InfoHub Logo

Temirjan Bazarbaev — bizdiń elden shyqqan áıgili sazger edi, kompozıtor. Kóp sózge joq, ózimen ózi bolyp, úndemeı júre beretin, kózge túsip qalsam degendi múldem oılamaıtyn qarapaıym da momyn qalpynda tirlik keshti. Qalyń el — qazaǵy, ásirese, onyń “Aýylym” dep atalatyn ánin jaqsy kórdi. Bul ándi bilmeıtin, as pen toıda náshine keltire, áldebir saǵynysh, ishki ańsaýmen kózine jas ala otyryp jurtqa qosyla syzylta shyrqamaıtyn adam kemde kem. Basqasyn bilmeımin, áıteýir bizdiń jaqta solaı. Ǵumyrymda bir ret “áý” dep kórmegen meniń ózim de Temirjannyń “Aýylymyn” tyńdaǵanda kóńilime qaı-qaıdaǵylar oralyp, egilip, eljireı túsip otyratynym, ózgelerge ilese ishteı de bolsa yńyldap ketetinim bar.

Temirjan shyn máninde úlken sazger edi. Biletinderdiń, mamandardyń aıtýynsha ol ásirese mýzykanyń sımfonıa sıaqty kúrdeli janryna kelgende myqty bolypty. Ol jaǵyn men jetik bilmeımin. Meniń biletinim, qaıtalap aıtam, Temirjannyń nazdy da sazdy “Aýylymy”.

Bir án arqyly da el esinde máńgilik qalyp qoıýǵa bola beredi eken!

Sol Temirjan 1960 jyly, “Lenınshil jas” gazetinde qyzmet istep júrgen jerimnen meni ózi izdep tapty. Kóp sóılep, sozbady. Jerles, týystas ekendigin aıtty. Bizdiń aýdanda “Kolhoz týy” dep atalatyn gazet shyǵatyn. Joǵarǵy klastarda oqyp júrgende sol gazetke óleń berip turatynmyn. Gazettiń redaktory Qońyrbaeva Maınur apam únemi qoldap, qolpashtap, ne jazyp, ne qoısam da jerge tastamaı, jarıalatyp júretin.

Sol gazette jarıalanǵan “Óz kolhozym — mekenim” dep atalatyn 3-4 shýmaq óleńime Temirjan án shyǵarypty. Onysyn Qazaq radıosy qabyldap alǵan eken, búgin sonyń qalamaqysyn bermekshi kórinedi, birge baraıyq, dep maǵan qolqa saldy. “Qalamaqy án ıesi maǵan da, sózin jazǵanyń úshin saǵan da tıesili. Baryp, sony alaıyq. Aqsha kerek shyǵar”, — dep te qoıdy.

Aqsha degen shirkiniń kerek emes kúni bolǵan ba. Jelbiregen jas kezińde tipti jetispeı júretin, qýanyp kettim de, Temirjannyń sońynan ilestim.

Ol kóp sóılemeıdi. Kóbine únsiz ǵana uǵysqandaı bolamyz. Birer sózben osyndaǵy konservatorıada oqyp jatqanyn, Alakóldegi Jaǵatal aýylynan ekenin, meni syrtymnan baqylap, bilip júrgenin aıtty. Men bolsam, onyń atyn alǵash ret estip turmyn, mundaı azamatpen aýyldas ekenimdi de bilmeıdi ekenmin.

Ekeýmiz salyp uryp, qazirgi Bógenbaı batyr kóshesinde ornalasqan Qazaq radıokomıtetine de jettik. Qalamaqy alýdyń kezeginde turǵandardyń quramy ájeptáýir mol eken. Temirjan ekeýmiz de sol bir qara-qurym adamdardyń sońǵysyn izdep jan-jaǵymyzǵa qaraı bergende:

— Sáken, munda kel! — dep qaldy kezekte turǵandardyń biri.

