp qurylystar salǵan — Mańqystaý eńbekkerleri - myna sizdersińder! — degim keledi.

Jol adamy árkez jan-jaǵyna kóz salyp alańdaýmen otyrady. Qazir bul Mańqystaý dalasynda kóz toqtatar kórinister de barshylyq. Biz júrip kele jatqan 150 shaqyrymdyq joldyń aınalasynda biraz nárseler qaraıyp qalǵan. Oń jaqta jarysyp munaı, gaz, sý qubyrlary jatyr. Baılanys lınıasy, olardyń boıyndaǵy aralyq pýnktter, sol jaǵynda temir jol, elektr lınıasy qara úzbeıdi. Temir jol boıymen munaı eshelondary damylsyz aǵylyp jatyr. Jol jónekeı ylǵı munaralar — burǵylaý munaralary. Ózen, Jetibaı, Teńge, Qaramańdybas munaıly alańdaryn paıdalaný skvajınalaryn, qazyp jatqan barlaý-burǵylaý munaralary. Shevchenkoǵa deıin bos jatqan jer joq. Munyń bári bes-aq jyldyń ishinde paıda bolǵan kórinister, Árıne, bul ózgeristerde bizdiń de eńbek úlesimiz barlyǵyna ishteı qýanyshta kelemiz.

Jol qıalyn jigitter bólip jiberdi.

— Rahmet Ýtesınovıch, bul májiliske ózińiz baratyn bolǵasyn, meni bekerge erttińiz. Qazir aıdyń aıaǵy, aılyq munaı ónimin qorytyndylap, munaı qabyldaý, tasymaldaý mekemelerimen esep aıyrysý basynda bireýimizdiń bolýymyz kerek edi — dep Stremskıı oıymyzdy aldaǵy mindetke aýdardy.

Bas mamannyń májilisten tartynǵan sebebin men jaqsy túsinemin. Bes jyl boıy birge jatyp, bir turyp, eńbek etip kelemiz. Bastapqy 4 jyl ishinde Ózende turǵyn úıler, mektepter, mádenı oryndary salyna bastap, bolashaq qalanyń kontýry kóringenshe semálarymyz Shevchenko qalasynda, ózimiz Ózende, salt jatyp istep, jataqhanada bir turdyq. Sondyqtan da bizder bir-birimizge tym etene bolyp kettik.

— Moskvalyq basshylar ruqsat etpedi., Ekeýmizdi de mindetti túrde qatyssyn dedi. Sirá, úlken áńgime bolsa kerek.

Shynynda da bul jıynda asa mańyzdy máseleler qozǵalmaq edi. Májilistiń kún tártibi -Ózen munaı alańynyń paıdalaný barysy men ony budan bylaı jaqsartý sharalary jaıynda edi, Bul jóninde bizdiń kóptegen prınsıpti pikirlerimiz bar. Talaı talqyǵa túsip, talasqa aınalyp júrgen oılar da joq emes. Basym adamdarmen pikir talastyrý ońaı ma. Biraq, bul óńirdegi mańyzdy ister óz qolymyzdan ótip jatqandyqtan keıbir qarsy pikirlerge amalsyz baramyz. Bizdiń myna bas maman óz isine jetik, saýatty ınjener. Biraq álgindeı aıtys ataýlydan at-tonyn ala qashady. Múmkin bolsa eshkimmen tartyspaı-aq jaıyna júrgendi jón kóredi. Qazirgi qashqaqtap kele jatqany da sol.

Elimizdiń eń bir qıyr túkpirindegi kendi Mańqystaý túbeginen úlken munaı kóziniń tabylýy, Qazaqstan munaı óndirisin bylaı qoıǵanda, jalpy odaqtyq munaı sharýashylyǵyna eleýli ózgerister engizdi. Segizinshi bes jyldyqta jáne onan keıingi jyldarda odaq boıynsha jyldyq munaı óndirisiniń ósýi osy Mańqystaý men Batys Sibirdiń báriniń munaı alańdaryn ıgerý arqyly iske asyrylmaqshy bolatyn. Mańqystaýdaǵy ázirge qolda bar munaı qazynasy - Ózen, Jetibaı alańdary. Onyń ishinde Ózen dúnıe júzindegi eń iri ken oryndarynyń biri bolyp shyqty. Onyń uzyndyǵy 35 kılometr. Skvajınalardyń tereńdigi 1350 metr. Jer qyrtysyndaǵy munaıly qabattardyń jalpy qalyńdyǵy 400 metr.

