Júrgizýshi
Áıgili munaıshy Rahmet Ótesinovtyń shoferi Orysbaı Sátjanov týraly áńgime.
...Sol túni Túpqaraǵan túbeginde júrip adasqany aına-qatesiz túsine endi.
Bul óńirde Túpqaraǵan dóńinen bastalyp baryp, teńizge tireletin adyrly alqaptar jıi ushyrasady. Olardyń el qulaǵyna sińisken ataýlary da kóp-aq "Saýra", "Túlkili saı", "Saqaqudyq", "Qarly bas" sıaqtylarynyń astaryn aqtara berse, talaı ańyz, áńgimelerdi de arshyp, ala berýge bolardaı.
Mine, qulaǵyna muz qatqan, qarly boran kúnderdiń birinde, Orysbaıdyń Fort-SHevchenko qalasyna qaraı saparǵa shyǵýyna týra kelgen. Janynda serigi joq, janarmaıy da baryp-qaıtýǵa shaqqa jeterlik, áıtkenmen, uzyn jolda jany áli qınalyp kórmegen, talaı ret, kózdi jumyp derlikteı jolǵa shyǵyp, kúnde qatynap júrgen jer bolǵan soń, kesh tússe de, táýekel, dep, júrip ketken.
Aqtaýdan shyǵa bere, qalaǵa tıip turǵan, shaǵyn eldi mekende turatyn, Qalabaı atty joldas jigittiń úıine de kire shyǵýǵa tıis bolǵan. Sol aýylǵa jeter-jetpesten-aq alaǵaı da bulaǵaı, qalyń qar jaýdy da ketti.
Aqtaýdan shyqqanynda kún raıy buzyla qoıatyndaı shyraı biline qoımaǵan. Jańaǵy úıdiń úlken kisisi.
— Qaraǵym, joldy qar basyp qaldy, áli tolastaıtyn túri kórinbeıdi. Bul ózi, bir jaýsa, qoımaı jaýa berýi de múmkin, ári qaraı barmaı-aq qoısań qaıtedi, — dep, biraz úgittedi. Jastyq qoı, Orysbaı oǵan bógele qoımady. Bar saqtyǵy, sol aýyldan bir shelek janarmaı quıyp alyp, ári qaraı júrip ketken...
Jolǵa shyqqanyna talaı saǵattar ótse de, barar jeri jetkizbedi. Tek tún ortasy aýa (túngi birler shamasynda) bir aýylǵa áreń jetken. Shetki qoraǵa mashınasyn toqtatyp, aınalasyna kóz salyp edi, ár jerde shógip jatqan túıeler kórindi. Basqadaı, tyrs etken dybys belgisi sezilmeıdi. Ár terezeni bir qaqty, sybys joq. Aqyry, eshbir qoradan jón suraıtyn adam taba almaı, ilgeri qaraı, ózinshe jobalap, júrip ketti.
Birazdan soń, mashınasy áldebir qatty qabyrǵaǵa tirelgendeı boldy da, qozǵalyssyz turyp qaldy. Sóıtse, bul "Saqa qudyq" saıyna túsip ketken eken. Kúmp berip, saıdaǵy qalyń qarǵa súńgip ketken mashına ne ilgeri, ne keıin qozǵala almaı, qarǵa bógip, turdy da qaldy.
Mashınany arshyp alǵaly, azappen, bir jaǵyn qardan tazalap bolyp, endi, ekinshi jaǵyna barsa, aldyńǵysy qaıta batyp jatady...
Qar ústi-ústine jaýa túsýde. Syqyrlap turǵan aıazda, entigip júrgende, aýzynan burqyraǵan bý, eki jaǵasyn siresken muzǵa aınaldyrypty.
Endi ne isteıdi... "Aram óldi degen osy bolar!" — degen, qorqynyshty oı kóńiline uıalaı bastady...
Sol mezet, jany yshqynǵany ma, domkratpen kóterip, mashına dońǵalaqtaryn bosatty da, barlyq jyldamdyǵyna salyp, gazdy basyp kelip qaldy...
Sol-aq eken, "Ýazıagi", álgi tyǵyryqtan atyp shyqqany...
"Áı, abyroıym bar eken, jańa mashınamen júrip, dalada qalǵannan saqtadyń, Alla" — dep, ata-baba arýaǵyna syıynyp, kelgen izimen júrip, maldy aýylǵa kelgen. "Nede bolsa, jol osy aradan bastalady ǵoı" dep, ot jaǵyp, júreleı otyryp, iz kesip, joldyń sulbasyn da, taýyp aldy...
