InfoHub Logo

Erte zamanda baılyǵy jannan asqan baı bolypty. Ol kúnderde bir kúni naýqastanyp ólim halinde jatyp, Muratbek degen jalǵyz ulyn shaqyryp alypty da:

         — E, qaraǵym, kózimniń qarashyǵy jalǵyzym, ákeń o dúnıege sapar shekkeli jatyr. Aqtyq demim biter aldynda saǵan úsh aýyz aqyl sózimdi aıtyp keteıin. Birinshide, sezikti jerde sergek júr, ekinshi adam balasyn mynaý jaqsy, mynaý jaman dep alalama, úshinshi, tas jutsań da táýekelge bel baıla, – dep úzilip ketipti.

         Jyljyp jyldar óte beredi, baıdyń maly taýsylyp, Muratbek pen sheshesi ábden kúızeledi. Bir kúni Muratbek sheshesin jetelep asbuzylǵa keledi. Asbuzyldyń ıesi qartań sart adam eken.

         Muratbek oǵan:

         — Aqsaqal, jetim-jesir adam edik. Ózim sizdiń jumysqa qolǵabys eteıin, sheshem ekeýimizge tamaq berip turyńyz, – deıdi.

         Aspazshy Muratbekti qyzmetke alady. Sheshesi ekeýi tamaq asyrap, birneshe jyl osynda tura beredi.

         Bir kúni qala ishinde  jarshy   shyǵyp:

         — Qalaǵa Jora degen ataqty baı keldi. Bes myń dildaǵa jalshy jaldap alady. Ol jıyrma jyl sol baıdyń qolynda bolady. Jaldanýshylar qazir baryp sbaıǵa sóılesip, aqsha alýǵa jol bos, – deıdi.

         Muratbek baıǵa jaldanbaq bolady. Sheshesimen aqyldasyp, jalshy jaldap alatyn baıǵa keledi. Jıyrma jylǵa kelisim jasap, 5000 dildány alady da, álgi asbuzyldyń qasynan 2000 dildáǵa tamasha saraı salǵyzyp sheshesin ornalastyrady. Úsh myń dildáǵa sheshesine 20 jylǵa jetetin azyq-túlik, kıim-keshek alyp beredi. Saraıdyń syrtyna: «Talyqqan adam munda bar, talyqtyrmańdar» degen jazý jazǵyzady.

         Sheshesimen qoshtasyp, baıdyń kerýenimen erip jolǵa shyǵady. Eki-úsh júz túıeli kerýen jolda jatyp, altyn ertoqymdy arǵymaq mingen, sándi kıingen jas jigitke tap bolady. Ol kerýen basshysyna jolyǵyp:

         —Menin atym-Joljomart degen. Osy jolmen júrgen adamdardy qonaq qylyp jiberetin ádetim. Bir kún qonaqsyz, oıyn-kúlkisiz otyra almaımyn, úıim-anaý ormandy saıdyń ishinde, – deıdi.

         Oǵan kerýen basy:

         — Mende eki júzden artyq adam bar, munyń bári seniń úıińe qalaı sıady. Oǵan seniń tamaq, tósek-ornyń qalaı jetedi? – deıdi.

         —Tamaq ta, úı de, jatar oryn da jetedi. Tek baryp qonýlaryńyzdy tileımin, – deıdi. Jigit qolqa salyp bolmaǵan soń, kerýen basy bastap jigittiń aýylyna keledi. Kelse, ormandy úlken saıdyń ishi qaz-qatar salynǵan tamasha saraılar, baý-baqsha, syldyraǵan bulaq eken. Úsh júz túıe júk keń qoımaǵa túıe-múıesimen, at-kóligimen sıady. Jigit qonaqtardy myń kisilik úlken saraıǵa ornalastyrady.

         Alýan túrli taǵamdarmen, araq-sharappen syılaıdy. Oıyn-saýyq kórsetedi. Kerýenshiler as iship, oıyn-saýyq kórip, yrǵap-jyrǵap qalady. Jigit kerýen basyna bólek úıge tósek saldyrady.

         — Shaqyryp qonaq etken ózińsiń, men óz úıińe bir jigitimmen birge jatamyn, – dep aıtyńyz, – deıdi Muratbek kerýen basyn ońasha shaqyryp alyp. Jigit óz úıiniń bólmesine eki kisilik tósek saldyrady.

         Kerýen basy men Muratbek sol bólmege jatady. Muratbektiń esine «sezikti jerde sergek bol» degen ákesiniń aqyly túsedi. Ol uıyqtamaı bólek bólmede áıelimen jatqan jigitti baqylaıdy. Jigit bir mezette áıelin ertip dalaǵa shyǵyp ketedi de, ári beriden soń, bir dorba un alyp kelip, orta bólmege qoıyp jatyp qalady.

         Muratbek kerýen basyn oıatyp, bolǵan oqıǵany aıtady. Óz undarynan bir dorba un alyp keledi de, álgi undy aýystyryp alady.