Munaıly-gazdy qabattar eki úlken qatarǵa bólinedi. Birinshisi - joǵarǵy qatar, gazdy qatar, bor dáýirinde jaralǵan taý jynystarynan quralǵan, qumdy, qumdaqty, izbes tasty gaz ustaıtyn kóp qabattar óz ara sazdy qabattarymen bólingen. Bul sazdy qabattardyń tómengi jaǵyn, geologıa tilinde munaı-gaz qabattarynyń ultany nemese tósegi deıdi de, joǵarǵysyn tóbesi, qaqpaǵy deıdi. Munaı osy bir tabıǵı «ydystarda» jatady. Bular kóp tereńdikte joǵary jer qabattarymen basylyp jatqandyqtan, úlken qysymda turady. Ol qysym, skvajına arqyly jer qabatyn tesip jibergende, ondaǵy suıyq massa úlken kúshpen tysqa umtylady. Sol qysymmen munaı, gaz skvajına arqyly fontan bolyp atqylaıdy. Bul tabıǵı qysymy álsiregen munaı skvajınalary mehanızasıalyq tásilge kóshedi. Ol — gaz-lıft, nasos arqyly munaıdy syrtqa shyǵarý tásili.

Ózendegi tolyp jatqan munaı qabattarynyń munaı qory óte kóp. Munyń ózi aıtar ańyzǵa bolmasa, is júzinde tabıǵattan tabyla bermeıtin asa sırek kezdesetin oqıǵa. Alaıda, Qazaqstan munaıshylarynyń úlesine osynaý mol qazyna tap bolyp otyr. Sondyqtan, bul qazynanyń taǵdyryn sheshýge barsha ǵalymdar, ǵylymı jobalaý mekemeleri, Ortalyq ákimshilik oryndary tikeleı aralasady,- Iaǵnı Ózen, Jetibaı — búkil odaqtyq mańyzy bar el qazynasy.

Ózen ken ornynyń basqa munaı alańdarynan áldeneshe ózgeshe qasıetteri de bar. Sonyń biri, ári eń bastysy - qabat qysymynyń azdyǵy. Ol skvajınalardyń fontandyq ómiriniń qysqalyǵy degen sóz. Olaı bolsa qazirgi fontanǵa kóp ıek artpaı, áýel bastan sol qysymdy jasandy ádistermen qoldan jasap, qaıtkende de fontan báseńdemeıtin joldy izdeý kerek. Ol úshin tereń qabatqa sý aıdaý jumystaryn, qabattan munaı alý áreketterimen katar júrgizý qajet. Jer astynan qansha munaı alynsa, sonsha sý aıdap, oryndy bos qaldyrmaý kerek. Oryn bosap, kólem keńigen saıyn qysym azaıa túsedi de, fontan kemı beredi. Kóp uzamaı skvajınanyń demi bitip, fontan toqtap, munaıdy qudyqtan tartqan sýdaı mehanıkalyq ádispen kóterýge týra keledi.

Osynyń bári ǵylymı-zertteý, jobalaý ınstıtýttarynyń tehnıkalyq-ekonomıkalyq jobalarynda durys eskerilgen.

1961 jyly Mańqystaýda birinshi munaı fontany atty. 1962 jyly Ózen ken orny ashyldy. 1963 jyly barlaý jumysy negizinen aıaqtalyp, Ózenniń munaı qory memlekettik komısıada bekitildi. 1964 jyly bul ken orny jańa qurylǵan «Mangyshlak-neft» birlestigine tapsyryldy. Kóp uzamaı Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasy quryldy. Dál bir jyldan keıin bul kásipshilik memleketke munaı bere bastady.

