InfoHub Logo

Osydan jeti-segiz jyl buryn bir top aýyldastarymnyń narazylyǵyna oraı sol kezgi oblys ákimine ádeıilep hat jazǵanym bar edi. Bizdiń jaqtaǵy eskiden kele jatqan táp-táýir qazaqsha aty bar bir aýylǵa kezinde kolhozdastyrý isine aralasqan, Otan soǵysynan oralmaı qalǵan adamnyń aty berilmek eken. Oǵan janyn salyp júgirip júrgen álgi adamnyń artyńda qalǵan, sol kezde belgili bir banktiń tutqasyn ustap turǵan balasy eken de, birqaýym aǵaıyn-týǵany kótermeleı qopańdasyp, qoldaý bildirip jatypty. Men ejelden-aq qulaqqa sińisip, el aýzynda júrgen aýyldyń atyn jeke bir adamǵa bola ózgertip jatýdyń qajeti joqtyǵyn dáleldep, kóptegen derekter keltire otyryp, qarsylyq bildirgen boldym. Ondaǵy oıym "baıdyń asyn baıǵus qyzǵanady" emes, Otan soǵysynan oralmaı qalǵan 40-50 adamy bar aýyldyń ózge de azamattary arasynda narazylyq, renish-ókpe týyndap ketpesin degennen saqtandyrý da edi. Sol sheıit bolǵan adamdardyń bári de umytylmaýy tıis edi, biraq aýyl atyn alyp bererlik aýqatty balalary joq, bar jazyǵy sol ǵana, sondyqtan kúni erteń yńǵaısyz sózge qalyp júrmeıik, degen ýáj bildirgen bolatynmyn. Onyń ústine jer-sý attaryn bulaısha jón-josyqsyz ózgerte berýge de qarsy kózqarastaǵy adam ekenimdi aıtqanmyn.

Biraq "jalǵyz qazdyń úni shyqpas", meniń hatymdy elep, aıtqan sózimdi qulaǵyna qystyrǵan adam bolmady. Bul kúnde kózi joq álgi bankır tanysym bolsa, óle-ólgenshe maǵan qyryn qarap, qyrǵı qabaq qalpynda ketti.

Munyń bárin táptishtep nesine aıtyp otyr deısizder ǵoı? Oǵan da keleıin.

Qazir qazaq jerinde jappaı bir el men jer, aýyl men kóshe, qala men qamal atyn ózgertý naýqany júrip jatqan sıaqtanady. Munyń ózi, tipti, kúnnen-kúnge beleń alyp, búgingi tilmen aıtqanda, modaǵa aınala bastaǵan: "Oý, pálenshe de osy óńirdiń bir perzenti ǵana edi ǵoı. Tipti eń ozyq týǵan perzenti shyǵar. Sonda da atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan jer ataýyn sol bir ǵana perzentiniń atyna kóshirip berýimiz qalaı bolmaq" — deıtin kisi kórinbedi. Birimen biri jarysqa túskendeı talasa-tarmasa baıaǵydan kele jatqan, aıryqsha bir dara qasıetine oraı halyqtyń ózi qoıǵan aty bar jer-sý ataýyn sol arada týyp-ósken ata-baba, áke-sheshemizge alyp berý jolynda jan alysyp, jan berisip-aq jatyrmyz.

Osynyń sebebi nede? Biraz aǵaıyn, sirá, qalyptasyp qalǵan jer-sý atyn búgingi kúnge laıyqtap ózgertý arqyly elim dep eńirep ótken erlerdiń esimin máńgi este qaldyratyn bolamyz, sol úshin jasalyp jatqan marapat-qurmet dep oılaıtyn da sıaqty. Qazirgi kúnde aýyl ákiminen Prezıdent apparatyna deıingi jer-sý, eldi-meken atyn ózgertýge azdy-kópti qatysy bar mekemelerge bas suǵyp kórińizshi, "pálen jerge pálenshekeńniń atyn berýdi suraımyz, túgen mektep túgenshekeń atymen atalsa eken" degen hat-qujattan aıaq alyp júre almas edińiz. El tilegi eleýsiz qalmasyn deıtin bolýy kerek, bul kúnde áıteýir aty-jóni aýyl úı, aǵaıyn arasynan árige beımálim, dál qazir aramyzda kózi joq demeseń, sińire qoıǵan eńbekteri de shamaly ǵana adamdarǵa aýdannyń, aýyldyń, kósheniń, mekteptiń, mekemeniń, qala berdi meshittiń atyn berý ádettegi iske aınalyp bara jatyr. Almatydan attap shyǵyp kez-kelgen aýdan ortalyǵy, úlken-kishi aýylǵa bas suǵyp kórińizshi, ne istep, ne qoıǵany eshkimniń esinde mı. adamdardyń atyna qoıylǵan kóshege baryp tirelesiz. Bul kim edi?" — dep surasań, "Páli, qalaı bilmeısiz, bul kisi bir kezderi osynda partorg boldy ǵoı" nemese "búgingi ana pálensheniń qaınaǵasy emes pe, neǵyp bilmeı qaldyńyz!" — dep ózińe kiná taǵa qarsy turatyndarǵa kezigeriń sózsiz.