Tańerteń kerýen basy jigitpen qoshtasyp júrmekshi bolady. Joljomart «qosh tamaǵyn berem» – deıdi. Baǵanaǵy undy qosyp alýan túrli tamaq ázirletip, araq-sharap beredi. Muratbek kerýen basyna:

         — Buǵan siz de óz «qosh tamaǵyńyzdy» berem deńiz. Men tez ázirlep jibereıin, – deıdi.

         Sóıtip kerýenshiler de Joljomarttyń týys-týǵan, qyzmetshilerine tamaq beredi. Ol tamaqqa Joljomarttyń túndegi unyn qosyp isteıdi. Muratbek kerýenshilerge:

         — Qonaqtar aýyz tıgenshe bul tamaqtan tatýshy bolmańdar, – deıdi. Joljomarttyń jaǵy álgi asty aýyzdaryna sala bere qashar bolyp shyǵa keldi.

         Muratbek kerýenshilerge:

         — Eger túnde undy aýystyrmaǵan bolsaq barlyq múlikten aırylyp búgin bárimiz Joljomarttyń júk tasıtyn qashary bolar edik. Mine endi kólikke de, dúnıege de qaryq boldyńdar. Saraıdaǵy qazynany ana qasharlarǵa artyp alyńdar. Bizge qazǵan oryna-ózi tústi, – deıdi. (Qashar-jylqy men esekten shyqqan dúregeı.A.Sh)

         Kerýen basy Muratbektiń aqyldylyǵyna qaıran qalady. Sóıtip kerýenshiler saraıdaǵy bar múlikti alyp jolǵa shyǵady. Joljomarttyń saraılary ańyrap ıen qalady. Kerýen basy óziniń sybaılastarymen aqyldasady.

         — Muratbek aılaly jigit. Bul joly jaqsylyq istedi, qaterden qutqardy. Al ekinshi kezekte, ózimizge qater tóndirýi múmkin.  Sondyqtan joldaǵy qudyq basyna barǵan soń, munyń   kózin joǵaltalyq, – deıdi.

         Kerýen kúni-túni júrip aýzyn qaqpaqtaǵan qudyqqa kelip toqtaıdy. Qudyqtyń mańy qalyń beıit eken. Júk túsirip jaıǵasqan soń, kerýen basy Muratbekti shaqyryp alyp:

         — Seni 5000 dildaǵa satyp aldym. Endi saǵan ne istesem de óz erkim. Sen myna qudyqqa túsesiń de, bizge sý áperesiń. Basyń qudyq túbine qalady da, denen shyǵady. Denendi myna molalardyń ishine qoıamyz, – deıdi.

         Muratbektiń esine «tas jutsań da táýekelge bel baıla» degen ákesiniń naqyl sózi túsedi de, táýekel, túseıin, bılik sizde, – deıdi.

         Muratbekti arqan baılap qudyqqa túsiredi. Qudyqtyń túbi keń jazıra, aqqan ózen, qulpyrǵan baý-baqsha eken. Ózen jaǵasynda bir sulý qyz ben ólmeli shal otyr. Qyzdyń bir betinen iriń aǵyp tur.

         — Sýyńdy berip syrttaǵylardy qandyr. Senen suraıtyn suraý bar, – dedi álgi qyz tákappar pishinmen. Muratbek sýdy berip bolyp qyzǵa qarady.

         — Myna shal ekeýimizdiń qaısymyz jaqsy? Dál jaýap qaıyrmasań basyń alynady, – dedi qyz, qolyna qylysh alyp qahar tige turyp.

         — Men ádeıi basymdy alsyn dep keldim. Adamnyń jaqsy-jamany bolmaıdy. Sen jassyń, anaý kári. Ekeýińdegi aıyrmashylyq, bilgende osy ǵana. Ekeýiń birdeısiń,– dedi Muratbek.

         — Arjaǵyna qara, – dedi qyz qylyshyn tastaı berip, Muratbek jalt qarasa, syldyraǵan eki sulý qyz tur. Qaıta qarasa, shal men qyz joq.

         — Qaısymyz sulýmyz, tez jaýap ber, dál aıtpasań basyń alynady, – dedi, eki qyzdyń biri qylyshyn jalańdatyp.

         — Ekeýiń birdeısiń, – dedi Muratbek batyl jaýap qatyp.

         — Ary qara, – dedi qyzdar. Muratbek jalt qarasa, temir esik ashýly tur. Qaıta qarasa eki kyz joq. Muratbek esikke keldi. İshi-tolǵan altyn-kúmis. Ol aman qalǵandyǵyn, kóp altyn-kúmiske tap bolǵandyǵyn aıtyp syrttaǵylarǵa hat jazyp, arqanǵa baılap jiberdi. Syrttaǵylar, altyn-kúmisti qaýǵaǵa salyp jibere ber, endi tiri shyǵasyń, – dep hat jazdy.

         Muratbek altyn-kúmis taýsylǵansha jibere berdi. Altyn-kúmis taýsylǵan soń, endi óziń shyǵaryp alýdy aıtyp hat jazady.

