InfoHub Logo

Qazaqstan Jazýshylar odaǵy 1985 jyly Jumekenniń 50 jyldyǵyna baılanysty kesh ótkizgen bolatyn. Sonda asyl azamat, ardager aqynnyń qalamger kóp seriginiń biri retinde men de sóz sóılep edim. Jýyrda qaǵazdarymdy aqtaryp otyryp, sol sózdiń jazba nusqasyn taýyp aldym. "Kezinde nege baspasózde jarıalamaǵam?" — dep te tań qaldym. "Eshten kesh jaqsy" dep túıip, túgin ózgertpeı, shyp-shyrǵasyz jarıalaýdy maqul kórdim. Óıtkeni Jumekendeı azamattardy árdaıym umytpaı, oqtyn-oqtyn eske túsirip otyrǵannyń artyǵy joq dep túıdim.

Jumeken Nájimedenovpen qashan, qaıda, qalaı tanysqanymdy eske túsire alar emespin. Tipti, bizdi eshkim resmı daǵdymen tanystyrmaǵan da bolýy kerek. Bir úıdiń jeteqabyl balalaryn bir-birine eshkim tanystyryp jatpaıtyny sıaqty, jan-jaqtan jamyrasa kelip, ádebıet shańyraǵy astynda tabysqan bizderge de arnaıy tanystyrýdyń qajeti bolmaǵan shyǵar. Bir óleń, eki óleńi gazetter men jýrnaldarda endi-endi jarıalana bastaǵan jastar bir-biriniń atyna da, zatyna da syrttaı qanyq bolatyn ádeti, sol ádetpen biz de tez shúıirkelesip, jatsynbaı, jatyrqamaı, jaqyn bolyp júre bergen bolýymyz kerek. Sodan bergi 25 jyl ishinde Jumeken ekeýmiz, áıteýir, birde jaqyndap, birde alystap, biraq qashan bolsa da sháı despegen tatý jaǵdaıda dos, joldas bolyp júrippiz. Ol bir qazaq jazýshylarynyń áli júzge bólinbeı, sútteı uıyp turǵan ádemi kezi edi. Qazirgideı ólkege bólinip, ıt te bolsa rýlasynyń soıylyn soǵysyp, jyrtysyn jyrtatyndar onda bolmaıtyn, biz tipti kóńili jaqyn joldastarymyzdyń oblysyn da, týǵan aýylyn da suramaı, birden-aq úıirles bolyp, tonnyń ishki baýyndaı tatý tirlik keship kete berýshi edik.

Onyń ústine, Abaı aıtatyn "Kimdi kórseń, bári dos" derlik jastyq shaqtyń óz artyqshylyǵy taǵy bar.

Árıne, men Jumekenniń jar degende jalǵyz dosy da, eń jaqyn syrlasy da, jup jazbas joldasy da boldym deı almaımyn. Alys ketse, ańsap saǵyna qoımaıtyn, jaqyn júrse, jup jazyp ajyrasqysy kelmeıtin de dostyqtyń bir ǵajap túri bolady. Biz de sondaı edik.

1971 jyldyń basynda keıin "Aqdarıǵa" degen atpen jaryq kórgen óleń kitabymdy jazyp bittim de, joldastardyń pikirin bilgenshe jerge syımaı, qoljazbamdy kóterip Almaty kelgem. Jumeken onda Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda konsýltant edi. Odan bes-alty jyl buryn "Jazýshy" baspasynda istep júrgende: "Men saǵan kitap shyǵaryp bere almaımyn, biraq kólemi 100-150 jol balalarǵa arnalǵan óleńiń bolsa, sýretti kitapsha etip josparǵa kirgizip berer edim. Tez jazyp ákelshi!" — degeni bolǵan. Ondaı óleńdi jazýyn jazsam da, kitapsha etýge quntym da, qulqym da bolmaı, aıaǵy sıyrquıymshaqtanyp baryp tynyp edi.