Osy oqıǵadan soń, Orysbaı, buryn anda-sanda urttap júre beretin araqtan múlde bas tartty. Óziniń mindetine, júris-turysyna degen jaýapkershiligin de arttyrǵan.
Alaıda, búgingi kórgen túsinde óńindegideı sáttiliktiń nyshany da baıqalmady. Bul joly ol mashınasyn Saqa qudyq saıyńdaǵydaı, sáttilikpen alyp shyǵa almaı qalyp edi. Qansha kúsh salsa da, domkrat kóterter emes. Mashınanyń aınalasyn alaı-túleı aq boran qaptap, munyń dármensizdigin dáleldegisi kelgendeı, óńmeninen órshelene ıteredi. Bul da kóngisi kelmeıtindeı. Kenet, aspannyń bir qaptalynan bir shoǵyr qap-qara bult kórindi. Ol, beıne, buǵan tap bergeli kele jatqan, alyp jyrtqyshtaı, tóne bergen. Bult arasynan arsyldaǵan arystandaı, eki ıttiń basy kórinedi...
"Bısmıllalap", uıqysynan shoshyp oıandy. Áýeli, álginiń ózi túsi me, óńi me — ajyrata almaı, biraz ýaqyt, meń-zeń, otyryp qaldy. Túsi ekenine kózi jetken soń ǵana, álgi bir surapyl kórinisti egjeı-tegjeıli eske túsirip, qaıtadan kóz aldynan ótkize bastaǵan...
Sodan soń baryp, búgin ózderiniń shuǵyl jol júrýge tıisti ekendikteri eske túsip, áldeneden sekem alǵandaı, kóńili sál qobaljydy. Bastyǵynyń keshegi aıtqan sózderi esine tústi. "Tańerteń, erteletip Aqtaýǵa júremiz. Mundaǵy jumystarym da basymnan asyp jatyr edi, biraq konferensıaǵa qalaıda qatysýyń kerek dep, bolmady" — degen, bir túrli qınala.
"Oıǵa ne oralmaıdy, tús degeniń túlkiniń boǵy demeı me qazaqtar.." Orysbaı endi kóńilindegi kóp qıqymdy laqtyryp tastaǵan. Sóıtip, kúndelikti úırenshikti, jol qamyna qajetti sharýalaryn oılap ketken...
Qazan aıynyń sońǵy kúnderi bolatyn. 1969 jyldyń qazany.
Keı jyldary mundaı kezde Mańǵystaý jerine jaýyn-shashyn túse qoımaı, qaqaǵan qara sýyq bet qaryp, jel yzǵary óńmennen óte qyspaqqa alýy múmkin. Al onda qalyń bolmaǵanmen de, qar túsken. Kúndiz jipsigen ol, túsken jerin kóktaıǵaqqa aınaldyrypty. Júrginshilerdi osydan qaýypsyzdyrǵany bolý kerek, jol ústine qıyrshyq tas tóselipti.
Bular tańerteńgi saǵat onda bastalatyn mańyzdy konferensıaǵa úlgerip barý úshin, erteletip kele jatqan.
Bastyǵy Rahmet Ótesinov Ózen munaı-gaz óndirý basqarmasynyń tuńǵysh jetekshisi. Jańaózen qalasynyń alǵash qazyǵyn qaqqan da sol kisi. Jıyrma jeti jasynda — munaı kásipshiliginiń bastyǵy, otyz eki jasynda aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysy bul alǵyr qazaqty, sol kezdiń ózinde, respýblıkanyń batys aımaǵynda, bilmeıtin adam joq. Jergilikti halyq qatty qurmet tutady, munaıshylar qaýymy maqtanysh etetin. Adamdy qabaq qaqqanynan tanıtyn sol Raqań, óziniń isine jaýapty qaraı biletin, oıdaǵyńdy aıtqyzbaı uǵyp turatyn osy Orysbaıdy, tresiń sol kezdegi bastyǵy Orynbaı Berdiǵojınniń mashınasyn aıdap júrgen kezinde qolqa salyp, qoımaı, surap alǵan.