Mine, Ózen sıaqty alyp óndiris orny sondaı shapshań ıgerildi. Osynaý úlken óndiris qolǵa ońaı túsken joq. Barsha barlaýshy, qurylysshy, munaıshylardyń orasan qıyndyqtardy jeńe otyryp qol jetken tabystary edi, bul. Úlken istiń jolynda az-kem kem-ketik te jetip jatty. Sonyń biri munaı óndirý jumystaryn bastaýdaǵy ketken asyǵystyq, nemese munaı qabattaryna sý aıdaý qondyrǵysyn salýdaǵy kesheýildikter boldy. Bul kemistik bastapqy jyldary onshalyq áser ete qoıǵan joq edi. Alaıda, 4-5 jyl ótkennen keıin kúndelikti munaı óndirisinen aıqyn kórinetin boldy.

Qazirgi áńgimeniń jeńi de sol jaıynda bolǵaly otyr. Bes jyldyń ishinde munaıly jer qabatynyń qysymy orta eseppen 10-15 atmosferaǵa tómendegen. Sonyń saldarynan ondaǵan skvajına fontany toqtap, ónim bermeı tur, kóptegen skvajına ónimin kemitip, aýa raıy sýynsa ónimin nasosqa jetkize almaı turyp qalady. Tipti keıbir qazylǵan jańa skvajınalar da fontan atpaı, birden kidiriske ushyraýda.

Buǵan qaramaı keıbir, basshylar:

— Ózen munaı alańyn paıdalanýdaǵy oryn alyp otyrǵan eleýli kemshilikter jergilikti sharýashylyq basshylarynyń jumysyndaǵy shalaǵaılyqtan týyp otyr, — degendi aıtady.

— Joq! — deımiz biz. — Bul kemshilikterge birge jaýap berýimiz kerek. Áýeli munaı óndirýdiń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn salyp alý kerek, sý aıdaý, gaz aıdaý, mahanıkalyq ádis, gazlıft qondyrǵylary daıyn bolsyn. Munaıshylarǵa tıisti turǵyn úı, mádenı-turmys jaǵdaılaryn túgendep bolǵannan keıin ǵana óndiristi bastaımyz.

Biz jol-jónekeı, mashına ishinde árqaısysymyz ózimizshe osy jaılardy oılanyp, aldaǵy májilistiń qandaı jaǵdaıda ótetinin boljap kele jattyq. Qarsy aldymyzdaǵy qara lentadaı túp-túzý bolyp qyr asyp jatqan jolǵa qaraımyz. Kenet ornaǵan tynyshtyq qıalǵa shaqyrady. Tegis joldaǵy mashınanyń gýili terbete túsedi.

Ómir jolyn tańdap alý ár adamnyń óz isi. Bireý erte, bireý kesh tabady ol joldy. Endi bireýler adasyp ótse, ózge bireýler dańǵyl jol taýyp, ómirge úlken iz qaldyrady.

Jetibaıdyń poselkesi arasyndaǵy asfált joldy kósip ótetin jerden asa bergende shofer:

— Osy mashınanyń artqy dóńgelegi taıǵaqtaı ma, qalaı? — dedi.

— Olaı bolsa, jaı júr! — dedik biz.

Bala jigit shapshańdyqty edáýir báseńdetti. Degenmen, spıdometr 70-ten tómen túspedi. Shofer keıde tejegishti basyp, joldyń taıǵanaqtyǵyn baıqap kele jatty. Biz onyń bul áreketterine kóp mán bermeı, óz oılarymyzben bolyp otyrmyz. Álden ýaqytta mashınanyń arty sál bultyń etti de saldyr-gúldir daýys shyǵyp, kóldeneńdep bara jatty.

— Óldik! — degen úreıli daýys estidim.

Mashına joldan tómen qaraı quldılap, kólbeı aýnap bara jatty. Budan ári ne bolǵany belgisiz, búkil dúnıe kishireıip kelip, bir núktege aınalyp, bir sátte kóz aldymnan ǵaıyp boldy. Esimdi jısam, bir tar jerde eki búktelip jatyr ekenmin, mashınanyń ishi, Birneshe ret aýdarylyp kelip, bir jambastap toqtaǵan eken. Aldyńǵy esigi maıysyp, biraq úzilip qalmaı, mashınany ári qaraı jibermeı, tirep tur. Jan - dármenimen sol jerden bir sańlaý tesik taýyp, basymdy suǵyp, shyǵýǵa árekettendim. Qolymmen tartyp, keýdemmen, ilgeri umtylamyn, biraq aıaq jaqtan dármen bolmaıdy. Ne bolǵanymdy bilip úlgermedim. Tek esim kirip, tiri ekenimdi sezingennen keıin tezirek keńistikke shyqqym kelip, tyrbanyp jatqanymda basqa bireýlerdin qarýly qoldary sýyryp aldy. Dalaǵa shyqqan soń turǵym kelip umtylsam, keýdem bulqynǵanmen aıaq jaǵym japsyryp qoıǵan jat dene sıaqty.