"Apyr-aý qyzmet istese — aqysyna aılyǵyn alyp otyrǵan joq pa edi, onyń ústine óz mamandyǵyna laıyq jumys jasaýǵa tıis te edi ǵoı, endeshe oǵan bola eldi meken, kóshe aty nege berilýi tıis? Bul ózi ólgennen keıingi erligine oraı beretin nagrada emes qoı, jurt aýzynda júretin ne aty, ne haty bar aıryqsha týǵan iri tulǵalarǵa ǵana laıyq marapat emes pe edi?" deıtin de eshkim joq ázirge.

Ras, jer-sý, kóshe ataýlary buryn da oqtyn-oqtyn ózgeriske ushyrap jatatyn. Men es bilip, etek jıǵaly osy Almatynyń da qaısybir kósheleri úsh-tórt retten atyn ózgertkenin bilemin. Biraq olar kóbine-kóp damý men dáýirlik qajettilikten týyndaıtyn edi, ıaǵnı belgili bir ıdeologıanyń ózgerýine qaraı júzege asyp jatatyn. Úgiti men nasıhaty da soǵan oraı júrgizilgendikten jurt qulaǵy da birte-birte úırenip, jańa ataýǵa daǵdylanyp ketetinbiz. Qazir múldem basqasha.

Onyń ústine aýyl-selo, ásirese kóshe attary kóptiń kóńilinen berik oryn tepken, úlkenge de, kishige de tanymal, "bul kim edi taǵy da?" — degizbeıtin Abaı, Altynsarın, Shoqan, Mahambet, orystardan Pýshkın, Lermontov, Gogol, Gorkıılerdiń menshigine tıýshi edi. El aýzynda júrgen Isa Baızaqovtyń eleýsizdeý bir sazgerge qarata: "Ondaı kompozıtor estisem qulaǵym kereń bolsyn!" — deıtin sózi bar edi, sol aıtqandaı, esimin el bilmek túgili, eshkim estimegen adamdardyń aýqymdy bir aýyldyń, uzyndy-qysqaly kósheniń dep, kóptegen derekter keltire otyryp, qarsylyq bildirgen boldym. Ondaǵy oıym "baıdyń asyn baıǵus qyzǵanady" emes, Otan soǵysynan oralmaı qalǵan 40-50 adamy bar aýyldyń ózge de azamattary arasynda narazylyq, renish-ókpe týyndap ketpesin degennen saqtandyrý da edi. Sol sheıit bolǵan adamdardyń bári de umytylmaýy tıis edi, biraq aýyl atyn alyp bererlik aýqatty balalary joq, bar jazyǵy sol ǵana, sondyqtan kúni erteń yńǵaısyz sózge qalyp júrmeıik, degen ýáj bildirgen bolatynmyn. Onyń ústine jer-sý attaryn bulaısha jón-josyqsyz ózgerte berýge de qarsy kózqarastaǵy adam ekenimdi aıtqanmyn.

Biraq "jalǵyz qazdyń úni shyqpas", meniń hatymdy elep, aıtqan sózimdi qulaǵyna qystyrǵan adam bolmady. Bul kúnde kózi joq álgi bankır tanysym bolsa, óle-ólgenshe maǵan qyryn qarap, qyrǵı qabaq qalpynda ketti.

Munyń bárin táptishtep nesine aıtyp otyr deısizder ǵoı? Oǵan da keleıin.

Qazir qazaq jerinde jappaı bir el men jer, aýyl men kóshe, qala men qamal atyn ózgertý naýqany júrip jatqan sıaqtanady. Munyń ózi, tipti, kúnnen-kúnge beleń alyp, búgingi tilmen aıtqanda, modaǵa aınala bastaǵan: "Oý, Pálenshe de osy óńirdiń bir perzenti ǵana edi ǵoı. Tipti eń ozyq týǵan perzenti shyǵar. Sonda da atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan jer ataýyn sol bir ǵana perzentiniń atyna kóshirip berýimiz qalaı bolmaq" — deıtin kisi kórinbedi. Birimen biri jarysqa túskendeı talasa-tarmasa baıaǵydan kele jatqan, aıryqsha bir dara qasıetine oraı halyqtyń ózi qoıǵan aty bar jer-sý ataýyn sol arada týyp-ósken ata-baba, áke-sheshemizge alyp berý jolynda jan alysyp, jan berisip-aq jatyrmyz.