Sodan keıin de, áldeneshe jyldyń júzi ótken. Bastyǵynan bir de bir eskertý alyp kórgen joq. Qaı ýaqytta, qaıda júrip ketse de, saqadaı saı turatyn. Esh ýaqytta jolda qalyp kórmegen, mashınasy buzylý degendi bilmeıtin júrgizýshige, kim, qandaı eskertý jasasyn...
Olar qys qıynshylyqtaryn qatar kórip, jaz aptaptaryn bastarynan birge keship, birimen biri týystaı, qaltqysyz túsinisken bir kúıde kele jatyr. Ol da bir, ásem kezeń.
Munaı kásipshilikteri arasyndaǵy, qıyr-shıyr uzaq júristerden keıin, talaı ret tańdaıyna tatydy-aý... Mańǵystaýdyń túkpir túpkirlerinen sýdyń tapshylyǵy sezilse de, qazaqtyń qasıetti dámi — shubattyń, zaryqtyrmaı, tabylyp turatyn kezi. Nege ekenin ózi de bilmeıdi, qansha shóldese de, shubatqa sý qosyp, shalap qylyp, iship kórgen emes. Odan góri, qoıý shubattyń ózin unatyp turady, soǵan burynyraq qol sozatyn. Ondaı kezderi Raqań buǵan súısine kúlip: "Bizdiń Orekeń, ne bolsa da tazasyn ishkendi unatady," — dep jatady...
Mine, olar búgin de sondaı qyzyqty kóp kúnderdiń biri dep oılaǵan. Jumys qamymen sońǵy ret qatar kele jatyrmyz-aý degen oı bireýiniń de qaperinde joq. Biraq... Kólikterimen Jetibaı keshine kele bergen. Manaǵy qıyrshyq tastyń talaı shaqyrymdar boıyna qunttap Orysbaı bir jaǵynan rıza sekildi. "Shamasy, konferensıaǵa kelgen máskeýlik qonaqtardyń tabany taıǵanap ketpesin degen-aý", — dep, oılaǵan da, qoıǵan.
Joldyń taıǵanaqtyǵy óz aldyna, boraı jaýǵan qar men alaı dúleıden jol sulbasyn aıyrý barǵan saıyn qıyndaı túsken. Mashına áınegin tynymsyz tyrmalaǵan sypyrǵyshtar da, óz mindetterin áreń atqaryp úlgerip keledi. Boran uıtqyǵan jol ústinen tipten kóz jazýǵa bolmaıdy. Saýsaqtary rúlge jabysyp, qatyp qalǵan sekildi...
Kenet, Jetibaıdan shyǵa beristegi jol aıyryǵyna jaqyndaı bere, teńiz jaq betten tónip kele jatqan qap-qara bult shoǵyryna kózi tústi. Sol-aq eken, kóz aldyna, búgin túnde ǵana túsine enip, kóńilin qobaljytqan, qap-qara bult shoǵyry kele qaldy da, jany yshqynyp ketti. Bir degbirsiz kúıge túsip bara jatqanyn sezdi. Alaıda, boıyn tez jınap, qaıtadan jol boıyna kóz tikken. Biraq kóz aldy tutasqan appaq shymyldyqqa aınalyp, kózine eshteńe kórinbeı bara jatty...
Sol-aq eken:
— Raqa, kózim túk kórmeı ketti... — dep, jandármen, bastyǵyna shaǵynyp úlgerdi.
— Onda, jaıla... Jaılap júr... dedi ol kisi de. Biraq úninen eshteńe ańǵartqan joq. Álde, shynymen jaıbaraqat kele jatty ma, álde sabyr saqtaǵandy jón kórdi me onysyn ańǵara almady. Al, mashınany bappen aıdaý Orysbaıdyń ejelgi ádeti.
Osyndaı, uzaq jol ústinde, serikteriniń qaljyńdaı sóılep. "Oý, Oreke, tym bolmasa, myna Raqańa bir on, bizge bir on qosyp, jyldamdyqty kishkene kótere qoısań qaıtedi..." — deıtinderi bolýshy edi. Shamasy, munyń shekten tys dinine beriktigi, qyzbalyqqa salynyp, júıtkı jónelýdi bilmeıtin sabyrlylyǵy, keıde, olardyń da dińkesin qurtatyn bolý kerek. Biraq oǵan bola ózgeretin Orekeń be, qashan da sol bir alpys jetisten aspaıtyn...