Orta boıly, dembelshe, kelbetti kelgen jyly júzdi jigit eken. Sál shyramytqandaı da bolyp, júzine jaltaqtap qaraı berip em:

— Men Aıqyn Nurqatov aǵańmyn ǵoı, kel, meniń aldyma tura qalyńdar,— dedi ol kisi.

Aıqyn Nurqatov — sol kezde aty dúrildep turǵan, ádebıet jaıynda sóz bola qalsa esimi Serik Qırabaev, Balamer Saharıevtermen ámise birge atalatyn kórnekti synshy edi. Ataǵy zor, jasy úlkendigine qaramaı meni biletindigine, bilip qana qoımaı, qasyna shaqyryp, aldynan oryn bergenine tóbem kókke jeterdeı bolyp, Temirjannyń aldynda “minekı, meni kórdiń be?!” degendeı, shirenip-aq qaldym ǵoı deımin

Biraq, masqara bolǵanda meniń aldymdaǵy Temirjan ózine tıesili qalamaqysyn sanap aldy da, men bolsam aqshanyń tiziminde joq bolyp shyqtym. Eńkeńdep jetip kelgenimdi, Aıqyn aǵanyń aldynan kezek alǵanymdy qaıteıin, salym sýǵa kete súmireıip, keıin shyǵa berdim.

“Bul qalaı boldy?” — dep Temirjan da qapalanyp júr. — Maǵan mýzyka redaksıasynda aıtyp edi ǵoı, saǵan da aqsha bar dep, bulary nesi eken?

Bulary nesi ekenin men qaıdan bileıin. Ózim bárinen de Aıqyn aǵamnyń aldynda jer bolǵanyma qysylyp baramyn. Jańa ǵana áldeqandaı bolyp qoqılanyp tur edim, birtúrli jasyp, kózimmen jer shuqı berdim.

Kasanyń aldynan qolyndaǵy aqshasyn júre sanap, bizge qaraı burylǵan Aıqyn aǵam da birdemeni sezip keledi eken, “Ne boldy?” — dep surady.

Biz jónimizdi aıttyq. Temirjan da óz álinshe túsindirgen bolyp jatyr.

Aıqyn aǵam bizdi jetelep aldy da, komıtet basshylarynyń birine (kim ekeni esimde qalmapty) alyp kirdi. Sol bastyq kisi mýzyka redaksıasynyń meńgerýshisi Ómirbek Baıdildaev degen adamdy shaqyrdy. “Myna Sáken Imanasov degen jigitke qalamaqy tıesili eken, tizimde joq bolyp shyǵypty. Anyqtashy” dep tapsyryp jatty.“Bar sıaqty edi” — deıdi Ómekeń. “Bar bolsa aqshasyn alyp berińder”,— deıdi bastyq.

Biz bastyq aldynan sol Ómirbek Baıdildaevqa ere shyqtyq. Ol da bireýlerge keıip júrip, áldene qaǵazdardy qaıta aqtarta, áldene qujatty qaıta toltyrta júrip, endi ózi ertip baryp, kezeksiz ǵana tıesili aqshamdy alyp berdi.

Qansha qalamaqy alǵanymyz qazir esimde joq, sirá, az da emes bolýy kerek, óıtkeni sol Aıqyn Nurqatov aǵam bar, jolshybaı ol kisige ilesken jáne bireýler bar, Temirjan bárimiz bolyp, ekinshi Almaty vokzalynyń restoranyna baryp “jýǵanymyzdy” umytqan joqpyn. Bul baıaǵyda:

Aqshań bolsa — abzaly
Almatynyń vokzaly,
Qushaq jaıa qarsy alar,
Jýan bókse Zav. Zaly!”

dep İlıas Jansúgirov aıtty deıtin restoran. Sol bir shýmaq óleńdi İlekeń aıtty ma, basqa bir aqynnyń aýzynan shyqty ma, men bilmeımin, áıteýir kóńilimizde kópten-aq jattalyp qala bergen.

