InfoHub Logo

«Qosh, Qaldarbek, qaıran dos! Osydan bes-alty jyl buryn ońtústik óńirdiń birinde ótken uly dúbir mereke kezindegi 50-60 at qosylǵan alaman báıgede aldyna qara salmastan oq boıy ozyq kele jatqan qas júıriktiń márege taıaı bere qıqýlasqan alqaly kóptiń kóz aldynda qara jerdi súze baryp sozyla ushyp túskenin kórgen edik. “Qap, áttegen-aı, zoryǵyp ketti-aý!” — dep ah urǵan edi sonda jón biletinder. “Mundaı da sumdyq bola beredi eken-aý!” — dep biz de sonda álgi arǵymaqtyń oqys qazasyna tańyrqaı tura qatty kúızelgen bolatynbyz.

Qaldarbek Naımanbaıulynyń aqtyq demi úzildi degen habardy estigende oıyma osy oqıǵa oralǵan. Tetelesteri men teńdesteri, qalamdastary men zamandastary arasynan oza shyǵyp, ómir boıyna alda kele jatqan azamat, az arystyń biri edi ol. Dosymyz edi, úzeńgiles, úndes joldasymyz bolatyn. Jer basyp júrgen bylaıǵy barlyq pendelershe bizdiń de birde aramyz alystap, birde jup jaza almaı jaqyndap, birde syıyspaǵan, birde qıyspaǵan qalpymyzda, birde syılaspaı, taǵy birde qımastaı bolyp qatar tirlik keship kele jatqan jaıymyz bar edi. Kesheler ǵana, ıaǵnı shildeniń sońǵy kúnderinde Jarkent óńirinde ótken Á.Qasteev mereıtoıyna da qomaqty bir top bolyp birge baryp, birge júrip, bir-birimizge ázil-ospaq, ókpe-naz, bazyna aıtysyp, qaljyńdasa qajasyp qaıtyp edik-aý.

“Aýyryp jatyr eken” — degen emeýrindi estı sala áz aǵalarynyń biri Tumanbaı, ini dosy Qýanyshbaı bolyp úsheýmiz kóńil surasaq degen nıetpen emhanaǵa izdep barǵanbyz. Bala-shaǵa, jekjat-juraǵat túgel ǵana qasynda eken, reanımasıa bóliminde tilsiz jatqan Qaldarbekti kúzetýmen kúndiz-túni kóz ilmeı, bir Alladan medeý tilep otyrǵandarynyń ústinen shyqtyq. Solarmen birge qamyǵyp, qoldan keler dármen joq, tilekke tilek qosyp, kózimiz jasaýraı, kóńilimiz alasapyran almaǵaıyp kúı keship, kún batqansha únsiz otyryp, qulazyp qaıtqanbyz.

Taǵdyr degen sol, jazmyshtan ozmysh joq. Bir jalt etip óte shyqqan jalǵan degen de sol. Keshe ǵana aramyzda ańqyldap júrgen, aq almastaı jarqyldap júrgen Qaldarbegimiz de qas-qaǵym sátte óte shyqty dúnıeden.

Imanyń kámil, jatqan jeriń jánnat bolsyn, qadirli dos, qımas jan! Sen bizge kerek ediń-aý! Elińe de, jerińe de kerek ediń!

Súıgen jar, súıikti uldaryńa, nemereler, aǵaıyn-dos, jekjat-juraǵatqa kerek ediń! Kúlli dúnıe qazaqtaryna kerek ediń sen! Amal qansha, ajalǵa daýa joq eken! Aldyńnan jarylqasyn, qosh bol, Qaldarbek, qaıran dos!»

Qaldarbek qazasy ústinde kúızele, kúńirene otyryp qaǵaz betine túsirgen sózderim osy edi. Sol kúni basqa da kóptegen qazanamalarmen birge “Qazaq ádebıeti” gazetiniń betinde jarıalanǵan da bolatyn. Keıin Qaldarbektiń jaqyn dostarynyń biri Tilek Dáýletov ózi qurastyrǵan “Qaýymdasqan qazaqtyń Qaldarbegi” atalatyn estelik kitabyna da osy qalpynda qosqan eken.

Osynaý bir shaǵyn ǵana qoshtasý sózimizden-aq ańǵarylyp qalyp jatqandaı, Qaldarbek ekeýmizdiń aramyzdan qyl ótpesteı tatý-tátti tirlik keship edik, sháı desip kórgen joq edik desem, oǵan bizdi jaqsy biletinderdiń eshqaısysy nanbaǵan bolar edi de, bilmeıtinderdiń ózderi de ılana qoımas edi. Óıtkeni, Qaldarbek bolsa únemi at ústinen túspeı ótken azamat edi de, ondaı kisilerdiń boıyna júre kele bitetin basynan sóz asyrmaý degen de bir keseldi ádetter bolyp turatyny belgili. Onyń ústine bir teriniń pushpaǵyn qatar ılesip júrgen eki adamnyń arasynda “ári tart, beri tarttyń” bolmaı turmaıtynyn da ekiniń biri biledi emes pe. Meniń de qudaı súıer qylyǵym azdaý bolar, bálkı, kim bilgen, ózimdikin jón kórgen jerde kerise ketýge, kergilese ketýge daıar turatynym da joq emes. Minezdiń sondaı da bir ala-qulalyǵynan da bolar, keıingi kezde bir baspada qatar isteýdiń salqyny da tıgen shyǵar, áıteýir jap-jaqsy jarasymdy kele jatqan tirlik aıaq asty nildeı buzylyp, bir atym nasybaıdan qalatyn dos kóńilge syzat túsirip ala berýshi edik. Bul jaǵdaı ásirese Qaldarbektiń “Jazýshy” baspasyna bastyq bola qalǵan tustarynda jıi qaıtalana berdi de, aramyzdaǵy yqylas-peıil, qarym-qatynas degeniń birese burynǵydaı bar qyzý-qaýqarymen aspanǵa atyla lapyldaı janyp, endi birde byqsyp baryp sóne jazdaıtyn bógesinge de dýshar bola bergen.

