InfoHub Logo

İ

Osydan biraz jyl buryn «Jalyn» baspasy aǵaıyn-týys, qalamdastary men zamandastarynyń Muqaǵalı Maqataev jaıyndaǵy estelikterin jeke kitap etip basyp shyǵarǵany bar edi. Sol kitapty baspaǵa daıyndaý kezinde de, odan keıinde de áńgimemiz udaıy ǵana jarasyp júretin aqyn inilerimizdiń biri Aıtaqyn Ábdiqal maǵan da neshe dúrkin qolqa salyp, Muqań jóninde biletinimdi, kórip, kóńilge túıgenderimdi jazyp berýimdi ótinip, edáýir mazalaǵan bolatyn. Biraq der kezi moınym da jar bere qoımaı, onyń ústine sol kezgi kóńil-kúıim de óz erkime jibermeı, kelise tura keıinge syrǵyta bergen edim. Onyń ústine aqynnyń alpys jyldyǵy qarsańynda (1991 jyldyń bastapqy kezi) taǵy da sol Aıtaqynnyń qolqalaýymen áldeneshe ret teledıdardan da sóılep, birqatar joǵary oqý oryndaryndaǵy kezdesýlerge de qatysqanmyn, ózimniń Muqaǵalı aqynmen azdy-kópti birge júrgen, áńgime-dúken qurǵan kezderim jaıynda aıta kelip, ol kezdesýlerdiń kóbi negizinen syrahanalar mańynda, býfetter men restorandarda, shólmegi molyraq dastarqan basynda bolǵanyn aıtamyn dep, sol kezgi aınalasyna eki shoqyp, bir qarap daǵdylanǵan, «aýyzdaryna asa saq» aǵalarymnan: «Sonyń bárin táptishtep tizýdiń qajeti qansha edi!» — degen turǵyda sógis te estip, edáýir boı tarta tiksinip qalǵanym da bar bolatyn. Sonyń áserinen de, 2001 jyly Almaty oblystyq «Jetisý» gazetiniń betinde «Úndemeıin desem de» degen shap-shaǵyn maqalam da jaryq kórip edi. Sol maqalany jarıalaǵan redaksıa qyzmetkerleriniń de «qyraǵylyǵy» ustap, meniń Muqaǵalı bolmysyna oraı aıtylǵan «Sharabyn da siltep, syrasyn da simirip» degen sózderimdi ózderinshe «ońdap» «Ashqyltymyn iship, sýsynyn simirip» dep juqartyp-jumsartpaq bolǵandarynyń ústine, keıbir syrt aǵaıyndardyń da meniń: «Muqaǵalı tirisinde bul ómirden qorlyq ta kórgen joq, zorlyqqa da ushyraǵan emes» degen sózderime de daý aıtyp, aqıyq aqyndy óz boılarymen ólshegisi kelgendeı ájeptáýir renish bildirgenderi esimde qalǵan.

Muny da, reti kelgen soń, aıtpaı ketýge bolmaı tur.

Qashan da bolsa bizdiń: «So jaǵyn aıtpaı-aq qoısa da bolar edi, keregi de joq edi» — degen sıaqty jaýyrdy jaba toqyǵan qazaqy qylyǵymyz qalǵan ba?! Qashan da bolsa tozaqty kóre tura ony peıish deýge, periden perishte jasaýǵa áýes-aqpyz. Al ózgeden góri biz (qalamdastardy aıtam), kóbirek te jaqsyraq biletin Muqaǵalı ondaı-ondaı «óńdeý men jóndeýdiń» eshbirine muqtaj da, zárý de bolǵan emes edi. Onyń ústine biz úshin sý túbinde jatyp jumyrlanyp alǵan tas sekildi malta tirlik, máımóńkesinen góri Muqaǵalıdyń sol bir alyp tulǵa baısaldy boıymen, bylaıǵy biraz jurttan moıny da ozyq, tóbesi de bıik adýyndy asqaq oıymen, aqynnyń «ózi aıtqandaı», «er-turmany bútindelmeı» ketken, alqam-salqam alpamsa qalpy kóbirek unaıtyn. Óleńinde qandaı ór bolsa, ómirde de eshkimniń músirkeýine de, mineýine de boısuny kiriptar bolǵan, kidire toqtaǵan jeri joq mańǵaz da tákappar tulǵasy qundyraq edi. «Eń birinshi baılyǵym — halqym meniń» dep, «meni ózgege uqsaı bermeıtin oqshaý, dara jaralǵan osynaý qalpynda qabylda» degendeı, sol halqyna erkelegen erkin júris-turysy, týabitti bitim-bolmysymen, óz keıpine kir túsirmeı, sonaý bir keri ketken qoǵamnyń ıkemine de ıilmeı, moıynturyǵyn da moıyndamaı ótken orasan dara tulǵasymen de qyzyq edi. Araǵyn ishse de aqylyn ishpegenine búgingi bárimiz oqyp taýysa almaı, tereńine áli de boılaı almaı jatqan mol murasy kýá. Óle-ólgenshe (ólgennen keıin de) jurty jabyla izdep oqıtyn eki aqyn bolsa — bireýi sol, bir aqyn bolsa sonyń dál ózi derlik dárejedegi sózinen dám, ózinen mán ketpegen kúıde ótken edi ol ómirden. Biz aıtsaq, jyp-jylmaǵaı ete jyltyratpaı-aq, talan-tabıǵatyn, bolmys-bitimin túgendeı tússek degen nıetten týǵan sózimizdi aıtyp jatyrmyz.