Sol Jumekendi jumys ornynan bastym da: "Sen bar jumysyńdy jıyp qoıyp, túske deıin osy qoljazbamdy oqyp shyǵyp, kesimdi baǵasyn ber!" — dep qolqa saldym.

Jaqsy bir shabyt ústinde jazylyp qalǵan dúnıeler edi, jaman emesin ishim sezgenimen, syrt kóz — synshy, bilikti bireýdiń dál aıtar pikiri kerek bolyp turǵan.

Jumekenniń de jópshendige jelige qoımaıtyn salqyn sabyry jeterlik. Onyń ústine, "Osy ne tyndyra qoıdy deısiń" degen senimsiz samarqaýlyǵy da bar, óleń salǵan pápkemdi nemkettileý alyp, salmaqtap kórip, aldyna qoıdy.

Osynyń aldynda ǵana Toqash Berdıarov meni ózbek jazýshysy Násir Fazylovqa tanystyrǵanda: "Kezinde talantty bastaǵan, biraq pensıaǵa erterek shyǵyp ketken aqyn" — degen shaqpalaý sóziniń kýási bolǵan da Jumeken edi.

Qoıshy, sonymen, araǵa eki-úsh saǵat salyp oralsam, bastapqydaı emes, Jumekenim meni ózgeshe bir jyly shyraımen qabaǵy jadyraı qarsy alǵany ǵoı. Asa bir rahat sezim ústinde otyrǵany baıqalady. Qolyma bir japyraq qaǵazdy da ustata berdi. Meniń óleńderime jazǵan resenzıasy eken. Ókinishke oraı, qazir tolyq esimde joq, uzyn yrǵasy: "Sáken, sen qaıta túleý ústinde ekensiń, kóp óskensiń, myna óleńderinde poezıaǵa kerek komponenttiń bári bar. Shyn máninde qatty razy boldym. Qany da, jany da bar jyrlar eken" degenge saıatyn.

Osy sózge arqalanyp, endi tómengi qabattaǵy "Jazýshy" baspasynyń poezıa redaksıasynyń meńgerýshisi Ǵafý aǵama baraıyn.

— Ǵafa, — dedim ol kisige, — inilik qolqam bolsyn, keıinge syrǵytpaı, bir saǵat ýaqyt qıyp, myna qoljazbamdy oqyp shyǵyńyzshy. Eger unamasa, budan keıin osy kóshemen júrmeýge ýáde bereıin.

— Oý, sen taýsyla sóılediń ǵoı, ákel, oqyp shyǵaıyn, — dep Ǵafań qoljazbamdy alyp qaldy.

Bir saǵattan keıin barsam Ǵafań:

— Sáken-aý, sen aqyn ekensiń ǵoı, qaraǵym. Qatty razy boldym ǵoı, — dep asa bir meıirimmen qolymdy qysty.

Sóıtip, qazaqtyń eki birdeı aqynynyń razylyǵyna ıe bolyp, sol kúni kelistirip bir jýǵanymyz bar edi.

Biz 1971-1973 jyldary Moskvada eki jyl birge júrdik. Ol ádebıet ınstıtýtynyń joǵarǵy kýrsynda, men joǵary partıa mektebinde, ol ádebıetshiler arasynda, men partıa-sovet qyzmetkerleri arasynda júrdik te, kún qurǵatpaı derlik jolyǵyp, birimizdi birimiz úzbeı izdep, jıi kezdesip júrdik. Sol kezde kezekti bir prozalyq shyǵarmasy "Kishkentaıdy" asyǵys jazyp jatqan Jumeken, Almaty jaqtan kelgen ádebıetshi aǵaıyn bolsa, aldymen partshkoladaǵy maǵan ertip kelip, ne túrli áńgime-dúken quratynymyz bolýshy edi. Bir-birimizdi qıyp kete almaı, Máskeý kóshesin kezip qydyrystap, kóp tańdy kózben atyrǵan kúnderimiz de bolǵan. Ras, áńgimemiz tek ádebıet tóńireginde boldy deı almaımyn. Adam ataýlyǵa tán osaldyq bizde de bar edi. Endi oılasam, orda buzar otyzdyń ústine endi shyqqan bizdiń peshenemizge buıyra qalǵan ol da bir ǵanıbet ǵajap kezder eken.