Temirjan Almatydaǵy oqýyn támamdap, Semeı jaǵyna qyzmetke ketti dep estidim. Sol bastapqy kezdesýden soń ol da meni qajetsine qoımady-aý deımin, men de ony izdep jarytpasam kerek. Sóıtip aramyz alshaqtaı bergen.

Qalaı desek te, qazaqtyń saz áleminde úlken orny bar azamat qoı, ara-tura Temirjannyń atyn ártúrli konsertter jaıly jazylǵan maqala, fılarmonıa afıshalarynan ushyratyp qalyp júrdim. Bizdiń jastyq shaǵymyzdyń gıminine aınalǵan áıgili “Mahabbat válsiniń” avtory Beken Jamaqaevpen dos eken deıtin biletinder. Semeı jaǵynda ol ekeýinen ataqty adam joq degendi de estip qoıatynbyz. “Temirjan degen — iri talant qoı!” dep tamsanatyn ony jaqsy tanıtyndar. “Tek iship qoıatyny bar!” — deıtin taǵy bireýler.

Jetpisinshi jyldardyń basynda Taldyqorǵandaǵy Quttybek Baıandınniń úıinde Temirjanmen taǵy bir ret bas qosyp qalǵanym bar. Ekeýi (qazir ekeýi de aramyzda joq) sol Semeıde tanysypty, bir-birin kópten biledi eken. Syılastyqtarynda min joq, birin-biri qolpashtap, kótere maqtap otyrdy.

Temirjannyń sol baıaǵy buıyǵy qalpy eken, kóp ashyla qoıǵan joq. Ózi týraly da, ne istep, ne qoıyp júrgendigi jaıly da mandytyp eshteńe aıta qoımady. Qaıta onyń Semeıdegi mýzyka ýchılıshesin basqaratynyn, shyǵarmashylyǵy jaıynda Quttybek kóbirek aıtyp, kóbirek baıandap otyrdy-aý deımin. Men bolsam, óz tótemnen olardyń áńgimesine erkin aralasa almadym da, shyryqtaryn buzbaıyn dep, sypaıy qoshtasqanym bar-tuǵyn.

* * *

1992 jyly bolýy kerek, urpaq jalǵastyǵy jaıly kezekti bir naýqan kóterildi de, Alakólde týyp-ósken, elimizdiń ár túkpirinde júrgen aqyn, ǵalym jáne basqa da óner men mádenıet qaıratkerleriniń basyn qosý nıetimen bárimizdi aýdan basshylary arnaıy shaqyrtqan bolatyn. Almatydan men, áıgili ánshi, Qazaqstannyń halyq ártisi Zeınep Qoıshybaeva, medısına ǵylymdarynyń doktory Ádilbek Nurmuqambetov, Semeıden sol Temirjan Bazarbaev, basqa da birqatar jaqsy men jaısańdar bolyp, týǵan jerde bas túıistirgenbiz. Aýdan ákimi Ábdiǵalı Bektemirov deıtin azamat bolatyn da, onyń mádenıet jónindegi orynbasary aqyn jigit Ahmet Kendirbekov edi. Jón biletin, suńǵyla jigitter. Kezdesý aldyn-ala jasalǵan jospar boıynsha jaqsy-aq uıymdastyrylypty. Mazmundy da mándi ótip jatty. Árqaısysymyzdy ózimizdiń týǵan aýylymyzǵa da aparyp, oqyǵan mektebimizdi aralatty. Aýdan ortalyǵyndaǵy eńsesi bıik aq orda — Mádenıet saraıynda úlken-kishi bas qosqan úlken jıyn ótti. Onda Temirjannan basqamyzdyń bárimiz de sóıledik-aý deımin.

Eki-úsh kúnge sozylǵan bul da bir umytylmas kúnder edi. Erteń qaıtamyz degen kúni qala syrtyndaǵy Tentek ózeni boıyndaǵy aýdan ákiminiń rezıdensıasynda shaǵyn qonaqasy berildi. Oǵan jan-jaqtan shaqyrylǵan biz sıaqty meımandarmen birge, aýdan basshylary, sol óńirdiń betke ustar belgili azamattary da qatysty.