Ol shyn máninde erte de týmaǵan, keshigip te qalmaǵan naǵyz óz zamanynyń bitimi bólek bir jyrshysy edi. Basqa tustastaryna qaraǵanda aryndyraq ta, daryndyraq ta bolýy yqtımal. Sondyqtan da óz eli, óziniń týǵan jerinde eshkimge de jaltaqtamaı, jany jaısań, jaǵasy jaılaý qalpynda alshaq basyp, adymdap ótkisi de keldi. Bárin de kórip, bárin de bilgisi keldi, keń dúnıeniń qushaǵynda qysylmaı ǵana júrgisi keldi. Sodan da baryp artyq ketti, kem tústi. Baz-bazda baıansyz tirlikke nalyp, kózi úırengen beldeý sheńberden de shyǵyp kete beretin. Ony bireý túsindi, bireýler túsinbeı, úrke qarady. Túsinetinderi ony túgel qostady, túsinbegenderi san-saqqa júgirtip, sońynan sóz ertip, kústanalaı bastady. Ol sonymen de bolmysy bólek aqyn retinde moıyndaldy. Áıtpese, ol da bylaıǵy kóp qaımana qazaqtyń biri ǵana bolyp qala berer me edi, kim biledi.

Qasym sondaı bolmasa nesi Qasym, — deısińder-aý, Qasymnyń nesi basym, — dep edi ol Qasym Amanjolov týrasyndaǵy bir óleńinde. Muqaǵalı da sondaı bolmasa, basqadaı desi basym turǵyda ótip kete bermese onyń nesi Muqaǵalı bolar edi.

Aqynnyń basqalardan daralyǵy da osynda.

Taýlar alystaǵan saıyn bıikteı túsedi degen de sóz bar, ýaqyt jyljyp, kún ozǵan saıyn Muqaǵalıdyń da ataq-dańqy aspandap, abyroıy asyp, aqyl men oıdyń, parasat pen paıymnyń ǵana úlgisi emes, aqyry kelip, qazaqy qara óleńniń qudiretti bir qýat-kúshine aınalyp otyrǵanyn bilemiz. Endeshe onyń asqaq rýhyna eshkim de, eshqashan da eshqandaı daq túsire almasy ábden aıan.

... Ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynyń aıaǵy ma eken, álde jetpisinshi jyldardyń basy ma, áıteýir áıgili Ǵalı Ormanov aǵamyz bastaǵan, ishterinde Sádý Mashaqov, Muqaǵalı Maqataev, Saıyn Muratbekovter bar, bir top aqyn-jazýshy aǵaıynnyń Taldyqorǵanǵa saparlap kele qalǵany bar. Oblystyq gazet redaksıasynda istep júrgen kezim, bes-alty kún solarmen birge bolyp, aýyl-aýyldy birge aralaýdyń sáti túsken edi. Buryn da biletin Muqaǵalımen etene tanys-bilis bola túsýim de sol joly bastalǵan. Óleńine onsyz da ejelden qanyq edim, bir kezde osydan on shaqty jyl burynyraqta Erkin İbitanov ózara jolyǵa qalsaq, aınalasy jumyrtqadaı jumyr, júrekke jyly tıetin óleńderin oqyp júretin edi. Keıin Muqaǵalı kitaby jaryq kórip, bizdiń de qolymyzǵa túskende baryp qarasaq, álgi Erkin oqyp beretin óleńder Muqaǵalıdiki bolyp shyǵa keldi de, biz: «Munyń qalaı?» dep surasaq, Erekeń eshbir qysylmastan: «Áı, bizdiń aramyzda seniki-meniki degen bolmaıdy, aǵaıyn adamdardyń, óleń túgili mal-múlkimizdiń de osylaısha aralasyp júre beretini bar» — deıtin edi miz baqpaı.

Sóz arasynda bolsa da aıta keteıik, bul kúnde sol áńgimege ózi de aralasyp, ózi de estip, tipti óz aýzynan shyqqandaı etip retti-retsiz maldanyp qoıyp, óz yńǵaıyna qaraı bura paıdalanyp júrgender de kezigip qalady. «Shirkinde es bolsashy sezet degen», — degendeı, tym qurysa pálenshekeńnen estip edik dep, silteme de jasamaıdyndaryn qaıtersiń solardyń.

Muqaǵalı degen kisińiz jaıshylyqta asa aqkóńil, peıili keń, saǵan qarata qatty sóz aıtpaıtyn, aralasyp júrgen aǵaıyn aldynda kináli adamdaı-aq qınala sóılep, qysyla kúlip turatyn azamat bolyp shyqty. Óleńinde kezdesetin asqaq kóńil, adýyn minezdiń biri de baıqala qoımaıtyn. Keı-keıde ǵana, sol kezdiń dastarqanyna ıyq tirese tizile qalatyn shólmek shirkinder mólsherden asyp, kóbirek bosaǵan sátterde ǵana artyq-aýys sóz aıtyp, aınalasyna jaısyzdana túsetini bolmasa, shekten shyǵar shálkem-shalys qylyǵyn kóre qoıǵan emespiz. Qasyndaǵy úlken-kishiler de, shashpaýyn kótere ilesip júrgen biz de: «Ondaı-ondaı han qyzynda da bolady» degenge saıyp, qyrǵı-qabaqtyq tanyta qoımadyq-aý deımin.