Sondyqtan da, ashshy da bolsa ashyǵy jaqsy shyǵar-aý degen maqsatpen, Qaldarbek jaıly kóńilde júrgen oıymdy boıama-búkpesiz, budyry bolsa da, buldyry joq shyndyq turǵysynan órbitýdi uıǵaryp edim. Shyndyqtyń aty — Shyndyq, ol áıteýir, biz biletin kólgirsý ataýlynyń bárinen bıigirek turatynyn bilemin. Taza peıil adamnyń kóńil aýany udaıy solaı qaraı bura beretini de sodan.

Aramyz álgindeı álsin-álsin úzilip baryp, buzylyp baryp qaıta jalǵanyp júrgen tustardyń birinde ekeýmizdi de jaqsy biletin Erkinbaı Ákimqulovtyń: “Osy sen ekeýińniń dostyqtaryńa túsinbeımin, seni jurt “Jazýshy” baspasynan Qaldarbekke qatty renjip ketti desip júr, al keıde ekeýińniń jup jazbaı júrgenderińdi jáne kórip qalamyz. Túsinsem buıyrmasyn...” — degeni de sodan bolýy kerek.

İ

Aıtsa aıtqandaı, 1988 jyldyń sońyn ala men qyzmet istep júrgen “Jazýshy” baspasyna dırektor bolyp aıaq asty Qaldarbek kele qaldy. Buǵan deıingi satıralyq “Ara” (“Shmel”) jýrnalyn qalaı basqarǵanynan habarym joq, áıteýir baspa jumysy onyń óz stıhıasy ekendigi birden baıqalǵan. Áı-shaıǵa qaratpaı kele sala ıgerip-ıirip aldy da ketti. Onyń ústine bul bir marksızm-lenınızmniń de tony toza bastaǵan, keńestik dáýirdiń de keregesi syqyrlaı túsken kezeń edi. Burynǵydaı buljymas tártip, joǵary jaqtyń qatań baqylaýy ataýlynyń da arqaýy bosańsı bastaǵany baıqalyp qalyp jatatyn. Árkimniń óz qabilet-qaýqaryna qaraı, ıkem-ıgerýine oraı qulashyn keńge salyp, erkinirek qımyldaýyna da múmkindik týa bastaǵan syńaıly edi... Bir jaǵynan bul kezde «naryq» dep atlatyn suǵanaq páleńiz de tilin sýmańdatyp qoıyp, el ishine, bizdiń turmys-tirshiligimizdiń bárine ár tustan-aq suǵyna kirip kele jatqan bolatyn. Dál osy kezde ǵoı, Taldyqorǵan jaqqa bara jatqan bir saparymyzda Qaldarbektiń maǵan: “Sáken, osy meniń kúnim endi týyp kele jatyr-aý deımin, qalaı deısiń?” — deıtini. Bul saýaldyń ar jaǵynda ne jatqanyn ańǵarýǵa ol kezgi meniń órem jetinkireı qoımady-aý deımin, sóz aıaǵy sol jerde jutylyp qala bergen-tin.

Sol bir “Jazýshy” baspasyna dırektor bolyp kelgen kúnderdiń birinde aldyna barǵan maǵan:

— Bul baspada senen jaqyn adamym joq meniń. Eski dosymsyń, endi birge qyzmet isteıtin boldyq. Basymyzdyń birigip júrgeni de jaqsy ǵoı, solaı emes pe? — degen edi ol.

Áńgimeni ózi bastap otyrǵasyn men de tartynbaı:

— Jumabaevtyń tusynda meniń usynys-pikirimniń 60 paıyzy júzege asýshy edi. Saıyn sony 50 paıyzǵa túsirip, Maral dosym qaıta kótergen bolatyn. Seniń tusyńda qalaı bolar eken? — dep te surap qalyp edim.

Qaldarbek óz ádetinshe shalqalaı túsip, qarqyldap kúlgen bolatyn.

— Shurq etpe, budan ári aıtqanyńnyń bári de oryndalatyn bolady,— degen sosyn baryp baıyppen.

Árıne, dostyq — dostyqpen, jumystyń aty jumys. Kimmen qyzmettes bolsań da, qaı basshynyń qaramaǵynda júrseń de eń aldymen “áı, kápir” atandyrtpaıtyn óz abyroıyńnyń jaıyn oılaısyń ǵoı. Men de sol daǵdyma baǵyp, etek-jeńimdi jınaqy ustaýǵa, ózime tıesili mindetime ıe bolýǵa tyrysyp-aq baqtym. Men biletin Qaldarbek bolsa, kezdeısoq jaýǵa bere qoımas, ózi de maǵan baıaǵydan beri únemi ish tartyp júretin edi ǵoı degen oıǵa birjola taban tirep, bekı túsken bolatynmyn.

Olaı oılaýyma Qaldarbektiń óz basyma jasaǵan tikeleı jaqsylyqtary da sebep boldy-aý deımin.

Budan buryn da áldeneshe ret aıtyp ta, jazyp ta júrgen sózim ǵoı, kópshilik esine taǵy da bir sala ketsem, artyq bola qoımas, sonaý bir “Jalyn” baspasynda dırektor bolyp júrgen kezinde kún saıyn bir esikten kirip, bir esikten shyǵa júre Qaldarbekpen jıi-jıi ushyrasyp qala berýshi edik. Qarsy kelip qalǵanda nemese lıftige qatarlasa mingen sátterde ol kóbine-kóp: “Hal qalaı?” — dep suraıtyn edi menen. “Sol baıaǵy... ortasha tirlik qoı”,— deıtin edim men. Ylǵı da atústi asyǵys, óz oıymen ózi bolyp júretin Qaldarbekke meniń halimniń qalaı ekendigin bile qoıý shart ta emes edi, áıteýir sálemdesý rásimi ústinde sóz bolsyn dep suraı salǵany ǵoı dep te oılaıtynmyn. Onyń ústine men sıaqty basqa da qatarlastarynan burynyraq atqa minip, ártúrli úlkendi-kishili laýazymdar qulaǵyn ustap úırenip qalǵan Qaldarbektiń biz sıaqtylarǵa joǵarydan qaraı bastaǵany da sezilip qalýshy edi, sol turǵydaǵy til aıqastyrýy ǵoı dep jónime kete beretinmin.

