InfoHub Logo

(Aqyn Jumataı Jaqypbaev týraly esse)

“Jaqsynyń artynan sóz eredi, jamannyń artynan bóz...” — degen de bir qanatty qaǵıda bar ǵoı, meniń uǵymymdaǵy Jumataı Jaqypbaev aqyn da artynan sóz ergen jaqsy da jaısań jigitterdiń biri edi. Onymen eń alǵash ret 1969 jyly kezdestim, bilem. Taldyqorǵan oblystyq “Oktábr týy” atalatyn gazet redaksıasynda isteımin, sondaǵy ádebıet pen óner bóliminiń meńgerýshisimin. Osy óńirdegi óleń jazatyn, áńgime qurastyratyn, áıteýir ómir jolyn ádebıet jaǵyna baǵyshtaımyn deıtin úlken-kishiniń bári derlik bizdiń aldymyzǵa topyrlap kelip jatady. Bárin de jyly júzben qabyldap, qoldan kelse demeý bolýǵa barymyzdy salyp-aq júretin kezimiz edi.

Kúnderdiń kúni bolǵanda maǵan sálem berip, qyzyl shyraıly, sýaǵarynda sulý ǵana murty bar, nasybaı atatyn adamdarsha astyńǵy ernin jymyra sóıleıtin, jymıa kúletin shymyr deneli bir jas jigit keldi. Asyqpaı ǵana amandasyp boldy da, bappen qozǵalyp, qarsy aldyma kelip otyrdy. Aty-jónin, óziniń óleń jazatynyn aıtty-aý deımin. Áldenege kóńil-kúıim bolmaı turdy ma, mundaı jigitterdiń kúnige biri kirip, biri shyǵyp jatatynyna etimiz úırenip ketkendikten be, sózin samarqaý ǵana tyńdadym-aý deımin. Áıteýir alǵashqy kezdesýde sonshalyq elpildep, emeshegim úzile qoıdy dep aıta almas edim.

Ol maǵan qolmen jazylǵan bes-alty óleńin qaldyrdy da, “oqyp kórersiz” dep, sol bir ózine tán salmaqty júrisiniń sánin buzbaǵan qalpynda jaǵalaı bas ızep, jymıa qoshtasty da, esikten shyǵyp kete bergen. Keketkeni me, keliskeni me, belgisiz, sol bir tanaý astyndaǵy jymıysy ǵana esimde qalyp qoıypty.

Araǵa biraz kúnder salyp baryp, qaǵazdarymdy aqtaryp otyrsam, sol jigittiń, qaldyryp ketken óleńderi jatyr eken. Aldymen aty-jónine kózim tústi — Jumataı Jaqypbaev. Endi jazǵandaryna úńileıin. Páli, dersiń! Mynaýyń myqty ǵoı! Óleńderi jutynyp-aq tur eken, qamshy saldyrar emes. Jasyrmaı-aq qoıaıyn, redaksıamyzǵa óleń jazatyndar kóp kelgenimen, dál mundaı shymyr da jumyr jyrlar kezige bermeıtuǵyn. Ara-tura osy ispettes shýaqty shýmaqtar qolymyzǵa tıe qalsa, jabyla oqyp, jamyraı talqylap, óremiz jetkenshe ózeýreı pikir aıtyp, tezirek jarıalap jiberýge asyǵýshy edik. Bizdiń bólimde Shuǵaı Ósipov, Svet Orazaev, Jaıyrbek Qaspaqov sıaqty jigitter isteıtin, keıin olardyń qataryna aty shyǵyp, ataǵy jaıyla bastaǵan Aqushtap Baqtygereeva kelip qosylǵan.

Mine, bul joly da basymyz túgel túıise qalyp, Jumataı óleńderin japatarmaǵaı súısinip oqyp jatyrmyz. Svet, Aqushtaptar ony syrtynan jaqsy biletin de bolyp shyqty. “KazMÝ-de oqyǵan, boksshy jigit!” dep te jiberdi bireýleri.