Áıteýir, dál sol bir sapardan soń men onyń tasqa basylyp shyqqan ár óleńin qalt jibermeı, qadaǵalap oqıtyn boldym. Birde-bir sózin jerge túsirmeı, jelge ushyrmaı qaǵyp alyp, qasterleı tústim. Sodan keıingi Almaty kóshelerinde shubyryp sońyna erip, qaıda barsa ilese júretin aǵa-inilerimen qosylyp, men de qasynan qalmaıtyn edim. Onyń ár sózi, árbir qımylyna qyzyǵa qaraǵan da, baz-baıaǵy qysyla qaraǵan da kezderimiz az bolmaıtyn. Ret sanyn umyttym, Qazaqstan jazýshylarynyń kezekti bir quryltaıyna qatysý úshin Almatyǵa arnaıy kelip alyp (mundaı jıynǵa tuńǵysh qatysýym edi) birden Muqaǵalıǵa ilestik te, eki-úsh kún boıyna sonyń úıire qaıyryp, ıire jýsatýyna bodan bolǵan qalpymyzda meımanhana men dámhanalarda teńsele júrip alǵanymyz da bar. Aramyzda Atyraý jaǵynan kelgen aqyn Járdem Toǵashev bolyp edi. Ol ózi bizden jasamystaý, tipti kekse tartyńqyrap qalǵan ári qaltaly da jigit kórindi, qorjynynyń túbinde qalbyr-qalbyr qara ýyldyryǵy da bar bolyp shyqty. Ózi bolsa jasy birshama shamalas Muqaǵalıdyń aldyna túsip alyp, aıtqanyn eki etpeı elpildeıdi de otyrady. Seıil quramyz dep júrip quryltaıdyń aıaqtalǵanyn da ańǵarmaı qalǵan meniń ókinishime: «Sen nesine renjip otyrsyń, bizben birge júrgenińniń ózi de sıez emes pe saǵan, osydan artyq qandaı áńgime estıin dep ediń, zántalaq, qoı ondaıyńdy!» — dep, birjola tuqyrta tyıyp tastaǵany da bar edi Muqańnyń.

Kim týraly jazsań da eń aldymen ádiletke júginetinimiz bar ǵoı, mundaıda artyq aıtyp — asyrý, kem aıtyp — jasyrý degen múldem bolmaýǵa tıis. Joǵaryda aıtqanymdaı, ár sózine ımandaı uıyp, udaıy ǵana qabaǵyna qarap júrgen jaratylysy ózgeden ózgeshe jannyń is-áreketinde oǵash kóriner kinárat bolady dep oılamaısyń, ár jolyqqan saıyn oǵan degen qurmetiń de, qyzyǵýyń da ulǵaıa túspese kelmimeıtin, seniń bir basyńa ǵana emes, ult óleńin órge súıreýde óz tustastarynyń bárine úlgi bola bastaǵan azamat sózin aıaqasty etý biz úshin aýyr kúná sıaqty kórinetini de ras-tuǵyn. Sol kezgi uǵymymyz boıynsha aıtqanynan shyqpaı, aıdaýyna kónip júrgenimiz de sonyń áseri boldy-aý dep oılaımyn.

Ómiriniń sońǵy aılarynyń birinde, jazǵyturym «Basposhtamptyń» qasynan kezdeısoq ushyrasyp qalyp, qoıarda-qoımaı meni úıine ertip aparǵany da esimde. Eki-úsh saǵat bos ýaqytym bolǵan soń tartynbaı sońyna ergen edim. Tórinde otyryp, tuńǵysh ret Lashyn jeńeshemizdiń qolynan dám de tatqanmyn.

Jeńgemizdiń asy túsirilgenshe meni kabınetine ertip kirip, «Máskeýde joǵaltyp alǵan qalyń bir dápter óleńderimniń seksen paıyzyn qaıtadan qalpyna keltirdim. Tyńda, oqyp bereıin», — dep alyp, birer saǵat boıyna maǵan sol óleńderin oqyp edi. Men de haqqa múlgigendeı qybyr etpeı otyryp, túgel tyńdaǵanmyn. «Apyr-aı, bul netken jady!» — dep te oılaǵam men sonda. Ózimiz keshe jazyp, kezdeısoq joǵaltyp alǵan bir óleńimizdi qaıyra eske túsire almaı jatyp kep qınalamyz. Quryǵanda kishigirim bir kitap bolarlyq kereqarys qalyń dápter óleńdi qalpyna keltirý, sirá, Muqaǵalılardyń ǵana qolynan keletin is-aý dep te oılaǵam.

Muqaǵalıdyń asa kóp oqyǵan, oqyǵanyn oıǵa toqı da bilgen aqyn ekendigin budan buryn da bir ret ańǵartqanym bar edi. Arǵy jaǵyn qoıa turǵannyń ózinde, sol kezgi Keńester Odaǵynda azdy-kem aty shyǵyp júrgen orys hám basqa da áıgili ult aqyndarynyń shyǵarmalaryn meılinshe jetik biletinine tańyrqaı qaraıtynmyn. Toqý jaǵy bolmasa, oqý jaǵynan biz de eshkimge ese jibermespiz dep júrgen jasyraq kezimiz ǵoı, biraq sóılese kele, syrlasa júre onyń áıteýir arǵy-bergi ádebıetke qanyǵýy, solardyń injý-marjanyn sanasyna sińire bilýi eki birdeı joǵarǵy oqý ornyn taýysqan menen góri qomaqtyraq ekenine kózim anyq jete túsip edi.

İİ

Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin
Shekpen jaýyp ózine qaıtaramyn,

— degen edi birde Muqaǵalı.

Osynaý bir qarapaıym ǵana eki joldyń ózinen-aq aqynnyń poezıasyndaǵy baǵyt-baǵdary, ómirlik ustanymy, ult perzenti retindegi berekeli bolmysy, búkil ǵumyry boıyna óz isine ózgeni aralastyrmaı, basqaǵa basyn bıletpeı ózi ǵana ustanǵan dara tabıǵaty, qalamgerlik pozısıasy qylań berip qalar edi. Osy bir tujyrymǵa bul jerde eshkim de daý aıta almasy haq. Olaı deıtinim ekiniń biri-aq biledi deıtin qazaqtyń qatardaǵy ǵana qarapaıym sózi Muqaǵalı qalamyna ilikken shaqta qystan shyqqan qaraǵaıly ormandaı óz-ózinen jan bite túrlenip, aıaq asty áldenip, árlenip, kózi ashylǵan bulaqtaı shymyrlaı qaınap, shıryǵa qulpyryp, ajarlanyp, asqaqtap, aspandap ala jóneletini bar. Al biz bolsaq kók pen jerdegi joqty izdep, tosyn bir dúnıe týzyǵardaı áýrege túsip, shala búlinýmen sarsylyp baryp, sarqylyp tynar edik. Muqaǵalı áste olaı etpedi. Qazaqtyń keń dastarqany basynda, tipti bolmasa alqaly toptyń aldynda aınala jurttyń bárine de qajet, bárine de túsinikti, báriniń kókeıin tesip, jan-júregin syzdatyp júrgen asa bir qat kepti aqtara shertip ketkendeı, tyńdaýshysyn eńsere uıytyp, óz sózine umsyndyra uılyqtyryp qoıyp, ózi de soǵan uıyp, áldekimshe úzdikpeı, úzile jazdamaı jaıbaraqat áńgime ústinde sóılep otyrǵandaı áser eter edi.