Al asa bir asyǵys emes sátterinde meniń qasymda azdy-kem aıaldap: “Seniń haliń osy nege ǵana udaıy ortasha ǵana bolady?” — dep te surap qalatyn. Ondaıda men de áńgime aıaǵyn ázilge buryp: «Jaqsy» desem jurt kúndeı bastaıdy, «jaman» desem «ózińe de sol kerek» dep, júndeı bastaıdy. Al «ortasha ǵoı» desem: «E, ózimizden artylyp kete qoımapty ǵoı» dep jaıyma qaldyrady» — deıtinmin. Qarqyldap bir kúlip alatyn da, ol da meni jónime qaldyryp, kete beretin.

Birde Qaldarbektiń kabınetine kirsem, qasynda baspanyń bas redaktory Beksultan Nurjekeuly bar, ekeýi kezekti jyldyń taqyryptyq josparyn qarap jatqan ústerinen tústim.

— Meniń de bir kitabymdy josparǵa kirgizip berindershi, osyndaı tórt kózderiń túgel otyrǵanda, — dep qolqa sala qoıdym.

— Kitabyndy josparǵa kirgizsek, budan keıin «halim ortasha» degendi qoıasyń ba? — dedi Qaldarbek kúle otyryp. Árıne, onysy maǵan mysyqtyń tyshqanmen oınaǵany sıaqty kórindi.

— Árıne, kitabym shyqsa,— halim jaqsarmaı qaıtýshi edi? — dedim men.

— Kólemi qansha? — dep Qaldarbek qalamyn qolyna alyp, jazýǵa ońtaılandy.

— Ekeýiń de kúndik jerge kóleńkeleriń túsetin iri jigitsińder, jeke-jeke aldaryńa barsam árqaısyń bir bes baspa tabaqtan kólem berer edińder ǵoı, al mynandaı ekeýiń qatar otyrǵanda on baspa tabaqtan kem suraǵanym uıat bolar,— dep jatyrmyn men de ekeýine kópshikti qalyńdaı tósep.

Qaldarbek tartyna berip edi, Beksultan turyp:

— Báribir daıar óleńi joq, jýyq mańda qoljazbasyn ákele qoımas, kitabyn jazyp bitkenshe kim bar, kim joq, suraǵan on baspa tabaǵyn jaza salaıyq ta, — dedi.

— Qoljazbańdy qashan tapsyrasyń? — dedi Qaldarbek.

— Kýrortqa júreıin dep jatyr edim, aldyn-ala shart jasasyp, qalamaqysynyń 25 paıyzyn bere turmaısyńdar ma? — dep jatyrmyn men de endi erkindeý qımyldap.

— Onda ýáde bylaı bolsyn, — dep edi Qaldarbek, — qoljazbańdy ákelip tapsyrǵan kúni suraǵan somańdy bereıik. Qalaı deısiń? — dep Beksultanǵa qaraǵan.

Beksultan bolsa jańaǵy sózin qaıtalap:

— Bir jol óleńi joǵyn bilem ǵoı, ondaı kólemde ótkizgenshe qaı zaman, kórermiz, — degen de qoıǵan.

Qoıshy, sonymen ne kerek, álgi kitabym sol men aıtqan kólemde josparǵa turaqtap bekidi de, endi uıatqa qalmaý úshin amalsyz kúndiz-túni otyryp óleń jazýǵa týra kelgen. “Bel-beles” deıtin jyr kitabym oıda joqta osylaı týdy da, 1985 jyly jaryq kórdi. Ózime áli kúnge ystyq, súıkimdi kitap. Qaltama burynǵydan qomaqtyraq aqshanyń túsýin de, aqynmyn-aý degen sezimniń kókirekke kóbirek uıalaı bastaýyn da óz basym únemi osy kitabymmen baılanystyra beretinim bar. Bul — Qaldarbektiń maǵan dep jasaǵan taza jaqsylyqtarynyń biri edi.

Qaldarbektiń serilik hám serkelik qyrlary haqynda onyń qasyna kóp ergen, kisiligi men kishiligin úlgi tutyp eseıgen rýhanı inisi — aqyn Esenǵalı da jazǵan eken, biz de kózimiz kórip, kóńilimizge túıgenimizdi qaıtalap aıtamyz, tirisinde márt minez jigittik deısiń be, jigitshilik deısiń be, áıteýir osy jaǵynan onyń aldyna túse qoısaq-aý degendi eshqaısymyz oılaǵan da emespiz. “Jalyn” baspasyn qurýdyń basy-qasynda júrgen, ózi sonyń tuńǵysh dırektory bolǵan Qabdikárim Ydyrysov biz úshin qazaqy seriliktiń sol kezgi úlgisindeı bolyp kórinetin, eskiden kele jatqan sal-serilerdiń sońqy tuıaǵy sıaqtanatyn. Sol qadirli Qabekesiniń kózin kóre qalǵan, qaraýynda júrip kóp-kóp tálim, ónege alǵan Qaldarbek ustazynan ozǵan shákirtshe bul jaǵynan basqamyzǵa des bere qoımaǵanyn moıyndaýǵa májbúrmiz. Ol ózi de birge júrgen az jyl ishinde Qabekeńnen kóp úırengenin, onyń qalaýyn taýyp, qar da jandyra alatyn iskerligin, uıymdastyrǵyshtyǵyn, kesek-kesek qımyl-qareketin, azamat retindegi alǵyrlyǵyn únemi aýzynan tastamaı, bizderge áńgimeleı júretin de edi. Alǵyrlyq pen alymdylyq, tipti aqyldylyq jaǵynan da aldyna jan salmaıtyn Qaldarbektiń munysyn da jigittiń jáne bir qyry shyǵar dep, úndemeı ǵana tyńdaıtynbyz.

— Ár oblysta “Jazýshy” baspasynyń kúnderin ótkizsek qaıtedi? Sony eń aldymen Taldyqorǵan oblysynan bastasaq dep otyrmyn. Sony uıymdastyryp, basshylyq jasaýdy óz qolyńa alshy,— dep edi birde.

Maǵan kórsetip jatqan senimi ǵoı dedim de, bul iske bel sheshe kirisip kettim. Oblysty basqaryp júrgen, basqarysyp júrgen azamattardyń birqataryna eki-úsh retten telefon soǵyp, kelisip, kún saıyn pysyqtaı túsip otyrdym. Obaly ne, olar da qoldarynan kelgenin aıanyp qalǵan joq.