Ony bilemiz deıtinderdiń Jumataı jaıyndaǵy minezdemeleri jaqsy eken, áneý kúni ózim de bir kórgennen unatyp qalǵandaı edim. Ásirese onyń kisini jatsynbaı, jatyrqamaı qaraıtyny, úrgelektemeı, oıyn da, boıyn da kótere túsip, ózin-ózi erkin ustaıtyny baıqalyp qalyp edi. Maǵan sonysymen de jaǵyp qalsa kerek.

Óleńin jarıaladyq. Budan keıin ol bizge jıi kelip, úzbeı aralasyp júretin boldy. Sol jyldary men Jarkent jaqtan Áben Dáýrenbekov degen taǵy bir jaqsy aqyndy taýyp qaıtyp, qyzmetke de aldyrǵan bolatynmyn. Kóp uzamaı Jumataı da bizge kelip, jumysqa ornalasty da, mineziniń juǵymdylyǵynan bolar, az ǵana kúnder ishinde tonnyń ishki baýyndaı aralasyp, jaqyndasyp kete bergenbiz. Ol udaıy ózin iri ustaıtyn, biraq kishi ekenin áste esten shyǵarmaıtyn tákappar qalpyndaǵy iniliginen jazbady, men aǵa bolyp qala bergenmin.

Bir men ǵana emes, Jumataı degeniń aınala júrgenderdiń bárine súıkimdi jigit bolyp shyqty. Óz boıyna jarasymdy ázil-ospaq, sypaıy qaljyń-qaǵytpalarymen úlkenniń de, kishiniń de tilin taýyp, basshylardyń da oıynan shyǵa bildi. Jatypatar shymshymalary da joq emes, biraq artyq ketpeıdi, eshkimniń kemistigin aıtyp, shenep-minemeıdi. Mysqylynyń ózin mysalmen túıindep, ájýasyn ázilge aınaldyryp, utqyr da utymdy aıtqyshtyǵymen jýyp-shaıyp, tónip kele bergen daýdyń aldyn alyp, jaıma-shýaqtandyryp otyrady.

Óz shyǵarmashylyǵyna kelgende óte bıpaz, asyǵyp-aptyǵý degendi bilmeıdi, talǵampaz, bir obraz ne oıyna alǵan detaldiń sońyna tússe, qashan ıi qanǵansha uzaq tolǵatyp júrip alatyny, zamandasy Ábdirashtyń Jarasqany aıtqandaı, “bir kún jazǵan óleńin bir jyl nasıhattaıtyny” bar edi.

Biz biletin Jumataı ártúrli bas qosýlarda, ózimen qatarlas júretin jora-joldas arasynda solarǵa arnap shyǵarǵan sekseýil shoǵyndaı ushqyn atqan ekspromt-shýmaqtaryn ońdy-soldy aıamaı shashyp júretin edi. Biraq atqan oǵy qur ketpeıtin qula mergendeı, kimge qarata aıtsa da, sol sózin arnaǵan adamnyń búkil bitim-bolmysyn, minez-qulqyn, ishki-syrtqy keskin-kelbetin qolmen qoıǵandaı dál beretin edi, álgi nysanaǵa alǵan úlken-kishiniń ózderi de, ondaı óleńdi estigen ózgeler de umytpaı, birine biri aıtyp, qaqpaqyldaı qaǵyp ala jóneletin. Birine biri jetkizip, soǵan ózderi de máz-máıram bola kúle júrip, aýyzdan aýyzǵa taratyp jiberetin. Ásirese “Oktábr týy” redaksıasynda ózimen birge qyzmet atqarǵan jigit-jeleń, qyz-qyrqyn, tipti tikeleı bastyqtaryna qarata aıtqan bir shýmaq, jarym shýmaq óleńderi kóp bolýshy edi.

