InfoHub Logo

Az ba, kóp pe, iri me, ýaq pa — áıteýir udaıy ǵana kisige qol ushyn berip, qolynan kelgeninshe jaqsylyq jasaǵysy kelip turatyn adamdar bolady. Bireýdiń joǵyn joqtap, bútinin túgendep júrýdi de óziniń birden-bir paryzy sanaıtyndaı. Aınala aǵaıynǵa qaıyr jasasam ba dep dáıim ǵana qalbalaqtap júretin, onysyn kótere aıtyp, eńbegin buldaý degendi de, “kórermiz” dep buldaný degendi de bilmeıtin sondaı adamnyń biri — búgin biz áńgime etkeli otyrǵan Mardan aǵamyz Baıdildaev edi.

Men Mardekeńniń atyn aýylda júrip-aq baıaǵyda estisem de, ol kisiniń “qazaqtyń arǵy-bergi ádebıetin tiriltý” jolyndaǵy eren eńbeginen qulaqdar bola júrsem de, ózimen etene tanysýdyń sáti sol ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynda túsip edi. Men onda “Jazýshy” baspasyndaǵy fólklor jáne halyqtyq aýyz ádebıeti redaksıasyn basqaratynmyn da, Mardekeń M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet pen óner ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri eken. Qyzmet jaǵy sabaqtas bolǵandyǵynan shyǵar,— ol kisi bizdiń redaksıaǵa kún qurǵatpaı kelip turatyn. Kisi jatyrqamaıtyn meıirimi bar, jatyrqap, jatsynbaı birden baýrap, ishi-baýyryńa kirip ketetin adam eken. Aty dardaı adamnyń bárimizge birdeı qalbyraqtaǵanyna bastapqy kezde tańyrqap ta júrgenmin, sóıtem, ol kergýdi, kólgirsý ataýlyny bilmeıtin Mardekeńniń týa bitti bolmysy, ózine ǵana tán minez-qulqy eken. Men oılaıtynmyn: Mardekeńniń úlken ǵylymı dárejesi bar shyǵar dep. Eń alǵash Saǵı Jıenbaev ekeýmizdi úıine túski asqa shaqyrǵanda “ǵylym doktory” nemese “doktorlyqqa kandıdat” dep atarymdy bilmeı, “ǵalym aǵamyz” deýmen kibirtikteı shektele bergenmin. Sony baıqap qalǵan eken, qaıtar jolda Saǵań: “Sáken, men bilsem osy kisi eshqandaı dısertasıa qorǵamaǵan bolýy kerek, ataqsyz ǵana abyroıly ǵalym-aý deımin”, — degeni bar.

Áńgimemizdi bekerden-beker Mardekeńniń alys-jaqyn tanystarynyń bárine járdemdeskisi kelip turatyn kisilik meıirimen bastap otyrǵan joq edim, “qaısybirin aıtyp taýysam” demeı, óz basyna, óren-jaranyna qatysty Mardekeńniń keıbir qylyǵyna toqtalyp kóreıin.

1986 jyldyń mamyr aıynda jyldaǵy ádetimshe “Saryaǵash” kýrortynda demalyp jatyr edim. Keshki astan keıin jan-jaqtan kelip, jańa tanysqan úlken-kishi bir top demalýshy korpýs aldynda qyzý áńgimege endi kirise bergen bolatynbyz. Meni syrttaı biletin bir kelinshek sózimdi bólip: “Sizdi bir egdeleý apaı sharq uryp izdep júr edi, osynda otyr dep aıtaıynshy” — dep buryla bergen. Men bolsam: “Apaı qaıda qashar, aldymen ózińiz izdeseńiz bolmady ma?” — dep jatyrmyn. Sonyń arasynda ol: “Á, mine, apaıdyń ózi de keldi” — dep uzyn boıly, reńdi kelgen, júris-turysy sypaıy da baısaldy bir keıýanany kórsetti. “İzdegenińiz myna kisi” — dep meni tanystyrdy.

— Men Málik Qaraǵulov aǵalaryńnyń úıindegi jeńgeń edim,— dedi álgi kisi. — Mardan Baıdildaevpen qudaıy kórshimiz. Osy jaqqa júrerde sol Mardekeń myna bir sálemdemeni sizge tapsyr dep berip jiberip edi, sol úshin izdegem,— dep, janqaltasynan alyp maǵan juqaltań konvert usyndy.