— Men qasyma Jeken Qalıevti alamyn, respýblıkalyq kitapqumarlar qoǵamyn basqarady, sol óńirdiń azamaty. Sen taǵy kimderdi shaqyrasyń, o jaǵyn óziń bil,— dedi maǵan Qaldarbek.

Saǵı, Tumanbaı, Qaırat, Júrsinderden arnaıy top jasaqtap, Taldyqorǵan jaqqa eki-úsh dúrkin baryp ta qaıttyq. Sol qalada “Jazýshy” atalatyn kitap dúkenin de ashqanbyz. Baspa shyǵarǵan ónimdi nasıhattaý, ótkizý, halyqqa jetkizý jolyndaǵy jaqsy bir qadam osylaı da júzege asa bastap edi.

Biraq álgi aıtylǵan naryqpen birge Qaldarbek minezinde de kúrt bir ózgerister bola túskenin ańǵarmaý múmkin emes edi. Qasyna ádebıetke eshqandaı qatysy joq bireýlerdi, álekedeı jalanǵan pysyq jigit-jeleń men pysyqaı qatyn-qalashty jınaı bastady. Birer ret ońasha otyryp sóılesip kórip edim, sózime den qoıyp, qulaǵyna ilmedi. Ásirese baspa dırektorynyń orynbasary bola qalǵan bir qatyn Qaldarbekke sózi ótimdi bolǵanǵa tipti erkinsip, basqalardy bylaı qoıǵanda, bas redaktor Orazbektiń de sózin qulaqqa qystyrar bolmady, mensinbeı, júre tyńdaıtyn ádet shyǵardy. Sonyń bárin kóre tura, tyńdaı júre Qaldarbek te oǵan “qoıa-aq qoı!” — dep jaq ashpady. Biz soǵan yzalandyq. Sonda ǵoı, meniń:

Ashýdyń bulty jaýyp shuǵylańdy,
bilmeısiń kimge baryp urynardy.
Qaıdaǵy tarq-tarq kúlgen táıtik qatyn
taırańdap tóbemizge shyǵyp aldy.
Qaldarbek basqa jaqqa atyn burdy,
Qaǵynyp-jaǵynǵandy jaqyn qyldy.
Qazaqtyń jalqy týar aqyny edik,
Qalmaı tur qadirimiz qatyn qurly,
— dep óleń de jazatynym.

Eki-úsh shýmaqtan turatyn bul óleńdi Qaldarbektiń ózine oqyp berip edim, edáýir shamdanyp, qyzaraqtap ta qaldy. Aýyr sózge baryspasaq ta, aramyzǵa áldene syzat túse bastaǵandaı edi. Ony birden ańǵardym. Biraq aıtylar sóz aıtylyp ketti, endi ne istersiń.

Baspaǵa Maral Ysqaqbaev dırektorlyq etken tustan beri jeke ıemdenip kele jatqan kishigirim kabınetim bar edi. Ara-tura kirip-shyǵyp júrgende Qaldarbek:

— Qasyńa Turǵandy otyrǵyzsaq qaıtedi? — deıtindi shyǵardy.

Turǵan Tohtamov — osyndaǵy uıǵyr redaksıasyn basqaratyn. Ol azarda-bezer bolyp, “óz ornymda, óz qyzmetkerlerimmen birge otyra bereıinge” kóshti.

— Endeshe Tortaıdy otyrǵyz,— dedi taǵy birde.

Tortaı Sádýaqasov men basqaratyn bólimniń qyzmetkeri bolatyn. Ol da at tonyn ala qashty: “Sol úırengen ortamda otyra bereıinshi, aǵa!” — dep, kóngisi kelmedi.

Bul kezde (1991 jyldyń kúzi ǵoı deımin) Qaldarbek Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshylyǵyna saılanyp, qazirgi Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy tóraǵasynyń birinshi orynbasary bolyp ta úlgergen edi. Sony megzep:

— Qaleke, úsh jerde atshaptyrym úsh kabınetke ıe bolyp otyrsyń ǵoı, osy bir qurqyltaıdyń uıasyndaı bólmege egin egesiń be, ne kórindi sonsha tarylyp? — dep te qalǵanym bar. Ol taǵy da kóńiline aýyr alyp, renjip qalǵandaı kóringen.

Sol bir áredikte Qaldarbek ekeýmizdiń kitap taratý jóninde qatar otyryp teledıdardan suhbat bergenimiz de bar edi. Sol habardy birge kórip otyrǵan kenje balam: “Myna kisi nege sizge sonshalyq jek kóre qaraıdy?” — dep edi birtúrli tiksinip.

Ózime de solaı kóringesin, ertesinde álgi jáıtti Qaldarbekke aıttym. Ol ózi de baıqaǵan eken. “Áı, sirá, sharshap júrgendiki-aý deımin, ózim de yńǵaısyzdanyp qaldym, kóńilińe alma, qaıtesiń!” — degeni bar-tyn.

Osy jáne budan basqa da ártúrli renish-ókpeler jınala berip, budan árgi qyzmettiń qıýy kete bastaǵan soń men de oılana kele ashtan ólip, kóshten qala qoımaspyn, esim barda elimdi tabaıyn dep, bir kúni Orazbek arqyly shyǵarmalarymnyń eki tomdyǵyna shart jasattyryp aldym da, on bes jyl baýyr basqan baspamnan birjola ketip tyndym.

Qaldarbek te meni izdeı qoımady. Men de odan alysyraq júrýge tyrysyp, bir jarym jyldaı ýaqyt ótkizip aldym-aý deımin, bir kúni erteletip ol maǵan ózi telefon soqty. “Qazir saǵan Qasymdy (júrgizýshisi) jiberem, maǵan kelip ketshi»,— dedi.

Men áldeneni syltaýrata bastap edim, ol: “Qasym baryp ta qalǵan shyǵar, kelip ket!” — dep qysqa qaıyrdy taǵy da.

Áne-mine degenshe Qasym da esik qaqty. “Qalaǵam sizdi qaıtkende de alyp kel, dep jiberdi. Júrińiz, aǵa”,— dep ol da bolmady.