Sol kezdegi myna bir oqıǵalardy aıtpaı ketý obal sıaqty.

Birde Jumekendi izdep Dobrolúbov kóshesindegi Ádebıet ınstıtýtynyń jataqhanasyna bara qalaıyn qańǵalaqtap. Ol tóseginde kúıtabaqtan kúı tyńdap otyr eken. Meniń kelgenimdi asa jarata qoıǵan joq. Jaqtyrmaı qalǵany aıtpasa da bilinip turdy. O jaq, bu jaǵynan shyǵyp kórip edim, sol ılikpegen sulq qalpynda qala berdi. Qashanǵy elpildeı berem, ashyp aıtpasam da, ishteı renjip, shyǵyp júre berdim de, habarlasýdy doǵarǵan boldym.

Bir kúni beımezgil ýaqytta telefon soǵyp:

— Men qazir saǵan taksımen baram, Novoslobodsk metrosy jaǵynan kútem, — dedi.

Jeti túnde ne bolyp qaldy eken dep, kóńil de órekpip, aıtqan jerine baryp turdym. Áne-mine degenshe, taksıletip jetken Jumeken:

— Otyr, — dedi men jaq esigin ashyp, — qydyraıyq. "Qydyrǵany nesi, mynaý jyndanǵan ba, nemene", — dep oıladym, biraq úndemedim.

— Áneýkúni seniń qyrysyp-tyrysyp, ókpelep ketkenindi bilem, — dedi ol. — Biraq sen qyrtıma, onda romanymnyń aıaqtalý kiltin taba almaı, qınalyp otyr edim. Qazir sony aıaqtap, sońǵy núktesin qoıdym. Úıge syımaı, seni izdep shyqqanym ǵoı. Jýaıyq sony.

Tún ortasynan aýǵan shaq. Restorandar jabyq. Aqyry, qoıshy, "Rossıa" restoranynyń esikshisin oıatyp júrip, sol kezdegi tórt baǵasyna bir shólmek araq taýyp aldyq.

Keıin Jumeken syra-pyra ishkisi kelip, men qashqaqtap, aqsha joq dep qıpaqtatqanymda:

— Áı, qoı, Máskeýde jıyrma somǵa bir jarty (ol kezde araqtyń jartylyǵy 4-5 som bolatyn) alyp ishkende de ashtan ólgen joq bolatynbyz, áıda, kettik, — deıtin.

Jumeken jumyr jer ústinde bar bolǵany qyryq segiz jyl ǵana ómir súrgen eken, tipti qyrshyn jas, bul jasynda kóz jumǵan adamnyń qaı-qaısysyna da aıanysh bildirmeý múmkin emes, al Jumeken Nájimedenov sıaqty ónimdi jazatyn telegeı de tereń talanttardyń ómirden erte ketýi ol ókinishińdi eselep ústeı túsedi. Qarap otyrsaq, qazaqtyń mandaıyna sırek bitetin birtýar uldary Shoqan, odan keıin Ybyraı, Sultanmahmut, Sáken, İlıas, Beıimbet, keshegi Qasym, Jumekeńniń qalamdas-zamandastary Muqaǵalı, Tólegen, Qudash, Júsipterdiń bári de sondaı ómirden erterek ketken naǵyz qyrshyndar eken. Men óz biletińderimdi ǵana atadym. Olardy eske túsirýimniń sebebi, qazaq ádebıetiniń, ádebıetiniń ǵana emes, barsha mádenıetiniń kógindegi úrkerdeı iri shoǵyr ishinde Jumeken de Temirqazyq juldyzdaı jarqyrap qala beretin tulǵa bolǵaly turǵanyn aıtpaq edim. Ártúrli janrda artynda qalǵan mol murasy bul pikirimizdi sózsiz naqtylap, shegeleı túsedi.