Muqaǵalıdyń daralyǵy da, danalyǵy da sonda ma dep oılaımyn.

Eshkimdi kemitkenin, eshkimdi eshkimmen salystyrǵanym da emes, biz bolsaq ár óleńge taıanysh qylar tıanaqty bir túıin (konsovka) izdep álekke túser me edik, qaıter edik, al Muqaǵalı óz óleńiniń sońy qalaı aıaqtalatynyna pálendeı kóńil aýdaryp, oı toqtatyp jatpaıdy. Oǵan eń aldymen óleńniń qalaı bastalýy qymbat. Óz kóńili qalaǵan áldene tosyn saz, tosyn yrǵaq tyń sarynmen el qulaǵyn eleń etkize aýzyna qaratyp alady da, odan ári seniń de kóńilińdi jerge túsirmeı bıiktetkennen bıiktetip, baýyryna ala baýrap, erekshe ekpinine ilestire, saǵan beımálim qaı-qaıdaǵy bir tylsym álemge qaraı jetelep bara jatady. Alǵash bir oqyǵanyńda álgi óleńdegi oqys oı kilt úzilip, orta jolda qala bergendeı de bolyp kórinetini bar. Biraq oǵan da kóńil bólip, toqtap qala almaısyń. Qaıyryla bir qarasań nemese kelesi óleńine kóz salar bolsaq, álgi oıdyń úzilgen jerinen qaıta bastalǵandaı bolyp, sen de tosylyp, tosyrqamaı, kibirtiktep tasyrqamaı, álgindegi áýenge ilese ilgeri tartyp bara jatqanyńdy ǵana baıqaısyń.

Ulylyq fenomeni degenimizdiń ózi de osy shyǵar, bálkim. Kim biledi...

Muqaǵalıdyń naǵyz bir yldıdan salsa tóste ozǵan eren júırik aqyn ekendigin kóziniń tirisinde-aq úlken-kishiniń bári moıyndaǵan bolatyn. Moıyndaǵysy kelmeı bura tartqandar bolsa, óziniń dara talantyna tabyndyra otyryp, halyqtyń óz aýzynan shyǵyp jatqandaı bolyp kórinetin kesek-kesek oı túıgen dańǵaıyr darynyna júgindire otyryp, aqyry kelip eriksiz ıip ákep moıyndatty.

Onyń boıyna daryǵan aqyndyq alyp qudiret-qýattyń, basqanyń mańdaıyna buıyra bermes talant tabıǵatynyń qupıa syry da osynda bolatyn.

Bizdiń qazaqta óziniń oń jambasyna keletin belgili bir taqyryp aıasynda aldyna jan salmaıtyn úzdik aqyndar buryn da bolǵan, qudaıǵa shúkir, áli de barshylyq. Olardyń bireýi ishki ıirimi mol ıntımdik lırıkanyń has sheberi bolsa, ekinshisi azamattyq áýen men dıdaktıkalyq asyl da naqyl sózdiń muhıtyn jeke ózi jalǵyz ıemdengen alpaýyt, úshinshi bireýleri epıkalyq janrda eshkimge des berip kórmegen, aılap shapsa alqymy ispes arǵymaq sıpatty aqıyqtardyń ózi derlik tulǵalar.

Al Abaıdy qaı janrdyń aqyny dep baǵalar edik? «Abaı» desek boldy, kitabyn ashyp qaramaı jatyp-aq onyń kóńil qylyn dál basqan danalyq sózderi, jeke shýmaq, jekelegen joldary aýzyńnan óz-ózinen aqtaryla bermeıtin be edi. Onyń muńy — seniń de muńyń, onyń qaıǵysy — seniń de qaıǵyń. Atar tań men batar kún, armanyń men muratyńa jeter joldy týra kórsetip, tula boıyńdy tutas qana baýrap alatyn, mahabbat pen ǵadaýat gımni retinde jan-dúnıeńdi túgel jaýlap, adamı qalpyńnan ózge bir tirlik ıesine aýysqanyńdy da ańǵartpaı, otbasynda bastalǵan, úıelmeniń qasynda órbigen áńgime ótkeniń men ketkenińe ulasyp, tolqymaly, tolǵaqty oılar túıinine aınalyp, shoǵyrlana kelip, shoqtaı qaryr edi.

Muqaǵalı da solaı, ıaǵnı, bul sıpatty tulǵalardyń tabıǵaty da basqadan góri bólekteý. Olardy oqyp otyryp tirshilik ataýly, tirlik ataýlyny bóle-jarmaı birtutas qalpynda ǵana qabyldap, kúlse de, kúıinse de, qamyǵyp, taryqsa da óziniń jeke basy ǵana emes, árdaıym seniń de baryńdy túgendep, joǵyńdy joqtap, muńyńdy muńdap otyr dep qana bilesiń. Solaı ǵana qabyldaısyń. Qabyldap qana qoımaı, jan-tánińe sińire jutyp, sóz sıqyryna tutas sińip kete beresiń.

Bul Muqaǵalıǵa, Muqaǵalı sıaqty naǵyz ǵana birtýar aqyndarǵa tán sıpat.