Barsam, Qaldarbektiń qasynda Ýaqap Qydyrhanov bar eken, keshirim surap, onymen qoshtasty da, biz ońasha qala bergenbiz.

Sol kúni onyń kabınetinen kún eńkeıe shyqtyq-aý deımin...

— Qaı jaqtan sińgen sóz ekenin bilmeımin, orysta bir “eıforıa” degen uǵym bar, Sáken,— degen edi sonda Qaldarbek, — qazaqshalasaq — arǵy jaǵynda astamdyq pa, asqandyq pa, kóńildiń áldene tabysqa bola lepire shalqýy ma, bilmeımin, men de joq jerden sol eıforıa shalyǵyna urynǵanmyn-aý deımin. Áıtpese, sol bir shaǵyn kabınetti saǵan qımastaı ne kórinipti. Ózim de áli kúnge deıin sonyń ushyǵyna shyǵa alar emespin. Bárin umytaıyqshy, zamandaspyz ǵoı, qatar júreıikshi burynǵydaı.

Men ne deıin. Jalpy Qaldarbekke ókpelep te bolmaıtyn edi. Keıde bir álgindeı ishke syımas qylyǵy úshin yzadan jarylardaı bolyp, jaǵadan ala ketýge taıap qalyp, aldyna baratynym bolýshy edi. Ol sony kúndik jerden seze qoıady da, aldy-artyńdy túgel orap, jaımashýaqtandyra, máımóńkeleı kele ózińdi taza jubatyp, múldep razy qylyp jiberer edi. Rıza bolatynyń sonshalyq, yrjıa kúlip ketip bara jatyp, bylaı shyǵa oılaıtyn eń: “Oý, osy men ne úshin kelip edim, ne bitirdim ózi, ne tyndyrdym?!” — dep. Sonda ǵana baryp Qaldarbekke emes, ózińe-óziń renjıtinsiń. Ózińdi óziń jeıtinsiń. Álgi bir áńgimeden keıin, jańaǵy jaımashýaq ázilden keıin qaıta kijinip barmaısyń ǵoı aldyna.

Osy mándes taǵy bir oqıǵa esime túsip otyr. 1999 jyly ol meni Túrkıaǵa ertip alyp bardy. On shaqty adam edik. Ózimen birge Qazaq qaýymdastyǵynda isteıtin Sultanáli, Qaısar sıaqty jigitter, syrttan qosylǵan tek Qajymhan Másimov deıtin, burynnan bizge etene tanys, taǵy bir dosy bar. Túrik jerin on kún júrip asyqpaı erkin araladyq.

Stambýl, Izmır, Salıhlı sıaqty úlken-kishi qalalardyń bárin araladyq. Kórmegen jerdiń oı-shuqyry kóp, maǵan bári qyzyq edi. Qaldarbek munda da óz aýylynda júrgendeı alshańdaı basady eken. Tobymyzben baryp kóptegen qazaq, túrik úılerinde qonaqta boldyq. Ózin jekeleı shaqyrǵan tamyr-tanystarynyń úılerine de meni qasynan qaldyrmaı ertip baryp júrdi.

Almatyǵa erteń qaıtamyz degen kúni ol meni bir adamdarǵa qosyp, ózimiz túsken qonaqúıge jetkizip salýdy tapsyrdy da: “Men erteń erte baram saǵan, tyrp etpeı meni tosyp otyra ber, asyqpaı birer saǵat dúken aralap, bala-shaǵaǵa sálem-saýqat alamyz da, áýejaıǵa tartamyz”,— dep, ózi qalyp qoıǵan.

Ertesinde men ony sarylyp al kep kúteıin. Dúken aralaý qaıda, tamaq ishýge de bara almadyq. Shyǵyp ketsem, ol meni izdep qalatyndaı kórinedi. Óz basym bes jasar balaǵa da ýáde bersem, sony buljytpaı oryndaýdy paryz sanaıtyn adammyn.

Sáske boldy, tús boldy, kún ekindige aýyp barady. Sol kezde baryp: “Al, kettik, daıynsyń ba, áýejaıǵa tartamyz?!”, — dep Qaldarbegim kelip tur. Qasynda ony shyǵaryp salyp júrgen bir top túrik, qazaǵy bar eken, jaıymen turmaı meniń degbirimdi alyp barady. “Aý, seniń keshegi ýádeń qaıda? — deımin men ashýǵa býlyǵyp. — Bala-shaǵaǵa táberik te ala almaı, kúni boıǵy meniń ash otyrysym mynaý”. Onyń oıyna túk kirip shyǵar emes. Renjitip aldym-aý, bul da ózim sekildi ájeptáýir kisi edi-aý degen oı qaperinde joq. Áýejaıǵa jetkenshe de, odan keıin de lám-mım desip, tis jarǵan joqpyz. Ókpem qara qazandaı. Sol jerden ýaq-túıek ol-pul satyp aldym da, serikterime ilese ushaqqa otyrdym.

Biz mingen ushaq Aqtaý arqyly ushady eken. Sonda sál-pál aıaldap, ushaqqa qaıta mingende, Qaldarbek aldyńǵy jaqta otyrǵan meniń qasyma kelip jaıǵasty. Qolynda oraýly árdeneleri bar eken, bir shólmek “Smırnov” araǵyn, tiske basar taǵy birdeńelerin alyp, aýzyn asha bastady. Aldy-artymdy orap, arqamnan qaǵa otyryp, kinásin jýyp-shaıǵandaı pıǵyl tanytqasyn, qaıda baraıyn, men taǵy da jaıylyp sala berdim. Mana qonaqúıde otyryp, ol joqta ózine arnap jazǵan óleńim bar edi, endi sony oqyp berdim. Óleńdi birge otyryp tyńdaǵan Qajymhan Másimov jan qaltasyna salyp alyp, bermeı qoıdy. Esimde tek:

İshetin jigit edim as tańdatyp,
Ushqany osy ma álde bastan baqyt, —
Qaldarbek meni tastap qaıda kettiń,
Jatyrmyn Stambýlda ashtan qatyp?!
Ákelip salyp meni úı qasyna,
Joq boldy qımasy da, syılasy da,
Erjannyń “Smırnovyn” ishpeýshi edim,
Qor boldym Túrkıanyń “bırasyna”.
Bul kúnde qaryn da saý, qalta da saý,
Qaldarbek, dosyń em ǵoı tarpań, asaý.
Búgingi qara qazan qalyń ókpem,
Taı soıyp berem beseń tarqamas-aý!

degen birer shýmaǵy ǵana qalypty. Mundaǵy aty atalǵan Erjan degen jigit sol Qaýymdastyq atynan bizben saparlas bolyp barǵan azamattardyń biri de, “Smırnov” sol kezgi araqtyń túri, al “bıra” dep túrikte syrany aıtady eken. Sirá, almannan aýysqan sóz bolsa kerek.