Meniń tezirek dárigerge, aýrýhanaǵa jetkim keldi. Qasymdaǵylardyń úsheýi de esterin jınap, túregelgen.

Aýyr jaǵdaıymdy kórip, bári de úrpıisip, ne isterin bilmeı qorshap turdy.

— Tez mashına ustańdar, meni shapshań eń jaqyn dárigerlik pýnktke jetkizińder! — dedim.

Qas qylǵandaı kún kúrkirep, jańbyr jaýdy da ketti. Búkil jaz boıy tambaıtyn jańbyrdyń mynadaı qysyltaıaq ýaqytta jaýǵany bizdiń aýyr jaǵdaıymyzdy onan saıyn qıyndata tústi. Onyń ústine et qyzýy basyla kele jaraqattyń denege áseri kúsheıip, belim, ókpem qatty aýyryp, sarnatyp alyp barady.

Ekeýi ústime mashınaǵa salǵan kilem tósenishti ustap, jańbyrdan qorǵap turdy. Bireýi jolǵa júgirip, mashına ustaýǵa ketti.

Birazdan keıin mashına da keldi. Júk mashınasyna kóterip salyp, ekeýi eki qoltyǵymnan súıemeldep otyrdy. Shoferge «tez-tez» dep asyqtyryp keledi. Qatty júrse mashına selkilinen ókpem qysylyp, tynysym tarylady, júregime ıne qadalǵandaı esimdi shyǵaryp barady.

...Esimdi jısam, rentgen stolynda jatyr ekenmin. Meniń kóz ashqanymdy kútip turǵandaı búkil denem zarlap qoıa berdi. Qaıtadan sarnata bastady. Aýyrǵandy bilgizbeıtin ýkoldarda, álsin-álsin salynsa da qaıran joq. Almatyǵa jetkenimshe bes kún ótken. Avarıa bolǵan kúni jedel járdemge Ózennen, Shevchenkodan tájirıbeli dárigerler kelip, kómek kórsetedi. Erteńine Gýrevten bir top dárigerler kelip qarap, óz pikirlerin aıtady. Úshinshi kún Bakýden neırohırýrgıa mamany shaqyrylady. Ol kisi quraldaryn ala kelip, sol jerde operasıa jasaýdy usynady. Tórtinshi kúni Almatydan neırohırýrg kelip, operasıa tek joǵarǵy dárejede, arnaýly klınıkada ǵana jasalýǵa tıisti ekenin dáleldeıdi. Dárigerler keńesi soǵan saıady da besinshi kúni AN-24 samoletimen Almatyǵa alyp ushady. Operasıa.

«Qazirgi ýaqytta neırohırýrgıa ǵylymy men praktıkasynda bar sharalardyń bári qoldanyldy. Operasıa joǵary dárejede ótti. Qoldan kelgenniń bárin istedik. Endigi jaǵdaı aýrýdyń ózine baılanysty. Eger organızmi shok kúızelisin, operasıa aýyrtpalyǵyn jeńip shyǵa alsa, ómir súredi. Al, júrý-júrmeý ekinshi dárejedegi másele»,— depti, dárigerler semáma, joldas-jora, dos-jaran, aǵaıyn-týmalarǵa.

— Tek tiri qalsyn! - dep tileıdi olar.

Sol senimniń kúshimen, úmit qýyp adam aıtsa nanǵysyz aýyr hálderdi, ushan-teńiz qıyndyqtardy bastan keshirip, aýrýhanada bas kótermesten 7 aı jattym.