         Kerýenshiler ózara aqyldasty da eger Muratbek tiri shyqsa, ózimizge qaýip tóndiredi. Myna múlikti men taptym deıdi. Sondyqtan qudyqta qaldyryp ketelik, desedi: Sóıtip arqandy qıady da, kóship júre beredi. Muratbek qudyqtyń túbinde qaıǵy-qasiretke batady. Ol taǵy táýekelge bel baılap qaırattanyp baǵady. Bir kezde art jaǵyndaǵy esikten bir dybys estildi. Júgirip esikke keldi de, esikti qaqty. Esik ashyldy. Kirip barsa jaınaǵan jıhazdy úı eken. Qus tósekte shalqasynan túsip, keýdesine dombyra ustaǵan, sándi kıingen aqsakaldy qart adam jatyr. Ol «Jetpegen arman, bitpegen arman» degen kúı tartady. Shal bir mezgilde basyn kóterip, Muratbekke otyr degendeı ısharat bildiredi. Shal kózin jumyp oıǵa batqandaı boldy da:

         — E, balam, bir talabyń segiz, bir talabyń toǵyz bolsyn. Seniń qaıratyńa qaıran qaldym. Seniń bul jerge kelgen soń ne áreket jasaǵanyńdy men bilip jattym. Razy bolǵanymnan dybys bildirdim. Endi saǵan qaýip-qater joq. Qaýip-qaterden qutyldyń. Osy jerdiń tajaly saǵan alǵash kezikken qyzdar edi. Alǵashqy kezikken qyzdyń qasyndaǵy shal emes, sulý jigit. Saǵan qubylyp kórinip otyr. Olarǵa jaýapty dál berdiń. Eger biriń jamansyń deseń, basyń alynatyn edi. Ekinshi sen olardan taısalmadyń. Olar taısalmaǵan adamǵa tımeıdi. Olar alǵashynda maǵan da solaı istegen. Qazir olar maǵan qyzmet etedi. Men án-kúıdiń ǵalymy edim. Atym Sandal, jasym 150-de, jerdiń ústinen asty qyzyq, jerdiń ústinen asqan álemi qyzyq. Myna ózen sý, baý-baqsha, úı, altyn-kúmisti shyǵartqan men. Jer astyndaǵylar meniń nókerlerim. Olar men ne iste desem, sony isteıdi. Tek olardyń serti boıynsha jer ústinen kelgenderdi óltirý -óltirmeýdi solar biledi, ólmeı qalǵan adam maǵan keledi. Endi seniń taǵdyryń meniń qolymda, – deıdi qart.

         Qart janyndaǵy bir túımeni basyp qaldy. Alýan túrli taǵamdar ázir boldy. Qart pen Muratbek tátti taǵamdardy toıǵansha jedi. Tamaq ishilip bolǵan soń qart Muratbekke:

         — Men seni kelgen izińmen shyǵaramyn. Bolashaqta kelem deseń óziń bil. Bul qudyqtyń aýzyna qashan kelseń de ózim túsirip alamyn. Men myna túımeni basqanda sen satymen syrtqa shyǵasyń. Al myna túımeni basqanda saty qaıta túsedi, – dedi qart janynda turǵan taqtaıdaǵy qalyń túımeniń ishindegi eki jasyl túımeni kórsetip. Qart Muratbekke taǵy da mynany aıtty:

         —Sen syrtka shyqqanda ústinde jaman er-toqymy bar, aryq esek turady. Ol baıaǵy óz unymen ózin esek, qashar qylyp jibergen Joljomarttyń sulý kelinshegi. Joljomart ólgen. Ol jas kelinshekte eshbir jazyq joq. Sen sol syrttaǵy esekke min de oń jaq qulaǵyn bura. Esek quıyndaı esip usha jóneledi. Kerýenshilerdiń saırańdap jatqan ústinen túsesiń. Esekten qarǵyp tús te myna qylyshty qynaptan sýyr. Bári saǵan bas ıedi. Kerýen basyn qylyshpen shaýyp óltir. Basqalary jalshy, olarǵa tıme. Myna oramaldy qaltańnan al da, jelpip qal. Sonda esek, qashar bolyp. júrgen Joljomarttyń jalshy jigit-qyzdary adam qalpyna keledi. Olar senimen dos bolady. Sóıtip barlyq jalshynyń basyn qosyp kórgen beınetińdi baıanda. Barlyq qazynany teń bólip ber de, ózdi-óziniń eline qaıtar. Joljomarttyń sulý kelinshegi saǵan ǵashyq bolady. Ony nekelep al. Oramal men qylyshty boıyńnan tastama.

         Shal Muratbekke osyny aıtty da qudyqtan shyǵaryp jiberdi. Muratbek shaldyń aıtqanyn jaza bastyrmaı oryndady. Muratbek Joljomarttyń sulý kelinshegi Aıkúmisti alyp eline qaıtady. Sheshesin tabady. Muratbektiń zerektigi elge aıan bolady.

         Muratbek aqylymen asyp, óz eline han bolyp, muratyna jetedi.

 

---