Ol ózi, qalaı desek te, tabıǵaty bólek, jaratylysynan suńǵyla, týa bitti tektiligi bar, júris-turys, bitim-bolmysymen baıaǵynyń sal-serilerine uqsap týǵan jigit bolatyn. Joqqa bola kúıgelektene kúıip-pisý, bolymsyz tabysyna bola kúpine maqtanyp, asyp-tasýǵa múldem joq edi. Keıde men oǵan: “Osy kele jatqanyńda, shynyńdy aıtshy, qaltańda ǵoı kók tıyn joq, biraq myńdy aıdaǵan baı balasy sıaqty mań-mań basasyń, aspan aınalyp jerge túsedi dese de asyqpas mańǵazdyń ózisiń” — deıtin edim. “Ózińizge.., ózińizge tartqamyz ǵoı, kóke!” — deıtin de qoıatyn edi ol. Sulý murtyn bir sıpap, mıyǵynan kúlgen qalpymen jónine kete berer edi.

... Zaıdaǵa qosylǵansha (aqyn Zaıda Elǵondınova) salt basty, sabaý qamshyly kúıinde biraz júrip qaldy. Tórt-bes adam bas qosqan jerde, onyń ústine aınalasy aýzyna qarap qolpashtaı túsip, kótermelep otyrsa, ol ózin barynsha erkin sezinetin edi, dombyra da shertetin, ánshilerge de qosylyp ketip, qasyndaǵylarǵa qarata dostyq ázildiń de jeti atasyn qarsha boratyp, tóńiregin túgel kúldirip, ózi de kúlip, máz bolyp otyrýshy edi, kóp kisilik dýmandy dúrmekti unata bermeıtin.

Jumataıdyń kóbine-kóp qaljyń nysanasyna alatyn adamynyń biri— aǵa dosy, aqyn Áben Dáýrenbekov bolýshy edi.“Áziliń jarassa — atańmen oına”, — degen qaǵıdany maldanyp, ekeýi qurdastarsha qaljyńdasa beretin. Únemi zilsiz qajasyp otyratyn. Birde ıtjyǵys tússe, birde Jumataıdyń basymdyǵy baıqalyp qala beretin.

Sol Áben Taldyqorǵan qalasynan páter alyp, bir kúni úıimdi kór dep, Jumataıdy ertip kele jatsa kerek. İshýdi ishi jek kórmeıtin Jumataıdyń áńgimeniń aıaǵyn dáıim ǵana ishimdik jaǵyna aparyp tireı beretin ádeti bar edi. “Mine, mynaý úı, páterimiz osynyń úshinshi qabatynda”,— dep kele jatqan Ábenge, álgi úıdiń astyńǵy qabaty tutas qana azyq-túlik dúkeni ekenin kóre qoıǵan Jumataı:

Bul úıdiń ústi de dom, asty da dom,
Tıip tur irgesine gastronom,—

dep jiberedi. Áben de ol shirkinnen qashpaıdy bilem, ekeýi bir-birin arǵy jaǵyn aıtpaı-aq túsine qoıady da, qatarlasa baryp dúkenge bas suǵypty. “Al, qaısysyn alamyz?”— degen Ábenge Jumataı:

Qasynda erip júrse eki-úsh syra,
Araqtyń tóresi ǵoı “Ekstra”, — degen eken.

Ábenniń tuńǵysh qyzy dúnıege kelip, sonyń shildehanasyna jınalyp otyrǵandardyń kózinshe:

Aınalaıyn Gúlzadam,
Aıtaıyn saǵan bir jańa án.
Ákeń seniń ımportnyı —
Poshtamen kelgen Quljadan, —

degendi de Jumataı aıtqan.

Ábenniń kóp jyldar buryn Qytaı jaǵynan aýyp kelgenin emeýrinmen bildire ketkendigi edi onysy. Sol Gúlzada apyl-tapyl júre bastaǵan kezde, Ábenniń úıine kele qalady da, jópshendide aýzyńa eshteńe tıe qoımaı, tamaǵy jybyrlaı bergen Jumataı:

Keletin aǵaıynyń bar alysta,
Myqty bolsań úıińde araq usta.
Mamańa aıtshy — júz gram quıyp bersin
Jumataı Jaqypbaev tovarıshqa!