Osynyń sebebi nede? Biraz aǵaıyn, sirá, qalyptasyp qalǵan jer-sý atyn búgingi kúnge laıyqtap ózgertý arqyly elim dep eńirep ótken erlerdiń esimin máńgi este qaldyratyn bolamyz, sol úshin jasalyp jatqan marapat-qurmet dep oılaıtyn da sıaqty. Qazirgi kúnde aýyl ákiminen Prezıdent apparatyna deıingi jer-sý, eldi-meken atyn ózgertýge azdy-kópti qatysy bar mekemelerge bas suǵyp kórińizshi, "pálen jerge pálenshekeńniń atyn berýdi suraımyz, túgen mektep túgenshekeń atymen atalsa eken" degen hat-qujattan aıaq alyp júre almas edińiz. El tilegi eleýsiz qalmasyn deıtin bolýy kerek, bul kúnde áıteýir aty-jóni aýyl úı, aǵaıyn arasynan árige beımálim, dál qazir aramyzda kózi joq demeseń, sińire qoıǵan eńbekteri de shamaly ǵana adamdarǵa aýdannyń, aýyldyń, kósheniń, mekteptiń, mekemeniń, qala berdi meshittiń atyn berý ádettegi iske aınalyp bara jatyr. Almatydan attap shyǵyp kez-kelgen aýdan ortalyǵy, úlken-kishi aýylǵa bas suǵyp kórińizshi, ne istep, ne qoıǵany eshkimniń esinde joq adamdardyń atyna qoıylǵan kóshege baryp tirelesiz.

Bul kim edi?" — dep surasań, "Páli, qalaı bilmeısiz, bul kisi bir kezderi osynda partorg boldy ǵoı" nemese "búgingi ana pálensheniń qaınaǵasy emes pe, neǵyp bilmeı qaldyńyz!" — dep ózińe kiná taǵa qarsy turatyndarǵa kezigeriń sózsiz.

"Apyr-aý qyzmet istese — aqysyna aılyǵyn alyp otyrǵan joq pa edi, onyń ústine óz mamandyǵyna laıyq jumys jasaýǵa tıis te edi ǵoı, endeshe oǵan bola eldi meken, kóshe aty nege berilýi tıis? Bul ózi ólgennen keıingi erligine oraı beretin nagrada emes qoı, jurt aýzynda júretin ne aty, ne haty bar aıryqsha týǵan iri tulǵalarǵa ǵana laıyq marapat emes pe edi?" deıtin de eshkim joq ázirge.

Ras, jer-sý, keshe ataýlary buryn da oqtyn-oqtyn ózgeriske ushyrap jatatyn. Men es bilip, etek jıǵaly osy Almatynyń da qaısybir kósheleri úsh-tórt retten atyn ózgertkenin bilemin. Biraq olar kóbine-kóp damý men dáýirlik qajettilikten týyndaıtyn edi, ıaǵnı belgili bir ıdeologıanyń ózgerýine qaraı júzege asyp jatatyn. Úgiti men nasıhaty da soǵan oraı júrgizilgendikten jurt qulaǵy da birte-birte úırenip, jańa ataýǵa daǵdylanyp ketetinbiz. Qazir múldem basqasha.

Onyń ústine aýyl-selo, ásirese kóshe attary kóptiń kóńilinen berik oryn tepken, úlkenge de, kishige de tanymal, "bul kim edi taǵy da?" — degizbeıtin Abaı, Altynsarın, Shoqan, Mahambet, orystardan Pýshkın, Lermontov, Gogol, Gorkıılerdiń menshigine tıýshi edi. El aýzynda júrgen Isa Baızaqovtyń eleýsizdeý bir sazgerge qarata: "Ondaı kompozıtor estisem qulaǵym kereń bol syn!" — deıtin sózi bar edi, sol aıtqandaı, esimin el bilmek túgili, eshkim estimegen adamdardyń aýqymdy bir aýyldyń, uzyndy-qysqaly kósheniń atyna ıe bolyp jatqanyn kórgende jaǵańdy ustaýǵa májbúr bolasyn. Uly Jambyl atamyz qusap, tipti:

Atyńnan aınalaıyn, Áýlıe-ata,
boldy dep atym Jambyl bolma qapa, —

ep sál de bolsa qysylyp-kymtyrylǵan eshkim jáne joq, qolynan kelgeni qonyshynan basyp-aq jatyr.