Al senimen birge júrip-turǵanymen, eli úshin de, jeri úshin de qabyrǵasy qaıysyp, qamyǵyp ta jarytpaıtyn, basy aýyryp, baltyry syzdamasa bolǵany, tamaǵy toq, kóılegi kók tirligi sógilmese, bala-shaǵasy aman bolsa jetkeni, qalǵan dúnıe qarań qalsa da kúızele qoımaıtyn, otbasynda alańsyz otyryp, óleńin jazyp, abyroı-ataq qýyp, ony da esebin taýyp berse qolynan, bermese jolynan qaqshyp ala biletin aqyndarǵa daýa joq, árıne. Olardyń jóni bir bólek...

Biz tanyǵan Muqaǵalı olaı ete almaıdy. Ondaıǵa titirkene turyp, jany túrshige qarsy shyǵady. Onyń óleńderindegi, basqa da telegeı-teńiz barlyq shyǵarmalaryndaǵy eshqashan úzilip kórmegen ashshy jas, aýyr óksik, ókinish pen ókpe-naz, ashý men yza, solarǵa ilese kóp jaǵdaıda eriksiz shań berip qalyp jatatyn sharasyz daǵdarys, úrgedek kóńil men úrkek oı, «kúresýge joq ekem, kúresýge!» — degizetin dármensizdiktiń saryny, mine, dál osylardan baryp týǵandyǵyn basa aıtqan bolar edik. Keıingi kóp «zertteýshilerdi» adastyryp júrgen de, olarǵa: «Muqaǵalı tirliginde qorlyq pen zorlyqtan kóz ashpaǵan eken-aý!» — degendi aıtqyzyp júrgen de, minekı, ara jigi ajyramas osy sarynnan órbigen dep bilgen bolar edik.

Óıtkeni, árbir uly júrekti ult aqyny óziniń qasiret-qaıǵy, muńy men muqtajyn eshqashan qoǵamnan bóle jyrlamaıdy. Ol kúńirense de sol baıaǵy aınalasyndaǵy adam shoshyr alapesten, el bıledik, jurt shúıledik dep júrip te qarabas qamyn ǵana kúıttep ketken, ala qoıdy bóle qyrqyp ádettengen adamdardyń qomaǵaı qylyǵyna, óz ortasynyń osy bir jazylmas derti janyna batqandyqtan, soǵan kúızelgennen kúńirenedi. Ózi de nar, narlyǵyna laıyq sózi de bar aqynǵa amalsyz zar shektiretin de sol. Oıy da, boıy da ózinen kóp tómen pákene bireýlerdiń, oǵan bitken aqyl men aryn, talant pen darynnyń qasynda qyl esýge de jaramaıtyn áldebir qul keýde pendelerdiń udaıy ǵana aldyn orap, aqysyn jegenimen qoımaı, qyms etse jóni joq, josyǵy joq aqyl úıretip, jol kórsetpek bolyp jatsa — aqynnyń adal jany oǵan qalaı tózip, qalaı ǵana shydasyn. Munyń bári bir óziniń ǵana kórgen quqaıy bolsa, oǵan moıynsynyp, tipti shydas ta berer me edi, kim biledi, al ózi syqyldy aqyldyń azabyn tartyp, qatar júrgen jáne bir shoǵyr qalamdastary bar, solarǵa da ara túse almaı, tordaǵy arystandaı alasura kúı keshken, dármensiz barmaq shaınaǵan tustary az boldy deısiń be!.. «Aǵaıyn bek kóp, aıtaıyn eptepke» basyp, «jartasqa baryp kúnde aıqaı sala» júre qaıyryla kele kúızelisi men kúıinishin ashshy bir zapyrandaı aq qaǵazǵa tókpesine qoıdy ma. Sózińe senip, selt etip jatqan da biri joq, «baıaǵy jartas bir jartas». Basqasyn bylaı qoıǵanda, az kún qolyna bılik tıgen keshegi syrlas «dos», tuǵyrly tustasyń da sózińdi salǵyrt tyńdap, salqyn qabaq tanytyp jatady. Sodan baryp ol búkil qazaq jigitterinen járdem tappaı, aınala qarmana júrip, aqyry Farıza qyzǵa shaǵynady. «Janymdy bir túsinseń — sen túsinesiń» dep jyrlaı otyryp, zarlap ta alady.

Bul da noqtaǵa basy syımas ór de ójet aqynnyń el-jurtyna ne boldy bul, ejelden-aq osyndaı ma ediń dep, surapyl oıdyń sergeldeńine túsken bir sátteri bolsa kerek. Bul onyń tánindegi emes, janyndaǵy jara edi. Udaıy ǵana janyn kúızeltip, tyrǵyryqqa tireı bere jegideı jep jatqan da sol. Eki shekesin solqyldata, uzaqty túnge uıyqtatpaı, ýdaı ashyta dýyldatqan da, qulaǵy men mıyn túgel shýyldatqan da sol. Sodan keıin baryp adýyn óleńniń aq marjany aralas alqymdaǵy ashshy zar zapyran aqtaryldy.

Búgin meniń týǵan kúnim, oı, páli-aı,
Myna halyq jatyr nege toılamaı?!

dep te jazyp edi sol tusta. Sol sózderinen-aq búgin bolmasa erteń týǵan halqynyń ózine aıryqsha yqylas tanytyp, ataq-abyroıyn asyra, jamandyǵyn jasyra otyryp, barsha qurmet-qoshemetimen atyn da ataıtynyn, toıy da toılanatynyn aqynǵa ǵana buıyrar tylsym túısikpen kún ilgeri boljaı bilip, erteńge sengen sezim de boı kórsetip qalǵan sıaqty edi.

Aıtsa aıtqandaı eken, Muqaǵalı aqynnyń alpys, jetpis jyldyq mereıtoılary ıisi qazaq jerinde túgel derlik dúrkireı atalyp ótken. Ásirese, Qarasazda murajaı ashylyp, sońynan 60 jyldyǵyn toılaýdyń ózi bógettiń aldyn ashyp jibergendeı boldy da, sodan keıin basqa da aqyndardyń týǵan jyl, týǵan kúnderi aıryqsha atalyp óte bastaǵan. Endi, mine, onyń bıyl óter seksen jyldyǵyna da elimiz bolyp eńserile ázirlenip jatyrmyz.