Ushaqtyń ishinde álgi shólmekti taýysqansha Qaldarbek óz ómirinen edáýir hıkaıat shertken. Sonda baryp men onyń “Qoshtasqym kelmeıdi”, “Tańerteńnen túske deıin”, “Kókem ekeýmiz” deıtin shyǵarmalaryn tereńdeı túsine túskendeı bolǵanmyn. Jáne bir baıqaǵanym, eger Qaldarbektin ózine-ózi kóńili bir tolmasa — dál osy shyǵarmashylyǵy turǵysynan tolmady ǵoı deımin. Óıtkeni ol qanshama ashyla syrlasyp otyrǵanda da óz kitaptary jaıynda sóz qozǵamaıtyn. Basqamyz bolsaq záýde bir jazǵan-syzǵandarymyz jarıalana qalǵanda jumyrtqa tapqan mekıenshe kúrbıip, “osyny jurt kórdi me eken, oqydy me eken, ne der eken?” — dep, qyt-qyttap ta bitemiz ǵoı. Ol bolsa tipti basqalar týrasyndaǵy áńgimege de eriksiz aralasa qalǵan kúnniń ózinde azdy-kem pikir aıtyp, sóz qosyp qalar edi de, ózi týraly eshqashan “mende de mynalar bar, mynalar bar” dep, kózge urýǵa áste úzdige qoımaıtyn.

Áıtpegen kúnde, onyń jazýshylyǵy da óz tustastarynyń eshqaısysynan kem túsip jatpaǵanyn dostary da, dos emesteri de áldeqashan moıyndap qoıǵan-dy. Sonaý bir jyldary Muhtar Maǵaýın ekeýmiz Taras Shevchenkonyń 175 jyldyǵyn toılasýǵa Ýkraınaǵa baryp, azdy kún saparlas bolǵanymyz bar edi. Sondaǵy bir sózdiń retine qaraı men Muhtardan: “Osy Qaldarbekpen jaqyn júresiń ǵoı, jazýshylyǵyn qalaı baǵalaısyń sonyń?” — dep suraı salǵanym bar edi. Sonda jópshendini boıyna shaq kóre qoımaıtyn Muhtar: «Qalaıy joq, bul jaqsy jazýshy, óz beti, ózindik stıli, ózgege uqsamaıtyn qoltańbasy bar» — degendi kesip aıtqan bolatyn.

Keıin Qaldarbek shyǵarmalaryn oqı júrip men de onyń qıynnan qıystyrar sheberligine, nysanaǵa alǵan taqyrybyn barynsha erkin ıgere otyryp, oqıǵanyń qısynyn bulyńǵyr, buldyrsyz taba biletindigine de tánti bola túskenim bar edi.

Ol meni Qytaıdaǵy Úrimji, Qulja qalalaryna ertip apardy, Taldyqorǵan óńirin ondy-soldy erkin-aq araladyq, birneshe dúrkin onyń týǵan oblysy — Shymkentte de boldyq. Sonda qaı qalaǵa barmasyn, qaı úıge kirmesin — Qaldarbekti dáıim ǵana han kóterip alyp jatqan eldi kórýshi edik. Qazaqta: «Aǵaıynǵa qadirim joq — betimdi kóredi» — degen de bir sóz bar ǵoı. Qaldarbektiń ózimen týmalas, tipti rýlas aǵaıyn-dostary arasynda da asa syıly ekenin de kóre qalǵan adamdarymyz. 1997 jyly ǵoı deımin, ol bizdi Jetisaıǵa shaqyrdy. Tumanbaı Moldaǵalıev, Baqyt Sarbalaev, Qýanyshbaı Qurmanǵalıevtar bar, Shymkentten Marhabat Baıǵut qosylǵan, úlken top bolyp sol jaqta eki-úsh kún júrip qaıtyp edik. Sonda kózim jetkeni, eli de, jeri de ony qatty qadirlep, baǵalaıdy eken. Bul jerde men ol kıgen shapannyń sanyn aıtyp, temiri bar, túligi-kúligi bar — mingen tulparlarynyń túgin tústep jatpaı-aq qoıaıyn, sol eki-úsh kún boıyna Jetisaıdyń úlken-kishisi, jaqyn mandagy aýdandardan at sabyltyp kelgen aǵaıyndardyń asta-tók yqylas-peıilin kórgendegi dos úshin maqtanyshymyzdyń qanshalyq shalqynǵanyn jetkize alsam da jeter. Sol kezde Jetisaıda men burynnan biletin Baıqoja Baıazıtov deıtin aqyn aǵamyz turatyn edi, bir ońashalana bergen tusta men so kisiden: « Kesheli beri quraq usha qyzmet kórsetip, jar qulaǵy jastyqqa tımeı zyr júgirip júrgen adamdardyń bári de Qaldarbektiń týys-týmasy ma?» — dep suraǵan edim. Sonda Bákeń: “Bul jerde onyń asa bir qıyspas et-jaqyn aǵaıyny da, eki týyp bir qalǵany da joq. Osy eldiń bes-alty qadirli aqsaqaly bas qosyp, aqyldasa kelip: “Aramyzdan sýyryla shyqqan úzdik bir ulymyz ǵoı, el emespiz be, kóńilin osylaı da bir kóterip qoıalyq ta!” desip bir top joldastarymen kelip, el-jurtymen kezdesip qaıtýyn suraǵanbyz. Bári sonyń áseri, osyndaǵy betke shyǵar ul-qyzdarymyzdy túp-túgel jumyldyra júrip, jasap jatqan sharýamyz, qaraǵym”,— degen bolatyn maǵan.