— dep, “úıde araq bolmaı tur edi” — dep syltaýratqan ata-anasyn da bir ilip ótken ǵoı.

Aıtyp júrmegen soń umytyp ta qalyppyn, mundaı-mundaı birqaqpaılar onda óte kóp bolýshy edi.

Sol Ábenniń boıynyń alasalyǵyn meńzep:
Qulaqshyny eki tyshqannyń terisi,
Ózi Sýannyń perisi...
Ozat kolhozdyń qyzylshasyndaı boıy bar,
Soǵan qaramaı,
Toqal alsam ba degen de oıy bar,—

dep bir ketse, Toqtasyn Súgirbekov deıtin aqyn jigitke:

Qıardyń bóshkesindeı jýan aqyn,
Júnjún berseń — balasha jubanatyn,
Qyz kórse qylmyń qaǵyp qýanatyn,
Kindigin qytaı kesken Sýan aqyn, —
Súr jegendeı bolamyz seni kórsek,
Birdemeń bar ma bizdi sýaratyn?! —

deıtini de bar.

Ańqyldap qalǵan, aqkóńil Toqtasynnyń barǵan úıine aýyzsha “bir qoı syılap” ketetini bolady eken. Syryn biletinder kúledi de qoıady, syryn bilmeıtinder shynymen qoı beredi eken dep dámetip te júretin kórinedi. Bizge de birer qoı “ataǵany” bar. Birde bárine ortaq joldastarynyń biriniń áıeli bosanyp, solarǵa baryp “baýy berik bolsyn” aıtaıyn dese “qaltasynyń túbi tesik”, barmaıyn dese taǵy da uıat, ne isterin bilmeı daǵdarǵan Jumataıdyń aldynan Toqtasyn jolyǵa ketpeı me. Jumataıdyń qysylyp turǵan jaǵdaıyn óz aýzynan estigen Toqtasyn: “Men bir qoı atadym” — dep qalsa kerek. Sonda Jumataı: “Áı, Toqa-aı, sizdiń qoılardaı qoıdyń men bolsam bes-altaýyn qatar atap, ózine aıdatyp-aq jiberer edim ǵoı”,— depti.

Sol Toqtasynnyń jańaǵydaı qylyǵyna qarata shyǵarǵan Jumataıdyń taǵy bir óleńi mynandaı:

Bir jiligi bazarda,
Bir jiligi qazanda,
Bir jiligi Basqanda,
Bir jiligi aspanda,
Bir jiligi arqanda,
Bir jiligi Sarqanda..,
Toqańnyń bir qoıy bar,
Árkimge bersem degen oıy bar.
Toqań bermeı júrgen joq,
Óziń tap ta, soıyp al!

Oblystyq gazet jigitterin birde kolhozdaǵy jumysqa aparyp salady. Olardy bastap barǵan gazet redaktorynyń orynbasary Eljas Beısenbekov bolsa, ózi de elgezek, tynymsyz, basqalarǵa da dikektep tynym bermese kerek. Aq tańnan oıatyp alyp, “turyńdar da, turyńdar!” — dep jigitterdiń mazasyn ala beredi eken. Basyna udaıy túrik taqıasyn kıip júretin kórinedi.

Mekenimiz Keńaral,
Ýaqyt joq demalar,
Tyqaq-tyqaq etedi,
Týreskıı General!.. —

dep, Jumataı Eljastyń ózin de, ózge jigitterdi de kúldirse kerek. Bulardyń jumys istep jatqan Keńaraldary áıgili Zylıha Tamshybaeva basqaratyn keńsharǵa qaraıdy eken. Birde plantasıa basyndaǵy bularǵa qaraı kele jatqan sol Zylıhany kórip qalǵan Eljas bastyq asyp-sasyp onyń aldynan shyǵam dep júrgende, shalbarynyń quıryq tusyn buta sydyryp, jyrtyp alypty. Kisige udaıy júzin ǵana bere sóılep, kótkenshektep shyǵatyn qytaılarsha, Eljas ta amalsyz Zylıhanyń aldynan artymen sheginshekteı bermeı me, sony baǵyp otyrǵan Jumataı:

Jalbyrap júrip kótenińiz,
Zylıha sizdiń ne teńińiz, —

dep bir qaǵytyp ótedi.