Álginde bir aıtqanymdaı, aqynnyń rýhanı erkindigin, eńsesiniń bıiktigin kóre almaı, shálkem-shalys minezin kótere almaı qaǵaberiste turyp qamshy úıirgen, janyna jolaı qalsa jıyryla tanaýyn shúıirgen álgi bir qaǵynyp týǵan kókjulyn nemelerdiń birazy sol uly dúbir toılardyń ústinde jan-jaqtan jınalǵan meımandarynyń qolyna sý quıýǵa da jete almaı júretinin, bolmasa órt sóndirgendeı qyzyl tanaý bolyp, sol Muqaǵalı toıyn ótkizýge amalsyz at salysaryn aldyn-ala kóre de bildi-aý, kóregendikpen seze de bildi-aý dep oılaı beremin.

Áıtpese:
Áı, Sergeı, Sergeı, Sergeı,
Sergeı, Sergeı,
Tústim-aý sergeldeńge men de sendeı,

— degizerlik zobalań aqynnyń jeke basyna túse qoıǵan joq edi. Aqyndyǵyn áldeqashan moıyndap, azamattyǵyna den qoıa bastaǵan turǵylas, qurbylastarynan, óziniń teńdes-teńinen qýdalaý da, qýǵyn da kóre qoımaǵanyna tiri júrgen birazymyz kýámiz. Ol týrasynda aıtyp ta, jazyp ta júrmiz ǵoı, qaıtalaı berip qaıte qoıalyq. Biraq aıtpasa sózdiń atasy óledi. «Muqaǵalı tirisinde muqabasy qalyń birde-bir kitap shyǵara almady, kóbine kóp bıttiń qabyǵyndaı ǵana juqaltań jınaqtaryn qanaǵat tutyp, sol bir shaǵyn kólemmen shektelip qalyp júrdige saıatyn taǵy bir alypqashpa áńgimeler tóńiregine qaraı oıyssaq, bul arada da aqıqattan attap ketýge bolmas edi. Ol kezdegi úrdis boıynsha Jazýshylar odaǵyn jaǵalap, baspa tóńiregin saǵalap júrgen biren-saran aqyndar bolmasa, kezekti jyr jınaqtaryna beriletin kólem nebári 2-3, ári ketkende 4-5 baspatabaqpen ǵana shekteletin. Jyl saıyn kitap shyǵarý da ekiniń biriniń qolynan kele bermes qıamet-qaıym bir dúnıe edi. Ádebıetke kesheýildep kelip, turǵylastary qataryna keıinirek qosylǵan Muqaǵalı eń alǵashqy «Armysyńdar, dostarym» kitabynan (1964 jyl) keıingi on eki jyl ishinde juqasy, juqaltańy bar on bir kitap shyǵarǵan eken. Onyń ústine Almatyǵa qanshama qorjyn basyn toltyryp keldi degenimizben de, dál sol bastapqy kezeńde Muqaǵalıdyń da jyl saıyn qalyń-qalyń kitap shyǵaryp otyrýǵa múmkindigi kele bermesi anyq qoı. Onyń qulashyn barynsha keńirek jaıyp, kósile silteı kóp jazǵan kezeńi, jasyratyn nesi bar, ómiriniń sońǵy kezderi bolǵan.

Aqyn ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıly álgindeı keleńsiz áńgimeni bul kúnde «Muqaǵalıdyń kózi tirisindegi jan dosy bolyp, janynan tabylyp edim» dep júrgen áldebireýlerdiń shyǵarǵan, búgingi kúnniń lebine ilese týǵan baıbalam ǵana dep bilgen jón. Áıtpese, poezıalyq shyǵarmalardyń «jurt qataryna qosylyp, kózi ashyla bastaýy» da ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldary bolatyn. Endeshe Muqaǵalıdy óz úlesinen qaǵylyp, qaǵajý kórip ótken aqyn dep ońdy-soldy aıta berýdiń de reti joq-aý dep oılaımyn.

Taǵy bir jáıtke toqtalsaq, Muqaǵalıdyń qasynda kóbine-kóp aǵa dosy, áıgili Toqash Berdıarov, inilerinen sol kezde ataǵy dúrkirep estilip, aty jaıylyp júrgen Tursynzada Esimjanov, Erkin İbitanov, Muqataı Jylqaıdarov sıaqty jerlesteri, erterek marqum bolyp ketken taǵy bir talant ıesi Marat Otaralıevter júretin edi. Ara-tura biz de qosylyp qoıatynbyz. Al álginde aıtqanymyzdaı jer astynan shyǵa kelgen «jan aıaspas dostaryn» oqta-tekte Muqaǵalı qasynan kórsek kórgen shyǵarmyz, biraz kókeıde qala qoımapty.

İİİ

Taqyr jerge qaq turmasy aqıqat. Muqaǵalı da eki aıaǵy salbyrap aspannan túse qalǵan joq edi. Ózine deıingi qazaq jyrynyń barsha injý-marjanyn súzip terip, sý túbinen sýyryp alǵan asylynyń bárine suqtana súısinip, sonyń barlyǵyn simire otyryp erjetti, boıyna sińire júrip jetildi. Qazaqy jyrdyń qaınar bulaǵynan qanyp iship, qaltqysyz qabyldaı otyryp, sonyń bárin ishteı qorytyp baryp halyqtyń ózine qaıyra usynyp otyrdy. Qanatyn qaqqan saıyn halqyna jaqyndaı tústi.

Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin
Shekpen jaýyp ózine qaıtaramyn,

— deıtin oı da sodan týyndasa kerek-ti.