İshtik, jedik. Sóz sóılenip, ártúrli tilekter de aqtarylyp jatty. Men uzyn stoldyń tór jaǵynda aýdan ákimimen qatar otyr edim. Ákim kezekti bir sózinde aýdannyń ekonomıkasyn, búgingi jetistigin, ózi munda kelgeli ne istelip, ne qoıyp jatqany jaıynda aıta kelip, dastarhan basyndaǵylardyń attaryn atap, endi jeke-jeke maqtaýǵa kóshken bolatyn. Temirjanǵa da arnaıy toqtalyp, “Kesheli beri baıqap júrmin, Temkeń qandaı qarapaıym adam, aspaıdy, saspaıdy, áldebireýlershe tasyp-tógilip te jatpaıdy eken. Eger men “Aýylym” sıaqty bir án jazyp, ony dúıim el aýzynan túsirmeı aıtyp júrse, qudaı biledi dep aıtaıynshy, osy kezge deıin Alakóldi ári bir, beri bir jaıaý keship óter edim ǵoı!” — dep te jiberdi.

Biz ákimdi qolpashtap, qol soǵa berip edik:

— Áı, kim... seniń atyń kim edi?” — dep Temirjan shetkekirek otyrǵan ornynan sozalańdaı kóterildi de,— osy qyrt maqtaý, jalǵan kópshikti qashan qoıasyńdar? Kesheden beri “Sóıttim de búıttim, Alakólde komýnızm ornatyp jatyrmyn” dep qulaǵymyzdyń etin jep bittiń ǵoı. Stadıon salǵyzdym, kóshe jóndettim dep... Seni sol úshin, sondaı jumys isteý úshin jibergen joq pa osynda. Sony da sóz dep... Al men aıtsam, osydan otyz jyl buryn Alakól dál osyndaı bolatyn, on jyl buryn da osyndaı edi, sen kelmes buryn da, sen kelgeli de sondaı. Ózgerip ketken, ónip ketken eshnárse joq, áıteýir isip-keýip bósesińder kelip,— dep sóılep bir ketsin.

Úndemegennen úıdeı pále shyǵady deýshi edi, biz siltideı tynyp qalyppyz. Ákim tipti, tilin tistep alǵandaı, eseńgirep turǵan ornynda qaqshıyp qala bergen edi, Temirjan sózin bitire ornyna otyrarda baryp: “Idıot, kimdi shaqyrǵansyń?!” — dep qasyndaǵy orynbasaryna tútige kúńk etti. Stol basyndaǵy ábirjýli az únsizdikti paıdalanyp, men:

— Sál-pál úzilis jasaıyq, perekýr! — dep ornymnan turdym. Jurttyń bári sony ǵana kútkendeı, oryndyqtaryn syqyrlata oryndarynan tura bergen.

* * *

Araǵa azdy-kem ýaqyt salyp, bizdi dastarhan basyna qaıta shaqyrǵanda aramyzda Temirjan joq bolyp shyqty. “Dosyńyz qyzyp qalypty, Yntalyda turatyn ápkesiniń úıine ázer dep aparyp saldyq”, — dep kúldi sol kezgi aýdandyq mılısıa bastyǵy Jortýyl Ómirzaqov baýyrym.

Men bas ızedim de qoıdym.

... Óz basym Temirjandy bylaı da jaqsy kórýshi edim. Zamandas retinde de, ónerpaz retinde de qatty qadir tutatynmyn. Biraq álgi oqıǵadan keıin oǵan degen qurmetimniń burynǵydan da kúsheıip, eselep arta túskenin sezdim. “Jigit eken-aý!” — dep, esime alyp únemi sol jaıly oılaı beretin boldym.

Sol Temirjan ózi qyryq jyldan astam meken etken súıikti Semeıinde osydan birer jyl buryn dúnıe salypty dep estidim. Imany kámil bolsyn, basqa ne aıtaıyn!

---