Qazir de sol bir sabasynan aspaǵan kúıi kele jatqan. Biraq mynadaı tútegen boranda, kózine jol sulbasy kórinbeı qalǵan shaqta, burynǵysynan da júregi jaılaı túspeske amaly bar ma... Ózi tómen jyldamdyqty, odan da góri tejeı tústi. Budan soń arada neshe mınýt, neshe sekýnd ótkenin bilmeıdi. Tek qana, jol aıyryǵyna jete bergende, tars etip bir dybys estildi de, mashına bir jaǵyna qaraı, qısaıyp, qulap, bara jatty...
Orysbaıǵa astyndaǵy tulpary, beınebir, álginde ǵana kózine túsken qap-qara bult shoǵyrymen aıqasa túskendeı áser etken. Qarysqan saýsaqtary odan saıyn qarysa túsip, rúlde qatty da qaldy. Janyndaǵy bastyǵy men sońǵy eki orynǵa jaıǵasqan ekeýdiń qandaı kúıge túskenderin bilmeıdi, áıteýir, jetisip otyrmaǵandary belgili. Tek qana, aýzynan shyqqan "Beket...Ýa, Beket..." — degen sózderi esinde. Sonymen qatar, bastyǵynyń "Oý, ne bop ketti..." degen, úreıli úni qulaǵyna kelgen...
Budan ári mashına bir aýdarylyp tústi, sonan soń taǵy da, taǵy da aýdarylyp baryp, joldan sonadaı jerde, qalpyna kelip, tura qalǵan...
Eń aldymen jasaǵan áreketi, qarysyp qalǵan saýsaqtaryn jazý boldy. Sonan soń, basynan bastap, denesin bir sıpap shyqty. Eshteńe bolmaǵan sekildi, tek azdap basy zeńgigendeı boldy da, onysy da lezde umytyldy. Óıtkeni, dál janynda "Alla", "Alla" — dep, eki qolymen belin sıpalaı, qınalyp otyrǵan bastyǵyna kózi túsip ketip, sekirip, janyna barǵan...
Al, sońǵy oryndyqtaǵy ekeýdiń eshteńesi ketpegen syńaıly. Tútep turǵan qarly borannyń arasynan olardyń qaǵynyp, silkinip, mashınadan túsip jatqandary baıqaldy. Bul dereý bastyǵyna kómekke umtylǵan...
Mashınadaǵy saparlas serikterine tóngen bar qaterdi jalǵyz ózi qaǵyp alyp, barlyq aýyrtpalyqty óz moınyna qabyldap, joldastaryn qutqaryp jibergendeı, Raqań ǵana, ornynda qozǵalyssyz qalyp qoıǵan eken. Onyń bozaryp ketken óńinen qanshalyqty jany qınalyp, aýyr zardap shegip otyrǵanyn, Orysbaı ǵana ańǵardy sol sátte. Múmkin bul áldeneshe jyl boıy tún qatyp, tań asyp, birge jortqan bastyǵynyń ábden syralǵy bolǵandyǵynan da shyǵar. Esinde qalǵany, "Alla... Alla..." bir aýyz sózden artyq eshteńe aıtýǵa shamasy kelmeı, dármensiz kúıde qalǵan bastyǵynyń o jaǵyna bir, bu jaǵyna bir shyǵyp, júgire beripti...
Amal qansha, aıyqpaıtyn azapqa ushyrapty Raqań.
Apattyń sebebi de kóp uzamaı anyqtalǵan... Jolǵa tóselgen qıyrshyq tas tesip, sonyń qyrsyǵynan, dońǵalaq atylǵan eken...
Sodan beri de, otyz jyldaı ýaqyt ótipti. Sol kúnnen bastap, óndiristen qol úzýge májbúr bolǵan Raqań, qazir búkil respýblıkaǵa áıgili, munaı ónerkásibin órkendetýshilerdiń sanatynda. Belgili jazýshy. Jasy jetpisten asqaly da birneshe jyl ótkenimen, áli tyń. Saqyp apaımen ekeýi balalarymen, nemerelerimen birge, Almaty qalasynda turady.
Orekeń shańyraǵymen qarym-qatynastary áli úzilgen joq jıi habarlasady.