Qysqasy, jer-sý, aýyl men qala, mektep pen mekeme, keshene men kóshelerdi ekiniń biriniń omyraýyna qadaı salar ordenge, ne bolmasa ata-baba uranyna aınaldyryp bara jatqan sıaqtymyz. Áıtpese, Qaskeleńdi — Qarasaıǵa, Qarabulaqty — Qabanbaıǵa aınaldyrǵannan ne uttyq? Qarabulaq orta mektebi degennen Qabanbaı orta mektebi deý qulaqqa juǵymdylaý estilip túr ma? Bolmasa, arýaqty babamyzdyń dańqyna dańq qosyp, abyroıyn asyrǵan jeri bar ma?

Ekeýi de emes. Áıteýir, elden qalmaý, "jurt sóıtip jatyr ǵoı, biz de toqaldan týǵan joqpyz..." deýden týǵan jalǵan uran, jalań patrıotızm.

Oılanyp qarańyzshy, Qyzylqum, Qyzylashy, Ashybulaq, Qaskeleń, Kegen, Alakól, Aqsý sıaqty tolyp jatqan qazaqy aýyldardyń atyńda tutas bir tarıh, el taǵdyry jatqan joq pa. Sol óńir, sol eldiń ótkeninen derek berip turmaı ma. Onyń ústine keler ǵasyrdaǵy tarıhshylarymyz: "Qazaq jerindegi jer-sý ataýlary kileń kisi attaryna turatyny qalaı?" — deı qalsa, ne betimizdi aıtamyz.

Osydan otyz-qyryq jyl buryn Almatynyń qyz-kelinshegi birinen-biri qalysqylary kelmeı, shetinen qara beldik taǵynyp shyǵa kelgeni bar edi. Sonda, umytpasam, Orazaqyn Asqar bolýy kerek:

Kim bilsin, jarasa ma, jaraspaı ma,
Áıteýir, el aldy dep ala berdik", —

dep bitetin "Qarabeldik" óleńin jazǵany bar bolatyn. Bul da sol sıaqty uranshyldyq. Áıtpese, on-on bes úıli aýyldaǵy kóshege Abylaıhannyń atyn qoıýdyń qajeti qanshalyq edi?! Al tarıhı tulǵalarymyzdy, oǵan qosa ár óńirdiń ótken-ketken aıtýly adamdaryn áıteýir marapattaý, arttaǵyǵa esimin túsý qajet bolyp bara jatsa — tastan qashap eskertkish turǵyzaıyq. Ne so kisiniń atyna mektep, meshit, medrese saldyraıyq. Odan ótken qurmet te, taǵzym da bola qoımas edi.

Bizdiń elde "Tarıhı eskertkishterdi qorǵaý komıteti" bar. Dál osy ispettes, sondaı mártebedegi "Tarıhı ataýlardy qorǵaý komıteti de kerek syqyldy. Dál búgingi onomastıkalyq komısıadan bólegirek, shyn mánińde jer-sý ataýlarynyń qalyptasyp qalǵan halyq aýzyndaǵy atyn saqtap qalý jolynda kúrese biletin komıtet bolýǵa tıis. Sonda, áıteýir sózi ótip, qoly jetkender el tarıhynyń ótkeninen habardar etetin kóne otaýdy belinen basa bir-aq syzyp tastap, atasynyń nemese naǵashy apasynyń atyna aýdaryp berýden tıylar ma edi, qaıter edi.

Biz bul jerde aıtpaq oıymyzǵa asa tereńdep jatpaı, bet jaǵyn ǵana qalqyp ótip otyrmyz. Qalyń oqyrmannyń aýzyna sóz salyp kóreıik, bálkı, bul kóptiń de kókeıinde júrgen oı shyǵar, endeshe úlken-kishi azamattar pikir bólisip kórmes ne eken dep te oıladyq.

Áıteýir, qaıtalap aıtsaq, jer-sý attaryn ózgertý marapatqa da, maqtaýǵa da aınalmaýy kerek. Árbir ataýdyń atyn ózgertýde arǵy-bergige úńilip, taldap, tarazylaı kelip, eń sońynda eki shoqyp, bir qaramaı bolmaıdy. Orystyń bir úlken aqynynyń "Lısh ty býd zráchım, chývstvo mery, nash nepodkýpnyı provodnık" — degeni bar edi, sol aıtqandaı, ne nárseniń de ólshemi men mólsheri, shekara-syzyq shekteýi bolatyn edi. Bárimizdiń de sol mejeden aspaı, artyq-kem aýytqýlarǵa baspaı, júz oılanyp, myń tolǵana otyryp, mundaı el múddesindegi máseleniń "aıttym — bitti, kestim — úzildi" deıtin jeke sheneýniktiń emes, halyqtyń uıǵarymymen ǵana júzege asyrylatynyn umytpasaq deımiz.

---