Men tańyrqaǵam da qoıǵamyn.

İİ

Al onyń Dúnıejúzi Qazaqtarynyń Qaýymdastyǵyn qurýy da óz aldyna tutas bir áńgimege ózek bolýǵa jorar edi. Ol týrasynda bizge deıin de jazǵandar kóp, bizden keıin de jazyla jatar. Uńǵyl-shuńǵylyn qaýzamaı-aq, ózimiz kýási bolǵan jaǵyna ǵana aıaldaıyq. Qolda bardyń ózin uqsata almaı jatqan ol tusta joqtan bar jasaý, eldiń oıyna kelmegen osyndaı jańadan birlestik qurý áste ońaı dep pe ediń. Ol da Qaldarbek syndy árneni aldyn-ala boljaı biletin suńǵylalardyń ǵana qolynan keler is edi. Ol uıqy-kúlkini, demalys, tynyǵý degendi birjola esinen shyǵara júrip, biraz ýaqytqa tipti baspadaǵy isin de, Jazýshylar odaǵyndaǵy sharýasyn da qurbandyqqa shala júrip, aqyry bul uıymdy da tórt aıaǵynan tik turǵyza bildi. Ózi de qatty sharshap júrdi. “Balamnyń ózi: “Papa, jumystan basqa da tirliktiń qyzyǵy bar emes pe?” — deıdi” dep te bir oıdy bóliskeni bar edi sol kezde.

Bir zamandardaǵy Vl. Maıakovskııdiń sózin óz yńǵaıymyzǵa oraılastyra aıtsaq, Qaýymdastyq desek esimizge Qaldarbek, Qaldarbek desek — sol Qaýymdastyq túsýshi edi ǵoı. Óıtkeni ol osynda júrip bastyq bolýdyń da, basqara bilýdiń de úlgisin kórsete bilip edi. Bul Qaýymdastyqtyń qyzmeti áli qansha sozylaryn men anyq kesip aıta almaımyn, sóıtse de, budan ári bul uıymdy “Qaldarbek qurǵan Qaýymdastyq” atasa da bolar edi-aý dep te oılaı beremin keıde men. Qalaı bolar edi? Oılanyp kórgender bar ma eken?

İİİ

Qaldarbek ekeýmiz alǵash ret 1960 jyly sol kezgi “Lenınshil jas” gazetiniń qara shańyraǵy astynda tanysyp, tabysqan bolatynbyz. Meniń bul redaksıada isteı bastaǵanyma alty-jeti aı bolyp qalǵan edi, buryn ara-tura jazǵan-syzǵanyn alyp kelip turatyn Qaldarbek te aqyry bir kúni “zańdy qyzmetker” retinde qatarymyzǵa qosylǵan. Ol óziniń symbatty da syptyǵyr túr-tulǵa, sypaıy minezimen bizdiń aramyzǵa birden-aq sýdaı sińip, tastaı batyp júre berdi. Bizde de, kórshiles ornalasqan basqa da jastar redaksıalarynda jastary shamalas qyz-bozbala barshylyq edi. Oıyn-saýyq, toı-dýmandarda únemi birge júrýge tyrysatynbyz. Boıjetken qyzdardyń biri bolmasa biri árbir senbi, jeksenbi saıyn ótirik pe, shyn ba, áıteýir týǵan kúnderin toılap jatatyn. Sondaı bas qosýdan biz de shet qalmaıtyn edik. Aramyzǵa Qaldarbek kelip qosylǵaly báriniń uıtqysy da, uıymdastyrýshysy da sol bolýǵa aınaldy.

Toptalyp keıde kınoǵa, teatrlarǵa baratyn edik. Onda da aldymyzǵa kósem salyp Qaldarbekti ustaımyz. Bılet bolmaı qalǵan jerde bizdiń qyzmet kýálikterimizdi jınap alady da, ishke kirip ketip, bárin de ózi rettep júredi.

Sol kezde redaksıanyń dál túbindegi, keıin “Zańǵar” dep atalǵan ortalyq ámbebap dúken ashylǵan bolatyn. Qaldarbektiń onda da tamyr-tanystary kóp, keıde sonda bizdi de ertip alyp baryp, qoıarda-qoımaı júrip kóılek-kónshek, sol kezdiń modasyna laıyq jańa galstýk aldyrady.

Ózi bolsa ámise uzyn da ashań boıyna jarasymdy kostúm-shalbar, ıneden jańa shyqqandaı kóılek kıip, únemi galstýk taǵyp júredi. Jıyrmadan jańa ǵana asqan jastar edik qoı, bir-birimizden jón surasyp ta jatpaıtynbyz. Biraq Qaldarbektiń ústi-basyna, júris-turysyna qarap: “Áı, ne de bolsa kolhoz bastyǵy ma, basqa ma, aýqatty bireýdiń balasysyń-aý!” dep oılaıtyn edik.

Qaldarbek kóp jazatyn. Sala-qulash etip ákelgen maqalalaryn bólim bastyqtary keıde kóbirek kúzep te jiberetin edi. Sondaıda onyń tyz ete qyzaraqtaı qalatynyn da baıqaýshy edim. Biraq onysyn kóp ańǵarta qoımaıdy, jyly jymıyp, ázilge buryp, sol sátinde-aq jaımashýaqtandyryp jiberetin.

Bir-birimizdi bilisip, syrlasa, syılasa bastaǵan kezde, bir jylǵa jetpeı áldene sebeppen men elge ketip qaldym da, ol kezde “kimdi kórseń bári dos”, jańa orta, jańa tanystar tabylyp, ótkendi umyttyryp ta jibergendeı edi.

Araǵa onnan astam jyl salyp, Almatyǵa qaıta oralǵanda Qaldarbek “Bilim jáne eńbek” jýrnalynyń bas redaktory eken. Bir kúni Jazýshylar odaǵy aldynan oıda-joqta ushyrasa ketti. Astynda avtokóligi bar eken. Men áli Taldyqorǵannan kóship kele almaı, “Almaty” qonaqúıin panalap júrgenmin. “Júr, aparyp salaıyn” — dedi Qaldarbek, — “Oý, mine, tıip tur ǵoı, áýrelenip qaıtesiń, jaıaý-aq baram” degenime qaramaı qasyna otyrǵyzyp alyp, jatyn jaıyma alyp keldi. Kóligin qaıyryp jiberdi de, ekeýmiz aýqattanyp alaıyq dep, dámhanaǵa burylǵanbyz...