Keýdem jaraqattanyp, tórt qabyrǵa synyp, ókpe zaqymdanǵan. Olardyń bári jazyldy. Endi naǵyz aýyry qaldy. Ol – bel omyrtqa synyp, julyn janshylǵan eken. Sonyń saldarynan eki aıaqtan jan ketken.

Ajalmen arpalysyp 2 aı jatqannan keıin aýrý báseńsidi. Kóńil suraýshylardy kóbirek jiberetin boldy. Ózimde áńgimelesýge jarap qaldym. Negizgi kásibim - kitap oqý. Kúndiz-túni oqıǵasyn o da jalyqtyrady eken. Buryn Mańqystaý munaıy jóninde ǵylymı eńbek jazýdy bastaǵan edim. Kóp uzamaı kandıdattyq dısertasıa qorǵamaq oıym bar-dy. Joldastaryma aıtyp aýrýhanaǵa kandıdattyq mınımýmnan emtıhan alatyn komısıalar shaqyrtatyn boldyq. Sóıtip jatyp úsh emtıhan tapsyryp, kandıdattyq mınımýmdy bitirdim. Taqyrypty bekitýden ótkizdirdim. Tek jazýǵa múmkindik joq. Úıdegi materıaldarymdy aldyryp, óńdep ortalyq jýrnaldarǵa maqalalar bastyra bastadym. Parafın munaıyn jınaý, tasymaldaý máselesine arnap kitapsha jazyp, bastyrdym. Gazdy munaı óndirisine paıdalaný jóninde kitapsha shyǵarttyrdym. Qaıtkende de tirligimdi bildirip, ýaqytty bosqa jibermeý úshin bar kúshimdi jumsap jattym.

Aýyl jigitteri jıi qatynap turdy. Solar arqyly óndiris jaǵdaıyna da qanyqpyn. Ásirese, Mańqystaý munaıynyń parafıni meni kóp oılandyrady. Bul jaryqtyq-jeke alǵanda baǵa jetpes hımıalyq zat, biraq munaı ishinde júrgende kóp qıyndyq osydan keledi. 20 prosent parafıni bar Mańqystaý munaıy eshki maıy sıaqty shildeniń eń ystyǵynda da qatyp jatady. Skvajınadan toptyq qondyrǵydaǵy nasosqa, peshke jetkenshe týrbanyń ishinde tyǵyn bolyp qatyp, aqpaı qoıady. Zadvıjkalardyń, separatorlardyń, nasostardyń ishinde qatyp, jalpy jumystardy orasan qıyndatady. Keıbir qysymy shamaly skvajınalar osynyń kesirinen qysta munaı berýin múlde toqtatady.

Parafındi munaıdyń bul qasıetteri teorıa júzinde belgili bolǵanmen, bizdiń elimizdiń munaı óndirisi tájirıbesinde buryn-sońdy kezdespeýshi edi. Al, Túrkmenıa, Tatarıa munaı kásipshilikterindegi ushyrasyp júrgen «tez qatyp qalady» deıtin qoıý munaılardyń quramynda parafın 5-8 prosentten aspaıtyn.

1965 jyly Ózen munaı alańyn paıdalanýdyń birinshi jylynyń kúzinde-aq barlaýshylardan qabyldanǵan ondaǵan skvajınalardyń 2-5 shaqyrymǵa sozylǵan uzyn qubyrlaryna parafındi munaı qatyp, munaı óndirýge úlken bógelis týdyrǵan-dy. Buǵan qarsy tásilderdiń bári de nátıje bermedi. Munaı ónimi kúrt tómendep, jospar oryndalmaı jatty.

Mine, osyndaı qıyn-qystaý kezeńderde Ózen munaı kásipshilik basqarmasy kollektıvine, onyń ınjener-tehnık qyzmetkerlerine úlken syn qoıylyp, tirelgen tuıyqtan jol taýyp, óz betterimen shyǵyp ketý kerek boldy. Biraq jigitter bul synnan múdirmeı ótti. Kollektıvtik oı, jiger, kóp aqyly bir nysanaǵa baǵyttalyp, tıisti tehnıkalyq problema sheshimin tapty. Ol - qyzdyrý, kádimgi munaıdy qubyrdyń boıynda qyzdyryp otyrý. Ol úshin munaı quramyndaǵy gaz paıdalanyldy. Qubyrdy tesip gaz alý, ony jaǵý, peshtiń konstrýksıasy, tehnıkalyq normalar, bári de der kezinde iske asyryldy.