“Bu ne?” — degendeı tańyrqap, konvertti ashyp kórsem, ishinde aqsha júr, tildeı sálemhatta: “Sáken, men alǵashqy zeınetaqymdy alyp edim, yrym boıynsha ol aqshany eń bir jaqsy kóretin adamyńa berýiń kerek eken, sen alysta demalyp júrsiń ǵoı, bir keregińe jarar dep, sony shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı saǵan jiberip otyrmyn” — dep jazǵan eken.

Sizge ótirik, maǵan shyn — birshama qysylyńqyrap ta qalǵanym ras. “Attyń syry ıesine málim”, Mardekeń de ájeptáýir úlken otbasynyń ıesi, anaý aıtqandaı ózinen artylyp jatqan dáýleti de shamaly ekenin aıtpasa da bilem. “Álde meni bul kisi shynymen-aq kúnin kóre almaı júrgen bireý” dep qaldy ma eken dep te oıladym. Nede bolsa keıin kórermin degen oımen, Málik aǵamnyń jubaıyna barsha rahmetimdi aıttym da, konvertti qaltama salyp aldym. Jaqsha ishinde aıta keteıin, sol aqshanyń soqyr tıynyna tımesten Almatyǵa ala kelip, alǵashqy oıymdy Mardekeńe aıtqanmyn. “O, ne degeniń, qaraǵym,— degen sonda aǵam, — sondaı yrym bary ras. Seni eki týyp, bir qalǵandaı ini sanap júrgen soń, ádeıi yrym etip em, qaıdaǵyny aıtpaı, qaltańa salyp ǵoı”— degen, áńgime bitti degendeı.

Mardekeńniń bir ádeti (jaman ba, jaqsy ma, kesip-piship aıta almaımyn) jaqsy kórgen adamynyń úıine “qalaı bolar eken?” — demesten, kún demeı tún demeı kirip bara beretin. Eger áldebir qat sharýasy bola qalsa, ýaqytpen sanasyp jatpaı, erte me, kesh pe, qyzyl ińir nemese kisi shyrt uıqyda jatatyn tań aldy ma, oılanyp jatpastan telefon soǵa beretin. Tósekten kózińdi ýqalaı turyp: “Iá!” — deseń arjaǵynan jaıbaraqat qana: “Mardan aǵań ǵoı” — dep alyp, áńgimesin aıta beretin.

Bul qylyǵyna basynda men úırene almaı-aq júrdim. Tipti birer ret betin qaıtaryp tastasam ba dep te oqtalǵanym bar. Sóıtsem, ol da Mardekeńniń sútpen birge sińgen ádeti eken. Birde úıine qonaqqa shaqyrǵanda (báıbishesi Gúlstan ekeýi de asa qonaqjaı, úıinen kisi úzilmeıtin, dastarqany jınalýdy bilmeıtin adamdar edi) ózgelerdiń de áńgimesin estip, ishteı kúlip qoıyp edim. Ol úıde sol bir alǵashqy qonaq bolǵan kúni marqum Myrzabek Dúısenov, kózi tiri qadirli aǵamyz Rahmanqul Berdibaılar kúle otyryp, Mardekeńniń osy qorlyǵyn aıtqan. “Qansha aıtamyz, áketaı,— degen Myrzabek Dúısenov kúlip otyryp, — tań aldynda oıatýdy qoımady osy. Apyr-aý, sonda bir keıinge qaldyrýǵa bolmaıtyn asa bir tyǵyz sharýa bolsashy, bar bolǵany Hıýadan ba, Buhardan da kelgen áldebir ǵalymdardy áýejaıdan kútip alyp, endi ǵana úıine alyp kelgenin nemese erteńgi aıtysqa qatysam dep Qyzylordadan Manap Kókenov kelip, bulardyń úıine túskenin bilýiń ǵana. Mardekeńniń oıynsha odan mańyzdy jańalyq joqtaı kórinedi, erteńge qaldyryp, el-jurttyń oıanýyn kútip otyrýǵa murshasy joq”.

“E, meniń renjip júrgenim bekershilik eken-aý, qanǵa sińdi ádeti boldy ǵoı!” — dep sonda Mardekeń júzine men de kúle qaraǵanym bar edi. Kele-kele buǵan bizdiń úıdegilerdiń de eti úırenip ketti. Mezgilsiz ýaqytta telefon yzyń ete qalsa boldy, balalar: “Mardan aǵa shyǵar, basqa kim deısiń” dep kóteretin. Rasynda, solaı bolyp shyǵatyn.