Onyń ústine Muqaǵalı ádebıetke kelgen tus — qazaq poezıasynyń kemeldene tolysyp, álemdik deńgeıge qaraı betburǵan asa bir asqaq ta qunarly kezeńi edi. Árisi Abaı, Mahambet, sál bergidegi Maǵjandardy aıtpaǵannyń ózinde, qolyna keshigip baryp tıse de jyr dúldúli İlıas Jansúgirov shyǵarmalary onyń enshisine ekpin qospaýy, shabytyn shıryqtyra qaıraı túspeýi áste múmkin emes edi. Qatygez taǵdyrdyń qanshama mıhnat-mashaqatyn arqalaı júre, opynyp-óksimeı, aýzymen ot shaınaı júre qazaq sóziniń alqyzyl jalaýyna aınalǵan Qasym Amanjolov, basqa emes, dál Muqaǵalıdyń ózi orys tarıhynda aıyryqsha orny bar ashýly Groznyı patshaǵa teńegen Ábdilda Tájibaev aǵasy bar, daryny ózimen deńgeıles — bir shoǵyr qurbylas-turǵylastary bar áıteýir onyń aqyn bolyp qalyptasýyna barynsha yqpal etken úlken bir úlgi, izi sýymas ónege bolǵany anyq edi. Ózine deıingi sol bir uly dástúrdiń bárin bóle-jarmaı dáripteýge úıretken de, úlgi bolýǵa jaraǵan da solar edi deýdiń de ersiligi bola qoımas. Minekı, sol bir qazaq jyryndaǵy asyl da asqaq rýh, astarly da ańsarly, aıaýly da abyroıly asyl sóz, shabytyńa shabyt qosyp otyrar tógilmeli de tókpeli qýatty qudiret, elde joq orasan erpin Muqaǵalıdy udaıy ǵana zańǵar bıikterde samǵatyp, alǵa qaraı jeteledi de otyrdy desek te artyq aıtqandyq bola qoımasy aqıqat. Onyń aqyn retindegi eń negizgi, eń basty qarý-quraly da osylar. Bul da bolsa ózinen eshkim ozbaıtyn, ýaqytpen birge kúırep baryp tozbaıtyn týyndylar bergen has sheberdiń ózine ǵana tán kıeli qasıet, tek sonyń ǵana mańdaıyna buıyrar ólsheýsiz sybaǵa edi.

Eń alǵashqy balań jyldarymen-aq jalǵandyq, jasandylyq ataýlyǵa atoılaı qarsy shyǵyp, arsyzdyq pen aıarlyq, arbaý men aldaýdyń, jádigóılik, ekijúzdilik pen ezdiktiń bárin talantymen yqtyra, adýyn darynymen birjola buqtyra keldi de, óziniń sútpen sińgen sypaıy kúlki, syrbaz minezinen aınymaı júrip-aq bitimge kónbes birbetkeılik tanyta bilgen edi-aý ol. Jaqsynyń ǵana janashyry, tektiniń ǵana demeýshisi bolýǵa tyrysty. Sodan shyǵar, ózi qaıtys bolǵannan keıin otyz bes jyl ishinde Muqaǵalıdy oqyǵan da, oqymaǵan da (eger ondaılar tabyla qalsa) armanda bolyp júrgeni. Óıtkeni ol ár óleń, árbir shyǵarmasy arqyly seniń de sol sátki kóńil perneńdi dál basyp, odan árige qaraı eriksiz ertip, eliktirip, oıyńnan ketpesteı bolyp, birjola kókeıińe ornyǵyp qala berer edi. Áý dep oqı bastaǵannan-aq oıyń da, sanań da solaı qaraı eńserile oıysyp, sıqyrly áýen qushaǵyna sońynan ileskenińdi baıqamaı da qalar ediń.

Oqyǵan adamnyń oı-sanasyn osylaısha birjola táýeldi ete bılep alyp, jyl óte me, jyldar óte me, bir ózine baǵyndyra, tabyndyra túsip kele jatqan kesek aqynǵa, qalaımyz ba, joq pa, — biz de taǵzym ete bas shulǵı beretinimiz de sodan.

İÚ

Jasyryp-jabary joq, Muqaǵalı jyrlaryna men ásirese osy bir sońǵy kezderi qaıyryla soǵyp, qadala túsip, kóbirek oqydym. Ózimniń kóńil-kúı, bitim bolmysyma oraılas tustaryna, sáıkes sátterine kóbirek den qoıyp, tereń oılandym. Kópten beri kógildir saǵymǵa ilesip kóz ushynda ketip bara jatqan salqar kóshti ǵana qýyp jetkendeı bir jumbaq ta jeńil áserge bólendim. Muqaǵalı rýhy, Muqaǵalı álemi meni de qaıta bir qaırap, óleń men ómirge burynǵydan da qulshyndyra túskendeı, jigerime jiger, kúderime kúder qosqandaı boldy. Muqaǵalı qudireti onyń talant-tabıǵaty jaıynda, Muqaǵalı fenomeni tóńireginde óz álimniń kelgeninshe tebirene otyryp, uzaq-uzaq tolǵana jazǵym da kelgen. Biraq bul Muqaǵalı jylyna oraı baspasózge beriler maqala bolǵandyqtan, budan árini gazet aýqymy kótere qoımas, táńirim mursha berip jatsa, taǵy da bir oralyp soǵamyn degen oımen ózimdi-ózim tejeı de otyrǵan jaıym bar edi.

Muqaǵalı týraly sóz bir kúnmen de, bár jylmen de aıaqtala qoımasyna da kózim ábden jetedi.

Ú

Bıyl, mine, Muqaǵalı Maqataevtyń týǵanyna az ba, kóp pe, bilmeımin, áıteýir tabany kúrekteı tup-týra 80 jyl tolyp otyr. Onyń aldaǵy mereıtoıyna degen daıyndyq osydan birer jyl buryn bastalyp ketkenin de bilemiz.