Baıqaımyn, bul kezde ol ábden ysylǵan, júris-turysy burynǵydan da shıraǵan, basshy bolýǵa laıyq kelbetti júzine sustyń da, sestiń de boıaýy qalyń juǵa bastaǵan saqa jigit bolypty. Maǵan uqsap birden ishki syryn aqtaryp, ashyla qoıǵan joq. “Qaıta oralǵanyń jaqsy bolǵan eken, “qaıda júr, neǵyp júr?” dep ara-tura oılap ta qoıýshy edim, endi kezigip turatyn boldyq” — degendi aıtty.

İÚ

Sodan keıingi tirligi ol aramyzdan ketkenshe kóz aldymyzda ótip edi dese de bolǵandaı.

Joǵarydaǵy áńgimelerden de ańǵarylyp qalyp jatqan shyǵar, ara-tura azdy-kem júz shaıysyp, aramyz alshaqtaı túskenniń ózinde de ol qashan bolsyn maǵan kómek qolyn sozyp, járdemge kelýden qashqalaqtaǵan emes. Tipti sonaý bir jyldary men Halyq depýtattyǵyna saılanarda áldeneshe ret astyma kóligin berip, qasyma birde Qasym Qaısenov aǵamyzdy, birde Ámına Nuǵmanova apaıymyzdy, taǵy birde Núkesh Bádiǵulov pen Israıl Saparbaıdy qosyp, sońynan ózi de qadaǵalap, janashyr, jankúıerime aınalyp edi. Alǵashqy bir týrdan keıin jetimsizdeý daýys alyp qalǵan men: “Endi sol jaqqa barmaı-aq, qorytyndysyn Almatyda jatyp-aq kútsem qaıtedi?” degenimde: “O ne degeniń, bastamaý kerek edi, bastaǵan ekensiń aqyryna deıin kúresip baǵý kerek. Bet kórse — júz uıalady, saılaýshylaryńnyń janynan tabyl!” — dep meni bolmaı otyryp jolǵa salyp jibergen. Sol saılaý ótetin kúni Qaldarbek pen Beksultan Ońtústik Koreıadan qaıtqan eken. “Ushaq ústinde otyryp oqtyn-oqtyn: “Búgin Sákenniń saılaýy edi, qalaı boldy eken?” dep aıta berdi”,— dep edi keıin maǵan Beksultan Nurjekeev.

Ol — romantık te, realıs te edi. Sondyqtan da, sońy sıyrquıymshaqtana baryp suıylyp ketetin ýádeni de laq etkize kóp beretin. Sol ýáde údesinen shyǵa almaı, ózi sodan da qysylyp, syrǵaqtaı bergen kezinde oǵan ókpeleýshiler de kóbeıe túsetin. Ózimiz de sóıtkenbiz. Bir emes, birneshe márte.

Sońǵy bir ret ózim alpys jasqa tolyp jatqan tusta qatty kóńilim qalǵany bar. Sebebin tarqatyp jatpaı-aq qoıaıyn. Oǵan kýá Qýanyshbaı Qurmanǵalı men Tilek Dáýletov edi, bul joly ol meni tipten tyǵyryqqa tireı jazdaǵan. Kórmesteı bolyp ketip, birer jyldan soń ǵana baryp, qaıta qalybymyzǵa kelgendeı bolǵanbyz. Álgi Erkinbaıdyń aıtyp júrgeni de sol tustaǵy áńgimeler edi ǵoı.

Qalaı degenmen de, Qaldarbek zamanynan oza týǵan sırek azamattardyń biri edi. Kóbimizden-aq tóbesi bıik turatyn. Bárinen de buryn jan-dúnıesi taza azamat edi.

Qaldarbek jaıynda aıtarym kóp-aq qoı, bári bir maqala aýqymyna sıa da qoıar túri kórinbeıdi. Sondyqtan áńgime sońyn taǵy da bir qaıyra tatýlasqanda ózine oqyp bergen, 1996 jyly maýsym aıynda jazylǵan arnaý óleńimmen aıaqtasam dep otyrmyn.

Sal da Sen,
Seri de Sen,
Serke de Sen,
Jal da Sen,
Jaıa da Sen,
Jelke de Sen.
Ataǵyń alty alashtan ári asyp bir,
boıyńa jarasyp tur erkeleseń.
Shendi de,
shekpendi de,
sheshen de Sen.
Kim qarsy — nóserleseń,
ósem deseń.
Bir syrly, segiz qyrly jigit-aq bop,
tanylyp boldyń ábden osy elge Sen!
Top bastar tóre de Sen,
tórde — Kósem,
Aldyńdy Aqjaıyqtan kem demes em.
“Aqyly kól-darıa,
kóńili kóktem,
Kemeńger dosym bar!” — dep men de bósem.
Tartpaǵan boıy alasa, oıy báseń,
Keskekti kesek erdiń soıy da Sen.
Aspannan myń bir pále jaýsadaǵy
Qadirler halqyń barda —
moıyma Sen!
Qarsy alar qaıda barsań jurt eleńdep,
Sen kirer aqsaraılar... kúrkeden kóp.
Ysyryp kedergini ıyǵyńmen,
Kórmediń bıigińnen bir tómendep.
Syılysyń balaǵa da, nar aǵaǵa,
Kúılisiń qalada da, dalada da.
“Qadirli Qaldarbek!” — dep qarsy alady,
qaı eldi, qansha jerdi aralama.
Kól de Sen, kólde júzer keme de Sen,
(kólshikti men ózim de elemes em),
Samǵaı ber bıigińde, Qadirli dos,
Biz úshin Sen kereksiń nege deseń!,

— dep aıaqtalar edi ol óleń.

Qaıtalap aıtsam, qatarymyzda, qasymyzda Qaldarbektiń júrýi kerek-aq edi! Jıi-jıi joqtaı beretinimiz de sodan.

Óıtkeni, onyń orny oısyrap qana qala bergen bolatyn...

---