Skvajınalar jumysy bir qalypqa túskendeı boldy. Jaz bar, qys bar degendeı kóptegen qıyndyqtarmen kúrese otyryp, jospar árdaıym oryndalyp keldi. Biraq áli de qysqa qaraı kóptegen jerden talaı tosqaýyldar tap bolyp, kóldeneń kedergiler ushyrasyp jatatyndy. Endi, mine kúndiz-túni tósekte jatqan soń osy jaılar oıǵa oralady. Jigitter tirshiligine qulaq túrem de jatam.

Stremskıı sońǵy bir hatynda: «Bıyl qys qatty bolyp tur. Skvajınalar, qubyrlar qatyp jatyr. Jibitip, jylytyp úlgermeımiz. Ónim beretin skvajınalar qorynyń 20 prosentke jýyǵy kidiriske ushyrady. Jospar da oryndalmaı tur. Siz qashan kelesiz? Tezirek jazylyp, jumysqa oralyńyz. Maǵan jalǵyz isteý qıynǵa soǵyp tur»— depti. Jumys basty mamandy ár túrli alqaly jerge jıi shaqyryp, jumystan bóle beretin de kórinedi. Tek sońǵy bir aıdyń ishinde úsh jerde baıandama jasap, esep berip, eki komısıamen basqa mekemelerdiń jumysyn tekserýde bolypty. Onyń ústine aýdandyq basshylar da jıi shaqyryp, óz jumysyna bas burǵyzbaıdy. Árıne, mundaı myń san kedergiler meniń ýaqytymda da bolatyn. Biraq, onda ekeý edik. Jabyla kótergen júk jeńil, degen ǵoı. Endi Anatolııdiń bir ózine túsken soń qıyn soǵypty.

Aıaýly Anatolıı! Qıyn-qystaý kezeńderde aýyrdy birge kóterip, jeńildi birge atqarysqan adal dos. Munaıly aýlanyń óziń sekildi mamandarǵa salmaq artaryn bilemin. Qaıyspaısyń, sen oǵan. Kedesten ózge qaıran joǵyn óziń de bilesiń.

Osy oılarymdy jınaqtap, naqty pikirlerimdi hatqa jazdym.

Taǵy bir jumyskerlerdiń hattaryna qysqasha jaýap qaıyrdym. Hatty jazyp úlgerý kerek. Óıtkeni ár úsh saǵatta sestralar kelip, meni ekinshi jaǵyma aýdaryp salady. Etpettep jatqanda jazamyn da, oń jaq jambasyma aýdaryp salǵanda oılanamyn. Árıne, munyń bári aýrýdyń báseńdegen ýaqyttarynda. Osyndaı aýyr hálderde de oıyma óz basym jaǵdaıynan, semá tirshiliginen de buryn, jumys baby orala beredi. Tipti osy jatqanym óndiristegi ómirimniń jalǵasyndaı, demalys alǵan sekildi sezinemin. Munyń ózi kóp tirshiligimniń munaı jadynda ótkendiginen de bolar. Keıingi kezdegi ómir maqsatymnyń Mańqystaý munaıyn óndirýge, sony nysanaly jerge jetkizip, ıgiligin kórýge arnalǵandyǵynan shyǵar? Men úshin eń aýyr kez sol munaı jóninde oılaýǵa múmkindik bolmaıtyn, naýqas meńdegen shaqtar edi. Mundaı jaǵdaı bastapqy kezderde jıi bolyp turýshy edi. Shúkir, onan aıyǵyp kelem.