Tirliktiń basqa salasy sıaqty, ádebıettiń de ártúrli zańdylyq-zańsyzdyǵy bolyp turady. Bir jazýshylardyń jórgekten-aq joly bolyp, juldyzy janyp júre berse, ekinshi bireýleri ólgennen keıin de eleýsiz qalyp jatady. Shúkir, Jumeken bul ekeýine de qosylmaıdy.

"Qyzmet qyl da, mindet art" deı tursaq ta, eńbegi baǵalanyp, jurt aýzyna iligip júr edi. Onysyn buldaǵan jeri jáne joq. Biraq tirliginde tolyq baǵasyn alyp bolyp edi dep aıtý kıyn. Keıde ádebıettiń aýyr júgin, bar azabyn talanttylar arqalap, azdaǵan qyzyq rahaty bolsa, ony qaıdaǵy bir qaǵynyp ketken qaspaq jalaýshylar men haltýrshıkter kóretin de kezder bolady.

Torǵaı shyryldady,

Mysyq pyryldady, — dep te óleń jazyp, aqynmyn dep, ataq-dárejeniń abyroılysynan dámelenip júrgender az ba. Al búkil alpys eki tamyryn dirildetip, solqyldatyp, óleńdi tek júreginiń ystyq qanymen ǵana jazatyn Jumeken, ne Jumeken tektester keıde álgindeı ólermenderdiń qoljaýlyǵyna aınalyp jatsa, qaıter ediń? Árıne, tirshilik tartyssyz bolmaıdy. Al ádebıette bul tartys tipten bólek jolmen damıtyny belgili. Kúres degenimiz, tartys degenimiz bet jyrtysa aıtysý, minbege shyǵyp bir-birindi endi qaıtyp kórmesteı jerden alyp, jerge salý bolmasa kerek. Amal ne, sony da kúres túri sanap júrgender de kezdesip qalatyn shyǵar. Jumeken óz shyǵarmalarynda osyndaılarmen de kúresti. Ádebıet tóńiregindeginiń de, bylaıǵy basqa tirliktiń de karerısteri, haltýrshıkteri, pysyqaılary, eptileri, aıarlary men aramzalary onyń da janyn jep, júregin syzdatyp, túrshiktiretin edi.

Shalshyqtaǵy baqalardy kórsetemiz kisi ǵyp,

Suńqarlardyń azdyǵy arqasynda túsinip, —

dep sondaıdy aıtqan bolýy kerek. Osyndaı ishi de, isi de, túsi de jat ákimsymaq, aramza, nıeti jaman, órisi tar, óresi tómen ólermender, qysqasy, Jumeken ózi kóp aıta beretin "qyrttarmen" qanshama jeke qalyp, talaı-talaı saıysqa túsken de bolar. Egilip, ezilip, "qaıran sózim qor boldy-aý" dep qorlanǵan, kúıingen, kijingen shyǵar. Ashýdan, yzadan órtenip, ishtegi aýyr oıy ashshy zapyrandaı aqtarylyp, ýytty jyr bolyp qaǵazǵa túsken bolar. Abaıdyń "myńmen jalǵyz alystym" deýi osyndaı aıqas, áıtpese, aqyn shoqpar alyp urysqa kiretin Alpamys batyr emes qoı. Kózi de, kókiregi de soqyr peńdelermen alysý, solarǵa jón úıretem deý, kisilik jolyna buram deý ońaı ma? Suńqar suqsyrǵa jem bolyp, bulbul qonaqtar butaqty baqalar ıemdense — aqyn qalaı kúıinbes, qalaı shamyrqanbas, qalaı shamdanbas.