Sondaı bir beımezgil shaqta Mardekeń aldyn-ala eskertip jatpaı bizdiń úıge kirip kelgen. Men sýyq tıgizip alyp, sál-pál tumaýratyp jatyr edim. Qystyń kózi qyraý, úı salqyndaý bolatyn. Sheshemniń jelbegeıin jamylyp otyr edim. Sholaq jeń bir jyly kúrteshe-ton bolatyn. “Mundaıda úı ishinde kıip júrýge sol jaqsy” — dedi Mardekeń. Oıymda eshteńe joq, ony bizge kim berip qoıypty degem de qoıǵanmyn.

Mardekeń únsiz ketip qalyp edi, bir mezette qolynda gazetke oraýly birdemesi bar kirip keldi. “Sýmnan baryp satyp aldym, osyny kıip alshy!” dep oraýyn jazyp, maǵan ádemi tysy bar toqty terisinen jasalǵan keýdeshe usyndy. Yqsham ǵana jaqsy tigilgen. Qalam-qaǵaz salatyn qaltalary da bar.

Kúlesiń be endi, jylaısyń ba?

“Munyńyz ne, áýrege túsip”,— degen bolam aǵama keıip. “Túk áýresi joq, bardym da — aldym. Keýdeńe jyly bolady, kıip al” — dep ol da jik-japar bolyp qoıar emes.

Shynyn aıtqanda eki týyp, bir qalǵan túgim joq. Ótip ketken dáneńem taǵy joǵyn bilem. Dál osyǵan uqsas bir jaǵdaı budan buryn da bolǵan. Mardekeń bizdiń úıge kezekti bir kelgende kishkentaı qyzym Gaýhar teledıdar qarap otyryp: “Papa, mynandaı oıynshyq satyp ápershi!” dep ekrandaǵy áldebir túrli-tústi oıynshyqty kórsetken. Bala sózine mán berip jatpastan: “Jaraıdy” degem de qoıǵam.

Ertesine Mardekeń sol keshegi qyzym kórsetken oıynshyqty ákelip tur...

Budan keıin men de qýlanyp, ol kisiniń aldynda jeńil-jelpi joq-jitigimdi bildirip almaýǵa, áldeneni aıtyp, aramyzdaǵy dostyqty búldirip almaýǵa tyrysatyn boldym.

Mardekeń bir men ǵana emes, sol jyldary meniń qaraýymda qyzmet atqaratyn Tortaı Sadýaqasov, Ońalbek Kenjebekov, marqum Dáýitáli Stambekovterdiń de joǵyn joqtap, kóp sharýalaryna aralasyp, úı-ishi tirlikterine týǵan aǵalaryndaı qatysyp júretinine kýá bolyp em.

Mardekeń qazaqtyń aýyz ádebıetine qanshama qaltqysyz, qarymta, qaıyrymsyz qyzmet etti deseńizshi.

Muhtar Maǵaýınmen birge barsha ystyq-sýyǵy, aýy men baýy degendeı qara jumysyn qatar atqaryp, áıgili “Bes ǵasyr jyrlaıdy” kitaptarynyń birneshe dúrkin qaıtalana basylýyna qurastyrýshynyń biri retinde qanshama eńbek sińirdi. Turmaǵambet aýdarǵan “Shahnamanyń” jaryq kórýi tikeleı sol kisiniń eńbegi edi. Bulardan basqa syr boıy súleıleriniń eńbegin,— keıingi jyraýlar shyǵarmalaryn kitap etip shyǵarý isinde bir ózi ınstıtýttyń bir bóliminiń jumysyn jeke-dara atqardy. Sol eńbekteriniń bir de birin “men sóıtip edim” dep buldap kórgen emes. “Jylamaǵan balaǵa emshek bermeıdi” degen de bar, qyzmet qylsa da mindet qylmaı ótken adamnyń biri edi ol.

Úıindegi úlken bir bólme úıilip jatqan qaǵaz bolýshy edi, qazir sol mol dúnıe kimniń qolynda eken dep te oılaısyń.

Qudaı amandyq berse, men ol kisi jaıly asyqpaı otyryp áli de jazamyn. Óıtkeni Mardekeń eńbegi, Mardekeń kisiligi qandaı ádebı estelikke de ábden tatıdy dep biletin adammyn.

---