Onyń Baıandın Quttybekke, redaksıadaǵy basqa da jigit-jeleń, qyz-kelinshekterge qarata aıtqan tapqyr da dál shýmaqtarynyń, dostyq ázilderiniń kóbin esime túsire almaı otyrmyn. Biletinderdiń aýyly alys, surap alýdyń da retin tappadym.

Keıinirek, Almatyǵa aýysqannan keıingi kezde ol “Jazýshy” baspasyndaǵy maǵan jıi kelip turatyn edi. Bir kúni: “Kóke, men oryssha birer óleń jazyp em, tyńdaısyz ba, oqyp bereıin? Osyndaǵy oryssha óleń jazatyn Orynbaı, Baqytjandar maqtap júr”,— degeni bar.

Óleńderi shynynda da jaqsy sıaqty. Biraq men oǵan:

— Sen qazaq jyrynyń túbin túsirip júrgen úlken aqynsyń ǵoı. Sońyńnan biraz jastardy da ertip, “Jumataı qaǵanatyn” qurǵanyńdy da estip júrmiz. Orysshany sol Oljastarǵa-aq qaldyrsań qaıtedi, typa-tynysh,— dep edim, ol túsindi me, joq pa, bilmedim, áıteýir odan soń oryssha óleńimdi tyńda dep meni mazalamaıtyn bolǵan.

... Bir kúni estidim, Jumataı jumystan shyǵyp, aýylyna ketip qalypty. Áke-sheshesi Taldyqorǵan túbindegi “Jetisý” atalatyn bir ujymsharda turatyn. Kóktem kezi edi. Mal tóldep jatqan, shopandarǵa ilesip, qozy baǵýǵa saqmanshy bolyp ketipti degen habar da jetken bizge. Onyń minezine kúlgemiz de qoıǵanbyz. Gazet redaktorynyń orynbasarymen jumys ústinde júz shaıysyp qalyp, bastyqtyǵyn kórsetip dikeńdeı bergen álginiń ıeginen Qasym Qaısenov aǵamyz aıtqandaı, bir súıkep jiberip, turypty da júre beripti.

Men ol kezde oblystyq partıa komıtetinde isteımin. Eki-úsh aı boıyna jumyssyz júrip qalǵan Jumataı aqynǵa janashyrlyq kórsetkim kelip: “Redaksıaǵa soqsa, maǵan kirip shyqsynshy, jumys qarastyryp kóreıin” — dep sálem aıttym jigitterden. Bul kezde Jumataı saqal-murt jiberipti dep te estigenmin. “Arab sheıhterinen aýmaı qalypty”,— dep júrgen jigitter.

— Sákeńe barsań, saqal-murtyńdy qaýǵadaı qylmaı, qyrǵyzyp bar. Obkomdaǵylardan yńǵaısyz bolar,— deıdi ǵoı oǵan redaksıa jigitteri ádeıilep eskertip.

Birden elp etip kele qalsa Jumataı Jumataı bola ma, “Jaraıdy, baryp kóreıin!” — deýdiń ornyna:

— Sákeń birden jumys taýyp bere qoısa — jaqsy, taýyp bermese — ne jumys joq, ne saqal-murt joq, sympıyp qala bermeımin be, odan da “ash qulaqtan — tynysh qulaq”, osylaı júre bersem qaıtedi? — deıtin kórinedi.

Jumataı Jaqypbaev degeniń osyndaı jigit bolatyn...

---