Adal azamat, azamat aqynnyń árqaısysy aldymen qalam kúshin soǵan jumsaıdy. Jumeken de odan qalys qala qoıǵan joq. Sonyń bárine qanshalyq tózim, qanshalyq nervi kerek ekenin esepke alyp jatpaıdy. Ózin ózi ishteı mújip, kókireginde sańylaýy bar adamǵa sáýle bolýǵa, nurly shýaq bolyp taraýǵa jantalasyp baqty. Qysqa ómiriniń kóbin ádebıettiń aryn arlap, joǵyn joqtaýǵa jumsady. Jumeken ádebıetke sheberligin shyńdap alyp, birden bir-aq kelgen edi. Keıin oıy tereńdep, kózqarasy keńigen shyǵar, al sýretkerligi, óleń tehnıkasyn meńgerý, stıl men máneri sol baıaǵy "Balaýsa" jınaǵynyń ózimen-aq qalyptasyp, sol turǵydan bir túspeı ketken tabandy talant ekenin bárimiz de moıyndaýymyz kerek. Shyǵarmalarynyń bári derlik qyryq kún baýyryna basyp shyǵarǵan qyran balapanyndaı shymyr bolatyny sondyqtan.

1993 jyldyń jazy asa ystyq boldy. Bala-shaǵammen Alakól jaǵasyn az kún jaılap, sýǵa túsip, aýnap-qýnap, Almatyǵa kelsem, Jumeken Mınıstrler Kabınetiniń emhanasynda jatyr eken. Qastek Baıanbaev ekeýmiz kóńil suraýǵa bardyq. Qastek syrtta qaldy da, men ishke kirip, dárigerlerdiń bireýinen Jumekendi shaqyryp jiberýin ótindim.

Jumeken, sirá, basqa bireýdi kútip otyrdy-aý deımin, tez shyǵyp, meni kóre tura, kóz qıyǵyn basymnan asyra tastap:

— Á, sen ekensiń ǵoı, — dedi sálemimdi samarqaý alyp. Men syrtta Qastek baryn aıttym. Solaı taıap baryp, oryndyqqa jaıǵasyp, edáýir áńgimelestik. Ol óziniń araqty da, temekini de birjola qoıǵanyn aıtty. "Túk emes, — dedim men, — normańdy eki-úsh ese oryndaǵan adamsyń ǵoı".

Ol qasynda bir jas mınıstr jatqanyn, tutqıyl kelgen dertke qatty kúıinip, endi "kisilikke" qoly jetkende mundaıǵa ushyraǵanyna ókine beretinin aıtty.

— Sen adamdyq, qalamgerlik paryzyńdy da asyra oryndaǵan adamsyń, endi eshteme jaza almaı qalam dep ókinbe, — dedim men.

Ol jymıyp kúlgen de qoıǵan. Bul bizdiń sońǵy kezdesýimiz edi.

"Jazylar estelikter men týraly", — dep Muqaǵalı aıtpaqshy, áli Jumeken jaıly talaı estelikter jazylar. "Qazaq ádebıetinde" Orazbek óte jaqsy pikir aıtty: "Bizde aramyzdan ketken aqyn-jazýshylardyń júzi kómeskilenbeı turyp estelikter jazý daǵdysy qalyptaspaı keledi. Úırenerimiz árdaıym orys ádebıeti desek, olarda osynyń áıdik úlgileri baryn bárińiz de bilesizder. Jumeken tvorchestvosy qazir kóp bolyp qopara zertteýdi qajet etetin qyrtysy qalyń kúıinde tyń jatqan dúnıe. Onyń búkil tvorchestvosy qazaq ádebıetindegi álemdik mańyzy bar úlken qubylys dep kópsinbeı aıtýǵa ábden bolady. Qazirshe ony ózge túgil ózimiz de tolyq tanyp ala almaı jatýymyz múmkin. Basqa barlyq tilderge aýdartyp, keńinen nasıhattaýdy qajet etip turǵan úlken jumystyń biri osy dep bilemin. Esteligi bar, ǵylymı maqalasy bar "Jumeken Nájimedenov" dep atalatyn tolyqqandy bir kitap shyǵarǵan jón".

Adam ómiriniń eń baqytty sáti jaqsy adamdarmen júrgen kezi bolsa kerek, men de Jumekenmen birge bolǵan, qatar júrgen, dámdes bolǵan kezderimdi sondaı bir azdaǵan baqyt keshken kúnderim dep bilemin.

Bul sózdi de sol úshin el qulaǵyna jetkizip otyrmyn.

---