Mine, búgin Mańǵystaýdaǵy Stremskııden telegramma keldi. Bir japyraq qaǵazdyń ishi qýanyshqa toly. Habar ıesi óziniń barlyq kóńil kúıin osy qaǵazǵa túgel sıǵyzypty. Mundaı habarǵa qandaı halde jatsam da janymnyń jaı taba qarsy alatynyn ol da bilgenge uqsaıdy. Bul bizdiń bárimizdiń de erterekten oıǵa alyp júretin ózekti máselelerdiń biri bolatyn-dy. Skvajınalardy gazlıftilik ádispen paıdalaný jobasynyń birinshi kezegi iske asyrylǵan. Osy ádispen 30 skvajına qatar jiberilipti. Sany jaǵynan kóp bolmasa da mańyzy úlken. Bul osy munaı alańyn paıdalanýdaǵy jańa bir belestiń alǵashqy baspaldaǵy ispetti. Budan bylaı osy ádiske keń ópic ashylǵaly tur. Osy jiberilgen 30 skvajınanyń ózderi-aq bul ádistiń óte tıimdi bolatynyn dáleldep bermek. Bir kezderi bul úshin qansha aıtys, tartys týǵany barshaǵa málim. Talaı adam júıkesin tozdyrdy.

Ózendegi munaı qorynyń orasan kóptigine qaramaı munaı qabattarynyń qysymy azdyǵy joǵaryda aıtyldy. Mundaǵy qazylǵan skvajınalardyń munaıdy fontandyq ádispen berý merzimi uzaq emes. Buǵan qarsy Búkil odaqtyq ǵylymı-zertteý munaı ınstıtýtynyń jasaǵan Ózendegi ken ornyn paıdalanýdyń bas sqemasy boıynsha áýel bastan qabat qysymyn jasandy ádispen kótermelep otyrý qaralǵan. Bul úshin jer astynyń munaı qabattaryna úlken qysymmen sý aıdaý keregi de kórsetildi. Munyń ózi munaı óndirýdiń eń tıimdi ádisi bolmaq.

Alaıda, mundaı ádistiń qolǵa ońaı túspesi belgili. Qyrýar montajdaý jumystaryn qajet etedi. Birinshi másele — sý kózi. Ózen tusynda - kári Kaspıı teńizi qol sozym jerde. 150 kılometr qashyqqa sý qubyryn tartyp, táýligine 100 myń tekshemetr sý aıdaıtyn nasos qondyrǵylaryn salý, ol sýdy úlestirip turatyn obektiler daıyndaý kerek. Munyń bári kem degende bes jyldy kerek etedi. Al, ázirge qabat qysymyn kótermelep turýǵa jergilikti resýrstardy paıdalanýǵa bolar edi. Ol — Ózen eńisinde jatqan 750 metr tereńdiktegi alvo-sanoman qabattarynyń sýyn skvajına arqyly alyp, munaı qabattaryna aıdaý múmkindigi. Bul da birer jylǵa sozylatyn jumys.

Al, bul 2-3 jylda munaı óndirisin toqtatpaı, kerisinshe údete tússek, qabat qysymdarynyń oısyraı qulaıtyny haq. Keıin onyń ornyn toltyrý da ońaı emes. Osy jaǵdaılardy eskere kele máseleni búıirden qoıdyq. Qabat qysymyn joǵaltpaı, skvajınalardy negizinen fontandyq ádispen paıdalanbaq bolsaq, sý aıdaıtyn qondyrǵylardy bitirgenshe munaı óndirýdi toqtatamyz. Al, buǵan kónbeı, ázir turǵan munaıdy ala bastasaq mehanıkalyq ádiske kóshýimiz kerek, ol úshin eń aldymen gazlıft qondyrǵylaryn salýǵa nazar aýdaryp, bul qurylysty skvajına qazý jumysymen teń dárejede ustaımyz. Údemeli munaı óndirisin tek qana fontandyq ádispen esepteý, árıne, aǵattyq bolady.

Osy oılarymyzǵa úsh jyl boıy tıisti mán berilmedi. Sonyń saldarynan jyl saıyn 200 myń som aqsha bólinip, onyń jartysy ǵana iske asty. Al sý obektileriniń smetalyq baǵasy 2 mıllıon som bolatyn. Bul qarajatty 2 jyldyń ishinde oryndap shyǵý qoldaǵy nárse edi. Amal ne...Kópten sozylyp kelgen osyndaı aıtystyń aqyry bir jelispen tynǵan eken. Gazlıft dańǵyl jolǵa shyǵypty. Endigi sóz osynaý úlken isti qolǵa alatyn, oǵan bir jaǵynan qamqor bola júretin Mańqystaýdaǵy meniń munaıshy dostarymda.

---