Qazir zeınetke shyqqan Orysbaı Sátjanov, Mańǵystaý jerinde óz tabany tımegen jer kem de kem-aý dep, oılaı otyryp, keı kezderi basynan ótken oqıǵalardy eske túsiretini bar. Mańǵystaýdaǵy munaı ónerkásibin órkendetý tarıhyna óshpes tańba bolyp qalǵan sol bir oqıǵany da jıi oıyna alady. Ondaı shaqtarda, ol kúnderdi bastan keshirýge óziniń sebepker bolmaǵandyǵyna da qýanyp, shúkirshilik etip qoıady.
Shynynda da, bul taǵdyrdyń isi dese bolǵandaı jaǵdaı. Óıtkeni, uzaq jyldar júrgizýshi bolǵan, onda da ylǵı jaýapty qyzmetkerlerdi, óndiris basshylaryn ǵana alyp júretin, Orysbaıdyń qyzmetinen birde bir min taýyp, jaýapsyzdyǵy úshin eskertý jasalyp kórmegen.
Iá, eńbektiń dárejelisi nemese dárejesizi bolmaıdy. Dúnıege kelgen árbir adam óz qolynan qandaı ıgilikti is kelse, sony hál-qadyrynsha júzege asyrady. Keıde bul úshin onyń túrli sıpatty múmkinshilikteriniń jetispeı jatýy da múmkin, biraq bul týraly áńgime basqa.
Ras, Orysbaıdyń da áýelgi armany júrgizýshi bolý edi desek, qateleser edik. Keıde adam taǵdyryna (tipti kóp jaǵdaıda solaı bolatyn da shyǵar) sol kezdegi hal-ahýal, aınalasyndaǵy túrli jaǵdaılar áser etýi múmkin.
Munyń eńbek joly Mańǵystaýdyń jer qoınaýynan munaı men gaz baılyǵyn izdestirý jumystary qyzý etek alǵan kezde bastaldy. Ol kezderi jumys kúshiniń jetispeýi sebepti, burǵylaý alańdaryna mektep bitirip kelgen jastar jıi júretin. Mine, Orysbaı Sátjanovtyń da eńbek joly Qamysbaı Myrzaǵalıev basqarǵan, túbektegi alǵashqy ekspedısıa quramynda, burǵyshy jumysshy bolýdan bastalǵan.
Bir jyldan soń ol bes aılyq motorıster kýrsyn bitirip, tórt-bes jyl Imaǵambet jerinde (Qyzan tóńiregi) motorıst boldy.
Odan Fort-SHevchenkoǵa oralyp, ekspedısıanyń mehanıkalyq sheberhanasy janynda, qalany keshkilik elektr qýatymen qamtamasyz etip, kúndiz júrgizýshilik kýrsta oqyp, arnaıy kýálik aldy.
Ol kezderi bul tóńirekte mashına kóp emes. Jergilikti halyq mashına aıdaǵandy tańsyq kóretin. Osyndaı kóńil kúımen júrip, áýeli izdestirý partıasynyń bastyǵy Ǵ. Karımovqa shofer boldy. Sonda júrip, Ózenge aýysty.
Sóıtip júrip, ózin Qaraqıada partkom hatshysy bolyp júrgen kezinen bastap biletin Rahmet Ótesinovqa tap bolǵan-dy.
Osy jyldar ishinde uldy uıadan ushyryp, qyzdy qıaǵa qondyrǵan ákege aınaldy. Zaıyby Tynyshtyq (Taras Shevchenko baýynyń alǵashqy dırektory Satanqul Tájıevtiń ortanshy qyzdarynyń biri) ekeýiniń tuńǵyshy Sembiǵalı — burǵyshy, Amangeldi men Amanǵalı — júrgizýshi. Bul úsh ul da áke izimen kele jatyr deýge bolady. Al Aqmaral fınans-kredıt tehnıkýmyn bitirgen. Marjangúl ekeýi de turmysta. Balalarynyń ózderi ata-ana boldy. Otaýlardyń bárinde de nemere, jıender ósip keledi.
Orysbaı aǵa men Tynyshtyq atanyń qazirgi negizgi sharýalary sol balalardyń qyzyǵyn kórý. Tolyp jatqan quda qudaǵılar men aǵaıyn, dostar otbasylaryndaǵy sheksiz toılar men merekelerge qatysý, qonaqqa barý. Denderi saý, tamaqtary toq.
Osydan artyq adamǵa ne kerek...
Osynaý mamyrajaı shaqtaryńyz taýsylmasyn deımiz olarǵa...
2000 jyl.