Bir óleńi — bir eldiń murasyndaı,
Jyr jaza almaı júrmin-aý Rasýldaı.
Rasýldaı baǵym da júr ashylmaı,
Ańshynyń qolyndaǵy lashyndaı,

— dep edi ol óziniń syrly da súbeli bir óleńinde. Mundaǵy Rasýly — daǵystan halqynyń ataǵy jer jarǵan aıtýly aqyny Rasýl Ǵamzatov edi. Baǵy janyp ketkende sol Rasýldan qylań eli qalmasyn jaqsy sezingen, óz quny, óz baǵasyn biletin, shyǵarmashylyq deńgeıiniń qanshalyq ekenin anyq sezetin adamnyń ashshy da bolsa aıtylyp qalǵan bir muńy edi bul. Naǵyz bir kemeline jetip, kósile silter shaǵynda qysqa jip kúrmeýge keltire qoımaıtyn zamana tarlyǵyna, altyndy qolda barda qadirleýge joq aıyr quıryq qoǵamnyń aıarlyǵy onyń da arqasyna aıazbaı batyp, kóńilin kirletpedi deısiń be. Ol da belgili jáıt, túsinikti tirlik edi. Záýde bir saraı mańyn saǵalaǵan birer-jarymy bolmasa, óz zamanyna tolyq razy bolyp ótken aqyndy ádebıet tarıhy bile de qoımaǵan shyǵar-aý.

Men bilsem, Muqaǵalıdyń baǵy ózi qaıtys bolǵannan keıin ǵana baryp ashyldy. Ólgennen keıin aqynnyń ekinshi ómiri bastalady dep jatamyz ǵoı, sol ekinshi ómiri Muqaǵalı bulaǵynyń qaınar kózin ashyp, qalyń qazaǵyna búkil bolmys, orasan zor eńsesimen kórseter berekeli kezeń boldy dep esepteýge bolady. «Jazylar estelikter men týraly, bireýler kisi edi der ór tulǵaly, bireýler jigit edi deý de múmkin, bútindelmeı ketken bir er-turmany», — dep ózi aıtqandaı, ol týraly estlikter de jazyldy, eńseli eskertkish te ornatyldy, murajaı ashylyp, mektep pen kósheler attary berildi. Bul daǵy ilýde bireýi bolmasa, talant bitkenniń bárine birdeı buıyra berer sybaǵa emestigi jáne aıan.

Sol uly daryn, iri talant, qazaq poezıasynyń daýsyz taza klassıgi jaıynda buryn da az jazylyp júrgen joq edi, sol sózderdiń qatary bıyl tipten tolyǵyp, kóbeıe túsýde. Bireýler bilip baryp, ózi kórgen, kóńiline berik ornyqqan oılaryn ortaǵa salsa, endi bireýleri áıteýir aıtaqqa aıqaı qosyp qalý nıetimen darpyrtqa ilese solarmen qaptaldasa bere áýdem jer entigip baryp, orta jolda qalyp ta jatyr.

Osy jerde taǵy da bir daýsyz shyndyqqa júgine ketsem dep otyrmyn.

Muqaǵalı esimin qalaı ǵana asqaqtatyp, qalaı maqtaımyz desek te syıymdy ǵoı árıne, biraq artyq qylamyz deı otyryp, tyrtyq qylyp almaý jaǵyn da eskermeı bolmaıtyn syqyldy. Bir kezde Jambyl-Jákemniń: «Stalınge teńeý taba almaı, qınalǵan Jambyl jeri osy» degeni de bar sıaqty edi, bizdiń de keıbir aty belgili azamattarymyz Muqaǵalıdy maqtaımyn dep, kótere túsemin dep otyryp, qanshalyqty tómendetip alyp júrgenderin ańǵarmaıtynǵa uqsaıdy. Osydan biraz buryn meniń bir jaqsy inimniń aqyn týraly «Qazaq jyrynyń Han Táńirisi» dep jazǵany da bar edi. Bul Muqaǵalıdy bıiktikke balama etip, týǵan jerine qaraı tarta, baýyryna basa bura túskisi kelgennen de bolar. Áıtpese, Muqaǵalı qazaq jeriniń bir ǵana óńiriniń qushaǵyna sıa qoımaıtyn, Qarasazǵa da, Qarataýǵa da teń ortaq, Saryarqa men Jetisý, Altaı men Atyraý úshin de birdeı ystyq, álginde aıtqanymyzdaı, ıisi qazaq túgili, alty alashtyń mańdaıyna bite qalǵan iri tulǵa ekendigi daýsyz ǵoı. Qazaq jyrynyń eki týmas, qaıtalanbas Abaıy bar, Mahambeti, Dýlat jyraýy, Sultanmahmut, Maǵjandary, İlıas, Qasymdary bary ras. Sol sıaqty qazaq jyrynyń birtýar Muqaǵalıy da bar. Ol — sonysymen áýlıe, sonysymen myqty, sonysymen de ornyqty. Eshqandaı artyq maqtaýdy, asyra áspetteýdi qajet te etpeıdi.

Muqaǵalı jaıyndaǵy maqalasynyń birin «Qazaq jyrynyń qara býrasy» dep te ataǵyn taǵy bir talantty inimiz bar. Kisini qaıyspas qara narǵa teńegendi bilýshi edik, qara býraǵa aparyp teńegendi alǵash ret estip otyrmyn. Avtor ózi biledi ǵoı, biraq qalaı degende de qulaqqa juǵymdy estiler teńeý emes ekendigi kózge uryp-aq tur.

Keı-kezde bizdiń syrlaımyz dep otyryp syndyryp alatynymyz da bolýshy edi. Sodan da saqtandyryp jatqanym bul. Qurmet te, qoshemet te ár aqynnyń óz basyna laıyq, boıyna shaq, jarasymdy bolǵanǵa ne jetsin. Ásirese ultynyń uranyna aınalyp bara jatqan Muqaǵalı syndy aqynǵa artyq jamaý da, orynsyz jasqaý da qajetsiz, biz tanyǵan iri tulǵa, dara boıyna jarasa bermesi haq.

---